KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-99-B
BRODNICA
Opracowała:
Bożena Pius
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2001), analizowany obszar położony jest na Pojezierzu Brodnickim (315.12), Pojezierzu Chełmińskim (315.11), Pojezierzu Dobrzyńskim (315.13) oraz Dolinie Drwęcy (315.13,
rys. 1).
Rys. 1. Obszar objęty arkuszem mapy Brodnica na tle jednostek fizycznogeograficznych
Hipsometria omawianego obszaru jest urozmaicona. Najwyżej wznoszą się
pagórki morenowe akumulacyjne zlokalizowane na wschód od Jeziora Szczuckiego,
osiągając 161,3 m n.p.m. Najniżej położone miejsce tego obszaru wynosi 65,2 m
n.p.m. na i znajduje się na poziomie wody w Drwęcy.
Analizowany obszar pod względem rzeźby terenu jest dość dobrze rozpoznany (Galon 1931, Niewiarowski 1959, 1968, Niewiarowski, Wysota 1986, Wysota
2005). Rzeźba omawianego obszaru jest urozmaicona i charakteryzuje się występowaniem licznych form o zróżnicowanej genezie. Występujące na północ od doliny
Drwęcy fragmenty Wysoczyzny Chełmińskiej i Wysoczyzny Brodnickiej położone są
na wysokości 100–135 m n.p.m. Przeważa tam wysoczyzna morenowa płaska, o
deniwelacjach do 2 m. W północno-zachodniej części omawianego obszaru
dominuje wysoczyzna morenowa falista z różnicami wysokości od 2 do 5 m. Wysoczyzny porozcinane są rynnami subglacjalnymi o różnej głębokości (nawet do 70
m). Do najbardziej wciętych w podłoże należą rynny: Skarlanki, Brodniczki i Lutryny.
Po zachodniej stronie jezior: Bachotek oraz Strażym, występuje pole drumlinowe,
które liczy około 110 tych form. Są to wały o wydłużonym kształcie o długości 100600 m, wysokości 5-10 m (Wysota 2005). W okolicach Najmowa i Wichulca występują moreny czołowe akumulacyjne. Formy te osiągają 125 m n.p.m. i powstały
podczas subfazy krajeńsko-wąbrzeskiej zlodowacenia wisły (Niewiarowski 1959).
Ponadto na rozpatrywanym obszarze znajdują się liczne pagórki kemowe m.in. w
okolicach Jajkowa, Czekanowa, Bobrowa, Drużyn. W obrębie Pojezierza Brodnickiego występują równiny sandrowe (Niewiarowski, Wysota 1986). Starszy sandrowy
poziom zachodniobrodnicki rozciąga się wzdłuż Lutryny oraz jezior: Niskiego i
Wysokiego Brodna. Młodszy poziom wschodniobrodnicki występuje wzdłuż rynny
Skarlanki. Wysoczyzna Dobrzyńska położona jest na południe od doliny Drwęcy i
wznosi się na wysokość 100 – 150 m n.p.m. Jej powierzchnię stanowi wysoczyzna
morenowa płaska oraz falista. Osobliwością analizowanego obszaru jest występowanie zwydmionych piasków w okolicach Radzik Dużych. Wysoczyzna Dobrzyńska
rozcięta jest rynną Rypienicy, która posiada terasy kemowe (Wysota 2005). Wznoszą się one od 7 m do 20 m ponad dno rynny. Dolina Drwęcy na analizowanym
obszarze wcięta jest na głębokość od 35 m do 60 m. Występują tutaj cztery terasy
erozyjno-akumulacyjne, z których najwyższa położona jest 23 m nad poziom rzeki
oraz jedna akumulacyjna (3-5 m nad poziom rzeki). W dolinie Drwęcy najlepiej
zachowane terasy występują w kotlinowatych rozszerzeniach na wschód od Brodnicy oraz u ujścia Rypienicy (Niewiarowski 1968). W dnie doliny Drwęcy występują
również starorzecza. Krawędzie dolin i rynien subglacjalnych porozcinane są przez
dolinki i niecki denudacyjne oraz młodsze rozcięcia erozyjne (parowy oraz debrza).
Na obszarze zanikłych jezior oraz w dnach rynien subglacjalnych występują równiny
torfowe, a najbardziej rozległe zlokalizowane są w dolinie Rypienicy oraz Drwęcy.
Pod względem przepuszczalności utworów powierzchniowych dominują grunty
o przepuszczalności słabej. Rozpowszechnione są zwłaszcza na obszarach
wysoczyzn morenowych, zbudowanych z glin różnego typu. Piaski i żwiry sandru
brodnickiego oraz piaszczysto żwirowe terasy pradoliny i doliny Drwęcy charakteryzują się średnią przepuszczalnością. W niektórych fragmentach rynien subglacjalnych oraz dnie doliny Drwęcy, ze względu na zatorfienie, występują grunty o
zmiennej przepuszczalności. Na obszarze zabudowy miejskiej (np. Brodnicy)
występują grunty o przepuszczalności zróżnicowanej.
Analizowany obszar charakteryzuje się mozaikową strukturą gleb, co wynika z
przestrzennego zróżnicowania skały macierzystej, rzeźby terenu i stosunków
wodnych. Na wysoczyznach morenowych powszechnie występują gleby płowe oraz
brunatne. Największe płaty gleb płowych występują pomiędzy Jeziorem Bachotek a
jeziorami: Wysokie i Niskie Brodno. Na piaskach sandrowych wzdłuż rynien Skarlanki oraz Brodniczki, a także piaszczystych terasach Drwęcy występują gleby
bielicoziemne. Czarne ziemie tworzą większy płat w okolicach miejscowości
Gorczeniczka. W obniżeniach terenu, a zwłaszcza w dnie doliny Drwęcy, Skarlanki,
Brodniczki i Rypienicy występują gleby torfowe, murszowo-torfowe, mułowo-torfowe
oraz mady. Gleby brunatne oraz płowe należą do kompleksu pszennego: bardzo
dobrego, dobrego, wadliwego oraz żytniego bardzo dobrego (Mapy glebowe 1980).
