Religia i rodzina jako fundamenty świata wartości współczesnej

Religia i rodzina jako fundamenty świata
wartości współczesnej młodzieży śląskiej
Andrzej Górny
Współczesna rzeczywistość – czas wyborów
Świat, w którym żyjemy, przeszedł na przestrzeni ostatnich lat cały szereg bardzo radykalnych przemian. Ciąg ten doprowadził do nadejścia nowej epoki, którą
trudno jednoznacznie nazwać czy opisać w myśl jednolitych kryteriów analitycznych. O specyfice naszej rzeczywistości decydują trzy procesy: specjalizacja, racjonalizacja i desakralizacja. Tworzą one mentalność techniczną, opartą na preferowaniu wartości świata technicznego, akcentującą pierwszeństwo nowoczesności
przed tradycją, techniki przed etyką, instytucji przed osobą, a także wariantowość
myślenia, innowacyjność, przekonanie o możliwości opanowania przyrody, stworzenia nowego porządku itp. Społeczeństwo staje się pluralistyczne, co sprzyja
kształtowaniu się nastawienia na profanum i wartości konsumpcyjne, a w konsekwencji może doprowadzić do zaniku poczucia sacrum oraz całkowitej relatywizacji norm etycznych1.
Deinstytucjonalizacja powoduje, że na znaczeniu zaczynają tracić tradycyjne
formy religijności. W dzisiejszych demokracjach zachodnich religijność kościelna
jest praktykowana przez zdecydowaną mniejszość członków społeczeństw. Pojawia się nowe zjawisko prywatyzacji religii. Religia staje się nie tyle domeną Kościołów, co pojedynczych jednostek ludzkich2. W rzeczywistości podporządkowanej procesom dyferencjacji, pluralizacji i indywidualizacji człowiek sam zaczyna
kształtować swoją biografię, w tym również jej aspekt religijny3.
Wojciech Świątkiewicz obecną kondycję kulturową współczesnego społeczeństwa określa mianem wichrowatości. Ujęte zostaje w ten sposób szybkie tempo
przemian oraz wielokierunkowość ich aksjologicznych odniesień4. Takie metaforyczne porównanie zdaje się być niezwykle trafne i adekwatne w odniesieniu do
niesłychanie zmiennej, płynnej i dynamicznej rzeczywistości. W sytuacji aksjologicznego rozchwiania rodzina zaczyna tracić swoje znaczenie i miejsce w struktu1
J. Mariański, Religia i Kościół w społeczeństwie pluralistycznym, Lublin 1993, s. 31.
Zjawisko to bardziej zaznacza się w Kościołach protestanckich: J. Mariański, Między nadzieją a zwątpieniem. Sens życia w świadomości młodzieży szkolnej, Lublin 1998, s. 67.
3
Tamże, s. 67.
4
W. Świątkiewicz, Rodzina w świecie aksjologicznej wichrowatości, „Gazeta Uniwersytecka”, miesięcznik Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, 2005, nr 2 (132) za:
http://gu.us.edu.pl/.
2
270
Andrzej Górny
rach współczesnego świata. Mówi się o deinstytucjonalizacji małżeństwa, o tendencjach pluralizacyjnych w rodzinie, a także o nowych formach życia rodzinnomałżeńskiego. Wskazuje się także na rewolucję seksualną, która mocno ukierunkowana jest na wyzwolenie jednostki w kwestiach seksualnych spod wpływów
Kościoła czy tradycji. Współcześnie seks przedstawiany jest po prostu jako towar
przynoszący ogromne zyski5.
W przeszłości rodzina stanowiła dla społeczeństwa polskiego wartość fundamentalną i niezbywalną. Fakt zajmowania przez nią wysokiej pozycji w strukturze
wartości wynikał przede wszystkim z uwarunkowań historycznych oraz silnego
oddziaływania tradycji religijnej6. Dziś, pomimo wielu zmian, rodzina nadal zajmuje szczególne miejsce w systemie wartości Polaków. Chociaż jej kondycja bywa
zmienna, to jednak jako stały element życia społecznego stanowi szczególnie ważny obiekt zainteresowania socjologów. Niektórzy z badaczy świata społecznego
wskazują na pozytywne zmiany zachodzące w modelach rodziny, inni podkreślają
liczne przejawy kryzysu i zagrożeń struktur rodzinnych, a najbardziej radykalni
wieszczą upadek rodziny jako formy życia społecznego7.
Można stwierdzić, że zmiany, jakie zachodzą w rodzinie, są oparte na współwystępowaniu wartości tradycyjnych oraz proponowanych przez współczesność wartości liberalnych, dlatego też analizując przemiany w rodzinie i wskazując na konkretne ich przejawy, należy pamiętać, że pomimo obecności nowych trendów
w świadomości ludzkiej zawsze znajdą się ślady tradycyjnych wartości czy wzorców. Dowodem na to może być fakt, że mimo obserwowania wzrostu różnorodności form życia rodzinnego, nadal większość ludzi przychodzi na świat w tradycyjnych związkach rodzinnych; seks przedmałżeński jest co prawda coraz powszechniej akceptowany, ale seks pozamałżeński już nie (mimo że jest równie powszechny); wzrasta liczba urodzeń pozamałżeńskich, ale nadal jednak panuje przekonanie,
że urodzenie dziecka powinno mieć miejsce dopiero po zawarciu małżeństwa.
W dzisiejszym świecie, obok indywidualizacji, jednym z istotnych czynników
wpływających na przemiany rodziny i małżeństwa jest, wspomniana już wcześniej,
sekularyzacja. Szeroko pojęte odchodzenie od wartości religijnych powoduje między innymi zanik jednoznaczności teologicznej małżeństwa i misji rodzicielskiej8.
Oznacza to, że teologiczne założenia, stanowiące, że miłość małżeńska ma być
5
J. Mariański, Kryzys moralny czy transformacja wartości, Lublin 2001, s. 286-287.
Od drugiej połowy XIX w. zaczął funkcjonować model „rodziny twierdzy”, która w obliczu rusyfikacji czy germanizacji utrzymywała tożsamość kulturową i stała się centralną
komórką życia narodowego: W. Świątkiewicz, Rodzina jako wartość społeczna, w:
W. Świątkiewicz, W trosce o rodzinę, Katowice 1994, s. 43.
7
Dające się zaobserwować zjawiska, takie jak: wzrost liczby rozwodów, zmniejszenie
liczby zawieranych małżeństw, rozwiązłość seksualna czy zdrady małżeńskie, mogą stanowić konkretne argumenty potwierdzające coraz to gorszą sytuację rodziny.
8
K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie,
Kraków 2002, s. 49.
6
Religia i rodzina jako fundamenty świata wartości współczesnej młodzieży...
271
przede wszystkim płodna, odchodzą w przeszłość. Również sam sakrament małżeństwa, jak i wartości z nim związane (wierność, jedność, nierozerwalność) tracą
powoli na znaczeniu.
Na początku XXI wieku rysuje się więc szczególnie trudna sytuacja młodzieży,
stojącej przed zadaniem budowania własnej tożsamości. Proces ten ma bowiem
przebiegać na bazie kształtowania osobowych i społecznych wartości nadających
sens życiu, przy jednoczesnej integracji różnych ról społecznych i doświadczeń,
skutkujących powstaniem względnie harmonijnej całości. Odbywa się to za sprawą
uznawania pewnych celów i środków oferowanych i legitymizowanych przez społeczeństwo oraz kwestionowania i odrzucania innych9. Współczesność oferuje
jednak bardzo daleko idącą różnorodność ideologii, filozofii i możliwości życiowych. Jednocześnie brakuje gwarancji co do uniwersalności i nienaruszalności
jakichkolwiek wartości moralnych. Sytuacja ta staje się źródłem niepokojów,
a nawet gwałtownych konfliktów egzystencjalnych. Młodzi ludzie częstokroć gubią sens życia i zatracają orientację w gąszczu wielorakich propozycji.
