Ocena stężenia jodurii w grupie ciężarnych kobiet w zależności od

&ARM0RZEGL.AUK †
COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33.†
/CENASTØENIAJODURIIWGRUPIECIØARNYCHKOBIET
WZALE˜NOuCIODDAWKIJODUZAWARTEJ
WZA˜YWANYMPREPARACIEWITAMINOWO†MINERALNYM
%VALUATIONOFURINARYIODINECONCENTRATIONINTHEGROUP
OFPREGNANTWOMENDEPENDINGONTHEDOSEOFIODINE
CONTAINEDINSUPPLEMENTEDVITAMIN†MINERALPREPARATIONS
+AROLINA-IKUu!NITA3TANJEK†#ICHORACKA
!LEKSANDRA+OCHAÊSKAp$ZIUROWICZ!NDRZEJ7ITEK!LEKSANDRA"IJAK
+LINIKA'INEKOLOGIII0ERINATOLOGII+ATEDRY'INEKOLOGIII0OŒO˜NICTWA#ENTRALNEGO3ZPITALA+LINICZNEGO
gL’SKIEGO5NIWERSYTETU-EDYCZNEGOW+ATOWICACH
:AKŒAD$IAGNOSTYKI)ZOTOPOWEJI2ADIOFARMACEUTYKÌWgL’SKIEGO5NIWERSYTETU-EDYCZNEGOW+ATOWICACH
Streszczenie
Abstract
Prawidłowa profilaktyka prenatalna jest jednym z najistotniejszych czynników wpływających na prawidłowy przebieg
ciąży oraz na urodzenie zdrowego dziecka. Spośród wielu
elementów, które obejmuje profilaktyka prenatalna ważną
rolę odgrywa prawidłowe odżywienie kobiet ciężarnych. W
wyniku przyspieszenia procesów metabolicznych u kobiet
w ciąży zwiększa się zapotrzebowanie na witaminy i mikroelementy. Uzasadnione jest uzupełnienie niedoboru jodu
już przed zajściem w ciążę, co może zapobiegać rozwojowi
kretynizmu u narodzonego dziecka. Celem pracy była ocena
podaży jodu na podstawie oceny jego wydalania z moczem
u kobiet ciężarnych przyjmujących preparaty witaminowomineralne zawierające odpowiednio 75 μg, 150 μg, 200 μg
jodu. Mocz do badań pobrano od 114 kobiet ciężarnych będących w fizjologicznej ciąży. Stężenie jodu w moczu było
oznaczane spektrofotometryczną metodą PAMM. Pacjentki
zostały podzielone na 3 grupy ze względu na dawkę przyjmowanego jodu zawartego w zażywanym zestawie witaminowo -mineralnym. Średnie stężenie jodurii w całej badanej
grupie wyniosło 81,0 ± 55,9 μg/l i mieściło się w przedziale
umiarkowanego niedoboru jodu. Tylko 11,4% kobiet będących w ciąży miało prawidłową jodurię (powyżej 150 μg/l).
54 kobiety (47,8% całej grupy) zażywały 150 μg/jodu w tabletce i miały stężenia jodurii wyższe od pozostałych, średnia arytmetyczna jodu w moczu wynosiła 99,9 ± 55,5 μg/l.
Uzyskane wyniki wskazują, że stosowana suplementacja
była niewystarczająca. Należy monitorować jodurię u kobiet
będących w ciąży, aby można było modyfikować dawki zlecanych preparatów mineralno –witaminowych.
Proper prenatal prevention is one of the most important
factors affecting the normal course of pregnancy and the
birth of a healthy child. Among the many factors that include prenatal prevention plays an important role proper
nutrition of pregnant women. As a result of acceleration of
metabolic processes in pregnant women increases the demand for vitamins and microelements. It is reasonable to
supplement iodine deficiency before the pregnancy, which
may prevent the development of cretinism in the newborn
child.
Objective: To assess iodine intake on the basis of their
urinary excretion of pregnant women taking vitamin and
mineral preparations containing respectively 75 μg, 150
μg, 200 micrograms of iodine. Urine were taken from 114
pregnant women who are in physiological pregnancy. Urinary iodine concentration was determined spectrophotometrically by PAMM. Patients were divided into 3 groups
according to dose intake of iodine contained in the set to
take mineral- vitamin preparations. The arithmetic mean
urinary iodine concentration in the whole group was 81,0
± 55,9 μg/l and ranged moderate iodine deficiency. Only
11,4% of pregnancy women had normal ioduria (above
150 μg/l). 54 women representing 47,8% of the whole
group, which intake 150 μg/iodine tablet had the highest
concentrations of arithmetic mean (99,9 ± 55,5 μg/l). The
results indicate that supplementation used was insufficient
iodine should be monitored in women who are pregnant,
so you can modify the dose ordered mineral-vitamin preparations.