Gleby bielicoziemne są mniej urodzajne, zaliczane są więc do kompleksu żytniego
słabego lub bardzo słabego. Użytki zielone na analizowanym obszarze zaliczane są
do średnich, a rzadziej do bardzo dobrych i dobrych kompleksów przydatności
rolniczej (występują wzdłuż rynny Skarlanki, Brodniczki, Rypienicy oraz w dnie
doliny Drwęcy).
Pod względem częstości występowania dni z różnymi typami pogody omawiany obszar znajduje w regionie Zachodniomazurskim (Woś 1999). Region ten, na tle
innych, wyróżnia się dość częstym pojawianiem się dni umiarkowanie ciepłych z
dużym zachmurzeniem ogólnym nieba i opadem atmosferycznym. Ten typ pogody
występuje średnio 30 dni w roku. Ponadto dość często występuje tutaj pogoda
przymrozkowa bardzo chłodna z dużym zachmurzeniem (średnio 19 dni w roku)
oraz dni przymrozkowe bardzo chłodne z opadem (19 dni) i dni umiarkowanie
mroźne pochmurne bez opadów (7 dni).
Obszar objęty arkuszem Brodnica ze względu na cenne walory środowiska
przyrodniczego odznacza się mnogością występowania różnych form ochrony
przyrody. Występuje tutaj południowy fragment Brodnickiego Parku Krajobrazowego
obejmujący Skarlankę wraz z Jeziorem Bachotek. Drwęca ze względu na dogodne
warunki bytowania ryb dwuśrodowiskowych została objęta ochroną rezerwatową.
Rezerwat o nazwie Rzeka Drwęca został powołany Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dniem 27 lipca 1961 r. (Monitor Polski nr 71, poz.
302). Ochronie podlegają rzadkie gatunki organizmów wodnych, głównie ryb
łososiowatych, certy oraz minoga rzecznego. Koryto Drwęcy na całej długości wraz
z przybrzeżnym pasem, o szerokości 5 m po obu stronach rzeki, stanowi najdłuższy
rezerwat ichtiologiczny w Polsce (długość 213,7 km, powierzchnia 1888,27 ha).
Ponadto na rozpatrywanym terenie znajdują się obszary Natura 2000. Wschodnia
część doliny Drwęcy do miasta Brodnicy to ostoja ptasia tzw. Bagienna Dolina
Drwęcy. Natomiast Ostoja Brodnicka z Jeziorem Bachotek oraz pozostała część
doliny Drwęcy stanowi obszar siedliskowy. W celu ochrony kłoci wiechowatej
utworzono florystyczny rezerwat Bachotek, który rozciąga się pomiędzy Jeziorem
Bachotek oraz Jeziorem Strażym. Ponadto w celu zachowania żyznych lasów
liściastych oraz źródlisk w dnie jaru utworzono obszar leśny, który stanowi rezerwat
„Jar grądowy Cielęta”.
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Utwory kredy na tym obszarze są słabo rozpoznane, nawiercono je jedynie w
Grzybnie i są to wapienie o miąższości co najmniej 12 m (nieprzewiercone). Osady
oligocenu występują w postaci iłów o miąższości do 35 m. Miocen reprezentowany
jest przez iły, mułki i piaski z wkładkami węgla brunatnego. Osady te charakteryzują
się znaczną miąższością wynoszącą od 80 m do 190 m. Występują powszechnie na
całym rozpatrywanym obszarzea, czasami odsłaniając się na powierzchni m.in. w
dolinie Drwęcy, Mszany, Szabdy oraz na południe od Brodnicy (Wysota 2005).
Osady czwartorzędu osiągają tutaj znaczne miąższości (do 190 m). Maksymalne miąższości związane są z dolinami kopalnymi: brodnicką i słoszewską oraz z
obniżeniem powierzchni podczwartorzędowej w okolicach Brodnica - Jezioro
Bachotek (Wysota 2005). Na całym obszarze W. Wysota (2005) wyróżnił 5 serii
glacjalnych oraz dwie interglacjalne. Do najstarszych należą osady interglacjału
augustowskiego. Znajdują się one w rejonie Karbowa oraz Bachotka, a ich miąższość osiąga około 25 m. Utwory zlodowaceń południowopolskich pokrywają
bezpośrednio osady mioceńskie lub interglacjału augustowskiego. Osady tego
wieku stwierdzono w rejonie Bachotka i są to mułki oraz piaski zastoiskowe. W
głębokich rynnach subglacjalnych brodnickiej i słoszewskiej stwierdzono piaski,
żwiry i mułki wodnolodowcowe, a ich cechy litologiczne i mineralne wskazują na
depozycję tych osadów w kilku cyklach sedymentacji wodnolodowcowej. Gliny
zlodowaceń południowopolskich nawiercono m.in. w rejonie Najmowa, Karbowa i
Bachotka. Miąższość ich waha się od 3 m do 46 m. Interglacjał wielki reprezentowany jest przez mułki, iły oraz piaski zarówno jeziorne jak i rzeczne. Osady te
występują w kopalnych rynnach (słoszewskiej i brodnickiej) oraz dolinie pomiędzy
Karbowem a Bachotkiem. Miąższość tych osadów waha się od 20 m do 50 m.
Dość powszechnie na rozpatrywanym obszarze występują osady zlodowacenia odry. Są to iły, mułki i piaski zastoiskowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe dolne
oraz górne. Zalegają one bezpośrednio na osadach mioceńskich, glinach zlodowaceń południowopolskich oraz osadach wodnolodowcowych interglacjału wielkiego.
Miąższość ich jest zróżnicowana i wynosi od 5 m do 15 m. Gliny zwałowe zlodowacenia odry występują w rejonie Czekanowa, Wichulca, Pokrzydowa, Drużyn, Karbowa i Szymkowa. Są to gliny tworzące nieciągłą warstwę o miąższości do 35 m. Na
powierzchni odsłaniają się w dolinie Drwęcy oraz na obszarze miasta Brodnica.