Przybierające na sile procesy indywidualizacji i deinstytucjonalizacji powodują,
że przed młodym pokoleniem pojawia się cały szereg poważnych wymagań. Młodzi często zdani są na własne siły w obliczu różnorodnych, nierzadko sprzecznych
orientacji życiowych. Nie mogąc zrealizować osobistych celów i uniknąć różnorodnych zagrożeń, popadają w poczucie bezsensu życia, frustrację i swoistą duchową „bezdomność”10.
1. Młodzi mieszkańcy Śląska jako przedmiot badań
W kontekście zarysowanej wcześniej sytuacji młodzieży, żyjącej w realiach
Polski początku XXI wieku, pojawia się zasadnicze pytanie: czy w świecie wyjątkowo łatwych transferów kulturowych uwidaczniają się symptomy świadczące
o funkcjonowaniu młodych w paradygmacie nowoczesności (co związane jest z relatywizmem wartości i budowaniem nowego porządku aksjologicznego), czy też
mamy do czynienia raczej z orientacją przeszłościową i nastawieniem na tradycję
i historycznie ukształtowane dziedzictwo kulturowe (co oznacza przywiązanie do
rodziny i religii, traktowanych jako aksjologiczne fundamenty).
Niniejszy artykuł stanowi próbę analizy specyfiki owych podstaw systemów
wartości, możliwych do identyfikacji w środowisku młodych mieszkańców Śląska.
Dzięki spojrzeniu na miejsce i rolę funkcjonowania religii i rodziny wśród innych
wartości, można spróbować odpowiedzieć na pytanie, czy te fundamentalne od
wieków dla Polaków stany rzeczy stanowią dla współczesnego młodego pokolenia
aksjologiczne kotwice, podporę podtrzymującą całe uniwersum wartości, czy też
9
J. Mariański, Religia i Kościół w społeczeństwie pluralistycznym, Lublin 1993, s. 29.
Tamże, s. 31.
10
272
Andrzej Górny
ich znaczenie uległo dewaluacji i współcześnie nie są dla młodych istotnymi wyznacznikami dróg życiowych.
Śląska młodzież sama w sobie jest istotnym przedmiotem badań i analiz społecznych – wszak teren województwa śląskiego, który w dużej mierze pokrywa się
z kulturowo wyznaczonym obszarem Górnego Śląska, zamieszkuje 4,7 mln ludzi,
co stanowi 12,3% mieszkańców Polski. Wydaje się, że podobnie jak w odniesieniu
do szeregu innych ważkich kwestii społecznych, jego młodzi mieszkańcy stanowią
przedmiot badawczy, którego poznanie pozwala (przy zachowaniu odpowiedniego
dystansu) na formułowanie uogólnień i wniosków wykraczających poza badaną
zbiorowość. Ze względu na swoją specyfikę, historię, infrastrukturę i zachodzące
na tym obszarze przemiany, analizy tu prowadzone pozwalają wyznaczyć i zdiagnozować szereg procesów, z jakimi mamy do czynienia w szerszej perspektywie.
Na terenie Górnego Śląska uwidaczniają się w sposób szczególnie wyraźny zjawiska, specyficzne dla całego polskiego społeczeństwa. Zaobserwowane wśród górnośląskiej młodzieży tendencje dają dobry pogląd na kierunek i natężenie zmian,
jakie są udziałem wszystkich młodych Polaków.
Niniejsza refleksja opiera się na wynikach dwóch projektów badawczych, realizowanych w przestrzeni kulturowej Górnego Śląska. Ich problematyka nie koncentrowała się co prawda ściśle na sferze aksjologicznej, jednak zagadnienia związane
z funkcjonowaniem podstawowych wartości były także jednym z przedmiotów
zainteresowania badawczego. Wydaje się, że ich wyniki pozwalają na stworzenie
dość wiarygodnego szkicu, portretującego orientacje aksjologiczne młodzieży
mieszkającej na tym terenie.
W 2006 roku na terenie Rybnika zrealizowano projekt koncentrujący się wokół
specyfiki religijności młodzieży studenckiej (próba liczyła 218 studentów, w wieku
19-25 lat). W centrum zainteresowania stawiano w tym przedsięwzięciu rolę różnorakich agend socjalizacyjnych w kształtowaniu postaw wobec religii wśród starszej młodzieży oraz charakterystykę religijności młodych. W 2008 roku zakończono zaś projekt badawczy stanowiący podstawę sporządzenia portretu socjologicznego młodych mieszkańców stolicy województwa śląskiego – Katowic (próba
liczyła 557 uczniów miejscowych szkół średnich, w wieku 16-19 lat). W ramach
badania starano się uchwycić specyfikę postaw młodych wobec przestrzeni miejskiej. Dodatkowo zwrócono uwagę na dominujące orientacje aksjologiczne oraz
życiowe plany i zamierzenia młodzieży uczącej się w katowickich szkołach średnich.
Oba wspomniane projekty z pewnością nie mogą być traktowane jako reprezentatywne dla całej śląskiej, ani tym bardziej polskiej młodzieży, niemniej jednak
wydaje się, że dają pewien pogląd na uwidaczniające się obecnie tendencje w obrębie fundamentów świata wartości młodego pokolenia.
Religia i rodzina jako fundamenty świata wartości współczesnej młodzieży...
273
2. Rodzina i małżeństwo – wciąż ważne wartości czy zapomniane słowa?
Współcześnie żyjemy w świecie sprzecznych interesów. Owe niekonsekwencje
i rozbieżności szczególnie mocno dotykają sfery życia zawodowego, towarzyskiego, a przede wszystkim rodzinnego. Panuje dziś bowiem pełna dowolność co do
realizacji indywidualnych celów w poszczególnych obszarach egzystencji. W tych
realiach rodzina jako podstawowe środowisko życia i wzrastania zaczyna tracić
swoje uprzywilejowane miejsce w strukturach społecznego świata. Sens jej istnienia jako podstawowej instytucji, grupy społecznej i środowiska dojrzewania osobowości społecznej podlega delegitymizacji11. Spora część sondaży pokazuje jednak, że mimo dość szybkiego wzrostu znaczenia wartości o charakterze ekonomicznym oraz związanych z aspiracjami edukacyjnymi, zasadniczo w hierarchii
dążeń i celów życiowych rodzina wciąż zajmuje pierwszorzędną pozycję. Przykładowo, przeprowadzone przez CBOS w 2003 roku badania ujawniły, że udane życie
rodzinne nadal plasuje się na pierwszej pozycji, choć liczba młodych ludzi wskazujących na tę wartość jako cel swojego życia zmalała o 7% w stosunku do roku
1998 i obejmowała 50% ogółu badanych12.
Podejmując próbę przeglądu badań nad systemami aksjonormatywnymi młodego pokolenia, Grzegorz Adamczyk zwraca uwagę, że w tej sferze dominują trzy
główne obszary, a wśród nich przede wszystkim szczęśliwe życie rodzinne uważane w latach dziewięćdziesiątych za ważne przez 50-97% młodych Polaków. Ponadto uwidacznia się duże znaczenie miłości, wybieranej przez 47-95%. Istotna jest
także przyjaźń wskazywana przez 33-90% oraz wiara religijna uznawana za ważną
wartość przez 50-60% młodzieży minionej dekady13.
