utrata sprawności fizycznej i proces usprawniania a jakość życia

Prof. nadzw. Zbigniew Kłos
Instytut Maszyn Roboczych i Pojazdów Samochodowych
Politechnika Poznańska
UTRATA SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ I PROCES USPRAWNIANIA
A JAKOŚĆ ŻYCIA – ZARYS ZAGADNIENIA
Streszczenie: We wstępnej części artykułu przedstawia się terminy: jakość i jakość życia.
Następnie charakteryzuje się kategorię urazu fizycznego, z uwzględnieniem aspektu
jakości życia. W kolejnej części artykułu analizuje się proces usprawniania pod
względem jego wpływu na jakość życia. W zakończeniu przedstawia się propozycję
kinetycznego ujęcia zmian poziomu jakości życia po urazie fizycznym, w trakcie procesu
usprawniania.
Aby móc podjąć próbę bliższego określenia terminu „jakość życia”, przeanalizowane
zostanie najpierw określenie „jakość”. Sprecyzowanie obu terminów ułatwi następnie
powiązanie zagadnienia procesu usprawniania z tak subiektywnie przeżywaną kategorią, jaka
jest właśnie jakość życia.
1. JAKOŚĆ
Przyjęło się określać, że termin „jakość” pojawił się po raz pierwszy w pracach
Platona (przełom V i IV wieku p.n.e), który na jego określenie używał greckiego słowa
poiotes. Jego łaciński odpowiednik „qualitas” utworzył w I wieku p.n.e. Cycero. Polski
termin „jakość” powstał od słowa „jaki” [1]. Wyraża on pytanie: jaki jest obiekt (wyrób,
produkt, maszyna)?
Z analizy występujących w literaturze definicji jakości wynika, że kryterium ich
podziału sprowadza się do dwóch podstawowych interpretacji tego pytania:
• hierarchicznej (wartościującej, komparatywnej),
• opisowej (deskryptywnej) [2].
Przykładem definicji z pierwszej grupy jest stwierdzenie, że jakość jest stopniem
spełnienia stawianych wymagań [3]. Pomimo różnorodności definicji wspólną, najbardziej
charakterystyczną ich cechą jest bezpośrednie lub pośrednie wiązanie pojęcia jakość
z dziedziną użyteczności, łączącą się ze sformułowaniem wymagań jako potrzeb
użytkownika.
T. Borys zwraca uwagę na to, że często pojmuje się jakość jako hierarchizację
obiektów, natomiast znacznie rzadziej jako wynik relatywizacji zbiorów obiektów [2] tak, jak
się to ujmuje na przykład w pracach z dziedziny statystycznej kontroli jakości.
W opisowej interpretacji przez pytanie: jaki jest wyrób? rozumie się pytanie: jaka jest
istota obiektu? W tej grupie deskryptywnych definicji przyjmuje się założenie, że pojęcie
cechy nie jest związane z klasą obiektów, lecz z pojedynczymi ich egzemplarzami.
Przykładem jest definicja z pracy [4], której autorzy twierdzą, że pojęcie jakości wyrobu
oznacza zbiór wartości cech wyrobu, które decydują o jego przydatności. Rozważana grupa
określeń, utożsamiająca jakość ze zbiorem stanów cech, wprowadza rozróżnialność
poszczególnych obiektów i w konsekwencji tak często spotykane w teorii i w praktyce
stwierdzenia, że każdy obiekt ma inną jakość.
Wychodząc od bardzo ogólnego określenia jakości jako zbioru cech, których wartości
opisują naturę względnie jednorodnego zbioru obiektów [5], T. Borys sformułował bardziej
ścisłą definicję jakości (w ujęciu deskryptywnym), iż jest to cecha złożona, odwzorowująca
względnie jednorodny zbiór obiektów w wielowymiarową przestrzeń stanów [2].
Obie tendencje ujmowania jakości znajdują się w encyklopedycznej definicji tego
terminu. W sensie ogólnym określa się ją jako właściwość, rodzaj, gatunek, wartość danego
przedmiotu, a w znaczeniu ściślejszym jako cechę lub zespół cech odróżniających dany
przedmiot od innych, bądź też całokształt cech danego przedmiotu, istotnych ze względu na
jego strukturę wewnętrzną oraz ze względu na jego stosunki, oddziaływania i związki
z otoczeniem [6].
Wyróżniają się tu zatem dwa istotne aspekty jakości, a mianowicie:
• wskazanie na swoistość obiektu, wynikającą z cechy lub zespołu cech przez nie
reprezentowanych,
• ukazanie źródła tej swoistości w strukturze wewnętrznej obiektu oraz w jego
stosunkach, oddziaływaniach i związkach z otoczeniem.