Następna seria glacjalna należy do zlodowacenia warty, którego piaski i żwiry
wodnolodowcowe zostały rozpoznane w okolicach Drużyn, Brodnicy, Słoszewa,
Szymkowa. Cechują się one niewielką miąższością wynoszącą od 5 do 18 m. Gliny
zwałowe zlodowacenia warty tworzą zwartą pokrywę o miąższości od 3 m do 35 m.
Odsłaniają się na powierzchni w dolinie Drwęcy.
Kompleks osadów zlodowacenia wisły obejmuje gliny zwałowe, utwory wodnolodowcowe oraz zastoiskowe, o miąższości od 5 do 50 m. Występują tutaj dwa
poziomy glin, które związane są z nasunięciem lądolodu w fazie leszczyńskiej oraz
poznańskiej zlodowacenia wisły. Na powierzchni rozpowszechnione są gliny
zwałowe górne, które powstały w fazie poznańskiej zlodowacenia Wisły. Tworzą one
ciągłą pokrywę wysoczyzn morenowych o miąższości maksymalnie do 20 m. Gliny
zwałowe, piaski i żwiry drumlinów występują w północno-wschodniej części obszaru
(Wysota 2005). Drumliny posiadają charakterystyczne piaszczysto-żwirowe jądro o
miąższości od 3 m do 7 m. Na powierzchni otulone są gliną o miąższości około 2 m.
Piaski i żwiry moren akumulacyjnych występują w rejonie Wichulca oraz Najmowa i
genetycznie związane są z subfazą krajeńsko-wąbrzeską zlodowacenia wisły. Piaski
ozów występują w okolicach Tomkowa, Strażymia oraz Pokrzydowa. Z osadów
piaszczystych oraz mułków zbudowane są kemy w okolicach Bobrowa, Jajkowa,
Szabdy. Obszary sandrowe rozciągające się wzdłuż rynien rzek: Lutryny, Brodniczki
i Skarlanki zbudowane są z utworów piaszczystych, a ich miąższość wynosi średnio
5 m (Niewiarowski, Wysota 1986).
Holocen reprezentowany jest przez gytie i torfy. Torfy wypełniają zagłębienia
bezodpływowe, dna rynien oraz dno doliny Drwęcy. Ich miąższości waha się od 0,5
m do 1,8 m. Gytie występują poniżej torfów, a ich miąższość wynosi od 1 m do 5 m
(Wysota 2005).
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Obszar objęty arkuszem mapy Brodnica w całości należy do dorzecza Wisły.
Dział wodny II rzędu rozgranicza tereny należące do zlewni Osy oraz Drwęcy.
Dopływy Drwęcy ograniczone są działami III rzędu i są to zlewnie: Rypienicy,
Brodniczki oraz Skarlanki. Do zlewni Osy należy Lutryna, odwadniająca północnozachodnią część obszaru. Zlewnia IV rzędu została wydzielona dla dopływu
Rypienicy – Pisy. Zdecydowana większość działów wodnych ma charakter pewny.
Na terenie miejskim Brodnicy wyznaczono dział niepewny. W ujściowym odcinku
rzeki Brodniczki i Rypienicy stwierdzono bramy wodne, co jest efektem regulacji
koryt rzecznych.
W obrębie wydzielonych zlewni występują również pojedyncze, izolowane zagłębienia bezodpływowe, zarówno typu chłonnego jak i ewapotranspiracyjnego.
km i powierzchni zlewni 99,5 km2. W rozpatrywanym rejonie łączy ona jeziora: Łąki,
Czartek, Wysokie Brodno i Niskie Brodno. Innym dopływem Drwęcy jest Rypienica.
Na rozpatrywanym obszarze występuje jej ujściowy, uregulowany odcinek. Całkowita długość rzeki wynosi 34,4 km, a powierzchnia zlewni zamyka 327,7 km2. Występuje tutaj także źródłowy odcinek dopływu Osy - Lutryny. Rzeka ta odwadnia
zabagnioną rynnę glacjalną, przepływając przez jeziora: Chojno, Oleczno oraz
Wądzyńskie.
W granicach analizowanego obszaru znajduje się 13 jezior o powierzchni
przekraczającej 10 ha (tab. 3). Największym z nich jest Jezioro Bachotek, które
zamyka ciąg jezior położonych w rynnie Skarlanki. Jest klasycznym jeziorem
rynnowym usytuowanym w bezpośrednim sąsiedztwie zalesionych równin sandrowych. Wzdłuż jeziora ciągną się terasy jeziorne, świadczące o wyższym zaleganiu
zwierciadła wody w porównaniu do jego poziomu obecnego. Jezioro zasilane jest
głównie przez Skarlankę oraz wody podziemne występujące w różnowiekowych
poziomach wodonośnych (Glazik 1970). Od 1995 roku Jezioro Bachotek jest
piętrzone jazem w Tamie Brodzkiej. Ze względu na rynnową genezę dno misy
jeziornej jest urozmaicone, a maksymalna głębokość jeziora osiąga 24,3 m.
Lp.