Wyniki otrzymane w dwóch projektach badawczych prowadzonych na terenie
Śląska na początku XXI wieku zdają się wpisywać w te ogólne trendy. Analiza
pokazuje, że to rodzina i jej szczęście zajmuje naczelną pozycję w hierarchii wartości młodzieży. Ciekawe wydaje się postrzeganie rodziny na tle innych istotnych
współcześnie wartości. Uczniowie katowickich szkół średnich widzą rolę rodziny
w swoim życiu jako bardzo znaczącą. Ich deklaracje świadczą o jej wysokiej pozycji w przestrzeni aksjologicznej. Dla większości rodzina ma absolutnie pierwszoplanowe znaczenie – twierdzi tak 53,7% respondentów. Dla 20,6% młodych katowiczan ma ona bardzo duże znaczenie. Blisko trzy czwarte uczniów katowickich
szkół średnich ocenia bardzo wysoko rolę rodziny w swoim życiu. Średnio istotna
11
W. Świątkiewicz, Rodzina wobec Kościoła, „Socjologia Religii” (Kościół instytucjonalny
a rodzina. Problem relacji i więzi wzajemnych), t. 5, red. J. Baniak, Poznań 2007, s. 132.
12
Badania CBOS z lat 1994, 1996 i 1998, przeprowadzone wśród młodzieży szkół ponadpodstawowych, wykazywały, że znaczenie udanego życia rodzinnego dla młodzieży stopniowo wzrasta. Z kolei wartość interesującej pracy spada – J. Kalka, Plany, dążenie i aspiracje życiowe młodzieży, w: „Opinie i Diagnozy” nr 2, Młodzież 2003. Raport CBOS, Warszawa 2004, s. 11.
13
G. Adamczyk, Wartości społeczne w świadomości młodzieży polskiej i niemieckiej. Studium socjologiczne, Lublin 2003, s. 137.
274
Andrzej Górny
jest dla 23,9%, a tylko 1,3% deklaruje, że nie ma ona w ich życiu żadnego znaczenia. Warto przy tym zaznaczyć, że inne wartości oceniane były znacznie niżej.
Chociaż sporo z nich jest dla młodych katowiczan dość istotnych, to jednak zdecydowanie rzadziej deklarują oni, że wskazywane wartości pełnią pierwszoplanową
rolę w ich życiu. Przykładowo, absolutnie wyjątkową, nadrzędną rolę nadawało
przyjaciołom 26,2% młodych ludzi, przez co czwartą osobę w ten sposób postrzegany był czas wolny, a majątek czy pracę zawodową jako pierwszoplanowe dla
własnego życia wybrało odpowiednio 10,7% i 10,1%. Badani oceniali każdą z alternatyw z osobna – nie musieli dokonywać wyboru czy szeregować zaproponowanych wariantów, tak więc tym wyraźniej ten rozkład odpowiedzi wskazuje na
priorytetowe postrzeganie rodziny na tle innych wartości.
Uzupełnienie analizy stanowią deklaracje rybnickich studentów. Również dla
nich rodzina jest bezapelacyjnie ważną życiową wartością. Za najważniejszą traktuje ją 61,3% badanych. Nieco mniejszy odsetek deklaruje, że jest ona w ich życiu
po prostu ważna – 22,5%. Zatem podobnie jak w przypadku młodych katowiczan
dla ponad 80% pytanych rodzina stanowi jeden z życiowych priorytetów. Jedynie
dla 4,5% studentów jest ona raczej obojętna bądź nie ma żadnego znaczenia. Młodzi rybniczanie, podobnie jak katowiczanie, niżej niż rodzinę oceniali inne wartości stanowiące wyznaczniki życiowych dróg. Na ich tle urasta ona do rangi pierwszoplanowej. Inne, choć oceniane dość wysoko, nie zyskują tak znaczącego statusu. Przykładowo: spokojne życie za nadrzędną wartość uznaje 53,7% pytanych,
podobny odsetek ocenia tak miłość (48,4%), a nieco mniejsza grupa wysoko waloryzuje również przyjaźń (41,9%). Jakkolwiek te wartości są dla młodzieży znaczące, nie są jednak aż tak istotne jak rodzina. Warto zauważyć, że stosunkowo mniej
liczni są wśród rybnickich studentów ci respondenci, którzy za bardzo istotne
w swoim życiu uznają ciekawą pracę (24,6%) oraz pieniądze (16,3%). Mamy tu do
czynienia z kolejną analogią w odniesieniu do młodzieży katowickiej. Warto także
podkreślić, że zarówno w jednej, jak i w drugiej zbiorowości płeć nie różnicuje
opinii pytanych. Zatem w świecie wartości tak dziewcząt, jak i chłopców mieszkających w Katowicach i Rybniku rodzina zajmuje kluczową pozycję.
Wydaje się, że sygnalizowane przez niektórych badaczy upowszechnianie się tendencji materialistycznych w kształtowaniu uniwersum wartości w badanym środowisku nie ujawnia się w sposób znaczący. W świetle omówionych deklaracji sądzić należy, że dla młodych Górnoślązaków rodzina wciąż pozostaje wartością naczelną, skupiającą wokół siebie wszystkie inne treści. Można stwierdzić, że dla części młodych
ludzi zdaje się ona zyskiwać rangę wartości absolutnej. Niniejsza analiza wskazuje, że
nie znajdują uzasadnienia tezy o spadającej liczbie młodych ludzi postrzegających
życie rodzinne w kategoriach najistotniejszego celu życiowego. Chociaż rodzina wciąż
zajmuje pierwszoplanową pozycję w hierarchii wartości młodych, to powody przypisywania jej tak dużego znaczenia są jednak zróżnicowane. Tej kwestii warto poświęcić
odrębny, ukierunkowany na postawy prorodzinne projekt badawczy.
Religia i rodzina jako fundamenty świata wartości współczesnej młodzieży...
275
Formułując wnioski i uogólnienia należy także zwrócić uwagę, że rodzina może
być współcześnie rozmaicie pojmowana i definiowana, słowem – pojęcie to może
dziś oznaczać wiele rozmaitych form, które jako rodzina funkcjonują
w świadomości młodzieży. W realiach początku XXI wieku mamy do czynienia
z daleko posuniętymi przeobrażeniami w zakresie struktur rodzinnych, wynikającymi m.in. z transformacji zachodzących na poziomie makrostrukturalnym. Pamiętać należy, że w analizie zmian zachodzących w rodzinie istotny jest fakt zależności tendencji w obrębie przeobrażeń rodzinnych układów – od kontekstów społeczno-kulturowych. Dobrze te zależności charakteryzuje Janusz Mariański, pisząc, że
„wielkie procesy przemian społecznych przełamują się w rodzinie i tu są dobrze
widoczne w przekroju międzypokoleniowym”14.
W ostatnim czasie w wymiarze globalnym ujawnia się wzrost liczby form życia
rodzinnego, odchodzących od tradycyjnie pojmowanego związku małżeńskiego.
Tendencja ta spowodowana jest w zasadniczej mierze zmianami zachodzącymi
w strukturze społecznej, wynikającymi z postępujących procesów industrializacji,
urbanizacji, rozwoju nauki oraz przeobrażeń mentalnych, mających miejsce
w systemach wartości15. Transformacje zachodzące w społeczeństwie, a w szczególności rozszerzenie indywidualnej wolności jednostki, spowodowały większą
dostępność i większą akceptację alternatywnych form życia rodzinnego i małżeńskiego. Zdaniem Krystyny Slany pojawienie się różnorodnych form życia małżeńsko-rodzinnego nie wskazuje jednak na „koniec rodziny”, ale na nowy trend idący
w kierunku indywidualizmu, który odnosi się także do relacji między członkami
rodziny. W rezultacie tego procesu rodzina nie rozpada się, ale przybiera nową
formę – wyłania się zarys postrodzinnej rodziny16. Owa postrodzinna rodzina może
być traktowana jako przykład rodziny nietradycyjnej.
W kontekście zasygnalizowanych tendencji należy zatem zadać pytanie, czy
w świadomości współczesnej młodzieży rodzina funkcjonuje jako struktura tradycyjnie pojmowana17, czy też mianem tym opatrują dziś nie tylko tak rozumianą
14
J. Mariański, Kondycja moralna rodziny, w: W trosce o rodzinę, red. W. Świątkiewicz,
Katowice 1994, s. 28.