Obecnie punkt ciężkości prac w zakresie jakości przenosi się na dążenie do uzyskania
pełnego opisu obiektu za pomocą zbioru cech charakteryzujących jego strukturę wewnętrzną,
przy czym dużą wagę przykłada się do ustalenia hierarchii ważności tych cech. Dotyczy to
zwłaszcza dziedzin technicznych, w których zastosowaniach praktycznych istotne są cechy
użytkowe, a znajomość struktury wewnętrznej obiektu jest na tyle ważna, na ile pozwala
rozumieć jego funkcjonowanie [7]. Zwraca się również uwagę na aspekt aktualności
wymagań. Pełniejsza definicja jakości od podanej wcześniej [3] ujmuje ją jako stopień
spełnienia aktualnych i przyszłych wymagań potencjalnego użytkownika przez dany obiekt.
Wynikające stąd atrybuty jakości są następujące:
a) mierzalność (s t o p i e ń spełnienia),
b) subiektywność odczuwania (stopień s p e ł n i e n i a ),
c) zmienność w czasie (a k t u a l n y c h i p r z y s z ł y c h wymagań),
d) zbiorowość (wielkość) cech ją konstytuujących (w y m a g a ń ),
e) względność (p o t e n c j a l n e g o u ż y t k o w n i k a ),
f) konieczność oceny w grupie obiektów (substytucyjnych wyrobów), do której
należy przedmiot oceny (d a n y o b i e k t /w y r ó b ) [8].
Z punktu widzenia dalszych rozważań ważne jest podkreślenie takich
atrybutów jakości, jak jej względność, wynikająca między innymi ze subiektywnego jej
odczuwania i podleganie zmianom w czasie.
2. JAKOŚĆ ŻYCIA
Na temat jakości życia mówi się od dość dawna, zwłaszcza w państwach
rozwiniętych. Nieliczne są jednak opracowania mające charakter pogłębionej analizy tej
problematyki. Pionierem prac nad jakością życia, wynikającą również z jakości środowiska
pracy, jest R. Kolman. Szereg przemyśleń dotyczących wpływu jakości życia na efektywność
działalności przedsiębiorstwa zawarł on w pracy [9]. Podaje tam między innymi ogólny
podział sfer, w których proponuje rozpatrywać jakość życia, wyróżniając: sfery życia:
rodzinnego, psychicznego, funkcjonalnego, somatycznego, środowiskowego i siedliskowego.
Bardziej szczegółowy ich podział, w przeciwstawnych parach sytuacji, na podstawie pracy
[9], podano poniżej kolejno dla sfer życia:
A) rodzinnego:
• bardzo dobra współpraca między małżonkami,
• sprzeczki między małżonkami,
2
• dobre zdrowie członków rodziny,
• choroba osób bliskich,
• bardzo dobre postępy dzieci w nauce,
• kłopoty wychowawcze z dziećmi,
B) psychicznego:
• pogodne usposobienie pracownika,
• stany ustawicznego niezadowolenia,
• dociekliwość pracownika,
• skrajna obojętność,
• duża aktywność życiowa pracownika,
• klasyczne lenistwo,
C) funkcjonalnego:
•
wysokie kwalifikacje pracownika,
• niskie kwalifikacje,
• dobra organizacja pracy,
• zła organizacja pracy,
• wysokie zarobki,
• niskie zarobki,
D) somatycznego:
• człowiek zdrowy,
• człowiek chorowity,
• bez żadnych dolegliwości,
• występują dolegliwości,
• pozbawiony uczuleń,
• alergiczne uczulony
E) środowiskowego:
• pracownik o dobrych stosunkach, międzyludzkich,
• pracownik skłócony z otoczeniem,
• pracownik o dobrej współpracy z przełożonymi i podwładnymi,
• brak aktywnej współpracy,
• człowiek o dużej uczynności,
• człowiek nieuczynny
F) siedliskowego:
• pracownik ma wygodne mieszkanie,
• ciasnota w domu,
• mieszkanie dobrze ogrzewane,
• brak opału,
• dobre warunki odpoczynku,
• brak odpoczynku po pracy zarobkowej.
1)
a)
b)
2)
a)
b)
3)
Na jakość życia wpływają więc czynniki, które zaliczyć można do trzech obszarów:
osobistego:
somatycznego,
psychicznego,
otoczenia bliskiego:
rodzinnego,
siedliskowego,
otoczenia dalszego:
3
a) funkcjonalnego,
b) środowiskowego.