Nazwa jeziora
Powierzchnia
Objętość
3
Głębokość
Głębokość
AJP
Planimetr
[tyś.m ]
średnia[m]
max[m]
1
Bachotek
211,0
231,6
15394,2
7,2
24,3
2
Bartno
-
4,7
-
-
-
3
Czartek
-
4,7
-
-
-
4
Głęboczek
Góra Niewierskie
5
(Niewierz)
-
4,7
-
-
-
-
4,4
-
-
-
6
Grzywinek
20,6
19,0
456,1
2,2
4,7
7
Jeziorko
-
4,2
-
-
-
68,1
68,0
4755,3
6,8
19,6
16,2
15,1
469,8
2,9
5,4
10,6
9,5
622,6
5,9
13,6
44,4
50,0
2359,0
5,3
10,0
24,5
23,7
1078,0
4,4
9,8
Jezioro Chojeń-
8
skie (Chojno)
Jezioro Cielęckie
9
(Cielęta)
10
Jezioro Czarne
Jezioro Kiełpiń-
11
skie
Jezioro Szczuc-
12
kie (Szczuka)
Jezioro Wądzyń-
13
170,4
166,4
13270,5
7,8
34,6
14
Kruszyny
-
6,2
-
-
-
15
Łąki (Najmowo)
47,4
46,0
1357,2
2,9
6,1
Marek
6,8
4,8
109,3
1,6
3,6
-
6,5
-
-
-
skie
16
Mielno (Jezioro
17
Mełno)
18
Niskie Brodno
19
Oleczno
20
Ostrów
21
Popek
-
87,2
82,6
6045,7
6,9
18,2
29,9
28,5
1321,8
4,4
11,6
13,7
14,1
397,3
2,9
9,7
7,1
-
-
-
22
Skrzynka
-
2,8
-
-
-
23
Wysokie Brodno
91,0
86,3
6691,5
7,2
22,0
Jeziora Wysokie Brodno i Niskie Brodno położone są w głębokiej rynnie, której
wysokości względne wynoszą do 50 m. Są to jeziora położone w ciągu rzeki
Brodniczki. Obydwa jeziora są podpiętrzone, a odpływ regulowany jest zastawką. Z
kolei przepływowe Jezioro Wądzyńskie, położone w zlewni Lutryny jest najgłębszym
zbiornikiem na całym omawianym obszarze (34,6 m). Dno misy jeziornej jest
urozmaicone, a linia brzegowa jest dobrze rozwinięta. Brzegi jeziora są wysokie,
zwłaszcza od wschodniej strony.
W okolicach miejscowości Osiek położone są antropogeniczne zbiorniki
wodne, które funkcjonują jako stawy hodowli ryb.
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Tabela. 4. Charakterystyczne stany wody Drwęcy w profilu Brodnica w latach 19812010 (wg danych IMGW-PIB).
II
III
IV
V
VI VII VIII IX
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rok
77
74
101
114
102
108
82
71
66
62
63
73
62
SNW 118
130
153
162
164
166
123
100
94
89
95
102
125
X Rok
NNW
BRODNICA
1981-2010 43 46 37 32 35 35 52 71 82 63 57 40 593
Tabela 2. Minimalna i maksymalna roczna suma opadów z wielolecia na stacji
meteorologicznej w Brodnicy (wg danych IMGW-PIB).
Stacja
Meteorologiczna
okres pomiarowy
BRODNICA
1981-2010
Rok
hydrolo- XI XII I II III IV V VI VII VIII
giczny
47
IX X
Suma
roczna
1982
68 54 53 8 24 30 35 53 47
6 19
444
1981
32 46 41 31 47 21 13 135 193 101 24 86
770
WODY POWIERZCHNIOWE
Osią hydrograficzną analizowanego obszaru jest rzeka Drwęca. Jej źródła
znajdują się w obrębie Wzgórz Dylewskich, a ujście do Wisły w Złotorii koło Torunia.
Na rozpatrywanym obszarze rzeka ma długość 28 km i spadek 0,35 ‰. Od wschodu dolina Drwęcy ma od 0,5 km do 3 km szerokości. Jej dno jest płaskie i mocno
zabagnione. Koryto ma charakter naturalny, natomiast dno doliny pocięte jest
rowami melioracyjnymi. Następne rozszerzenie doliny Drwęcy znajduje się w
okolicach ujścia Rypienicy.
Ważnym elementem hydrograficznym obszaru są mokradła. Występują one na
poziomie terasy zalewowej i nadzalewowej w dolinie Drwęcy oraz w ujściowych
odcinkach Skarlanki i Rypienicy. Ponadto w dolinie Drwęcy występują liczne
meandry oraz starorzecza, które pełnią istotne funkcje w ekologii krajobrazu, w tym
retencji wody. Powyżej Brodnicy znajduje się tzw. bagienny odcinek Drwęcy.
Podczas wysokich stanów wody, zwłaszcza wiosną, rzeka Drwęca wylewa na
płaskie dno doliny, tworząc ogromne rozlewiska. Podtopieniu ulega kilkaset hektarów użytków zielonych.
Wśród najważniejszych dopływów Drwęcy na analizowanym obszarze należy
wymienić Skarlankę oraz Brodniczkę. Rzeki te tworzą oś hydrograficzną Pojezierza
Brodnickiego. Skarlanka to prawoboczny dopływ Drwęcy o długości 37 km i
powierzchni zlewni 228 km2. Rzeka ta charakteryzuje się niewielkim spadkiem
wynoszącym 72‰.
Skarlanka pełni rolę łącznika w układzie szeregu jezior. Na rozpatrywanym
obszarze krótkim odcinkiem rzecznym łączy Jezioro Strażym z Jeziorem Bachotek.
Całkowita długość odcinków jeziornych Skarlanki wynosi 60% długości rzeki
(Marszelewski 2006). Brodniczka to kolejny prawy dopływ Drwęcy o długości 21,5
350
300
250
200
SSW 133
151
173
179
184
187
149
116
109
102
106
115
142
SWW 144
173
198
195
208
205
175
136
124
115
118
128
160
WWW 228
259
274
278
284
264
264
220
220
192
192
193
284
Sezonowa zmienność przepływu Drwęcy ściśle nawiązuje do stanów wody
(rys. 2). Średnie niskie przepływy kształtowały się na poziomie 19,8 m3s-1, co
odpowiada 5,61 dm3s-1km2. Przepływy średnie w latach 1981-2010 kształtowały się
na poziomie 23,1 m3s-1 (6,55 dm3s-1km2), natomiast średnie z przepływów wysokich
wyniosły 26,8 m3s-1 (7,70 dm3s-1km2). Średnie zasoby wodne Drwęcy w profilu
Brodnica wyrażone odpływem jednostkowym są wyższe o 1 dm3s-1km2 w porównaniu z obszarem Polski. Należy podkreślić, iż przyrost przepływu Drwęcy od Brodnicy
do Elgiszewa wynosi jedynie 5,7 m3s-1, co odpowiada 3,63 dm3s-1km2. Wynika z
tego, że zasoby wodne Drwęcy kształtowane są głównie w części górnej i środkowej zlewni, co związane jest z uwarunkowaniami klimatycznymi. Notowane są tutaj
wyższe sumy opadów atmosferycznych, niższej wartości temperatury powietrza i
sum parowania. W historii obserwacji najwyższy przepływ (96,6 m3s-1) wystąpił w
kwietniu 1979 roku. Z kolei przepływ najniższy (5,9 m3s-1) zanotowano w grudniu
1969 roku (tab. 6).
