Rosja 2006 - Forum Ekonomiczne

Transkrypt

Rosja 2006
Raport z transformacji
Rosja 2006
Raport z transformacji
Praca zbiorowa pod redakcją
K o n s t a n t i n a S i m o n o w a
Prezydenta Centrum Koniunktury Politycznej Rosji
III FORUM EKONOMICZNE
EUROPA – ROSJA
Wiedeń, 23 –24 kwietnia 2007
INSTYTUT WSCHODNI
Tłumaczenie z języka rosyjskiego:
Jan Cichocki (rozdziały 1, 2, 9.1.1, 9.2, 9.3), Sergey Khvatov (rozdział 9.1.2),
Piotr Sobotka (rozdziały 6, 7), Krystyna Zygmunt (rozdziały 3, 4, 5, 8)
Skład
Akant, Warszawa
Wydawca
Fundacja Instytut Studiów Wschodnich
ul. Solec 85
00−382 Warszawa
tel. +48 22 583 11 00, fax +48 22 583 11 50
e−mail: [email protected]
www.forum−ekonomiczne.pl
ISBN 83−60172−95−1
© Copyright Fundacja Instytut Studiów Wschodnich
Warszawa 2007
SŁOWO WSTĘPNE
Mam przyjemność zaprezentować Państwu czwartą edycję raportu „Rosja 2006.
Raport z Transformacji”, przygotowanego przez zespół ekspertów Forum Ekono−
micznego pod kierunkiem Konstantina Simonowa, Prezydenta Centrum Koniunk−
tury Politycznej w Moskwie.
Centrum Koniunktury Politycznej powstało w roku 1992 z inicjatywy grupy
naukowców Rosyjskiej Akademii Nauk i Rosyjsko–Amerykańskiego Uniwersyte−
tu w Moskwie jako niepaństwowa organizacja naukowo−badawcza. Jego misją jest
dostarczanie obiektywnej, wyczerpującej, dokładnie przemyślanej i sprawdzonej
informacji.
Raport jest publikacją III Forum Ekonomicznego Europa – Rosja, wydaną
przez Instytut Wschodni. Prócz raportów poświęconych Rosji Instytut wydaje tak−
że raporty poświęcone Azji Centralnej, energetyce oraz Nowej Europie. W tym
ostatnim analizuje sytuację społeczną, polityczną i ekonomiczną w 27 krajach Eu−
ropy Środkowej, Wschodniej i Południowej oraz krajach b. ZSRR.
Forum Ekonomiczne Europa – Rosja jest częścią agendy Forum Ekonomicz−
nego, które od szesnastu lat odbywa się w Krynicy. Pogłębiając debaty, jakie po−
ruszane są na Forum w Krynicy, Instytut Wschodni organizuje specjalne konferen−
cje poświęcone wybranym tematom, z udziałem polityków i ekspertów o uznanej
renomie. Misją Forum jest budowanie przyjaznego klimatu dla rozwoju współpra−
cy politycznej i gospodarczej pomiędzy państwami Unii Europejskiej i ich sąsia−
dami. W wypełnianiu swojej misji Forum jest niezależne i bezstronne.
Dziękuję zespołowi autorów, Centrum Koniunktury Politycznej oraz wszyst−
kim, którzy przyczynili się do powstania niniejszego raportu.
Zygmunt Berdychowski
Przewodniczący Rady Programowej
Forum Ekonomicznego
Rozdział 1.
„ROSJA 2006. RAPORT Z TRANSFORMACJI”
– TEZY RAPORTU
Rosja 2006. Raport z transformacji
Rok 2006 potwierdził wszystkie zarysowujące się wcześniej tendencje rozwo−
ju państwa. Rozłam w rosyjskiej elicie politycznej doprowadził do tworzenia się
alternatywnych dróg rozwoju państwa, do pojawienia się całkowicie różnych wi−
zji przyszłości kraju. Istnienie konkurencyjnych grup biurokratyczno−politycznych
w otoczeniu Putina, z jednej strony, pozwala prezydentowi Putinowi kontrolować
zdarzenia nie dopuszczając do destabilizacji sytuacji. Z drugiej strony, zwiększa
ryzyka systemu. Najprawdopodobniej, Putin opuści swoje stanowisko w 2008 ro−
ku i w kraju będzie nowy prezydent. Wszyscy też rozumieją, że Putin pozostanie
najbardziej wpływową figurą. Jednak przy pomocy jakiej konfiguracji władzy on
ubezpieczy się od ryzyka nieusankcjonowanych zachowań swojego następcy? Jak
zaspokoić ambicje polityczne dwóch głównych grup biurokratyczno−politycznych
w otoczeniu Putina, które w poprzednich referatach określiliśmy mianem „siłowi−
ków” i „liberałów”? Dwoistość rosyjskiego systemu trwa nadal, kraj coraz bardziej
przypomina swoje godło państwowe, przedstawiające dwugłowego orła, który pa−
trzy w przeciwne strony.
Przypomnijmy, że określenie grupy biurokratyczno−polityczne pojmujemy ja−
ko zwarte związki aparatu władzy, „niewidki”, nieposiadające instytucjonalnego
kształtu. Występują one jako nieformalne alianse, w których silniejszymi okazują
się być nie uklady pionowe (tzn. stosunki podleglości wewnątrz jakiej instytucji
władzy), a struktury poziome, oparte na czynniku przynależności do jednej druży−
ny urzędników, którzy mogą pracować w różnych organach władzy.