15
J. Żebrowski, Współczesne przeobrażenia w funkcjonowaniu rodziny polskiej, w: Rodzina polska na przełomie wieków, red. J. Żebrowski, Gdańsk 2006, s. 18.
16
K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego, s. 84.
17
Jednym z klasycznych ujęć rodziny jest definicja J. Szczepańskiego, który podkreśla, że
można ją scharakteryzować jako grupę złożoną z osób połączonych dwoma typami stosunków społecznych: małżeństwa i pokrewieństwa. Owe dwa typy stosunków społecznych muszą być oparte na stałych wzorach postępowania i na normach wzajemnego oddziaływania członków rodziny. Oznacza to, że role małżonków oraz członków rodziny są
określane nie tylko wzajemnym zaangażowaniem uczuciowym czy emocjonalnym, lecz
także przez zbiorowości, takie jak: państwo, społeczność lokalna czy grupa religijna, do
której członkowie danej rodziny należą: J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii,
Warszawa 1972, s. 148-149.
276
Andrzej Górny
instytucję, ale i alternatywne formy życia rodzinnego. Dobrym wskaźnikiem
odnoszącym się do tego problemu wydaje się być postrzeganie znaczenia zalegalizowanego związku małżeńskiego jako fundamentu struktury rodzinnej. Biorąc
pod uwagę sygnalizowane wyżej przeobrażenia makrostrukturalne, skutkujące
zmianami postaw wobec zinstytucjonalizowanych form życia zbiorowego, można
mieć wątpliwości co do pozytywnej oceny zasadności wstępowania w zalegalizowany związek małżeński, pomimo wysokiej oceny samej rodziny, ujmowanej
jako wartość.
Wyniki omawianych badań wątpliwość tę rozwiewają. Okazuje się, że zdecydowana większość młodych katowiczan planuje w przyszłości założenie rodziny
opartej na związku małżeńskim. Blisko trzy czwarte respondentów deklaruje chęć
zawarcia małżeństwa (73,6%). Zdecydowanie mniejsza grupa planuje swoje przyszłe życie w trwałym związku, lecz nie zamierza go legalizować przez zawarcie
małżeństwa (13,6%). Jeszcze mniej deklaruje chęć pozostania singlem, czyli życie
w powszechnej dziś (i w pewnym sensie popularnej) sytuacji zawieszenia w rzeczywistości, bez stałego oparcia w trwałym związku – stanowią oni 5,8% ogółu
badanych. Warto dodać, że analiza korelacyjna wskazuje, że dziewczęta częściej
niż chłopcy planują swoją przyszłość w małżeństwie (odpowiednio: 79,9%
i 70,8%), a chłopcy częściej niż dziewczęta deklarują chęć pozostawania w niesformalizowanym związku (14,4% w stosunku do 12,6% dziewcząt) lub twierdzą,
że zamierzają wieść życie singla (6,9% w stosunku do 4,2% dziewcząt).
Analiza wypowiedzi starszej młodzieży, stojącej już u progu dorosłego życia,
stanowi być może jeszcze bardziej wiarygodną podstawę do formułowania wniosków dotyczących postrzegania roli zalegalizowanego związku jako fundamentu
przyszłej rodziny. Wszak po zakończeniu studiów, lub jeszcze w ich trakcie, spora
część młodych podejmie ważne i wiążące decyzje dotyczące przyszłego życia,
zarazem wkraczając w dorosłość. Okazuje się, że w obrębie analizowanych zbiorowości istnieją tylko drobne różnice, natomiast generalne tendencje są zbieżne.
Swoją przyszłość w wymiarze życia rodzinnego studenci rybniccy postrzegają
podobnie jak uczniowie katowickich szkół – zdecydowana większość z nich deklaruje chęć zawarcia zalegalizowanego związku małżeńskiego, stanowią oni aż
82,3% ogółu. Znacznie mniejsza grupa mówi o planach spędzenia życia w trwałym
związku, jednak bez jego formalnej legalizacji. Zwolennicy pozostawania w związkach kohabitacyjnych stanowią w populacji młodych rybniczan jedynie 8,9%. Na
marginesie pozostają ci, którzy w ogóle nie zamierzają się z nikim wiązać, a swoje
życie wiążą ze zmieniającymi się układami partnerskimi (2,3%). Istotne, że nikt
spośród rybniczan nie zadeklarował, że przez życie chce przejść samotnie. Nieco
inaczej niż w przypadku katowiczan nie ujawniły się wyraźne różnice w opiniach
kobiet i mężczyzn. W obu grupach płci plany życiowe w odniesieniu do małżeństwa kształtowały się zasadniczo w taki sam sposób.
Małżeństwo jest zatem wciąż oceniane jako istotny fundament rodziny.
Otwartą kwestią pozostaje jednak forma legalizacji związku. Z jednej strony,
Religia i rodzina jako fundamenty świata wartości współczesnej młodzieży...
277
ślub konkordatowy zawarty w Kościele rodzi konsekwencje cywilne i nie trzeba
go dublować ślubem cywilnym, co stanowi znaczne ułatwienie w zakresie legalizacji związku, z drugiej jednak strony pojawia się pytanie, czy ślub kościelny jest
dziś młodym potrzebny. W szerszym kontekście pytanie można postawić następująco: czy religia pełni dziś istotną rolę legitymizującą fundament rodziny jakim
jest małżeństwo?
Wydaje się, że na te pytania należy odpowiedzieć twierdząco. Pomimo sygnalizowanych na wstępie procesów pluralizacji życia skutkujących sekularyzacją poszczególnych jego obszarów, wydaje się, że młodzi wciąż upatrują w religii silny
czynnik legitymizujący życiowe wybory – przynajmniej w wymiarze rodzinnym.
Dla ponad połowy uczniów katowickich szkół średnich naprawdę ważny jest tylko
ślub kościelny (51,9%). Znacznie mniej pytanych (15,3%) twierdzi, że żaden ślub
nie jest potrzebny, aby założyć rodzinę, podobnie niewielu respondentów (12,3%)
udziela odpowiedzi, że naprawdę ważny jest tylko ślub cywilny. Głębsza analiza
wskazuje, że płeć ma znaczenie tylko w przypadku dwóch grup – wśród zwolenników poglądu, że żaden ślub nie jest ważny, by założyć rodzinę dominują chłopcy
(17% w stosunku do 12,5% dziewcząt), zaś wśród osób uznających znaczenie jedynie ślubu kościelnego przeważają dziewczęta (14,6% w stosunku do 11,9%
chłopców). Potwierdza to sformułowany wcześniej wniosek o mocniejszym wpisywaniu się małżeństwa w życiowe plany dziewcząt, jednak sama potrzeba uświęcenia związku przez ślub kościelny jest widoczna u obu płci.
Młodzi rybniczanie także w tej kwestii zbliżają się w swoich poglądach do
posiadanych przez uczniów katowickich szkół średnich. Większość uważa, że by
założyć rodzinę należy zalegalizować związek przez ślub kościelny. Stanowią
dwie trzecie ogółu (62,9%). Dla co dziesiątego (9,8%), by rodzina mogła zaistnieć, konieczne jest zawarcie tylko ślubu cywilnego. Nieco więcej spośród respondentów (13,4%) uważa, że żaden formalny ślub nie jest potrzebny, by zawrzeć trwały związek i w ten sposób położyć podwaliny pod strukturę rodzinną.
Wśród studentów nie zaobserwowano znaczących różnic w opiniach kobiet
i mężczyzn – ich poglądy dotyczące religijnego usankcjonowania małżeństwa są
zasadniczo zbieżne.