m3s-1
100
50
80
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
W związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22
października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód
powierzchniowych (Dz. U. 2014, poz. 1482), które wprowadziło zmianę klasyfikacji
wskaźników jakości wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiorników
wodnych, na mapie nie zastosowano symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomiarowych.
Rozpoznanie stanu czystości rzeki Drwęcy prowadzono w Szabdzie na
stanowisku poniżej Brodnicy. Stwierdzono dobry stan wód w zakresie fizykochemicznym, biologicznym oraz morfologicznym (tab.8). Stan ekologiczny oceniono
jako dobry, natomiast stan sanitarny – niezadowalający. W porównaniu do lat
wcześniejszych zanotowano niewielką poprawę jakości wód w zakresie fizykochemicznym. Rzeka Rypienica w odcinku ujściowych w 2013 roku charakteryzowała się
dobrym stanem ekologicznym. Zdecydowały o tym zarówno wskaźniki biologiczne
jak i fizykochemiczne. W górnym biegu do Rypienicy wprowadzane są ścieki z
oczyszczalni w Rypinie oraz Spółdzielni Mleczarskiej ROTR. Stan czystości tej rzeki
po uruchomieniu oczyszczalni ścieków w Rypinie systematycznie ulega poprawie.
Ocena jakości wody rzeki Brodniczki została przeprowadzona w 2008 roku. Jej stan
ekologiczny oceniono na dobry.
0
XI
XII
I
II
III
NNW
IV
SNW
V
VI
SSW
VII
SWW
VIII
IX
X
WWW
Rys. 3. Charakterystyczne stany wody Jeziora Bachotek w latach hydrologicznych
1981-2010 (wg danych IMGW).
Tabela. 5. Ekstremalne stany wody Drwęcy w profilu Brodnica oraz Jeziora Bachotek z całego okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB).
Tabela 1. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w latach
1981-2010 na stacji meteorologicznej w Brodnicy (wg IMGW-PIB).
I
400
150
Podstawą do analizy opadów atmosferycznych były archiwalne wyniki pomiarów prowadzonych przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Brodnicy.
Średnia roczna suma opadów atmosferycznych w latach 1981-2010 w Brodnicy wyniosła 593 mm (tab. 1). Sumy rocznych opadów atmosferycznych na sąsiednich stacjach przekraczają zdecydowanie 550 mm (Zbiczno – 578 mm, Rokitnica 572, Brzozie – 561 mm). W przebiegu rocznym maksymalne sumy opadów atmosferycznych występuje w lipcu i sierpniu, a minimalne w miesiącach zimowych,
zwłaszcza w lutym (tab. 1). W półroczu chłodnym na stacji opadowej w Brodnicy
notuje się średnio 228 mm opadu (38 % z sumy rocznej), zaś w półroczu ciepłym
365 mm (tj. 62 %). W przebiegu wieloletnim sumy opadów znacząco różnią się
miedzy sobą, co jest również charakterystyczne dla klimatu Polski. W Brodnicy
najwyższa suma roczna opadów została zanotowana w 1981 roku i wyniosła 770
mm, najniższa zaś w 1982 roku - 444 mm. Ekstremalne sumy opadów występują w
miesiącach letnich i charakteryzują się dużą nieregularnością np. w 1981 roku suma
opadów w lipcu w Brodnicy wyniosła 195 mm (tab. 2) przy normie wieloletniej 82
mm (tab. 1).
Stacja
Okres
XI XII
meteorologiczna pomiarowy
cm
Tabela 3. Zestawienie większych jezior (AJP – Atlas jezior Polski, red. Jańczak
1996).
Charakterystykę wód powierzchniowych opracowano w oparciu o dane IMGW
PIB na posterunkach wodowskazowych na Drwęcy w Brodnicy oraz Jeziorze
Bachotek.
Cieki na analizowanym obszarze charakteryzują się śnieżno-deszczowym
reżimem zasilania. Maksymalne stany wody i przepływy związane są z roztopami i
występują w marcu oraz kwietniu, następnie systematycznie się obniżają, do
minimum w sierpniu (tab. 3). Cechą charakterystyczną Drwęcy jest długotrwałe
utrzymywanie się wysokich stanów wód. W latach wilgotnych przez okres 5-6
miesięcy w roku dno doliny wraz z terasą zalewową jest całkowicie zalane. Sytuacja
ta ma miejsce zwłaszcza powyżej Brodnicy. W ekstremalnych przypadkach wysokie
stany wody na terasie zalewowej Drwęcy utrzymują się przez cały rok (np. w 1970
roku). Z. Churski (1973) wysokie stany wód na terasie zalewowej wiązał z zaburzeniem równowagi odpływu Drwęcy, wynikającego z uregulowania ujściowych
odcinków jej dopływów. Przełożyło się to na przyspieszenie odpływu wód do doliny
Drwęcy. Dodatkowo uregulowano górną część Drwęcy (powyżej Nowego Miasta),
co także ma wpływ na kumulację wody w jej dolinie. Pomiędzy rokiem 1970 i 1980
występowały lata wilgotne, w czasie których zalewy były szczególnie intensywne i
długotrwałe. Stany wody Drwęcy, które w okolicach ujścia Skarlanki często przekraczały 70,8 m n.p.m. powodowały wlewanie wód rzecznych do Jeziora Bachotek i
dalej do Jeziora Strażym, a następnie do Jeziora Zbiczno. Podobną sytuację, choć
nie na tak wielką skalę można obserwować przy ujściu Rypienicy. W wieloleciu
1981-2010 średni roczny stan wody Drwęcy na wodowskazie w Brodnicy wynosił
142 cm i wahał się od 187 cm w kwietniu do 102 cm w sierpniu. Znacznie wyższa
jest absolutna amplituda stanów wody Drwęcy, która wynosi 222 cm (tab. 4). W
historii obserwacji najwyższy stan wody (287 cm) wystąpił podczas roztopów
wiosennych w kwietniu 1979 roku. Z kolei stan najniższy (24 cm) obserwowano w
sierpniu 1911 roku (tab. 5).