Dlatego mówimy o dwóch wpływowych grupach urzędniczo−politycznych,
które umownie nazywamy „petersburskimi liberałami” i „petersburskimi siłowika−
mi”. Między członkami tych grup nomenklaturowych możliwe są spory w spra−
wach taktycznych. Często pojawiają się między nimi konflikty wokół poszczegól−
nych kwestii. Jednak strategicznie występują jako jedna drużyna. Jednoczy je
wspólny cel – zwycięstwo w wyborach 2008 roku. I każdy obóz proponuje swój
wariant rozwoju Rosji.
My widzimy konkurencyjność projektów przyszłości Rosji. Jest to dosyć in−
teresujący i nowy fenomen – elity narodowe uczą się myśleć o przyszłości i zarzą−
dzać nią – przy czym mowa tu nie tylko o ich osobistym przetrwaniu, ale także
o wariantach rozwoju kraju. W ciągu 2006 roku elita polityczna i ekonomicz−
na w istocie myślała tylko o przyszłości – wszystko, co działo się w kraju, tak czy
inaczej, przymierzane było do problemu sukcesji władzy i do roku 2008. Oczywi−
ście, że w roku 2007 ta tendencja stanie się jeszcze bardziej widoczna. Napięcie
w elitach rośnie, pytań pojawia się coraz więcej, zaś odpowiedzi – coraz mniej.
Tymczasem, skupiwszy się na kwestii następcy i sukcesji, władza wykonawcza za−
6
pomina o konieczności rozwiązywania szeregu znaczących zadań w sferze ekono−
micznej, które zwiększają ryzyka systemu w średniookresowej przyszłości. Jasne
jest, że nikt nie chce inicjować drażliwych reform tuż przed wyborami. Po niepo−
myślnych doświadczeniach monetyzacji ulg zrezygnowano z poważnych projek−
tów innowacyjnych na korzyść inercyjności obliczonej na zachowanie stabilności.
Ciekawe jest, że słowo „modernizacja” w 2006 roku znikło ze słownika politycz−
nego. Aczkolwiek odkładanie jej grozi poważnymi negatywnymi skutkami w nie−
dalekiej zgoła perspektywie.
„Kolorowe rewolucje” w przestrzeni poradzieckiej wyczerpały się i dojście
kontrelity do władzy w Rosji jest bardzo mało prawdopodobne. Stabilność finan−
sowa kraju za przyczyną wysokich cen węglowodorów pozwala spokojnie prze−
trwać sezon przedwyborczy bez poważnych niepokojów społecznych. W gospo−
darce Rosji wyniki roku z powodu dochodów naftowo−gazowych przedstawiają się
nader optymistycznie. W dalszym ciągu rubel umacniał się w stosunku do dolara.
Produkcja przemysłowa wykazywała dostatecznie wysoką dynamikę (6−7% rocz−
nie), inflacja była dosyć wysoka, ale nie przekroczyła 10−procentowego wskaźni−
ka. W kraju trwał boom kredytowo−konsumpcyjny, handel detaliczny osiągnął nie−
znaną dotąd dynamikę rozwoju, ceny nieruchomości w Moskwie zdecydowanie
prześcignęły stawki zdecydowanej większości miast świata, analogiczne procesy
były widoczne również w innych wielkich aglomeracjach miejskich, rynek kapita−
łowy również rósł w ciągu całego roku.
Tak więc okazało się, że poszczególne klany są zabezpieczone przed możli−
wością radykalnej zmiany elity – opozycjoniści spoza systemu, jak przedtem, są
jawnymi outsiderami procesu politycznego bez żadnej szansy uzyskania poparcia
społeczeństwa i odniesienia sukcesu.
Ciekawe, że paniczne, „walizkowe” nastroje okazały się bardziej charaktery−
styczne dla środowisk biznesowych, a nie dla elity politycznej. Dlatego widzimy,
że gwałtownie wzrósł wolumen realizowanych IPO, co można rozpatrywać rów−
nież jako formę sprzedaży swojego biznesu nierezydentom, ale urzędnicy bynaj−
mniej nie spieszyli aby „uciekać z łupem”. Pozytywnym rezultatem tego był fakt,
że w ubiegłym roku udało się uniknąć „rozpiłowania” funduszu stabilizacyjnego
i uruchomienia wielkich kapitałochłonnych projektów na koszt budżetu. Główne
grupy aktywnie zajmowały się fundreisingiem – poszukiwały środków na finanso−
wanie swoich projektów politycznych. Jednocześnie przede wszystkim odwoływa−
ły się do strategii ekspansjonizmu, a nie strategii schodzenia z rynków. W rezulta−
cie podział własności odbywał się nie tylko w tradycyjnych segmentach ekonomi−
ki, ale i na dosyć specyficznych rynkach. W większości przypadków, szczególną
7
aktywność przejawiali „siłowicy” – dotyczy to zarówno wielkiego skandalu, zwią−
zanego z wprowadzeniem nowego systemu znakowania wyrobów alkoholowych
i podziału rynku wymiany aktywów finansowych na gotówkę, jak i przepychanek
wokół kontroli dostaw nieoclonych telefonów.