Pozycja rodziny opartej na fundamencie małżeństwa nie wydaje się zatem
w świetle deklaracji młodych ludzi szczególnie zagrożona. Pomimo upowszechniania się alternatywnych form życia małżeńskiego i rodzinnego wciąż tradycyjnie pojmowana rodzina stanowi mikrostrukturę dominującą w świecie wartości
młodych, w obrębie której chcą realizować swoje życiowe plany i zamierzenia.
Kiedy mówimy o funkcjonowaniu rodziny w świadomości społecznej badanych
zbiorowości, na plan pierwszy wysuwa się tradycyjnie pojmowana „instytucja”
opierająca się na zalegalizowanym związku kobiety i mężczyzny – inne fundamenty struktur rodzinnych (czy raczej quasi-rodzinnych) pojawiają się marginal-
278
Andrzej Górny
nie18. Trzeba jednak zachować dystans do deklarowanej przez młodych wysokiej
pozycji ślubu kościelnego. Wydaje się, że sytuacja ta wynika raczej z mocnego
przywiązania do tradycji religijnej i z konformizmu środowiskowego, aniżeli
z opartej na refleksji i duchowych przeżyciach głębokiej potrzeby legitymizacji
związku przez jego sakralizację.
3. Wiara i praktyki religijne – żywa codzienność czy zapomniana
przeszłość?
W realiach początku nowego wieku kształtuje się nastawienie na profanum
i wartości konsumpcyjne, co w konsekwencji prowadzi do przeobrażeń zachodzących w sferze sacrum i postępującej relatywizacji norm etycznych19. Niezależnie
od tego, jak określa się pluralizm kulturowy – czy jako wielość i różnorodność
systemów znaczeń, czy też jako wielość i różnorodność systemów wiedzy życia,
zaznacza się on w subiektywnej świadomości jednostek ludzkich. Jego istotnym
skutkiem jest znacząca indywidualizacja i prywatyzacja religii w warunkach
współczesnego społeczeństwa. Oznacza to, że religia instytucjonalna zatraca swój
obiektywny status w indywidualnej świadomości i staje się sprawą wyboru przekonań i preferencji20.
Proces transformacji pola religijnego nie ma jednak charakteru jednokierunkowego. Szczególnie w przestrzeni naszego społeczeństwa, religia nadal zajmuje dość
wysoką pozycję i pełni ważną rolę w życiu Polaków. Jest ona zaś szczególnie głęboko wpisana w tradycję kulturową Górnego Śląska, stając się wręcz zasadą konstytutywną lokalnej kultury, określającą tożsamość i regionalną odrębność jego mieszkańców. Jakkolwiek można mieć zastrzeżenia co do nadawania pierwszoplanowej
roli religii w kształtowaniu regionalnej tożsamości, to jednak należy zauważyć, że
w znacznej mierze przebieg i kształt procesów społeczno-kulturowych na Górnym
18
Analizy wskazują, że model rodziny oparty na trwałym małżeństwie nie jest jedynym
akceptowanym przez młodzież wzorcem. Badania J. Mariańskiego wskazują, że ponad
trzy czwarte ankietowanych postrzega swoją przyszłość w związku małżeńskim (od
76,2% do 83,6% w zależności od miasta), znacznie mniej w związku bez ślubu (6,7% do
12,8%), jeszcze mniej w luźnych spotkaniach z wieloma partnerami (5% do 10%), a najmniej respondentów mówi o samotnym spędzeniu życia (J. Mariański Między sekularyzacją i ewangelizacją. Wartości prorodzinne w świadomości młodzieży szkół średnich,
Lublin 2003, s. 215). Z kolei w zbiorowości studentów badanych przez K. Slany
w 2001 r. aż 86% mówiło o chęci sformalizowania swojego związku, przy tym 75%
– o ślubie kościelnym, a 11% o związku opartym na ślubie cywilnym. Tylko 14% badanych studentów chciało pozostawać w związku nieformalnym (K. Slany, Alternatywne
formy życia małżeńsko-rodzinnego, s. 211.
19
J. Mariański, Religia i Kościół w społeczeństwie pluralistycznym, Lublin 1993, s. 31.
20
W. Piwowarski, Socjologia religii. Antologia tekstów, Kraków 1998, s. 366.
Religia i rodzina jako fundamenty świata wartości współczesnej młodzieży...
279
Śląsku determinowany był przez utrwalone w świadomości społecznej stereotypowe
postrzeganie Ślązaków jako homo religiosus – ludzi rdzennie religijnych21.
W kontekście zagadnienia fundamentów świata wartości bardzo interesujące
wydaje się zatem pytanie o to, jak współcześnie kształtują się postawy młodzieży
tego regionu wobec religii. Czy przywiązanie do ciągle żywej tradycji religijnej
uwidacznia się w opiniach młodych ludzi, czy też sekularyzacja, stanowiąca fenomen nowoczesności, doprowadziła do zaniku znaczenia religii w systemach aksjonormatywnych młodych. Warto rozpocząć refleksję od analizy autodeklaracji wiary. Stają się one bardzo istotną kwestią – stanowią jeden z najbardziej znaczących
komponentów pozwalających na ujęcie orientacji i postaw religijnych. Deklarowane postawy wobec wiary z całą pewnością w mniejszym lub większym stopniu
rzutują na funkcjonowanie człowieka w wielu kontekstach życia społecznego.
Warto tu przywołać refleksję Sławomira Zaręby, który pisze: „Wiara religijna stanowi dla większości współczesnej młodzieży istotny element systemu wartości.
Pozytywny w większości stosunek do wiary i jej komponentów wyraża się w sposobach manifestowania i konkretyzowania tychże wartości w społecznych i prywatnych zachowaniach religijnych”22. Należy jednak pamiętać, że nie zawsze
można mieć pełne zaufanie do zgodności deklaracji z rzeczywistymi postawami.
Wydaje się, że odnotowane w badanych zbiorowościach autodeklaracje wiary
pozwalają wyciągnąć wniosek o względnie wysokim poziomie zaangażowania
religijnego. Wśród młodych katowiczan 7,9% określa się jako głęboko wierzący.
Zważywszy na sygnalizowane tendencje odchodzenia młodych od religii, grupa ta
nie wydaje się marginalna. Wśród badanych blisko połowa (42,1%) określa się
jako wierzący. Nie można jednak pominąć względnie licznej grupy, jaką tworzą
niezdecydowani lecz przywiązani do tradycji religijnej – stanowią oni blisko jedną
czwartą ogółu (21,6%). Wśród pytanych pojawiają się również tacy, którzy określają się jako obojętni religijnie – 15,6%. Znacznie mniejszą grupę stanowią młodzi, którzy deklarują, że są całkowicie niewierzący (7,1%). Zupełnie marginalnie
reprezentowani są zdecydowani przeciwnicy religii – grupa uczniów określających
się w taki sposób stanowi tylko 3,6% ogółu badanych. Płeć nieznacznie tylko różnicuje autodeklaracje wiary katowickich uczniów. Nieco większe przywiązanie do
wiary obserwuje się wśród dziewcząt, lecz jest to zależność, która nie jest istotna
na poziomie statystycznym.
Silniejsze zaangażowanie religijne uwidacznia się w deklaracjach rybnickich
studentów. Wśród nich co piąty deklaruje głęboką wiarę religijną (21,5%). Bardzo
liczna jest także grupa osób określających się jako wierzący – stanowią oni dwie
trzecie ogółu (62,3%). Tylko 12,3% stanowią niezdecydowani, lecz przywiązani do
21
W. Świątkiewicz, Tradycja i wybór. Socjologiczne studium religijności na Górnym Śląsku, Katowice – Wrocław 1997, s. 36-37.
22
Zaręba S. H., Dynamika świadomości religijno-moralnej młodzieży w warunkach przemian ustrojowych w Polsce (1988-1998), Warszawa 2003, s. 123.