OPADY
Dynamika zmian zasobów wód stojących najlepiej udokumentowana jest w
przypadku Jeziora Bachotek, które objęte jest od wielu lat obserwacjami hydrologicznymi prowadzonymi przez IMGW-PIB. Jest to jezioro podpiętrzone od 1995 roku
i z tego powodu dane dotyczące stanów wody nie odzwierciedlają naturalnego jego
reżimu. Średni wieloletni stan wody w okresie 1981-2010 wynosił 257 cm, a roczna
amplituda osiągała 45 cm. W okresie od listopada do kwietnia obserwuje się
powolny wzrost stanów wody, a następnie ich spadek. Więcej szczegółowych
danych przedstawiono na rys. 3. W historii obserwacji najwyższy stan wody (339
cm) wystąpił w styczniu 1982 roku. Z kolei stan najniższy (153 cm) obserwowano w
listopadzie 1964 roku (tab. 5).
Posterunek
wodowskazowy
Rzeka/
Jezioro
Brodnica
Drwęca
Bachotek
Bachotek
WWW
(cm)
287
Data wystąpienia
absolutnego
max.
NNW
(cm)
25
39
14.08.1911 r.
12.07.1930 r.
153
06-07.11.1964 r.
03-06.04.1979 r.
339
15-23.01.1982 r.
Data wystąpienia
absolutnego
min.
Tabela. 5. Ekstremalne przepływy Drwęcy w profilu Brodnica z całego okresu
obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB)
Posterunek
wodowskazowy
Brodnica
Rzeka
WWQ
(m3/s)
Data wystąpienia
absolutnego
max.
NNQ
(m3/s)
Data wystąpienia
absolutnego
min.
Drwęca
96,6
03-06.04.1979 r.
5,9
14.12.1969 r.
WODY PODZIEMNE
Główne piętra wodonośne występują w utworach paleogenu, neogenu i
czwartorzędu. Ujęcia wód podziemnych z utworów mioceńskich znajdują się na
północy i zachodzie analizowanego obszaru.
W północno-wschodniej części regionu główne znaczenie ma poziom międzymorenowy położony na osadach paleogeńsko-neogeńskich. Wody tego piętra
są eksploatowane w północno-zachodniej części omawianego obszaru m.in.
Grzybnie, Najmowie, Szabdzie (Krawiec, Kotowski 2002). Poziom międzymorenowy
piasków zlodowaceń środkowopolskich charakteryzuje się zmienną miąższością,
osiągając maksymalnie kilkanaście metrów. Głębokość jego zalegania nie przekracza 50 m. Pomimo dość płytkiego występowania, zasilanie tego poziomu jest
niewielkie. Spowodowane jest to występowaniem na powierzchni utworów słabo
przepuszczalnych. W centralnej części (w okolicach Brodnicy) występuje rynna
kopalna o przebiegu północ-południe, która wypełniona jest osadami piaszczystymi
o miąższości przekraczającej 100 m. Duża miąższość oraz brak izolacji sprawia, że
wody podziemne w rynnie kopalnej odznaczają się wysokimi zasobami. Wody z
tego poziomu ujmowane są dla miasta Brodnicy. W południowo- wschodniej części
analizowanego obszaru występuje kolejna rynna kopalna, której dalszy przebieg nie
jest pewny (Krawiec, Kotowski 2002). Wschodnia część obszaru charakteryzuje się
występowaniem dwóch głównych poziomów wodonośnych. Poziom górny zalega na
głębokości 5-20 m i charakteryzuje się występowaniem zwierciadła napiętego lub
swobodnego. Jest to poziom o miąższości około 11 m i ujmowany jest w Nowych
Świerczynach i Szymkowie. Drugi niższy poziom wodonośny występuje na głębokości 50-60 m. Miąższość jego wynosi około 15 m.
W środkowo-zachodniej i południowo-zachodniej części omawianego obszaru
brak jest użytkowego poziomu wodonośnego w osadach czwartorzędowych.
Wykorzystywane są tam wody z osadów paleogeńsko-neogeńskich. Ujmowane są w
okolicach miejscowości Pasieki, Niewierz i Mszano.
Pod względem chemicznym wody czwartorzędowe należą do typu HCO3-Ca.
Wody czwartorzędowego poziomu wodonośnego charakteryzują się średnią
twardością, odczynem od słabo obojętnego do słabo zasadowego oraz podwyższoną zawartością żelaza i manganu. Na przeważającej części rozpatrywanego
obszaru dominują wody o średniej jakości, należące do klasy IIb. Są to więc wody
wymagające prostego uzdatnienia, zazwyczaj z powodu podwyższonej zawartości
żelaza i manganu. Tylko lokalnie w południowo-zachodniej części w okolicach
Szymkowa ujmowane są wody najwyższej jakości, należące do I klasy. Jak podają
A. Krawiec i T. Kotowski (2002) wody w rejonie Nowych Świerczyn oraz w okolicach
Szymkowa zawierają podwyższone zawartości siarczanów oraz kationów potasowych, co pośrednio może wskazywać na zanieczyszczenia antropogeniczne tych
wód. Należy jednak podkreślić, iż zawartość wymienionych anionów i kationów nie
przekracza stężeń, które mogłoby spowodować degradację tych wód. Niektóre
parametry jakości wód podziemnych przedstawiono w tab. 7.