Walka wewnątrz samej elity będzie twarda i gorąca. Wszystko to może dopro−
wadzić do wzmożenia podziałów wewnątrz elit – wewnątrz głównych „partii po−
litycznych” już pojawiły się „frakcje”, które ciągną kołdrę na siebie i demonstrują
swoje ambicje polityczne i gospodarcze. Pojawiają się ciągle nowi pretendenci
do roli samodzielnego centrum siły (Jurij Kowalczuk, Władimir Jakunin). Taki
wariant rozwoju wydarzeń może naruszyć równowagę systemu. Fragmentacja elit
już zaznacza się na polu publicznym – w 2006 roku był uruchomiony projekt „dru−
giej partii władzy” – Sprawiedliwa Rosja, która stała się głównym konkurentem
Jednej Rosji na partyjnym polu. Aczkolwiek, być może, w perspektywie poprzez
drugą partię władzy konkurencja między grupami nomenklatury nabierze bardziej
otwartego i jawnego charakteru, a niepubliczna polityka znajdzie odbicie w poli−
tyce publicznej.
Niektórzy eksperci nawet serię głośnych zabójstw w połowie roku rozpatry−
wali przez pryzmat konkurencji między elitami – przegrywająca szara „partia” mo−
gła podjąć próbę wprowadzenia w życie scenariusza destabilizacji sytuacji – jeśli−
by uznała, że Putin odmawia jej prawa wysunięcia następcy. Ale Putin nie tylko
nie podsumował wyników tego „konkursu” ale przeciwnie, spróbował uczynić go
bardziej ostrym i gorętszym.
Przy tym Putin zawsze ma możliwość podjęcia próby uzyskania kompromisu
w aparacie, na przykład, mianując swoim sukcesorem polityka neutralnego, nie−
wchodzącego w skład ani jednej z tych grup. Tą drogą poszedł, na przykład, mia−
nując Michaiła Fradkowa premierem w 2004 roku. Być może, taki scenariusz
przyszłości jest najbardziej prawdopodobny. Wówczas Putin będzie w sytuacji
szczególnej – właśnie on, a nie techniczny następca, będzie najwyższym arbitrem.
W tym przypadku dojście do władzy „następcy”, porównywalnego pod względem
siły i wpływów z urzędującą głową państwa, wydaje się mało prawdopodobne.
Całkowicie możliwe jest, że W. Putin i większość elity będzie zainteresowany
dwutorowym charakterem wyborów 2008 roku.
Częścią polityki elitarnego zarządzania przyszłością jest budowanie „super−
mocarstwa energetycznego”, co stopniowo staje się rzeczywistą ideą narodową
i zadaniem nadrzędnym. Idea ta specjalnie była podgrzewana „pod szczyt G−8”
w St.Petersburgu, który był jednam z najbardziej znaczących wydarzeń ubiegłego
roku. Jest to zarazem projekt krajowy i osobisty projekt Putina, który zamierza
8
na bazie Gazpromu zbudować największą i najdroższą publiczną korporację ener−
getyczną na świecie. I być może, po 2008 roku stanąć na czele jej rady dyrekto−
rów. Ogólnie widać, że Putin przeniósł swoją uwagę na energetykę, w tym także
na zabezpieczenie od strony polityki zagranicznej utworzenia superkorporacji
energetycznej.
W istocie jest to unikalny projekt – korporacja z umowną nazwą „Gazprom +”
mogłaby stać się jedyną spółką, która dysponuje doskonałymi warunkami zarów−
no upstream, jak i downstream. Zasoby gazu to w istocie główny atut Rosji
w XXI wieku i byłoby głupio go nie wykorzystać. Doskonale rozumie to Putin ma−
jący świadomość, że gry Europy w dywersyfikację dostaw są jedynie formą naci−
sku politycznego na Federację Rosyjską. W rzeczywistości zaś możliwości znale−
zienia alternatywnych rodzajów paliw, lub alternatywnych względem Rosji do−
stawców węglowodorów są bardzo, ale to bardzo ograniczone. I dlatego Putin pro−
ponuje Europie prostą transakcję – dopuszczenie do rosyjskiego wydobycia, ale
wyłącznie za uzyskanie przez rosyjskie korporacje udziałów w spółkach zajmują−
cych się dystrybucją i przesyłem. Tą drogą będzie szło przenikanie Gazpromu
do europejskiego downstream’u. Zaś bez wymiany aktywów zagraniczne korpora−
cje nie będą mogły działać na terenie Rosji. Stąd też i przegląd warunków działa−
nia konsorcjum, które przygotowuje do eksploatacji złoża Sachalin−2, i stanowisko
Gazpromu w sprawie złóż Sztokman. Jest chęć uczestniczenia w projektach wydo−
bywczych na rosyjskim terytorium – trzeba otworzyć dostęp do bezpośredniego
użytkownika. Na tę prostą ideę bardzo precyzyjnie nakłada się także główne ide−
ologiczne odkrycie 2006 roku – koncepcja suwerennej demokracji. Głosi ona, że
Rosja buduje społeczeństwo demokratyczne, ale będzie to robić sama i odrzuci
wszelkie próby mieszania się do spraw wewnętrznych, naruszania jej bezpieczeń−
stwa, w tym także energetycznego.