280
Andrzej Górny
tradycji religijnej. Zupełnie marginalna jest grupa niewierzących – określa się tak
jedynie 1,6% wszystkich pytanych studentów. Warto podkreślić, że żaden z respondentów nie określił się jako przeciwnik religii. Tak wysokie odsetki respondentów deklarujących wiarę, niejednokrotnie nawet pogłębioną, odnotowane
w omawianych zbiorowościach mogą budzić zastanowienie. Dokonując porównania zebranych danych z wynikami wcześniejszych badań można dojść do wniosku,
że autodeklaracje wiary na przestrzeni lat podlegają jedynie niewielkim zmianom
i kształtują się na poziomie właściwym dla młodzieży w całej Polsce23. Na taki stan
rzeczy może wpływać obserwowany od jakiegoś czasu proces powolnego otwierania się młodzieży na religię. Mówi się nawet o nowym religijnym przebudzeniu.
Sfera sacrum nie zanikła, a jedynie uległa pewnemu przemieszczeniu24.
Tezę tę zdaje się potwierdzać analiza ulokowania religii w uniwersum aksjologicznym. Dla uczniów katowickich szkół średnich bez wątpienia religia jest bardzo
istotną wartością – odsetek mówiących o pierwszorzędnym znaczeniu religii
w życiu wynosi wśród nich 38,1%. O dużym znaczeniu religii dla swojej egzystencji mówi co dziesiąty pytany (11,7%). Co szósty respondent przypisuje religii
średnie znaczenie (17,6%). Podobnie liczna jest grupa upatrujących w niej znikomą
zaledwie rolę (16,3%).
Młodzież studiująca w Rybniku, podobnie jak uczniowie katowickich szkół
średnich, zasadniczo postrzega religię jako ważną wartość dla swojego życia. Odsetek deklarujących jej pierwszorzędne znaczenie wynosi 48,3%. Dużą wartość
religii przypisuje 21,3%, a średnią rolę nadaje jej 12,6% pytanych. Brak znaczenia
religii dla własnej egzystencji dostrzega 13,3% studentów. Warto zauważyć, że
zarówno wśród katowiczan, jak i wśród rybniczan płeć nie różnicuje postrzegania
religii jako wartości. Tak dziewczęta, jak i chłopcy przypisują jej dość wysoką rolę
23
Np. badania J. Jerschiny zrealizowane w latach 1974-75 wskazywały, że wśród osób
w wieku 14-20 lat wierzący stanowili 90,75%, niewierzący zaś 7,95% (J. Jerschina, Młodzież i procesy laicyzacji świadomości społecznej, Warszawa – Kraków 1978, s. 24).
W roku 1988 w badaniach prowadzonych wśród uczniów odnotowano 17,8% głęboko wierzących, 64,3% wierzących oraz 1,4% niewierzących (Kościół Katolicki w Polsce: 19181990. Rocznik Statystyczny, red. L. Adamczuk, W. Zdaniewicz, Warszawa 1991, s. 167).
Podobny rozkład autodeklaracji wiary otrzymał w 1998 r. S. Zaręba, zajmujący się dynamiką przemian świadomości moralno-religijnej młodzieży: 89,6% badanych przez niego
młodych ludzi określała się jako wierzący (zgrupowano tu trzy kategorie: głęboko wierzących, wierzących i niezdecydowanych, ale przywiązanych do tradycji religijnej). Postawę
obojętną zadeklarowało 7,3% badanych, natomiast z niewiarą identyfikowało się 2,4%
(S. Zaręba, Dynamika świadomości religijno-moralnej młodzieży, s. 120). Również ogólnopolskie badania CBOS z 1998 r. wskazują na podobny rozkład odpowiedzi: 6,8% badanych
określa się jako osoby głęboko wierzące, 74,5% jako wierzące, 14,5% jako niezdecydowane, a 4% deklaruje się jako niewierzący (J. Mariański, Religijność młodzieży polskiej wobec
wyzwań reewangelizacji Europy, w: Młodzież a ewangelizacja w perspektywie wyzwań
XXI wieku, red. W. Nowak, Olsztyn 2000, s. 16).
24
J. Mariański, Religijność młodzieży polskiej wobec wyzwań reewangelizacji Europy, s. 14.
Religia i rodzina jako fundamenty świata wartości współczesnej młodzieży...
281
w swoim życiu. Miejsce religii w świecie wartości jest z całą pewnością nieco niższe niż rodziny, lecz jest ona jednocześnie wyżej ceniona niż cały szereg innych
stanów rzeczy, które wydawałyby się lepiej komponować z pragmatyczną i skrajnie zracjonalizowaną współczesną rzeczywistością.
Pojawia się jednak pytanie o specyfikę postrzegania wiary i religii przez współczesną młodzież. Podobnie, jak w przypadku rodziny, mamy bowiem do czynienia
z wielością możliwości, bogatym wachlarzem opcji, pozwalającym dowolnie komponować zindywidualizowaną religię. Na ten fenomen zwraca uwagę Ewa Wysocka, która opisując proces przemian religijności młodzieży (autorka skupia się na
powrocie do religii) zauważa ich dwutorowość: z jednej strony zachodzi proces
sekularyzacji, z drugiej zaś wyraźnie odradza się religijność indywidualna. Dokonuje się powrót do źródeł inspiracji religijnej, tradycji ewangelicznej. Powstaje
również coraz więcej pozadoktrynalnych form religijności25. Również J. Mariański
zauważa, że obecnie polska młodzież kształtuje swoją religijność w coraz mniejszym stopniu na podstawie utrwalonych schematów orientacji i interpretacji życia,
za to coraz częściej korzysta z poszerzającego się wachlarza możliwości
w warunkach sprzyjających indywidualnym decyzjom i wyborom26.
Wskazane tendencje i zjawiska uwidoczniły się jedynie częściowo wśród badanej młodzieży. Wydaje się, że w obu zbiorowościach wciąż dominuje religijność
zbliżona do wzorca kościelnego (określana jako kościelność), choć można mówić
o pewnych dość wyraźnych symptomach zmiany w tym zakresie. Trzeba przy tym
podkreślić, że analiza tej kwestii jest dość uproszczona, opiera się jedynie na wybranych wskaźnikach związanych ze stosunkiem do obowiązkowych praktyk religijnych – uczestnictwie w niedzielnych mszach św. Wydaje się jednak, że parametr
rytualny jest nadal istotnym obszarem religijności pozwalającym na identyfikację
form zinstytucjonalizowanych. Największa grupa młodych katowiczan deklarowała regularne uczestnictwo we mszach św. Wśród nich nieliczni byli ci młodzi, którzy mówili o praktykowaniu w każdą niedzielę i święto, a także niekiedy w dni
powszednie (2,7%). Uczniowie praktykujący w każdą niedzielę i święto stanowili
27,9% ogółu. Względnie regularnie – 2-3 razy w miesiącu – praktykuje 14,2%
badanych. We mszach św. najwyżej raz w miesiącu uczestniczy 11,5%. Liczną
zbiorowość (23,8%) stanowią praktykujący zupełnie sporadycznie – jedynie kilka
razy do roku, z okazji świąt Bożego Narodzenia czy Wielkanocy. Spora grupa
młodych katowiczan deklaruje, że w ogóle nie bierze udziału w niedzielnych
mszach świętych (13,1%).
Wśród młodzieży rybnickiej również pojawiły się osoby głęboko zaangażowane
w praktyki religijne, deklarujące udział w kościelnych praktykach we wszystkie
niedziele, święta, a także niekiedy w dni powszednie (2%). W każdą niedzielę
25
E. Wysocka, Młodzież a religia. Społeczny wymiar religijności młodzieży, Katowice
2000, s. 18.