Przedstawione powyżej czynniki (kryteria) jakości życia wynikają z potrzeb.
Jako najistotniejsze potrzeby życiowe człowieka cywilizowanego R. Kolman uważa między
innymi:
1. pokarm,
2. odzienie,
3. schronienie,
4. bezpieczeństwo,
5. zdrowie,
6. zasoby,
7. wiedza,
8. działanie,
9. rozwój,
10. przemieszczanie,
11. łączność,
12. doznania,
13. relaks [9].
Nie ustosunkowując się do uporządkowania powyższych propozycji w zakresie
jakości życia zwraca się jedynie uwagę na bogactwo składowych jakości życia i sytuacji
życiowych, z którymi mogą się one wiązać. Obszar, którego dotyczy dalszy ciąg niniejszego
tekstu jest tu w ogólnej postaci wspomniany (zdrowie). Związkom zakłócenia jednego ze
stanów zdrowia – sprawności z jakością życia poświęcona jest dalsza część artykułu.
3. URAZ FIZYCZNY I JEGO KONSEKWENCJE
W życiu każdego człowieka, jako wydarzenie losowe, wydarzyć się może uraz
fizyczny. Rozumiany jest on w niniejszej pracy jako utrata sprawności fizycznej, najczęściej
czasowa, przejawiająca się przykładowo w postaci złamania kończyny, górnej lub dolnej.
Z uwagi na niespodziewany moment wystąpienia urazu i wynikające z samej natury urazu
ograniczenie możliwości posługiwania się kończyną, powoduje on wystąpienie dyskomfortu,
a tym samym obniżenie subiektywnie i obiektywnie odczuwanej jakości życia.
Elementy obiektywnego obniżenia jakości życia to:
1) niemożność lub ograniczenie możliwości wykonywania pracy (dotyczy to zwłaszcza
pracy fizycznej, która w wielu przypadkach jest niemożliwa),
2) utrudniona możliwość przemieszczania się (zwłaszcza w przypadku urazu kończyny
dolnej),
3) niekiedy zmniejszenie się dochodów, z uwagi zwłaszcza na problemy
w wykonywaniem pracy.
Subiektywne odczuwanie obniżenia się jakości życia wynika z:
a) poczucia niepełnej wartości społecznej, z racji ograniczenia możliwości realizacji
zadań społecznie uznawanych za pozytywne (praca, pomoc bliźnim),
b) doświadczanej niemal w każdej sytuacji życia codziennego zależności od pomocy osób
z otoczenia,
c) konieczności rezygnacji lub wyraźnego ograniczenia z planowania szeregu działań
z obszaru zawodowego, rodzinnego, rekreacyjnego itd.
Te negatywne odczucia łagodzone są na przez życzliwy na ogół stosunek otoczenia do
poszkodowanego, które to otoczenie reaguje przychylnym słowem i pomocą, uwzględniając
widoczne gołym okiem oznaki niesprawności.
4
Wspomniane wyżej elementy obniżenia jakości życia dotyczą zwłaszcza okresu
bezpośrednio występującego po zaistnieniu urazu fizycznego. Z uwagi na zwykle
parotygodniowy czas biernego oczekiwania na fizjologiczne połączenie się złamanych
elementów kończyn, w którym to okresie są one w opatrunku gipsowym i nie ma możliwości
podjęcia procesu rehabilitacji, następuje spowolnienie aktywności życiowej. Może być ono
subiektywnie odczuwane jako zarówno obniżenie jakości życia (zwłaszcza przez osoby
bardzo aktywne zawodowo, związane terminami realizacji zadań zawodowych, znajdujące się
szczególnie w układzie zależności służbowej), jak i podniesienie jakości życia (paradoksalnie
także przez podobną grupę zawodową, lecz w sytuacjach, gdy ta podległość służbowa nie jest
uciążliwa lub jej nie ma).
Spowolnienie aktywności życiowej, w tym zwłaszcza zawodowej, powoduje:
• zmniejszenie ilości realizowanych zadań zawodowych,
• przesunięcie akcentów realizowanych zadań z bezpośrednio wykonawczych,
związanych np. z wyjazdami służbowymi, w kierunku sfery zadań koncepcyjnych
(tam oczywiście, gdzie jest to możliwe),
• zmianę form aktywności pozazawodowej, z dynamicznych (np. uprawianie sportów
wymagających wysiłku fizycznego) do „pasywnych” (np. sporty wymagające głównie
wysiłku umysłowego)
• możliwość poświęcenia większej ilości czasu rodzinie, a przez to większe
zaangażowanie w proces wychowywania dzieci, dostrzeżenie potrzeb współmałżonka,
kontakt z rodzicami itd.