Tymczasem Europa próbuje bardzo ostro targować się z Rosją, na wszelkie
sposoby przedstawiając ją nie jako partnera, a jako energetycznego agresora. Po−
kazała to również i reakcja na gazowe konflikty z Ukrainą na początku i z Biało−
rusią pod koniec 2006 roku. W rezultacie Putin próbuje rozbić jedność UE, skła−
dając szczególne propozycje dwóm krajom – Niemcom i Włochom. W istocie, mo−
wa tu o próbie utworzenia trójstronnego sojuszu gazowego. Niemcy i Włochy
po zakończeniu budowy rurociągów Północny Strumień i Błękitny Strumień – 2
uzyskają możliwość nabywania dość dużych ilości rosyjskiego gazu i zostaną je−
go największymi dystrybutorami, odpowiednio, na północy i południu Europy.
Myśl tę entuzjastycznie wita biznes energetyczny tych krajów, ale nie ich przy−
wódcy polityczni. Postawa Angeli Merkel podczas jesiennej wizyty Putina
9
w Dreźnie, kiedy odrzuciła plan budowy dodatkowego rurociągu do Niemiec ze
złoża Sztokman, okazała się nieoczekiwana dla Putina. Merkel w dalszym ciągu
demonstruje przywiązanie do ogólnoeuropejskiej polityki energetycznej, nie licząc
się nawet z interesami narodowych spółek energetycznych.
Odnotujmy, że nie tylko rosyjskie spółki energetyczne w 2006 roku prowa−
dziły bardzo aktywną ekspansję na zagranicznych rynkach. Znacznie większe suk−
cesy osiągnęli metalurdzy. Szczególnie aktywne były Siewierstal, MMK i Rosyj−
skie aluminium, które po fuzji z SUAŁ−em zapowiedziało plan utworzenia naj−
większej w świecie korporacji aluminiowej, która będzie dysponować aktywami
w znaczącej liczbie krajów.
Ogólnie, właśnie energetyka w roku ubiegłym całkowicie pochłonęła uwagę
rosyjskiej elity. Pozostałe procesy w gospodarce rozwijały się już nie w tak bły−
skawicznym tempie. Polityka ekonomiczna państwa okazała się bardzo, ale to bar−
dzo sprzeczna. Z jednej strony, widać było wzmożenie tendencji keinsowskich, co
się wyraziło przede wszystkim w zwiększeniu finansowania tak zwanych projek−
tów narodowych. Wydatki na projekt narodowy „Zdrowie” wzrosły z 62,6 do 88,4
mld rubli. Wydatki na projekt narodowy „Edukacja” wzrosły z 30,8 mld do co naj−
mniej 40 mld rubli. Wydatki na projekt narodowy „Mieszkanie dostępne” w 2006
roku wzrosły z 48,5 mld do 212,9 mld rubli. Jedynie wydatki związane z projek−
tem narodowym APK (Kompleks rolno−przemysłowy) wydatki w 2006 roku
zmniejszyły się z 19 do 16,2 mld rubli, ale w 2007 roku gwałtownie wzrosną.
Z jednej strony, stanowisko Ministerstwa Finansów, proponującego aby ograni−
czyć wydatki budżetowe i nie organizować „święta życia”, również spotkało się
z milczącym poparciem prezydenta. Pod koniec 2006 roku Aleksiej Kudrin z powo−
dzeniem przedstawił ideę nienaftowego budżetu, zgodnie z którą podstawowa część
superwpływów ze sprzedaży węglowodorów powinna być gromadzona w specjal−
nych fundacjach przyszłych pokoleń, a nie iść na wydatki bieżące. Wielki pożytek
przyniosły Kudrinowi także niepowodzenia w realizacji projektów narodowych.
Skandal wokół Fundacji obowiązkowego ubezpieczenia medycznego ujawnił wyso−
ki poziom korupcji przy wykorzystaniu środków budżetowych. Wiele wyższych
uczelni, które otrzymały dodatkowe finansowanie w ramach projektu narodowego
„Edukacja”, ujawniły całkowitą niezdolność do efektywnego ich wykorzystania. Zaś
na rynku mieszkalnictwa przez cały rok trwał niewidziany dotąd w Rosji wzrost cen
nieruchomości, spowodowany tym, że system korupcyjny deweloperów zbliżonych
do lokalnych władz, uzyskujących działki budowlane za ogromne łapówki i sztucz−
nie wstrzymujących podaż na rynku, nie został zlikwidowany.
10
Ponadto, listę projektów narodowych zaczęto uważać za „zamkniętą”. Inicja−
tywy zmierzające ku nowym projektom narodowym (nawet zatwierdzone na naj−
wyższym szczeblu, np. gazyfikacja) nie zostały zgłoszone jako priorytety narodo−
we. Wyjątkiem była, zapewne, tylko demografia – ale tu Putin mówił raczej
o przyszłych wydatkach budżetowych, związanych przede wszystkim z tak zwa−
nym kapitałem macierzyńskim – wypłatami po 250 tys. rubli za każde drugie
dziecko, które mogą być wykorzystane na jego edukację lub zakup mieszkania.
Polityka regionalna zeszła na plan dalszy, a korpus gubernatorski stał się „za−
pomnianym pułkiem”. Znacznie się obniżył poziom zainteresowania Centrum fe−
deralnego procesami w regionach. Tłumaczy się to tym, że polityka regionalna sła−
bo kojarzy się zarówno z problematyką sukcesji władzy, jak i budowaniem super−
mocarstwa energetycznego – a to są dwa kluczowe tematy rosyjskiej polityki i go−
spodarki.