Słowa kluczowe: ciąża, profilaktyka jodowa, joduria
Keywords: pregnancy, prevention of iodine, iodine
Wstęp
Ocena stężenia jodu u kobiet będących w ciąży umożliwia kontrolę efektywności działań profilaktycznych oraz
właściwe zabezpieczenie w rekomendowaną dodatkową
dzienna dawkę jodu. W ostatnich latach jest przedmiotem
wielu badań oraz doniesień naukowych jak również strategicznym celem Narodowego Programu Eliminacji Niedoboru Jodu na lata 2009-2011 [1]. Zarówno nadmiar jodu jak i
jego niedobór może niekorzystnie wpływać na rozwój pło-
&ARM0RZEGL.AUK
du. Ciężki niedobór jodu w okresie ciąży powoduje deficyty
neurologiczne, opóźnienie rozwoju, niską masę urodzeniową [2-4]. Istnieją także dowody, że jego niedobór zwiększa
ryzyko negatywnego wpływu na wyniki położnicze takie
jak stan przedrzucawkowy lub oderwanie się łożyska [5, 6].
Dlatego też tak istotnym czynnikiem warunkującym prawidłowy rozwój płodu jest stan zdrowia ciężarnej, prawidłowe odżywianie w ciąży oraz odpowiednia suplementacja
witamin i minerałów zawierających jod [7]. Jod, jako pierwiastek śladowy, dostarczany jest do organizmu głównie
z pożywieniem, jednakże może być on uzupełniony w postaci gotowych preparatów mających w swoim składzie
75μg, 150μg, 200μg jodu w tabletce. Na polskim rynku
istnieje wiele preparatów zawierających w swoim składzie
jod są to m.in. Feminatal N, Centrum Materna, Prenatal
Complex, VITA-Miner Prenatal. W okresie ciąży dochodzi
do dwukrotnego zwiększenia zapotrzebowania na dzienną
dawkę tego pierwiastka. Związane jest to z rozwojem płodu,
wzrostem pojemności jodowej kompleksu matka-płód, działaniem gonadotropiny kosmówkowej (HCG) łożyska której
podjednostka beta wykazuje działanie stymulujące tarczycę podobne do hormonu tyreotropowego (TSH), wzrostem
stężenia globulin wiążących hormony tarczycy (TGB) jak
i zwiększoną filtracją nerkową i większym wydalaniem
jodu z moczem [8, 9]. Rekomendowane dobowe zapotrzebowanie na jodu dla kobiety ciężarnej i karmiącej wynosi
wg zaleceń WHO, UNICEF, ICCIDD z 2007 r. średnio 250
μg na dzień. Należy jednak dążyć zarówno do zapewnienia
prawidłowej podaży jak i nieprzekraczania górnej wartości,
z uwagi na potencjalne ryzyko niekorzystnego wpływu zbyt
wysokich dawek jodu na tarczycę płodu. Brak wykształconego mechanizmu adaptacji do nadmiaru jodu może doprowadzić do niedoczynności tarczycy i wola u płodu. Między
16-18 dniem życia wewnątrzmacicznego następuje rozwój
gruczołu tarczowego jednakże dopiero około 11 tygodnia
rozpoczyna się produkcja hormonów tarczycy [10]. Obligatoryjne jodowanie soli obowiązuje w Polsce od 1997 roku
zapewnia przy zwykłej diecie, bez dodatkowego dosalania,
podaż około 150 μg jodu/d. Polska Komisja ds. Kontroli
Zaburzeń Niedoboru Jodu zaleca stosowanie dodatkowej
dawki jodu w ciągu całej ciąży i okresu karmienia, podawanej w postaci preparatów zawierających jod w ilości
150 μg jodu/dobę wraz z niezbędnymi witaminami i innymi składnikami mineralnymi. Wytyczne te uwzględniają
trudności w zapewnieniu codziennej dawki jodu jedynie na
podstawie spożycia jodowanej soli kuchennej, zwłaszcza,
że często należy ograniczyć jej spożycie w ciąży. Stężenie jodu w moczu jest obecnie najbardziej praktycznym
markerem oceny spożycia jodu. Światowa Organizacja
Zdrowia (WHO) zaleca, by średnie stężenie jodu w moczu
u dorosłej osoby było, co najmniej 100 μg/l, a dla kobiet
będących w ciąży powyżej 150 μg/l, wartości 50-99 μg/l
sugerują umiarkowany niedobór jodu, wartości 20-49 μg
/l – średni niedobór i poniżej 20 μg/ l - głęboki niedobór
[11].
