Spis treści - Wydawnictwo UKW

Spis treści
Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Język młodzieży w kontekście społeczno-kulturowym na przełomie XX
i XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
Wprowadzenie
Część 1. Zachowania językowe dzieci i młodzieży
Leksyka i semantyka
Wyrazy częste w „Słownictwie dzieci w wieku przedszkolnym” . . . . . . . . . . . . . . . 31
Wyrazy nazywające rzadkie w „Słownictwie dzieci w wieku przedszkolnym” . . . . 42
Słownictwo regionalne w języku młodego pokolenia bydgoszczan . . . . . . . . . . . . . 54
Sposoby definiowania regionalizmów przez młodych mieszkańców Bydgoszczy . . 70
Słownictwo polityczne w rozumieniu młodego pokolenia Polaków . . . . . . . . . . . . . 89
Ekspresywne określenia mężczyzn w języku młodzieży szkolnej . . . . . . . . . . . . . . 102
Składnia
Tematyka i forma dziecięcych tekstów mówionych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O syntaktycznej segmentacji dziecięcych tekstów mówionych . . . . . . . . . . . . . . . .
Struktura składniowa wypowiedzi dzieci sześcio-, siedmioletnich
w ujęciu ilościowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Umiejętności zdaniotwórcze dzieci w wieku przedszkolnym . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wypowiedzenia okolicznikowe czasu w języku mówionym dzieci sześcio-,
siedmioletnich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Środowiskowe uwarunkowania składni dzieci sześcio- i siedmioletnich . . . . . . . . .
Podmiot w mowie dzieci przedszkolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Realizacja funkcji metatekstowej przez dzieci wstępujące do szkoły . . . . . . . . . . . .
O perswazji w tekstach mówionych dzieci sześcioletnich i siedmioletnich . . . . . . .
Kilka uwag o poprawności dziecięcych tekstów mówionych . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pragmatyka i świadomość językowa
Pragmalingwistyczna charakterystyka wypowiedzi dziecięcych . . . . . . . . . . . . . . .
O świadomości fonetycznej młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jaki jest stan świadomości fonetycznej studentów filologii polskiej
Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gwara bydgoska w świadomości młodych bydgoszczan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
117
138
143
158
163
173
179
195
204
211
223
230
238
258
6
Spis treści
Część 2. Obraz świata w języku dzieci i młodzieży
Dom w uczniowskich tekstach pisanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szkoła i nauczyciel w języku dzieci i młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Brda w językowym obrazie świata młodzieży bydgoskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Strach w języku młodzieży studenckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Potoczny obraz zazdrości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Refleksje językoznawcze o przyjaźni i przyjacielu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
269
277
289
299
314
324
Rozważania o dialogu we współczesnej polskiej prozie dla młodzieży . . . . . . . . . .
Kreatywne budowanie wypowiedzi potocznej w utworach literackich
dla młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sposoby komentowania replik bohaterów powieści dla młodzieży . . . . . . . . . . . . .
Kreowanie językowych ról społecznych w dialogu powieściowym . . . . . . . . . . . . .
Wzorzec gatunkowy rozmowy w tekście utworu literackiego dla młodzieży . . . . .
Akty mowy w fikcyjnej komunikacji dydaktycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Obraz matki w prozie obyczajowej dla młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stereotyp ojca w utworach literackich dla młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O potoczności w języku czasopism dla dzieci i młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
335
Część 3. O języku dla dzieci i młodzieży
Część 4. Refleksje onomastyczne
355
373
387
406
424
438
455
467
Popularne imiona młodych mieszkańców Bydgoszczy i okolic . . . . . . . . . . . . . . . . 483
Oryginalność imiennicza (na przykładzie imion młodych bydgoszczan) . . . . . . . . . 496
Słowo wstępne
iniejsza książka jest związana z dwoma najważniejszymi w moim życiu naukowym osobami: moją mistrzynią śp. Profesor Moniką Gruchmanową
oraz również moją mistrzynią Profesor Haliną Zgółkową. Na przełomie lat
siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku Profesor Monika Gruchmanowa
zainspirowała mnie do prowadzenia badań w nurcie rozwijającej się wówczas
w środowisku poznańskim socjolingwistyki – do dziś jednego z głównych nurtów
moich zainteresowań naukowych. Profesor Monice Gruchmanowej zawdzięczam
także to, że znalazłam się pod opieką naukową Profesor Haliny Zgółkowej, dzięki
której w kręgu moich zainteresowań badawczych znalazła się polszczyzna dzieci
i młodzieży – ważny i ciągle aktualny obszar moich zainteresowań naukowych.
Wskazane inspiracje naukowe: metoda socjolingwistyczna z uwzględnieniem
pokoleniowej odmiany polszczyzny oraz przez kolejne lata systematycznie wprowadzane do opisu języka dzieci i młodzieży nowsze jeszcze paradygmaty metodologiczne znalazły swój wyraz w moim dorobku publikacyjnym. W ciągu wielu
lat pracy naukowej opublikowałam kilkadziesiąt artykułów, poświęconych właśnie
różnorodnym aspektom funkcjonowania polszczyzny młodego pokolenia Polaków. Na początku twórczości naukowej za pomocą tradycyjnych narzędzi językoznawczych charakteryzowałam różne płaszczyzny sytemu językowego dzieci.
W licznych artykułach zajmowała mnie m.in. tematyka składni mówionego tekstu
dziecięcego wraz z problemem jego syntaktycznej segmentacji, pozajęzykowych
uwarunkowań mowy dziecka, charakterystycznych typów wypowiedzeń czy funkcji składników syntaktycznych. Charakterystyką językową (z wykorzystaniem
także metod językoznawstwa statystycznego) objęłam również słownictwo dzieci,
tematykę i formę dziecięcych tekstów mówionych, a nieco później, w nurcie
nowszych metod pragmalingwistyki, inne jeszcze sprawności komunikacyjne
dzieci czy zagadnienia z zakresu normy językowej.
Z czasem zainteresowania badawcze pokoleniową odmianą polszczyzny
rozszerzyłam na język wybranych środowisk młodzieżowych, przez pryzmat
leksyki, zabierając m.in. głos w kwestii socjolektalnej kategorii ekspresywności
czy uwarunkowań społeczno-kulturowych języka młodzieży. Z kolei głosy m.in.
literaturoznawców, podkreślające konieczność wykorzystania do analizy tekstu
literackiego metod socjolingwistycznych, zainspirowały mnie do opisu w nurcie
N
8
Słowo wstępne
stylistyki językoznawczej tekstów, reprezentujących styl artystyczny oraz publicystyczny, adresowanych do młodego czytelnika.
Do opisu języka dzieci i młodzieży przydatne okazały się też koncepcje wyrosłe na bazie językowej kategoryzacji świata i semantyki kognitywnej, w których
nurcie powstały szkice na temat konceptualizacji wybranych kategorii i pojęć,
m.in. domu, szkoły i nauczyciela, polityki i polityków, przyjaźni i przyjaciela,
strachu, zazdrości.
Inspirowana myślą socjolingwistyczną uznałam nadto, że w badaniach nad
polszczyzną dzieci i młodzieży należy uwzględniać ważną kategorię świadomości
językowej młodych Polaków w różnych zakresach (faktów fonetycznych, gwary
miejskiej itd.) oraz wybrane fakty socjoonomastyczne.
Przybliżony pod względem podstawy materiałowej, problemów badawczych,
metodologii itd. dorobek badawczy potwierdza określoną jego spójność i jednorodność, mimo – co oczywiste – różnorodności teoretyczno-metodologicznej.
Za celowe uznałam więc powtórne jego wydanie w formie monografii. W strukturę książki włączyłam 38 szkiców w ich pierwotnym kształcie edytorskim wybranych spośród tych opublikowanych w latach 1988-2013, ułatwiając tym
samym potencjalnym czytelnikom dostęp do rozproszonych i chronologicznie,
i w różnych miejscach artykułów. Z odnotowanych ram chronologicznych druku
szkiców wynika, że zawarty w nich materiał badawczy dokumentuje przede
wszystkim zachowania językowe dzieci i młodzieży należące już do przeszłości,
głównie ostatnich trzech dekad XX wieku. Jeśli chodzi o źródła literackie – prozę
dla młodzieży, to stanowią one dokument języka i świata młodzieży kreowanego
przez pisarzy w czasach jeszcze wcześniejszych (książki ukazały się drukiem
w latach 1963-1983). Sądzę zatem, że prezentowany w tomie materiał językowy
może stanowić dobry punkt wyjścia do prowadzenia badań porównawczych nad
mową dzieci i młodzieży. Tak samo, jeśli chodzi o problemy badawcze, to wiele
z nich zostaje jedynie zasygnalizowanych jako warte szczegółowych, odrębnych
studiów. Mogą one stać się inspiracją – mam taką nadzieję – dla następnych pokoleń badaczy.
Prezentowana monografia, choć oparta na przedrukach pierwodruków, jest
w zakresie koncepcji, struktury oryginalnym pomysłem autorskim, obejmującym
– tak jak już zasygnalizowałam – jednorodny tematycznie dorobek naukowy. Stanowi ona podsumowanie pewnego etapu rozważań nad pokoleniową odmianą
polszczyzny, a jej głównym celem są lingwistyczno-kulturowe analizy mowy
dzieci i młodzieży. Całość niniejszego zbioru otwiera Wprowadzenie, w którym
ogląd społeczno-kulturowych uwarunkowań języka młodzieży na przełomie XX
i XXI wieku, stanowi tło do kolejnych rozważań. Po nim następują cztery zasad-
Słowo wstępne
9
nicze części, odzwierciedlające główne obszary nakreślonych wyżej moich zainteresowań badawczych: Część 1: Zachowania językowe dzieci i młodzieży
(leksyka i semantyka, składnia, pragmatyka i świadomość językowa); Część 2:
Obraz świata w języku dzieci i młodzieży; Część 3: O języku dla dzieci i młodzieży; Część 4: Refleksje onomastyczne.
Książka powstała z myślą o szerokim kręgu odbiorców. Jej czytelnikami
mogą być przedstawiciele nauk humanistycznych i społecznych, zwłaszcza językoznawcy, literaturoznawcy oraz pedagodzy, w tym przede wszystkim środowisko
logopedyczne. Ważnym adresatem książki są również nauczyciele, zarówno Ci
pracujący z dziećmi i młodzieżą szkolną, jak i nauczyciele akademiccy. W praktyce może mieć ona znaczenie dla edukacji językowej i kulturowej kolejnych pokoleń młodych Polaków. Mam nadzieję, że zbiór zainteresuje również rodziców
i inne jeszcze grupy czytelników, którym bliskie są zagadnienia mowy dzieci
i młodzieży.