W powiększaniu regionów dominowała linia zachowania status quo. „Po−
większenie” obwodu irkuckiego i Kamczatki odbywa się bezboleśnie, możliwe
jest „pokojowe” przyłączenie Agińsko−Buriackiego OA do obwodu czytyjskiego.
Jednak w Republice Ałtaj i okręgach: Nienieckim, Jamalsko−Nienieckim i Chan−
ty−Mansijskim idea likwidacji autonomii wywołuje wzrost napięcia społecznego.
Dla Jednej Rosji wybory w regionach były dosyć korzystne. Jednak JR odnio−
sła porażki w wyborach merów Orła i Samary i nie mogła uzyskać pożądanych
wyników w Adygei, Republice Ałtaj, Tuwie oraz w obwodzie kalinigradzkim i ki−
rowskim. W ponad połowy regionów ich szefowie uzyskali „mandat prezydencki”,
jednak forsowania procesu nowych mianowań nie było – nawet został wstrzyma−
ny na kilka miesięcy. Jak wskazują jesienne mianowania (Lisicyn w obwodzie ja−
rosławskim i Sztyrow w Jakucji), Centrum federalne nastawione jest na konsensus
nawet ze „spornymi” gubernatorami. To czyni przedwyborczą czystkę korpusu gu−
bernatorskiego mało prawdopodobną.
Rok 2007 to rok „demobilizacji” Putina. Również rok wyborów do Dumy
Państwowej, które mimo wszystko będą przede wszystkim traktowane jako „roz−
grzewka” elektoratu przed wyborem prezydenta wiosną 2008 roku.
Można przewidywać, że następny prezydent Rosji będzie pełnił swój urząd
nie więcej niż jedną kadencję, że okaże się dosyć słabą i „lekkiej wagi” figurą po−
lityczną. Przy tym „następca” będzie wybrany nie triumfalnie, w pierwszej turze,
ale, jak się wydaje, dopiero w drugiej z niewielką przewagą nad konkurentami.
Jest to niezbędne do zabezpieczenia Władimira Putina, który w dalszym ciągu fak−
tycznie będzie kierował krajem, przed nadmiernymi ambicjami trzeciego Prezy−
11
denta FR. Nawiasem mówiąc, nie można również wykluczyć, że w toku takiego
„castingu” prezydenckiego w realnym pojedynku obaj oficjalni kandydaci – Dmi−
trij Miedwiediew i Siergiej Iwanow, którzy w ocznym pojedynku wyłonią zwy−
cięzcę.
Jednak najważniejszym problemem dla Władimira Putina będzie zachowanie
równowagi wewnątrz elit i niedopuszczenie do bezpośredniego zderzenia interesów
wiodących grup elit – „siłowikow” i „liberałów”. Będzie to nieproste zadanie, po−
nieważ każda z nich obawia się, że w przypadku odejścia Władimira Putina ze sta−
nowiska zostanie mocno zachwiane status quo i nastąpi „czarny podział” resursów
biurokratycznych i biznesowych według zasady, że zwycięzca bierze wszystko.
Dlatego z punktu widzenia perspektyw 2007 r. można rozpatrywać dwa sce−
nariusze: kompromisowy i konfliktowy.
Pierwszy wariant zakłada stosunkowo bezbolesne wyjście z procesu przeka−
zania władzy w 2007−2008 r. Tak będzie w przypadku, jeśli zostanie wybra−
na „kompromisowa” figura sukcesora Władimira Putina lub urzędujący Prezydent
FR, z tych czy innych względów, prolonguje swoje prerogatywy. Przy tym w dal−
szym ciągu będzie zachowany podział krajowego establishmentu na grupy nome−
klaturowe, których status wprost będzie zależał od ich „kapitalizacji”, to znaczy
posiadania resursów władzy (przede wszystkim ekonomicznego i informacyjne−
go). Nawiasem mówiąc, nie jest wykluczone, że wtedy, kierując się powiedzeniem
„jeśli nie możesz pokonać wroga, obejmij go”, grupy urzędniczo−polityczne zawrą
swojego rodzaju wewnętrzny „pakt o nieagresji”, którego klamrami będą wyzwa−
nia polityki wewnętrznej i interesy wspólnej ekspansji biznesowej za granicami
Rosji. „Pojednawczą” może się również okazać przyjęta za podstawę ideologicz−
ną przyszłej kampanii wyborów do Dumy koncepcja „suwerennej demokracji”
– jej tezy (traktowane, co prawda, w różny sposób) ogólnie są zbieżne z prioryte−
tami świadomości praktycznie wszystkich grup elit.
Zupełnie inny scenariusz rozwoju sytuacji w aparacie powstanie jeśli utrzyma
się ostra konfrontacja pomiędzy grupami urzędniczo−politycznymi. Nie jest wy−
kluczone, że w przypadku braku wyrazistego lidera i braku określenia kandydatu−
ry na następcę Władimira Putina walka między elitami wejdzie w sytuację skraj−
nie konfliktową, z towarzyszeniem gwałtownego wzrostu aktywności politycznej
opozycji, narastaniem destabilizacji w kraju, głośnymi zabójstwami na zamówie−
nie, mającymi na celu spowodowanie rozbicia elity kraju, skłócenie różnych jej
segmentów i wywołanie wybuchu przemocy. Przy tym znaczący wkład w roznie−
canie walki wewnątrz elity wniosą wewnętrzne i zewnętrzne siły „antysystemo−
we”, ponieważ dezintegracja „dwuskładowej” drużyny Władimira Putina będzie
12
oznaczać w znacznym stopniu również rozbicie „pionu władzy” oraz totalny cha−
os w kraju.