Celem pracy była, na podstawie pomiaru stężenia jodu w
moczu kobiet ciężarnych, ocena czy zlecany przez lekarza
preparat witaminowo-mineralnym wraz z stosowaną dietą
żywieniową jest wystarczający do zabezpieczenia podaży
jodu.
Materiały i metody
Mocz do badań pobrano od 114 kobiet będących w fizjologicznej ciąży. Najmłodsza kobieta miała 16 lat a najstarsza
41 (średnia wieku 29,2 ± 5,4 lat). Badaniem objęto pacjentki z Kliniki Ginekologii i Perinatologii Katedry Ginekologii
i Położnictwa Centralnego Szpitala Klinicznego SUM
w Katowicach. Z badania wyłączono kobiety będące
w pierwszym trymestrze ciąży, z ciążą zagrożoną lub o przebiegu patologicznym. Wśród całej grupy 54 kobiety (47,4%)
były w pierwszej ciąży, 29 (25,4%) w drugiej, 18 (15,8%)
w trzeciej, 11 (9,6%) w czwartej i 2 kobiety (1,8%) w piątej ciąży. Ze względu na małą liczebność kobiet będących
w 5 ciąży w opracowaniach matematycznych połączono je
z kobietami będącymi w 4 ciąży.
Została przeprowadzona anonimowa ankieta pozwalająca uzyskać między innymi informacje o rodzaju używanego
w trakcie ciąży preparatu witaminowo-mineralnego, ilości
używanych dziennie tabletek, a także czy był on używany
regularnie. Stosowano: Prenatal Complex mający 75μg jodu
w tabletce, preparaty: Feminatal N, Vita-mineral, Falvit
zawierające po 150μg jodu w tabletce i Centrum Materna
zawierające 200μg jodu w tabletce. Z pośród kobiet deklarujących regularne ich zażywanie, tj. 92 osoby (80,7% całej
grupy), stworzono trzy podgrupy: pierwszą liczącą 26 kobiet (23%) stosującą dziennie 75 μg jodu, drugą liczącą 54
kobiety (47,8%) używających dziennie 150 μg jodu i trzecią
najmniej liczną bo 12 (10,6%) osobową używającą dziennie
200 μg jodu.
W przeprowadzonej ankiecie uwzględniono także pytania dotyczące chorób tarczycy, przebiegu ciąży oraz zwyczajów żywieniowych i aktywności kobiet ciężarnych. Wśród
kobiet ciężarnych objętych badaniami u dwóch z nich przed
zajściem w ciążę (1,75%) rozpoznano nadczynność tarczycy, lecz pod wpływem stosowanego leczenia doprowadzono do eutyreozy. U trzech kobiet przed zajściem w ciąże
(2,6%) rozpoznano niedoczynność tarczycy, u dwóch z nich
nie wyrównano jej, a u jednej kobiety wystąpiła podczas
ciąży. Żadna z kobiet w ankiecie nie potwierdziła choroby
tarczycy na podłożu autoimmunologicznym. W ankiecie żywieniowej uwzględniono pytania dotyczące częstotliwości
spożywania zarówno produktów bogatych w jod (np. ryby
morskie, ryby wędzone, sałatę zieloną) jak i goitrogennych
(np. kapusta, szpinak, chrzan, orzechy, produkty sojowe).
Tylko jedna kobieta będąca w ciąży konsekwentnie stosowała dietę wegetariańską.
Stężenie jodu w moczu było oznaczane zmodyfikowaną spektrofotometryczną metodą PAMM wykorzystującą reakcję Sandell – Kolthoffa [12]. Na przeprowadzenie
badań oznaczenia jodu w moczu a także przeprowadzenie
badania ankietowego uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach nr:
KNW/0022/KB1/114/10.