Tabela 7. Wybrane parametry jakości wody w utworach czwartorzędowych wg
Krawiec, Kotowski (2002).
Parametr
Zakres
Średnia
Tło
sucha pozostałość mg/dm3
247-696
434
350-500
siarczany, mg/dm3
3,0-129,0
49,6
10-40
chlorki, mg/dm3
6,00-88,89
20,2
10-20
amoniak N-NH4, mg N/dm3
0,04-23,8
0,68
0,03-0,3
azotany N-NO3, mgN/dm3
0,004-55,2
1,66
0,2- 1,0
żelazo, mg/dm3
0,01-10,9
2,52
1,0-3,0
Stopień zagrożenia jakości wód podziemnych dla przeważającej części omawianego obszaru ustalono na niski (Krawiec, Kotowski 2002), co wynika z głębokiego występowania poziomów wodonośnych, które dodatkowo są izolowane nadkładem glin zwałowych. Obszary narażone na degradację wód podziemnych wydzielono dla obszaru miasta Brodnicy, ponieważ istniejąca tutaj dolina kopalna posiada
poziom wodonośny który nie jest izolowany, a zwierciadło wód podziemnych jest
swobodne i występuje na głębokości kilkunastu metrów. Do zagrożeń wód podziemnych w rejonie strefy ochronnej ujęcia w Ustroniu należą trasa Brodnica-Rypin
oraz co najmniej kilka niebezpiecznych punktów usługowych (stacja paliw, warsztat
naprawy samochodów itd.). Ponadto na trasie spływu wód do ujęcia usytuowane
jest zrekultywowane składowisko odpadów w Podgórzu. Obiekty te, jak również inne
na terenie miasta Brodnicy przyczyniają się do okresowego występowania wysokich
stężeń zanieczyszczeń wód podziemnych. Ze względu na brak izolacji poziomów
wodonośnych, do innych obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia
wód podziemnych należy zaliczyć rejon doliny Drwęcy. Do potencjalnych zagrożeń
należą również czynne składowiska odpadów komunalnych w Brodnicy oraz w
Łapinożu (Krawiec, Kotowski 2002).
Tabela 8. Ocena jakości wody w rzekach. Opracowano na podstawie danych WIOŚ
w Bydgoszczy. Objaśnienia: IO – indeks okrzemkowy.
Ocena
Rzeka
Rok
biol.
Stan
fizykoche-
morfolo-
miczna
giczna
ekologiczny
bakteriologiczna
Rypienica
2013
IO, (I
(ujście)
II klasa
II klasa
II klasa
II klasa
-
dobry
nieza-
dobry
klasa)
Drwęca
2011
IO, (II
(Szabda)
dowala-
kla-
jąca
sa)
Brodniczka
2008
I
II klasa
-
zadowa-
klasa
dobry
lająca
Rozpoznanie stanu czystości oraz stanu ekologicznego w ostatnich latach dla
kilku największych jezior na analizowanym obszarze wykonał WIOŚ w Bydgoszczy
(tab.9). Przeprowadzona ocena stanu ekologicznego wskazuje na stan dobry lub
umiarkowany. W przypadku Jezior Chojeńskiego oraz Niskie Brodno w elementach
fizykochemicznych o stanie poniżej dobrego zadecydowała głównie niska przezroczystość wód (SD). Elementy biologiczne zazwyczaj mieściły się w II klasie (tab. 9).
Tabela 9. Ocena jakości wody w jeziorach. Opracowano na podstawie danych
WIOŚ w Bydgoszczy. SD – widzialność.
Typ
abiotyczny
Elementy
biologiczne
Elementy
fizykochemiczne
2010
3a
klasa III
powyżej II klasy
2009
3b
klasa II
powyżej II klasy
dobry
Chojeńskie
2012
2a
klasa III
poniżej stanu
dobrego, SD
umiarkowany
Niskie
Brodno
2013
3a
klasa II
poniżej stanu
dobrego, SD
umiarkowany
Wysokie
Brodno
2010
3a
klasa II
powyżej II klasy
dobry
Wądzyńskie
2011
3a
klasa II
powyżej II klasy
dobry
Jezioro
Rok
badań
Bachotek
Strażym
Klasyfikacja
Ocena stanu
ekologicznego
umiarkowany
Na analizowanym obszarze łącznie zlokalizowane są 2 oczyszczalnie ścieków
(tab. 10). Przy rozwiniętej sieci wodociągowej obszar ten narażony jest na punktowe
rzuty ścieków nieoczyszczonych jak również na ewentualnie zanieczyszczenia wód
podziemnych. Dodatkowym problemem stają się zrzuty ścieków oczyszczonych do
rzek i rowów charakteryzujących się niewielkim przepływem. Powoduje to pogorszenie jakości wody w miejscu zrzutu ścieków oczyszczonych jak ma to miejsce np.
w Rypienicy.
Tabela 10. Zestawienie ważniejszych zrzutów ścieków
Lp.*
Miejscowość
1
Brodnica
2
Osiek
Zakład
Oczyszczalnia
miejska
Oczyszczalnia
gminna
Rodzaj
ścieków
Ilość
Urządzenia
[m3/d]
oczyszczające
max/aktualna
Kierunek
zrzutu
komunalne
10020/5267
kompleksowe
rzeka Drwęca
komunalne
137/100
mech.-biol.
rzeka
Rypienica
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Przeobrażenia stosunków wodnych – podobnie jak w przypadku innych tego
rodzaju obszarów – posiadają genezę zarówno naturalną jak i antropogeniczną. Z
działalnością gospodarczą człowieka związane są odlesienie, uregulowanie cieków,
zmeliorowanie znacznych obszarów gruntów uprawnych oraz niektórych mokradeł.