26
J. Mariański, Religijność młodzieży polskiej wobec wyzwań reewangelizacji Europy, s. 14.
282
Andrzej Górny
i święto we mszach św. uczestniczy jedna trzecia badanych (31%). Największą zaś
zbiorowość stanowią studenci uczestniczący w praktykach religijnych kilka razy
w miesiącu (42%). Co siódmy student (14%) bierze udział we mszy św. najwyżej
raz w miesiącu (14%). Natomiast niewiele osób przyznaje, że w ogóle nie chodzi
do kościoła w niedziele i święta (6,7%). Zarówno wśród uczniów katowickich
szkół, jak i w zbiorowości rybnickich studentów płeć nie ma znaczenia w odniesieniu do intensywności analizowanej formy praktyk religijnych. Dziewczęta i chłopcy deklarowali podobną częstotliwość uczestnictwa w niedzielnych mszach świętych.
Badania nad młodzieżą prowadzone od jakiegoś czasu w naszym kraju przynoszą podobne wyniki dotyczące częstotliwości praktyk religijnych młodego pokolenia27. Niektóre z nich wskazują jednak na stopniowe zmniejszanie się zaangażowania młodych ludzi w tę sferę życia religijnego28. Trzeba pamiętać, że względnie
niskie odsetki spełniających regularnie nakazane praktyki religijne mogą wskazywać nie tyle na kształtowanie się nowej zindywidualizowanej religijności, co być
świadectwem deficytu religijności kościelnej (czyli mogą stanowić negację tradycyjnych form religijności bez dalszych konsekwencji)29. Należy przy tym podkreślić, że dokonujące się w sferze wiary religijnej przekształcenia mają nie tylko
negatywny charakter. Religijność zakorzeniona w tradycji, będąca dziedzictwem
przodków, przekształca się w religijność z wyboru. Niekiedy może być nie w pełni
spójna, może stać się selektywna i wybiórcza, ale temu procesowi częstokroć towarzyszy zjawisko pogłębienia indywidualnych postaw wobec wiary, co określane
jest jako przejście od „wierzeń” do „wiary”30.
W kontekście poruszanej problematyki zasadne wydaje się pobieżne chociażby
uzupełnienie poruszanych zagadnień o spojrzenie na postawy młodych wobec zagadnień stanowiących istotne współcześnie tematy, stojące w centrum debaty pu27
J. Mariański, Młodzież między tradycją a ponowoczesnością: wartości moralne w świadomości maturzystów, Lublin 1995, s. 90.
28
Symptomy zmian odnotował m.in. S.H. Zaręba – odsetki odpowiedzi badanych przez
niego młodych ludzi świadczą o zmniejszającym się poziomie praktyk religijnych. W jego badaniach 40,2% stanowili respondenci praktykujący systematycznie, 31% praktykujący niesystematycznie, 18,3% praktykujący rzadko, a 9,5% niepraktykujący (S. Zaręba,
Dynamika świadomości religijno-moralnej młodzieży, s. 104). Również badania CBOS
już z 1998 r. świadczyły o zmniejszającym się uczestnictwie młodych ludzi w praktykach
religijnych. Odnotowano 6% respondentów deklarujących praktyki kilka razy w tygodniu, 48% praktykujących raz w tygodniu, 10% praktykujących przeciętnie 1-2 razy
w miesiącu, 19% uczestniczących w praktykach religijnych sporadycznie (kilka razy w
roku) i 16% respondentów deklarujących, że w ogóle nie praktykują. W 2003 r. proces
ten stał się jeszcze wyraźniejszy – w badaniu odnotowano odsetki odpowiednio: 7, 41,
12, 20, 19 (Młodzież 2003. Raport CBOS, Warszawa 2004, s. 113).
29
J. Mariański, Religijność młodzieży polskiej wobec wyzwań reewangelizacji Europy,
s. 317.
30
Tamże, s. 318-319.
Religia i rodzina jako fundamenty świata wartości współczesnej młodzieży...
283
blicznej. Analiza tych kwestii pozwala wyciągać wnioski dotyczące stopnia relatywizmu moralnego możliwego do uchwycenia w postawach młodzieży. Zagadnienia te wiążą się bezpośrednio z rodziną i religią traktowanymi jako wartości.
Mowa tu o legalizacji związków homoseksualnych, dopuszczalności rozwodu,
zalegalizowaniu eutanazji, możliwości dokonywania aborcji oraz podejmowaniu
współżycia seksualnego przed ślubem.
O stosunek do tych kwestii pytano wyłącznie rybnickich studentów. Okazuje
się, że najbardziej rygorystyczni są oni wobec zjawiska aborcji. Wśród młodzieży
połowa (50,4%) jest zdecydowanie przeciwna dokonywaniu zabiegów aborcyjnych, niezależnie od okoliczności, 18,8% wyraża gotowość do zaakceptowania
aborcji w specyficznych okolicznościach, a 5,3% akceptuje aborcję bezwarunkowo. Legalizacja związków homoseksualnych budziła zdecydowany sprzeciw 38%
respondentów, a 18,5% dopuszczało taką możliwość w pewnych okolicznościach,
z kolei 8,9% stanowiły osoby bezwarunkowo akceptujące prawne regulacje dopuszczające tę formę związków. W stosunku do eutanazji odnotowano 33,9% głosów deklarujących zdecydowany sprzeciw, 21,8% – wskazujących na akceptację
eutanazji w specyficznych okolicznościach i 9,8% badanych deklarujących bezwarunkową akceptację możliwości pozbawienia kogoś życia na jego żądanie. Zdecydowanie sprzeciwiało się możliwości rozpoczęcia współżycia seksualnego przed
ślubem 30,2% młodzieży. Dopuszczało w pewnych okolicznościach taką możliwość 12,3%, a bezwarunkowo godziło się na takie formy zachowań seksualnych
18,2% badanych. Mniej kategorycznie studenci odnosili się do możliwości życia
w stałym związku bez ślubu – 11,2% akceptowało taką opcję bezwarunkowo,
18,3% godziło się na taką możliwość w specyficznych okolicznościach, a 27,8%
zdecydowanie sprzeciwiało się takiemu zjawisku. Najmniej radykalnie postrzegana
była kwestia rozwodów – 19,9% młodych ludzi bezwarunkowo akceptowało możliwość rozwodu, 33,5% dopuszczało rozwody w pewnych specyficznych okolicznościach, a 25% kategorycznie im się sprzeciwiało.
Mamy zatem do czynienia z dość wysokim poziom relatywizmu cechującego
młodzież. Często dopuszcza się bowiem warunkowo bądź bezwarunkowo działania, które stoją w jaskrawej opozycji do tradycyjnie pojmowanych zasad religijnych czy norm wyznaczających życie rodzinne. Nakazuje to krytycznie spojrzeć na
omówione wcześniej deklaracje młodzieży odnośnie roli rodziny i religii w świecie
wartości. Zderzenie z faktycznymi problemami, które w późnonowoczesnej rzeczywistości stają się czymś powszechnym prowadzić może do zawieszenia tak
często deklarowanych wartości i przyjęcia postawy relatywistycznej, ukierunkowanej na w miarę wygodne i bezproblemowe rozwiązywanie trudnych dylematów,
z którymi coraz częściej musi uporać się człowiek żyjący na początku XXI wieku.
To istotne zagadnienie wymaga niewątpliwie bardziej dogłębnych i usystematyzowanych analiz.
284
Andrzej Górny
Próba reasumpcji
Próbując dokonać generalnego podsumowania kwestii funkcjonowania wartości
w świadomości młodych mieszkańców województwa śląskiego należy stwierdzić,
że rodzina pozostaje wartością naczelną. Jest ona przy tym pojmowana zasadniczo
przez pryzmat tradycyjnego wzorca – struktury opartej na legitymizowanym religijnie trwałym związku kobiety i mężczyzny. Wokół rodziny skupiają się wszystkie inne wartości. Można wręcz stwierdzić, że przynajmniej dla części młodych
ludzi zyskuje ona rangę wartości absolutnej. Niniejsza analiza wskazuje, że nie
znajdują uzasadnienia tezy o spadającej liczbie młodych ludzi postrzegających
życie rodzinne jako główny cel swojego życia. Udane, szczęśliwe życie rodzinne
wciąż zajmuje pierwszoplanową pozycję w hierarchii celów młodzieży. Nie traci
chyba na znaczeniu konstatacja W. Świątkiewicza, który mówi, że mimo cywilizacyjnych przemian na Górnym Śląsku, rodzina pozostaje nadal czymś więcej niż
tylko podstawową grupą socjalizacyjną. Stanowi ważny symbol identyfikacji regionalnej i jej ośrodek skupienia a także źródło tożsamości społecznej31. W dużej
mierze do sprawowania tych funkcji przyczynia się żywa tradycja religijna i silna
wiara obecna w obrębie struktur rodzinnych.
Z całą pewnością tak religia, jak i rodzina stanowią fundamenty świata wartości
młodych mieszkańców Śląska. Jednak o ile rodzina zachowuje swój tradycyjny
charakter i wydaje się być solidnym oparciem w płynnej rzeczywistości, o tyle już
religia wydaje się tracić swoją rolę jako „kotwica aksjologiczna”. Choć jej znaczenie w oczach młodych jest nadal wysokie, co przekłada się na kategorię dość wierzących i raczej regularnie praktykujących, nie można jednak nie zauważyć, że
pojawiają się symptomy świadczące o zjawisku prywatyzacji i indywidualizacji
życia religijnego. Słowem – religia jest wciąż dla młodych ważna, lecz powoli
zaczyna tracić swój jednoznaczny charakter, ściśle określony przez dogmaty, wierzenia i tradycję kulturową.
W świetle badań wskazujących na niezwykle szybkie przemiany zachodzące
w otaczającej rzeczywistości bardzo trudno jednoznacznie wyrokować o przyszłości. Prawdopodobny wydaje się scenariusz dalszej relatywizacji, religijności prowadzący do budowania indywidualistycznych systemów wierzeń, zbliżających się
do religijności całkowicie sprywatyzowanej, ale równie prawdopodobne wydaje się
rosnące zaangażowanie w życie Kościoła, zwłaszcza wobec obserwowanej intensyfikacji działań ewangelizacyjnych, prowadzonych nowymi, bardziej atrakcyjnymi
dla młodzieży metodami. W konkluzji zaprezentowanej refleksji wydaje się, że
rodzina i religia nadal stanowić będą trwałe podwaliny uniwersum wartości młodych, lecz intensyfikujące się przemiany rzeczywistości społecznej powodują, że
31
W. Świątkiewicz, Rodzina śląska na początku XXI w. Model normatywny czy odchodząca
tradycja? w: Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, red. Z. Tyszka,
Poznań 2004, s. 86.
Religia i rodzina jako fundamenty świata wartości współczesnej młodzieży...
285
jakiekolwiek miarodajne, długotrwałe prognozy formułowane w tym obszarze stają
się poznawczo dość wątpliwe.
Bibliografia
1. Adamczyk G., Wartości społeczne w świadomości młodzieży polskiej i niemieckiej.
Studium socjologiczne, Lublin 2003.
2. Dudziak U., Postawy wobec norm moralnych i przestępczości seksualnej (badania
empiryczne wśród młodzieży licealnej), w: Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka, red. B. Urban, Kraków 2001.
3. Gwiazda M., Postawy młodzieży wobec kontaktów seksualnych, w: „Opinie i Diagnozy” nr 2, Młodzież 2003. Raport CBOS, Warszawa 2004.
4. Jerschina J., Młodzież i procesy laicyzacji świadomości społecznej, Warszawa – Kraków 1978.
5. Kalka J., Plany, dążenie i aspiracje życiowe młodzieży, w: „Opinie i Diagnozy” nr 2,
Młodzież 2003. Raport CBOS, Warszawa 2004.
6. Kościół Katolicki w Polsce: 1918-1990. Rocznik Statystyczny, red. L. Adamczuk,
W. Zdaniewicz, Warszawa 1991.
7. Mariański J, Kryzys moralny czy transformacja wartości, Lublin 2001.
8. Mariański J. Między sekularyzacją i ewangelizacją. Wartości prorodzinne
w świadomości młodzieży szkół średnich, Lublin 2003.
9. Mariański J., Kondycja moralna rodziny, w: W trosce o rodzinę, red. W. Świątkiewicz,
Katowice 1994.
10. Mariański J., Między nadzieją a zwątpieniem. Sens życia w świadomości młodzieży
szkolnej, Lublin 1998.
11. Mariański J., Młodzież między tradycją a ponowoczesnością: wartości moralne w świadomości maturzystów, Lublin 1995.
12. Mariański J., Religia i Kościół między tradycją i ponowoczesnością. Studium socjologiczne, Kraków 1997.
13. Mariański J., Religia i Kościół w społeczeństwie pluralistycznym, Lublin 1993.
14. Mariański J., Religijność młodzieży polskiej wobec wyzwań reewangelizacji Europy, w:
Młodzież a ewangelizacja w perspektywie wyzwań XXI wieku, red. W. Nowak, Olsztyn 2000.
15. Piwowarski W., Socjologia religii. Antologia tekstów, Kraków 1998.
16. Slany K., Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie,
Kraków 2002.
17. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972.
18. Świątkiewicz W., Rodzina jako wartość społeczna, w: W. Świątkiewicz, W trosce
o rodzinę, Katowice 1994.
19. Świątkiewicz W., Rodzina śląska na początku XXI w. Model normatywny czy odchodząca tradycja?, w: Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, red.
Z. Tyszka, Poznań 2004.
20. Świątkiewicz W., Rodzina w świecie aksjologicznej wichrowatości, „Gazeta Uniwersytecka”, miesięcznik Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, 2005, nr 2 (132) za: Internet, http://gu.us.edu.pl/.
286
Andrzej Górny
21. Świątkiewicz W., Rodzina wobec Kościoła, „Socjologia Religii” (Kościół instytucjonalny a rodzina. Problem relacji i więzi wzajemnych), t. 5, red. J. Baniak, Poznań 2007.
22. Świątkiewicz W., Tradycja i wybór. Socjologiczne studium religijności na Górnym
Śląsku, Katowice – Wrocław 1997.
23. Wysocka E., Młodzież a religia. Społeczny wymiar religijności młodzieży, Katowice
2000.
24. Zaręba S.H, Dynamika świadomości religijno-moralnej młodzieży w warunkach przemian ustrojowych w Polsce (1988-1998), Warszawa 2003.
25. Żebrowski J., Współczesne przeobrażenia w funkcjonowaniu rodziny polskiej, w: Rodzina polska na przełomie wieków, red. J. Żebrowski, Gdańsk 2006.
RELIGION AND FAMILYAST THE VALUES WORLD’S
FOUNDATIONS OF THE CONTEMPORARY SILESIAN YOUTH
Summary
Contemporary world undergoes constant transformations which take place in
many domains of life. In the reality of the beginning of 21st century, subordinated
to the processes of differentiation, pluralization and individualization, people start
to shape their biographies themselves, including its religious aspect. Ever stronger
processes of individualization and deinstitutionalization cause that the young
generation faces the whole range of serious demands. Young people are often on
their own in the fact of different, often contradictory life orientations. They cannot
realize their private aims and avoid different threats, feel frustration, senselessness
and a kind of ‘homelessness’.
The present paper attempts to analyze the specificity of foundations of
axionormative systems possible for identification in the environment of young
citizens of Silesia. Thanks to investigating the place and role of religion and family
among other values, we can try to answer the question if those values for many
centuries fundamental for the Poles still constitute axiological anchors for
contemporary young generation; if they are a foundation supporting the whole
universe of values or if their meaning has undergone devaluation and they are now
insignificant determinants of lifestyles.