W pracy dokonano analizy statystycznej przy pomocy
programu Microsoft Excel i Statistica. Sprawdzono normalność rozkładów. Dla rozkładów normalnych obliczano
średnią arytmetyczną oraz odchylenie standardowe. Otrzymane wartości średnich stężeń porównano testem t-Studenta
(dla 2 zmiennych niezależnych) oraz ANOVA w przypadku
większej ilości czynników grupujących.
COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33.†
mi dziennie 75 μg a 150 μg
(p<0,05). Nie stwierdzono
Stężenie jodu w moczu
różnic pomiędzy stężeniami
<20 μg/l
20-49 μg/l 50-99 μg/l
100 – 150 μg/l
>150 μg/l
jodurii u kobiet w ciąży, któIlość kobiet
18
24
38
21
13
re nie stosowały suplemen%
15,8%
21,1%
33,3%
18,4
11,4
tacji, a tymi co używały 75
i 200 μg jodu dziennie.
Procentowy rozkład kobiet w podgrupach różniących się dzienną dawką zażywaWyniki
nego jodu mających jodurię w przedziałach głębokiego,
Wśród 114 kobiet ciężarnych średnie stężenie jodurii średniego, umiarkowanego i prawidłowego stężenia został
wynosiło 81,0 ± 55,9 μg/l i mieściło się w górnej wartości zamieszczony na Ryc. 2.
U 55 kobiet (48,7% całej grupy) zażywających 150 μg/
umiarkowanego niedoboru jodu. Minimalne stężenie jodurii
wynosiło 10,2 μg/l a maksymalne 240 μg/l. Większość ba- jodu w tabletce średnie stężenie jodu w moczu było najwyżdanych kobiet w ciąży (78,6% całej grupy) była w 3 tryme- sze i wynosiło 99,9 ± 55,5 μg/l.
Z 12 kobiet (10,6% całej grupy) przyjmujących 200 μg
strze ciąży, średnie u nich stężenie jodu w moczu wynosiło
78,7 ± 57,1 μg/l i było nieznamiennie statystycznie niższe jodu w tabletce dwie kobiety (16,7% podgrupy) miały stęniż u kobiet będącymi w drugim trymestrze 86,6 ± 52,7 żenie jodurii powyżej 150 μg/l i dwie w zakresie od 100 do
μg/l. Rozkład stężenia jodu w moczu u kobiet ciężarnych 150 μg/l, a 4 kobiety (33,3%) w tej podgrupie miały stężeobjętych badaniem zamieszczono w Tabeli I. Tylko 11,4% nia jodurii poniżej 20 μg/l.
Stwierdzono, że istnieje statystycznie istotna zależność
badanych kobiet ciężarnych miało stężenie jodurii powyżej
liniowa między dzienną dawką suplementacji jodowej
150 μg/l.
Dokonano oceny średniego stężenia jodurii u kobiet bę- a średnią jodurią dla danej podgrupy (r = 0,62) (Ryc. 3).
dących w ciąży w zależności od dziennej suplementacji jodowej (Ryc. 1). Testem ANOVA wykazano, że stężenia jodu- Dyskusja
rii w tych podgrupach są niejednorodne, znamienne różnice
Na podstawie naszych analiz wynika, że średni poziom
statystyczne wystąpiły między stężeniami jodurii w podgrupach kobiet nie stosującej suplementacji, a stosujących 150 jodu w moczu u kobiet ciężarnych mieści się w przedziale
μg jodu dziennie (p<0,05) i między kobietami używający- umiarkowanego niedoboru jodu (98 μg/l), ale niepokojące
Tab. I. Częstość występowania jodurii w określonych przedziałach u kobiet ciężarnych
120
p<0,05
110
100
90
80
p<0,05
70
joduria [μg/l]
60
50
40
30
20
0
75
150
dzienna suplementacja jodowa [μg]
200
Œrednia
Ś
łą std
Ś
Œrednia±B³¹d
Ś
łą std
Œrednia±1,96*B³¹d
Ryc. 1. Średnie stężenia jodurii u kobiet będących w ciąży w zależności od stosowanej suplementacji jodowej.
&ARM0RZEGL.AUK
120,0
y = 0,1232x + 60,165
r=0,62
średnia joduria [μg/l]
100,0
80,0
60,0
40,0
20,0
0,0
0
50
100
150
200
250
dzienna suplementacja jodowa [μg]
Ryc. 2. Korelacja pomiędzy przyjętą dawką suplementu jodowego a średnim stężeniem jodu w moczu u kobiet będących
w ciąży.