4. USPRAWNIANIE Z PUNKTU WIDZENIA JAKOŚCI ŻYCIA
Po okresie praktycznie biernego oczekiwania na zakończenie pierwszego okresu po
wystąpieniu złamania następuje moment zdjęcia gipsowego usztywnienia kończyny i podjęcia
trudu usprawnienia mięśni, które w wyniku parotygodniowego bezruchu utraciły znaczną
część swojej sprawności.
Z punktu widzenia poziomu jakości życia następuje nowy okres. Zdecydowana
większość czynników wpływających na obniżenie jakości życia jest nadal aktualna. Zmiany
aktywności dotyczą:
• podjęcia w szerszym wymiarze niż w poprzednim okresie pracy zawodowej,
• poświęcenia czasu na czynności rehabilitacyjne kończyny, co wiąże się również na
ogół z potrzebą wydatkowania środków na zabiegi, jak i na dojazd do miejsc ich
realizacji.
Sam fakt podjęcia, po okresie pasywnym, czynnego procesu rehabilitacji, działa
pozytywnie psychicznie na osobę czasowo niesprawną. Dla tempa postępu w tym procesie
ważną rolę odgrywa zwłaszcza początkowy okres, kiedy to stwierdzeniu stopnia
niesprawności wyznaczony zostaje zakres ćwiczeń usprawniających. Ich częstotliwość, czyli
reżim czasowy procesu usprawniania, zależy w głównej mierze od danej osoby. Ważne jest
tutaj możliwie natychmiastowe pogodzenie się faktem, iż taka niesprawność występuje,
w czym ułatwia w pewnym stopniu dotychczasowa sytuacja po urazie fizycznym, w której
praktycznie dana kończyna wyłączona była z funkcjonowania.
Jak zatem te działania wpływają na jakość życia osoby poddającej się rehabilitacji?
Zauważyć można tu pozytywy i negatywy.
Do negatywów zaliczyć można:
• zderzenie sytuacji zwiększonej teoretycznie sprawności, tak postrzeganej przez
otoczenie, zwłaszcza w miejscu pracy (brak zewnętrznych oznak niesprawności –
5
usunięty opatrunek gipsowy) z realiami stawianych zadań, którym z uwagi na
faktyczną nadal niesprawność trudno podołać,
• napięty harmonogram czasowy, wynikający z podjęcia pracy zawodowej w szerszym
wymiarze i mimowolnych niekiedy próbach nadgonienia utraconego wcześniej czasu
(w pierwszym okresie po złamaniu) oraz z dodatkowych zajęć związanych z procesem
rehabilitacji.
• Jako pozytywy uznać można:
• poprawę samopoczucia, wynikającą z pozbycia się zewnętrznych oznak niesprawności
i wrócenia tym samym, na razie teoretycznie, do świata ludzi normalnie
funkcjonujących,
• postępujący szybko, zwłaszcza w początkowej fazie usprawniania, stopień
sprawności, co sprawia dużą satysfakcję danej osobie,
• stopniowe zapomnienie przez otoczenie faktu doznanego urazu, co dodatkowo
mobilizująco wpływa na proces usprawniania.
Na tempo osiągania poprawy jakości życia, od momentu wystąpienia urazu, wpływa
w istotny sposób:
• głębokość zmian (utraty) sprawności w trakcie urazu i okresie zaraz po nim,
• poprawność złożenia kończyny,
• przebieg procesu zrastania,
• zaangażowanie samego usprawnianego,
• udział (pomoc) fachowego personelu rehabilitacyjnego, szybkość zauważalnych oznak
poprawy, która w zależności od ich stopnia może mobilizować lub demobilizować,
Jak łatwo zauważyć zmiany poziomu jakości życia w okresie usprawniania zależą od
wielu czynników, które generalnie podzielić można na zależne od samego zainteresowanego
i wynikające z sytuacji rodzinnej i zawodowej.
Jest rzeczą oczywistą, że poprawa jakości życia może być tym większa, im
możliwości wpływania na zdarzenia ze strony zainteresowanego są znaczniejsze.