Nawet jeśli w toku tych wstrząsów obecnie istniejący reżim polityczny potra−
fi zachować władzę to poniesie istotne straty w immage’u i resursach. Przy tym,
w przypadku totalnego zwycięstwa jednej z grup urzędniczo−politycznych
nad konkurentami, odbędzie się okrutna czystka w urzędach państwowych oraz
w przestrzeni biznesowej „przeciwnika”.
Odnośnie zaś perspektyw partyjno−politycznych, to głównym wydarzeniem
będą tu wybory do Dumy Państwowej FR piątej kadencji, które w znaczącej mie−
rze (w każdym razie w aparacie) przekształcą się w rywalizację dwóch „partii wła−
dzy” – Jednej Rosji i „Sprawiedliwej Rosji”. Tym nie mniej, nie można wyklu−
czyć, że ich starcie w znacznym stopniu będzie mieć charakter imitacyjny, a gene−
ralnie będą działać na rzecz maksymalnego napełnienia „koszyka” wyborczego.
W rezultacie, pierwsze miejsce zdobędzie JR, ale wątpliwe jest czy uzyska konsty−
tucyjną większość w Dumie, do drugiego natomiast będzie pretendować jednocze−
śnie kilka struktur – Sprawiedliwa Rosja, KPFR i LDPR. Odnośnie zaś „prawicy”
(SPS i Jabłoka) to, najprawdopodobniej, będą uczestniczyć w wyborach, ale jed−
nak nie zdołają porozumieć się w sprawie wspólnej listy i pójdą dwoma „kolum−
nami”. Co więcej, w dążeniu do uzyskania carte blanche na trafienie do stawki
zwycięzców, obniżą poziom retoryki opozycyjnej, ale ostatecznie wątpliwe jest
czy pokonają barierę 7 proc.
Takie rozłożenie sił w izbie niższej rosyjskiego parlamentu pozwoli stosunko−
wo spokojnie i „planowo” przeprowadzić operację „Następca” i następnie legity−
mizować nowego prezydenta przez przychylną władzy większość w Dumie Pań−
stwowej.
Jednocześnie, w latach 2007−2008 będzie narastać aktywność protestu spo−
łecznego. Wiąże się to z kilkoma czynnikami. Po pierwsze, samo natężenie walki
przedwyborczej będzie prowokować narastanie żądań różnych kategorii społe−
czeństwa, które spróbują wykorzystać sprzyjającą koniunkturę, ażeby doprowa−
dzić swoje pretensje do władz. Po drugie, aktywizacja „polityki publicznej” może
nastąpić w wyniku prób poszczególnych struktur politycznych, pragnących roze−
grać „populistyczna kartę”. Wreszcie, po trzecie, władza rosyjska w postaci wio−
dących grup nomenklaturowych powinna być przygotowana na próby destabiliza−
cji sytuacji w kraju, a nawet przeprowadzenie „rewolucji pomarańczowej” ze stro−
ny radykalnej opozycji i określonych sił zewnętrznych. Oznacza to, że w każdym
przypadku niedocenianie „czynnika ochlokratycznego” we współczesnej polityce
13
rosyjskiej i traktowanie społeczeństwa wyłącznie jako „biomasy elektoralnej” mo−
gą doprowadzić do zgoła niezaplanowanych rezultatów.
Tym nie mniej, istnienie znaczących resursów finansowych (rezultat wyso−
kich cen nośników energii) pozwala władzy ogólnie z dość dużym powodzeniem
hamować nastroje protestu. Przy tym dotyczy to nie tylko takich kluczowych sfer
jak polityka i ekonomika, ale i „sąsiednich” dziedzin. Na przykład, zwiększenie fi−
nansowania nauki, edukacji, medycyny, kompleksu wojskowo−przemysłowego nie
tylko daje możliwość ich rozwoju, ale również zapewnienie lojalności pracowni−
ków, zatrudnionych w tych dziedzinach. Co więcej, poszczególne kategorie ludno−
ści (lekarze, nauczyciele) mogą stać się „propagatorami” oficjalnego kursu w toku
wyborów 2007−2008 r.
Jednocześnie można prognozować, że problemy ekonomiczne w 2007 r. usu−
ną się na drugi plan. Kierownictwo kraju całkowicie zrezygnuje z przeprowadze−
nia „niepopularnych” reform infrastruktury na korzyść polityki „zorientowanej
społecznie”. Zgodnie z tym, wzrosną ryzyka o charakterze ekonomicznym (zuży−
cie instalacji, problemy zaopatrzenia energetycznego, deficyt siły roboczej itd.),
których zaostrzenie może w konsekwencji poważnie skompromitować następcę
Władimira Putina.