<20 μg/l
45,0
20-49 μg/l
40,0
50 - 99 μg/l
100 - 149 μg/l
35,0
>150 μg/l
% kobiet
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
0,0
0
75
150
200
dzienna suplementacja jodowa [μg]
Ryc. 3. Procentowy udział kobiet w podgrupach z różną dzienną suplementacją jodową o jodurii w przedziałach głębokiego, średniego, umiarkowanego i prawidłowego stężenia.
jest to, że mamy 15,8% kobiet z wynikami stężenia jodurii
mieszczącymi się w przedziale głębokiego i 21,1% kobiet
w przedziale średniego niedoboru jodu. Niepokojący jest
fakt, że 47 kobiet (41,6% badanej grupy) nie przyjmowało
zalecanej wg Polskiego Modelu Profilaktyki Jodowej dodatkowej dziennej dawki jodu 150 μg w postaci tabletek.
Dodatkowym czynnikiem mogącym pośrednio wpływać na
nasze wyniki był fakt iż, badaniami zostały objęte kobiety
ciężarne zamieszkujące tereny Górnego Śląska, który wg li-
teratury jest zaliczany do obszaru o znacznym stopniu niedoboru jodu i mimo dodatkowej suplementacji jodu w postaci
preparatów witaminowo-mineralnych, wyniki ich stężenia
jodurii były nadal poniżej granicy normy. Nasze wyniki są
zgodne z wynikami innych badań które pokazują, że znaczna część kobiet w ciąży ma stężenie jodurii poniżej wartości rekomendowanych [13, 14]. Suplementacja preparatami
witaminowo-mineralnymi jest niezbędna, jednakże nie wystarczająca do uzyskania prawidłowego poziomu jodurii. W
COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33.†
takiej sytuacji należałoby pomyśleć o zwiększeniu dawki
jodu w preparatach witaminowo-mineralnych zwłaszcza, że
u wielu kobiet w ciąży należy ograniczyć dzienne spożycie soli stanowiącej główny nośnik jodu oraz wprowadzić
produkty wzbogacone w jod takie jak mleko. Alvarez-Pedrerol z współautorami przeprowadzając badania na terenach prawidłowej podaży jodu w populacji ogólnej uzyskał
analogiczne wnioski podkreślając fakt, że tylko połączenie
zbilansowanej diety, suplementacji preparatów zawierających jod i dodatkowych nośników jodu w postaci np. mleka
może pozwolić na uzyskanie prawidłowego poziomu jodu u
ciężarnej [15, 16].
Z badań własnych dotyczących częstotliwości spożywania przez kobiety będące w ciąży produktów bogatych w jod
wynika, że najczęściej spożywane było mleko (średnio 3,3
razy w tygodniu), ryby morskie i wędzone ok. 2,2 razy w tygodniu, natomiast spośród goitrogennych – kapusta 1,6 razy
w tygodniu. 16% kobiet w trakcie ciąży deklarowało, że nie
spożywało ryb, a 13% kobiet, że nie spożywało kapusty. Stężenie jodurii, u kobiety, która stosowała dietę wegetariańską
wynosiło 19,1 μg/l, mimo używania 150 μg jodu w tabletce
dziennie. Na podstawie oceny częstotliwości spożywania
produktów nie można zbilansować diety jodowej. Otrzymane przez nas informacje dotyczące diety żywieniowej u kobiet będących w ciąży wskazują, że jest ona nieprawidłowa,
powinna być zmodyfikowana o większe spożycie produktów bogatych w jod, tak aby zabezpieczyć przynajmniej 230
μg jodu dziennie łącznie z suplementacją.
W naszych badaniach joduria w drugiej ciąży (92μg/l)
jest nieco wyższa niż w pierwszej ciąży (80μg/l), analogiczne wnioski są w pracy Kowalik i wsp., w której kobiety rodzące drugie dziecko miały wyższe wyniki jodurii niż panie
będące w pierwszej ciąży [17]. Zasadne wydają się postulaty wysuwane przez badaczy o przyjmowaniu preparatów
zawierających jod już w okresie rozrodczym [18]. Trzeba
zaznaczyć, że grupa kobiet w ciąży używających 150 μg
jodu dziennie ma najwyższą wartość średniej jodurii, ale
i tak poniżej wartości 100 μg/l. Być może zwiększona dawka jodu oraz odpowiednia dieta pozwalałaby na uzyskanie
prawidłowego poziomu jodurii u większej liczby kobiet ciężarnych.