5. ZAKOŃCZENIE
Jakość życia
Jak wynika z powyższych rozważań, zmiany poziomu jakości życia w przypadku
każdego urazu są o innym przebiegu. Zależą one bowiem od sytuacji życiowej, w jakiej dana
osoba się znajduje, włączając w to oczywiście osobiste cechy tej osoby. Wyróżniając dwie
zasadnicze składowe jakości życia, o umownych zakresach: psychiczną P (charakteryzuje stan
ducha danej osoby) i fizyczną F (charakteryzuje sprawność fizyczną danej osoby), przebieg
zmian poziomu jakości życia osoby dotkniętej urazem fizycznym można przedstawić, jak na
rys.1.
6
Rys.1 Kinetyka poziomu jakości życia po urazie fizycznym, w procesie usprawniania
Zaznaczona linią przerywaną para krzywych P i F w końcowym okresie usprawniania
dotyczy sytuacji zakończonego sukcesem procesu usprawniania.
Fakt, iż można zakończyć ten proces na poziomie jakości życia wyższym od
wyjściowego autor tekstu rozumie w sposób opisany poniżej. Sam fakt złamania, a następnie
okres zrastania się kończyny wiąże się niewątpliwie z cierpieniem danej osoby. Poddając się
procesowi rekonwalescencji spotyka ona na swojej drodze, w swoim otoczeniu, osoby
o podobnej sytuacji, w –tym wiele osób z bardziej skomplikowanymi przypadkami (osoby
starsze, przypadki nie wyleczone, tzw. stare kontuzje). Widzi trud pokonywania słabości,
drobne sukcesy na drodze usprawniania, jak i niekiedy oznaki zniechęcenia brakiem postępu,
pokonywane następnie w toku wytrwałej działalności usprawniającej. Powoduje to więc:
• poszerzenie wiedzy o życiu o ten specyficzny obszar doznań związanych
z wystąpieniem urazu i całym procesem usprawniania,
• szersze zrozumienie istoty ludzkiej słabości związanej z urazem,
• osobistą satysfakcję wynikającą z pokonania niesprawności.
Można zatem eufemistycznie stwierdzić, że przebycie cyklu: uraz – zdrowienie –
usprawnianie powoduje dotknięcie przez wiele osób nowej, nieznanej sfery, w której wiążą
się nierozłącznie doznania fizyczne i psychiczne we wspólnym pokonywaniu słabości. Jest to
immanentnie związane jest z czymś, co można by nazwać pełniejszym przeżywaniem życia,
czyli szerszym wymiarem człowieczeństwa. I ten właśnie świadomie podejmowany trud
może spowodować, że osiągnięty na tej drodze sukces zaowocuje w osiągnięciu wyższej
jakości życia, niż było to przed doznaniem urazu. Sadzę, że warto byłoby wykorzystać ten
aspekt w motywowaniu do ćwiczeń usprawniających wielu osób nie widzących sensu
w podejmowaniu trudu żmudnych, długotrwałych działań, częstokroć monotonnych, bez
spektakularnych szybkich sukcesów.
LITERATURA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Kiliński A.: Jakość. WNT, Warszawa 1979.
Borys T.: Jakość i system terminów pochodnych, Normalizacja, 1985, nr 8?9.
Kolman R., Ilościowe określanie jakości. PWE, Warszawa 1973.
Czarny T., Lubicz M.: Jakość w systemach produkcyjnych. Problemy Jakości, 1980, nr
4.
Borys T.: Podstawowe definicje teorii jakości. Prace Naukowe AE nr 64, Wrocław
1974.
Encyklopedia powszechna PWN. PWN, Warszawa 1974.
Kłos Z., Gasiński L.: O jakości maszyn i urządzeń. Zeszyty Nauk. Politechniki
Poznańskiej, Maszyny Robocze i Pojazdy, 1988, nr 30.
Kłos Z.: Elementy inżynierii jakości i ekologii maszyn. Wyd. Politechniki Poznańskiej,
Poznań 1998.
Kolman R., Jakość życia załogi jako czynnik wpływający na efektywność działań
przedsiębiorstwa. Materiały konferencji "Przedsiębiorstwo na progu nowego stulecia ISO, TQM, reengineering ...", Poznań-Kiekrz 2000.
7
LOSS OF PHYSICAL SKILL AND PROCESS OF REHABILITATION IN
RELATION TO QUALITY OF LIFE – OUTLINE OF THE ISSUE
Abstract: In the first part of the paper the terms: quality and quality of life are presented.
Then the category: physical hurt is characterized, taking into account aspect of quality of
life. In the next part of the paper the process of rehabilitation with its consequences to the
level of quality of life is analyzed. The proposal of kinetic formulation of the changes of
quality of life after the physical hurt, in process of rehabilitation, is concluding the paper.
8