Przykładem ingerencji człowieka w zasoby wodne na tym obszarze może być
podpiętrzenie Jeziora Bachotek. W 1995 roku w miejscowości Tama Brodzka
zakończono pracę nad budową jazu piętrzącego na wypływie Skarlanki z jeziora
Bachotek. Do głównych przesłanek budowy jazu należało zlikwidowanie wlewów
zanieczyszczonych wód Drwęcy. Poziom wody w jeziorze został podniesiony
średnio o 45 cm. W okresie przed piętrzeniem obserwowano odsłanianie litoralu na
okres od 4 do 5 miesięcy. Spiętrzenie jeziora przyczyniło się do stabilizacji średnich
rocznych stanów wody na poziomie 283 cm, zmniejszając roczne amplitudy stanów
wody z 103 cm do 41 cm (Skowron 2007). W wyniku piętrzenia zostały zalane tereny
niżej położone, a zwłaszcza w północnej i południowej części jeziora Bachotek. Jak
podaje R. Skowron (2007) linia brzegowa jeziora w niektórych miejscach przesunęła
się, powiększając powierzchnię zbiornika o 8 ha. Ponadto podwyższenie poziomu
wody w Bachotku doprowadziło do zalania rynny Skarlanki. Na analizowanym
obszarze zalana została rynna pomiędzy jeziorami Bachotek i Strażym, doprowadzając do znaczącego podniesienia poziomu wody. Jezioro Strażym, zwiększyło
swoją powierzchnię o 5,4 ha i objętość o ponad 15% (Skowron 2007).
Przemiany jezior i mokradeł były przedmiotem badań Z. Churskiego w latach
1969-1985 (1988). Autor ten stwierdza, że już w XIII wieku wykopano fosę miejską w
Brodnicy i połączono ją z rzeką Brodniczką, obniżając przy jej regulacji poziom
wody Jeziora Niskie Brodno. Dalsze zmiany na ciekach były związane z budową w
XVIII wieku młynów wodnych m.in. w Brodnicy oraz miejscowości Lisa Młyn. W
związku z rozwojem rolnictwa w XVIII i XIX wieku na analizowanym obszarze
przeprowadzano melioracje. Jak podaje Z. Churski (1988) Skarlanka była wykorzystywana jako droga wodna do spławiania drewna już od XVIII wieku. Dlatego
większość jezior w rynnie Skarlanki było piętrzonych, w tym jezioro Bachotek.
Zagospodarowanie turystyczne w drugiej połowie XX wieku i intensywne nawożenie
pól uprawnych, a także zaniedbania w gospodarce wodno-ściekowej doprowadziły
do znacznego pogorszenia jakości ich wód jezior brodnickich. Dopiero w ostatnich
latach uporządkowana gospodarka wodno-ściekowa przyczyniła się do zahamowania dostawy zanieczyszczeń do jezior Pojezierza Brodnickiego.
Literatura:
Atlas jezior Polski, 1996, (red. J. Jańczak), Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Churski Z., 1973, Uwagi o warunkach wodnych i ich wpływie na procesy erozyjne w dolinie
dolnej Drwęcy, AUNC, IX, z.31.
Churski Z., 1988, Wpływ gospodarczej działalności człowieka na zmiany jezior i mokradeł
na Pojezierzu Brodnickim [w:] Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokradeł w
Polsce, pod red. Z. Churskiego, UMK, Toruń.
Galon R., 1931, Morfologia doliny Drwęcy, Bad. Geograf. 6/7.
Glazik R., 1970, Wody podziemne w dorzeczu Skarlanki i ich stosunek do rynien jeziornych,
Dokumentacja Geograficzna PAN, Warszawa
Kondracki J. 2001, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Krawiec A., Kotowski T., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
1:50000, arkusz Brodnica, PIG, Warszawa.
Pomiary terenowe głębokości zalegania wód podziemnych w studniach
gospodarskich wykonano w czerwcu 2014 roku. W okresie badań wg informacji
IMGW o sytuacji hydrologicznej w Polsce na dzień 9 czerwiec 2014 roku stany wód
Drwęcy układały się głównie w strefie stanów niskich. Zestawienie wyników
pomiarów przepływów chwilowych w ciekach zawiera tabela 4.
70
Marszelewski W., 2006, Pojezierze Brodnickie i Jezioro Bachotek, [w:] Drogami wędrówek i
badań Profesora Rajmunda Galona, A. Olszewski, K. Chutkowski (red.), 55, Zjazd PTG,
Przewodnik wycieczek terenowych, Toruń.
Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego w skali 1:100 000, 1980, IUNG, Puławy.
Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie Chełmińskiej, Studia Soc. Sc. Toruń., Sec. C, vol. 4 nr 1, Toruń.
60
Niewiarowski W., 1968, Morfologia i rozwój pradoliny i doliny dolnej Drwęcy, Stud. Soc. Sci.
Tabela 4. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Torunensis Sest. 6.
50
Lp.*
40
30
20
10
0
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rzeka
1.
Skarlanka
2.
Struga Brodnicka
3.
Lutryna
4.
Rypienica
Profil
Objętość przepływu
[m3s-1]
Data pomiaru
Pokrzydowo
0,15
09.06.2014
Kruszyny Szlachec-
0,26
09.06.2014
Skowron R., 2007, Hydrologiczne aspekty budowy jazu piętrzącego w Tamie Brodzkiej na
kie
0,11
09.06.2014
Skarlance [w:] Ochrona i zagospodarowanie dorzecza Drwęcy, pod red. W. Marszelew-
Bobrowo
0,44
09.06.2014
skiego, L. Kozłowskiego, UMK, Toruń Woś A., 1999, Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe
Łapinóż-Rumunki
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
NNQ
SNQ
SSQ
SWQ
WWQ
Rys. 2. Charakterystyczne przepływy Drwęcy w profilu Brodnica w latach 1981-2010
(wg IMGW PIB).
Niewiarowski W., Wysota W., 1986, Poziomy wysoczyznowe Wysoczyzny Brodnickiej i ich
geneza, Acta Univ. Nicol. Coper. Geografia, 19.
PWN, Warszawa.
Wysota W., 2005, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz
Brodnica, PIG, Warszawa.
© Copyright by Bożena Pius
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu