W Heidelbergu (cz. 2) - Zwiastun Ewangelicki

Jerzy Sojka
W Heidelbergu (cz. 2)
– teologia a filozofia
W
ystąpienie Marcina Lu­
tra w kwietniu 1518 roku
w Heidelbergu stało się
nie tylko przedstawieniem istot­
nych rysów teologicznego progra­
mu Reformatora z teologią krzyża
na czele. Było ono również kolejną
odsłoną sporu, jaki Luter toczył
ze średniowieczną filozofią scho­
lastyczną. Spór ten stoi zarówno
w tle tez teologicznych zaprezento­
wanych w pierwszej części dys­puty, jak również opisany zostaje
bezpośrednio w części drugiej, któ­
ra zawierała tezy odnoszące się do
filozofii.
Konflikt z wyrosłym ze średnio­
wiecza postrzeganiem wzajemnych
zależności teologii i filozofii był
czymś nieuchronnym dla teologa, któ­
ry domagał się tak gruntownej zmia­
ny tematów i akcentów teologiczne­
go myślenia. By jednak właściwie
zrozumieć istotę tego sporu, należy
najpierw cofnąć się o kilka wieków
i przyjrzeć się, czym właściwie była
filozofia scholastyczna i jak rozumia­
no jej odniesienie do teologii.
Podstawy scholastyki
Panująca w średniowieczu od IX
do XV wieku filozofia scholastyczna
wyrosła z przekonania, że konieczne
jest pełne zrozumienie tego, w co się
wierzy. Wyraz temu dał m.in. Anzelm
z Canterbury, który swój program fi­
lozoficzno-teologiczny ujął w formu­
le fides querens intellectum (wiara
szukająca rozumienia). By osiągnąć
ten cel, myśliciele średniowieczni
wypracowali specyficzną metodę ba­
dań i wykładu treści wiary.
Jej filarami były autorytety oraz
rozum. Do autorytetów należały: ob­
Słownik
Arystoteles (384-322 pne) – pochodzący ze Stagiry uczeń
Platona, filozof o wszechstronnych zainteresowaniach, pozos­
tawił pisma dotyczące m.in. logiki, psychologii, metafizyki,
etyki, polityki, teorii państwa i prawa. W swoim systemie fi­lozoficznym (arystotelizm) łączył platońskie przekonanie
o prawdziwej wiedzy zawartej w pojęciach ogólnych z ich odniesieniem do rzeczywistości świata zmysłowego, wychodząc
w swoim rozumowaniu od materiału doświadczalnego.
Augustyn Aureliusz (354-430) – biskup Hippony, najbardziej wpływowy teolog piszący po łacinie w starożytności,
do XIII w. główny autorytet Kościoła Zachodniego, twórca augustynizmu, systemu inspirowanego filozofią neoplatonizmu,
pozostawił ogromną spuściznę pisarską, w tym autobiograficzne Wyznania i traktat O państwie Bożym.
Anzelm z Canterbury (1033-1109) – benedyktyn, przeor
i opat w Bec, od 1093 roku arcybiskup Canterbury. Teolog i filozof uważany za ojca scholastyki; swój program ujął w dwóch
hasłach: fides querens intellectum (wiara szukająca rozumienia) oraz w credo ut intelligam (wierzę, aby zrozumieć). Autor
m.in. Monologionu i Proslogionu, w których starał się przedstawić rozumowe dowody na istnienie Boga oraz Cur Deus
homo? (Dlaczego Bóg człowiekiem?), gdzie starał się udowodnić konieczność wcielenia Boga w Jezusie Chrystusie.
10
jawienie Boże, na które w przeświad­
czeniu teologów i filozofów średnio­
wiecznych składało się Pismo Święte
i tradycja Kościoła, a także komen­
tujące to objawienie autorytety sta­
rożytności chrześcijańskiej, przede
wszystkim Augustyn Aureliusz oraz
uznane autorytety starożytności po­
gańskiej np. Arystoteles. Rozum zaś
był tym, który zgodnie z prawidła­­mi logiki winien wszystkie powyższe
autorytety wzajemnie ze sobą skon­
frontować, tak by uzyskać możliwe
całościowe opisanie nie tylko świata,
ale również, a może przede wszyst­
kim, Boga i rzeczy boskich.
Połączenie filozofii i teologii
Rozumowanie scholastyczne ści­ś­le łączyło myślenie filozoficzne
z wykładem teologicznym. Mimo
jasnego podziału na twierdzenia fi­
Platon (ok. 427-347 pne) – uczeń Sokratesa, pochodził z Aten,
tam założył Akademię Platońską, twórca platonizmu, systemu
filozoficznego opartego na teorii idei, w której odróżniał rzeczywisty byt – świat idei od poznawanego zmysłowo świata
materialnego, który jest tylko niedoskonałym odwzorowaniem
tego pierwszego w materii. Swoje poglądy zawarł w ponad
30 dialogach (np. Obrona Sokratesa, Państwo). Jego myśl
kontynuowali w starożytności przedstawiciele tzw. platonizmu
średniego i neoplatonizmu.
Pitagoras (ok. 572-ok. 497 pne) – filozof i matematyk z Samos.
Jego system filozoficzny był oparty na założeniu, że zasadą
świata jest liczba, zaś matematyka stanowi środek dla osiąg­
nięcia podporządkowania ciała duszy, co uważał za cel nadrzędny. Stworzył szkołę pitagorejczyków.
Parmenides (ok. 540-ok. 470 pne) – filozof z Elei, w centrum
jego poglądów było przeświadczenie o tym, że byt jest jeden,
wieczny, ciągły, niezmienny i niepodzielny; w związku z tym
głosił, że wszelka zmiana w świecie (w tym ruch) jest złudzeniem. Założył tzw. szkołę eleatów.
Anaksagoras (ok. 500-ok. 428 pne) – filozof z Klazomen,
uważał, że rzeczywistość składa się z nieskończonych i niezmiennych „nasion” rzeczy oraz nieskończonego, wiecznego,
jedynego, wszystkowiedzącego i samowładnego rozumu;
ten ostatni wprawia w ruch elementy materii, powodując ich
łączenie i rozłączanie.
20/2012
Dysputa heide
29.
lberska
Ten kto chce filozofować
używając Arystote
lesa bez zagrożen
ia dla
jpierw stać się zupe
łn
ie
głupi w Chrystusie
30. Tak jak człow
.
iek nie używa zła
namiętności dobr
żonaty, tak żade
ze
do
pó
ki nie jest
n człowiek nie fil
ozofuje dobrze do
głupcem, to jest ch
pó
ki
nie jest
rześcijaninem.
swojej duszy mus
i na
W kolejnych tezach
od 31 do 35 Luter
zestawia różne twier
dzenia z myśli Arys
totelesa m.in.: wieczn
ość świata, śmier te
lność duszy, koncep
cja materii istnieją
ce
j
samej z siebie. Wszys
tkie z nich są trudn
e
bądź niemożliwe do
Dysputa heidelbersk
przyjęcia z perspekty
a, tezy 29-30.
wy teologii chrześcij
Czterdzieści tez przy
ań
skiej. Wskazując na
gotowanych na dysp
nie Luter chciał uarg
utę w Heidelbergu
w kwietniu 1518 r.
umentować swoją di
Luter podzielił na
gnozę postawioną na
adwie części. Pier ws
wstępie w tezie 29.
28 dotyczyło teologii
ze
, natomiast w tezach
W
ko
lej
ny
ch
te
za
od
ch
29 do 40 zajął się
(36-39) Luter wyko
filozofią.
rzystał jeszcze inny
sposób, by wykazać
słuszność swojego dy
W pier wszych dwóc
stansu do Arystotelesa. Zestawił jego sam
h opisał swój stosune
ego i jego myśl z inny
k do Ar ystotelesa
oraz do filozofii w og
mi filozoficznymi au
óle. Ten pier wszy jeg
torytetami starożytn
o zdaniem mógł sta
oś
ci, takimi jak: Plato
nowić zagrożenie dl
- nides czy An
n, Pitagoras Parmea duszy, a sama filoz
ak
sagoras. Każde z ty
ofia mogła być złą na
miętnością. Aby się
ch zestawień wypada
- niem Lutra ni
przed nimi zabezpiec
zdaekorzystnie dla filoz
zyć, trzeba najpier w
stać się głupcem w
of
a
ze Stagiry.
Chrystusie. Tak więc
Sw
ój
dy
sta
ns i argumenty na rz
filozofia, czy konkre
nie Ar ystoteles, nie
ecz krytyki korzysta
t- zofii Arystote
mogą być wstępem
nia z filolesa Luter ukoronow
dla chrześcijańskieg
poznania. Dopiero
ał tezą 40. Stwierdz
o
chrześcijańska głupo
że
po
ds
ta
ił w niej,
wowe terminy kluczo
ta, a więc znajomoś
Bożego „głupstwa”
we dla jego filozofii
ć być tym sam
w krzyżu Chrystusa
„w
ydają się
ym”. Filozof ze Stag
(por. 1 Kor 1,18-31),
zwala z nich właściw
iry głosi więc poglądy
po- ne z chrześ
ie korzystać.
sprzeczcijaństwem, jego konk
urenci są bliżej praw
jego system jest po pr
dy
, a sam
ostu niejasny.
lozoficzne (oparte na rozumie, czytającym z „księgi natury”) i teologiczne (oparte na objawieniu), jaki zaproponował Tomasz z Akwinu, teologia
średniowieczna była zakorzeniona
w myśleniu filozoficznym. Systemy
scholastyczne, obejmujące również
zagadnienia teologiczne, były kształtowane w dużej mierze przez starożytną myśl filozoficzną wywodząca
się głównie od Platona, a od XIII w.
także od Arystotelesa. Widoczne to
było choćby w ośrodkach scholastyki – uniwersytetach, gdzie nauka
na wydziale sztuk wyzwolonych, czy­
li właściwie na wydziale filozoficznym, była wstępem do studiowania
teologii.
Luter i filozofia scholastyczna
Luter został na uniwersytecie erfurckim wychowany w duchu późnoscholastycznej szkoły nominalistycznej (zob. „Zwiastun Ewangelicki”
10/2012). Poznał także przynajmniej
niektóre interpretacje filozofii Arystotelesa. Z tymże filozofem ze Stagiry miał również kontakt jako wykładowca, gdyż w ramach swojego
pierwszego wykładu na uniwersytecie w Wittenberdze w 1509 roku komentował Etykę nikomachejską Arystotelesa. Jednak filozofia, z którą się
zapoznał, nigdy nie porwała Lutra.
Już w 1509 roku w jednym z listów
pisał, że wolałby zająć się teologią
niż filozofią. Przy czym nie chodziło
o jakąkolwiek teologię, ale taką, która dotyka „jądra orzecha” i „szpiku
kości”. Zatem teologię, która dotyka
samego sedna rzeczy. Tego sedna nie
dostrzegał w teologii przepojonej
myśleniem filozoficznym autorytetów greckiej starożytności, do których należał Arystoteles.
Biblia może przemawiać
własnym głosem
To wrażenie coraz mocniej utwierdzało się w przyszłym Reformatorze
wraz ze studiowaniem Pisma Świętego i kształtowaniem się jego reformacyjnych przekonań. Zaczął dostrzegać, że dotychczasowa rola filozofii
w uprawianiu teologii pętała biblijne przesłanie. To filozofia określała
zestaw zagadnień, o które zapytywano Pismo Święte, a także tworzyła
język, którym wyrażano odpowiedzi. Przez to ograniczona została
możliwość, by Biblia przemawiała do
chrześcijan własnym głosem i zgodnie ze swoim, a nie ukształtowanym
przez autorytety scholastycznej filozofii, sposobem myślenia. Wyrazem
tego odkrycia była m.in. teologia krzy­
ża – zaprezentowana w części teolo20/2012
gicznej dysputy w Heidelbergu (zob.
„Zwiastun Ewangelicki” 19/2012).
Nie ludzki rozum i zdolności poznawcze, ale Boża mądrość kryjąca
się w krzyżu Jezusa Chrystusa jest
tym, co winno kształtować sposób
uprawiania teologii.
Według Lutra Biblia nie zajmowała się subtelną analizą substancji, a więc tego, co stanowi – zgodnie
z myślą Arystotelesa – istotę rzeczy,
ale interesowały ją związki danej rzeczy z innymi, to, co ona w nie wnosi
i czego dzięki nim doświadcza. Nie
chodzi zatem o istotę rzeczy samej
w sobie, która była głównym przedmiotem scholastycznej spekulacji,
ale o rzecz w jej istnieniu, w sposobie
i przebiegu życia, w jej przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości, o rzecz
pośród wydarzeń, w których bierze
udział, które kształtuje i przez które
jest kształtowana.
Atak na Arystotelesa
Stało się to powodem frontalnego
ataku na Arystotelesa, a także innych
scholastyków. Pierwsze ostre sformułowania w tym konflikcie padły jeszcze przed ogłoszeniem 95 tez w Dyspucie przeciw teologii scholastycznej
z 1517 r. Lutra jednak nie interesowa11

Tomasz z Akwinu
W drodze do poznania Boga ludzki umysł zostaje
wsparty szczególną pomocą, gdy naturalne światło rozumu wzmocnione jest przez nowe oświecenie: światło wiary oraz dary mądrości i rozumienia, poprzez
które umysł nakłaniany jest do wzniesienia się ponad
samego siebie w kontemplacji, tak dalece, aż pojmie
Boga we wszystkim, do czego jest zdolny w swej ludzkiej kondycji. A ponieważ nie wystarczy to do przeniknięcia i oglądu Bożej istoty, umysł ludzki sam
z siebie przyznaje, że został w jakiś sposób oświecony
przez to doskonałe światło.
Tomasz z Akwinu, Komentarz do księgi „O Trójcy świętej”
Boecjusza, 1, odpowiedź do artykułu 2.
Tomasz urodził się w 1224 lub
1225 roku jako młodszy syn
hrabiego Akwinu, a wychował
w klasztorze benedyktyńskim na
Monte Cassino. Od 1239 roku
studiował w Paryżu, a potem
w Kolonii pod kierunkiem Alberta Wielkiego. W 1244 roku
wstąpił do zakonu dominikanów.
Od 1256 roku wykładał jako
magister teologii w Paryżu. Od
1259 roku przebywał w Neapolu,
tam napisał jedno ze swoich głównych dzieł: Summę przeciwko poganom (Summa contra gentiles).
W latach 1261-1265 był nauczycielem w szkole dominikańskiej
w Orvieto. W 1265 przeniósł się
do szkoły dominikańskiej w Rzymie, tam też rozpoczął pracę nad

dziełem swojego życia – Summą
teologii (Summa theologiae).
W 1268 Tomasz wrócił jako wykładowca do Paryża. W 1272 roku przeniósł się do Neapolu, by
założyć studium dominikańskie.
Po przeżyciu silnego doświadczenia mistycznego i kryzysu zdrowotnego w 1273 zaprzestał dyktowania swoich nieukończonych
dzieł. Zmarł w drodze na sobór
w Lyonie w 1274. Summa teologii
pozostała nieukończona. Uzupełnili ją uczniowie Tomasza
w oparciu o inne z jego liczne
dzieła, wśród których znalazły się
m.in. komentarze biblijne i do
dzieł Arystotelesa.
Tomasz wkrótce po śmierci
został uznany za mistrza zakonu
ły poglądy Arystotelesa jako filozofa.
Problemem było jedynie to, że są one
mieszane do teologii i wypaczają teologiczne twierdzenia. Reformator
wręcz sugerował, że Arystoteles został przez scholastyków źle zrozumiany. Analizując tę myśl Lutra można się wręcz pokusić o twierdzenie,
że Arystoteles wymagał obrony przed
scholastycznymi, wypaczającymi go
interpretacjami. Jednak obrona Arystotelesa-filozofa nie interesowała
Lutra, gdyż nie był to problem teologiczny.
12
(doctor ordinis).
W roku 1323
przez papieża Jana XXII został
kanonizowany,
a w 1567 r. oficjalnie uznany za
doktora Kościoła
(już wcześ niej
zwany był Doktorem Anielskim
i Powszechnym).
W roku 1897 encyklika Aeterni
patris uznała filozofię i teologię
Tomasza z Akwinu za oficjalną
naukę Kościoła
RzymskokatolicTomasz z Akwinu, Carlo Crivelli
kiego.
 Summa – scholastyczny podręcznik, w którym w układzie
tematycznym przedstawiono całokształt wiedzy z danej dziedziny, np.:
filozofii, teologii, logiki, prawa kanonicznego.
 Albert Wielki (ok. 1193-1280) – filozof, teolog, przyrodnik.
Przyczynił się między innymi do rozwoju badań nad myślą Arystotelesa,
a także jako jeden z pierwszych w Europie łacińskiej podkreślał znaczenie grecko-arabskiej filozofii dla chrześcijaństwa. Autor m.in. Summy
teologicznej (Summa theologiae), a także dzieł przyrodniczych.
 Dominikanie (Zakon Braci Kaznodziejów) – zakon założony w 1206 roku przez Dominika Guzmána w Hiszpanii. Zakon został
zatwierdzony przez papieża Honoriusza III (1215), szybko zyskał popularność i rozrósł się w Europie, a także na terenach misyjnych poza nią.
Główne zadania zakonu to kaznodziejstwo, praca misyjna oraz naukowa.
Co z filozofią?
Ze względu na ściśle teologiczny
kontekst Lutrowych zarzutów nie
można prosto podsumować stosunku
Reformatora do filozofii, czy wysoko
w scholastyce cenionego ludzkiego
rozumu stwierdzeniem, że z założenia je odrzucał. Warto tutaj zwrócić
uwagę na wyrażony w jednym z późnych pism stosunek Lutra do ludzkiego rozumu, którego zbyt wysokie
miejsce zagwarantowane w scholastyce krytykował w kontekście teologicznym. W tezach Dysputy o czło20/2012
wieku z 1536 r. Luter wskazuje, że
rozum znający swoje miejsce może
być czymś Bożym (zob. „Zwiastun
Ewangelicki” 22/2012 ). Luterska rezygnacja z przyjętego w średniowieczu zastosowania filozofii jako języka teologii rodzi jeszcze jedno bardzo
istotne wyzwanie. Teologia sama musi opracować swój język i swoją sztukę rozumienia biblijnego tekstu. Odpowiedź na to wyzwanie stanie się
jednym z ważniejszych elementów
teologii Lutra.