Również można wątpić, czy ucierpi biznes prywatny: większość rosyjskich
„oligarchów” już złożyła przysięgę tym czy innym wpływowym grupom urzędni−
czym i „następcom”, w kraju prawie już nie ma korzystnych „dostępnych” akty−
wów ekonomicznych, dlatego, jak można przypuszczać, 2007 rok będzie okresem
stosunkowo pokojowego współistnienia warstwy przedsiębiorców. Przy tym część
z nich wykorzysta moment, ażeby umocnić swoje pozycje wewnątrz Rosji, inni
zaś – przeciwnie, podejmą próby wyprowadzenia kapitału za granicę, żeby unik−
nąć ryzyk po wyborach. W znacznym stopniu w tym kontekście można będzie roz−
patrywać IPO szeregu struktur rosyjskiego biznesu.
Można z przekonaniem powiedzieć, że w przededniu nowego cyklu wybor−
czego zarówno grupy urzędniczo−polityczne, jak i oficjalni następcy będą aktyw−
nie wcielać w życie ideę utworzenia „supermocarstwa energetycznego” i ekspan−
sji wiodących spółek rosyjskich na rynkach zagranicznych. Szczególnie aktywne
w tym względzie będą spółki państwowe Rosnieft i Gazprom.
Polityka zagraniczna w przededniu rozpoczęcia procesu przekazywania wła−
dzy znajdzie się nieomal w centrum uwagi rosyjskiego kierownictwa. Precz w tym,
że w każdym przypadku niezbędna będzie legitymizacja wyników ubiegłych wy−
borów parlamentarnych, a następnie prezydenckich. Dlatego zaostrzenie stosun−
ków z Zachodem (przede wszystkim z USA), który w tej chwili ustanawia kryte−
14
ria demokratyczności tej czy innej kampanii wyborczej, a także tego czy innego re−
żimu jako takiego, nie wchodzi w plany Władimira Putina. Co więcej, po ustąpie−
niu ze stanowiska planuje on zachowanie wpływu nie tylko wewnątrz kraju, ale
także w polityce zagranicznej i dlatego zrobi wszystko możliwe, ażeby wyniki
operacji „Następca” zostały uznane na arenie międzynarodowej.
Polityka regionalna do końca 2007 roku zejdzie na boczne tory działalności
wiodących grup urzędniczych, jako że poważnych gróźb wyborczych ze strony
podmiotów FR nie widać. Z wyjątkiem, być może, Czeczenii, której kierownictwo
(a przede wszystkim Ramazan Kadyrow) spróbuje uzyskać maksimum ze sprzyja−
jącej koniunktury politycznej: w związku z chęcią kierownictwa federalnego aby
zademonstrować społeczeństwu Rosji „ostateczne zaprowadzenie pokojowego ży−
cia w Czeczenii”. Dlatego też Centrum federalne będzie zmuszone do pójścia
na poważne ustępstwa polityczne i ekonomiczne żeby tylko nie doszło do zaostrze−
nia sytuacji w tej północnokaukaskiej republice. Mniejsze, ale również ważkie pre−
ferencje otrzymają także regionalni szefowie−„ciężarowcy” w rodzaju prezydenta
Tatarstanu Mintimiera Szajmijewa i mera Moskwy Jurija Łużkowa.
Ogólnie rzecz biorąc, można wątpić aby korpus gubernatorski w przededniu
wyborów był poddany poważnej rotacji. Zapewne, jednym wyjątkiem będzie naj−
prawdopodobniej szef Buriacji Leonid Potapow, który stracił swoje stanowisko
wiosną 2007 roku, oficjalnie z powodu upływu kadencji, a nieoficjalnie w związ−
ku z jego aktywną grą przeciwko procesowi powiększania regionów.
15
Rozdział 2.
SYTUACJA POLITYCZNA
2.1. Sukcesja władzy –
kluczowy problem rosyjskiej polityki
Praktycznie przez cały rok elita oczekiwała odpowiedzi na pytanie, które
z biegiem czasu staje się coraz bardziej „strategiczne” – w jaki sposób będzie za−
pewniona sukcesja władzy? Niezależnie od wcześniejszych oświadczeń Putina,
które składał niejednokrotnie, że zmiana obowiązującej Konstytucji w części
uchylenia przepisu o niemożliwości zajmowania urzędu prezydenta dłużej niż
przez dwie kolejne kadencje jest niepożądana, do jesieni wariant „prolongaty”
sprawowania władzy przez Putina był rozpatrywany jako jeden z „roboczych”. Są−
dząc z pośrednich oznak, „siłowa” część elity wywierała określony wpływ
na prezydenta aby pozostał na trzecią kadencję (były proponowane różne wa−
rianty, w tym także formalnie nie naruszające Konstytucji). Ową natarczywość
można objaśnić tym, że ta podgrupa elity (w szczególności zwolennicy Sieczina)
nie mają swojego dobrego kandydata na stanowisko następcy i po zmianie władzy
ryzykują utratę swoich podstawowych aktywów, ponieważ większość z nich
(w szczególności Jugansknieftiegaz) zostały pozyskane przy pomocy czysto admi−
nistracyjnych „siłowych” metod bez dalszej legitymizacji poprzez środki masowej
informacji w kraju i w oczach społeczności międzynarodowej.
„Godziną X” stał się 25 października, kiedy w trakcie dorocznego czatu z na−
rodem Putin ostatecznie oświadczył o niemożliwości zmiany ustawy zasadniczej.