Wnioski
1. Wprowadzenie kontrolnych badań stężenia jodu w moczu u każdej ciężarnej kobiety pozwoli na szybką modyfikację zlecanych preparatów witaminowo-mineralnych
a także ich dawek.
2. Optymalizacja stężenia jodu w diecie kobiety będącej
w ciąży zabezpieczy ją i płód przed potencjalnymi skutkami jego niedoboru.
Piśmiennictwo
1. Narodowy Program Przeciwdziałania Chorobom Cywilizacyjnym. Moduł III. Program Eliminacji Niedoboru
Jodu w Polsce na lata 2009-2011: http://www.mz.gov.pl
2. Pharoah PO, Buttfield IH, Hetzel BS. Neurological damage to the fetus resulting from severe iodine deficiency during pregnancy. Lancet 1971; 1: 308-310.
3. Delange F. Iodine deficiency as a cause of brain damage. Postgrad Med J 2001; 77: 217-220.
4. Casey BM et al. Subclinical hypothyroidism and pregnancy outcomes. Obstet Gynecol 2005; 105: 239-345.
5. Pop VJ, Vulsma T. Maternal hypothyroxinaemia during
(early) gestation. Lancet 2005; 365: 1604-1606.
6. Nava-Ocampo AA, Soldin OP, Koren G. Hypothyroidism
during pregnancy. Can Fam Physician 2004; 50: 549-551.
7. Kmieciak-Kołada K. Witaminy. W: Farmakoterapia w
okresie ciąży. Red. Kmieciak-Kołada K, Tomala J. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 1998, 15-17.
8. Glinoer D et al. Regulation of maternal thyroid during
pregnancy. J Endocrinol Metab 1990; 71: 276-287.
9. Szybiński Z. Iodine deficiency in pregnancy – a continuing
public health problem. Endokrynol Pol 2005; 56: 65-71.
10. Kochańska-Dziurowicz A i wsp. Wydalanie jodu z moczem u zdrowych kobiet rozpoczynających stosowanie
preparatu Materna w pierwszym trymestrze ciąży. Ginekol Pol 2002; 73: 529-535.
11. Delange F. Iodine requirements during pregnancy, lactation and the neonatal period and indicators of optimal iodine nutrition. Public Health Nutr 2007; 10: 1571-1580.
12. Kurzeja E, Kochańska-Dziurowicz A. Modyfikacja metody PAMM oraz jej zastosowanie do oznaczania stężenia jodu w moczu. Diagn Lab 2002; 38: 93-100.
13. Kung A. Iodine nutrition of pregnant and lactating women in Hong Kong, where intake is of borderline sufficiency. Public Health Nutr 2007; 10: 1600-1601.
14. Kochańska-Dziurowicz A, Kowalik B, Bijak A. Ocena stężenia jodu u noworodków w pierwszej porcji moczu po
urodzeniu. Fam Med Prim Care Rev 2006; 8(2): 258-261.
15. Alvarez-Pedrerol M et al. Iodine sources and iodine levels in pregnant women from an area without known iodine deficiency. Clin Endocrinol (Oxf) 2010; 72: 81-86.
16. Mian C. et al. Iodine status in pregnancy: role of dietary
habits and geographical origin. Clin Endocrinol (Oxf)
2009; 70: 776-780.
17. Kowalik B, Kochańska-Dziurowicz A, Szajkowska A.
Ocena jodurii kobiet ciężarnych w okresie okołoporodowym. Med Środow 2006; 9: 55-59.
18. Zimmermann M.B. Iodine deficiency in pregnancy and the
effects of maternal iodine supplementation on the of spring:
a review. Am J Clin Nutr 2009; 89(suppl): 668S-728S.
data otrzymania pracy: 01.12.2010 r.
data akceptacji do druku: 11.01.2011 r.
Adres do korespondencji:
mgr Aleksandra Bijak
Zakład Diagnostyki Izotopowej i Radiofarmaceutyków
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
ul. Jagiellońska 4
41-200 Sosnowiec
Tel.: +48 32 364 15 93
e-mail: [email protected]