W wyniku tego ostrej aktualności nabrał problem następcy. Znaczącą rolę w je−
go wysunięciu będzie odgrywał Władimir Putin – z racji swojego wysokiego pu−
blicznego ratingu, jednak nie należy spisywać na straty również lobbistycznych
możliwości ugrupowań elity. Z kolei Prezydent nie śpieszy się z oficjalnym po−
twierdzeniem swojego statusu „kulawej kaczki” i zwleka z oficjalnym ogłosze−
niem kandydatury, co rodzi pewną nerwowość w środowisku rosyjskiej elity. Ta−
kie „milczenie” rozmija się z interesami głównych grup elity, które są zaintereso−
wane jasnością i przewidywalnością procesu politycznego i prowokują osłabienie
regulującej roli Putina w konfliktach wewnątrz elity. Ponadto utrzymująca się nie−
określoność względem kandydatury następcy prowokuje elitę do samodzielnego
poszukiwania takowej. W szczególności, w grudniu pojawiły się pogłoski, że gru−
pa urzędniczo−polityczna „radykalnych siłowików” pod wodzą zastępcy szefa pre−
zydenckiej administracji Igora Sieczina, która była uważana za zdecydowaną zwo−
lenniczkę trzeciej kadencji, zachowując to pozycjonowanie w polu informacyj−
nym, w rzeczywistości przeorientowała się na poszukiwania następcy prezydenta,
który byłby najbardziej możliwy do przyjęcia dla niej.
17
„Oficjalnie” przyjęło się uważać, że obecnie odbywa się rywalizacja mię−
dzy dwoma następcami – pierwszym wicepremierem Dmitrijem Miedwiediewem
(„liberałem”) i wicepremierem i ministrem obrony Siergiejem Iwanowem („siło−
wikiem”). Podstawą ich statusu „następców”, niezależnie od prezydenckiego po−
parcia, jest praca na wysokich szczeblach władzy wykonawczej ze znaczącym pa−
kietem pełnomocnictw i obowiązków, co uważa się za niezbędny warunek „socja−
lizacji” kandydata. Zajmujący wyższą pozycję premier Michaił Fradkow ma status
„technicznego” premiera i jako poważany kandydat rozpatrywany być nie może.
Wśród cech szczególnych tej rywalizacji można wyróżnić dwa aspekty.
Po pierwsze, w przestrzeni publicznej obaj kandydaci podkreślają, że są zobligo−
wani do rozwiązywania konkretnych zagadnień na powierzonych im odcinkach
pracy, dlatego czasu (a także i chęci) na konkurencyjną walkę nie mają. I Miedwie−
diew, i Iwanow niejednokrotnie powtarzali, że mają zbyt wiele pracy, żeby zajmo−
wać się tego rodzaju rywalizacją, a Miedwiediew nawet oświadczył w wywiadzie
dla NTV o swoim zasmuceniu, iż został zaliczony do uczestników wyścigu prezy−
denckiego i mówił o swoich przyjacielskich kontaktach z Siergiejem Iwanowem.
Ów „wyścig” pozostaje w wielkim kontraście z rywalizacją dwóch „partii władzy”
– Jednej Rosji i Sprawiedliwej Rosji, których liderzy, często „dla zasady” zajmu−
ją wręcz przeciwstawne stanowiska w różnych sprawach, mających wydźwięk
Zmiana ratingu zaufania w 2006 r. (WCIOM)
W. Putin
S. Iwanow
D. Miedwiediew
18
społeczny. Taka taktyka dwóch „następców” uwarunkowana jest inną osobliwo−
ścią rywalizacji – specyfiką grupy docelowej, do której adresowane są ich działa−
nia. Ta grupa jest reprezentowana przez zaledwie jednego człowieka – Władimira
Putina, którego publiczne poparcie w znaczącym stopniu określi powodzenie wy−
borcze kandydata na prezydenta.
Rating zaufania (według wyników badań społecznych, prowadzonych przez
Ogólnorosyjskie Centrum Badania Opinii Społecznej – OCBOS) w przypadku obu
polityków w 2006 r. powoli rósł; nieznaczne wahania ratingu miały charakter sy−
tuacyjny i w znacznym stopniu zależały od ich przedstawiania w mass mediach.
Zasadniczo, ratingi oscylowały wokół 10%, chociaż Miedwiediew w grudniu osią−
gnął 16% i łącznie w 2006 roku pozycja pierwszego wicepremiera prezentowała
się jako bardziej pożądana. Wszystkie te liczby wyglądają dość skromnie – poka−
zują, że w konkursie następców nie tylko nie ma lidera, ale nawet nie ma postaci,
cieszącej się rzeczywistym zaufaniem i autorytetem wśród społeczeństwa.
Z nieznaczną przewagą, sądząc po badaniach opinii i ogólnym poziomie na−
stroju społecznego, w wyścigu następców w 2006 r. prowadzi Dmitrij Miedwie−
diew, który jest, na ten moment, „jedynym” kandydatem ugrupowania „liberalne−
go”. W 2006 roku aktywnie promował on swój główny resurs – projekty narodo−
we, w związku z czym podróżował po kraju i bliskiej zagranicy, wygłaszał oświad−
czenia polityczne.
Przemówienie Miedwiediewa na międzynarodowym forum ekonomicz−
nym w St.Petersburgu w czerwcu 2006 roku było w istocie programowe.
Z jednej strony – był to program kandydata na urząd prezydenta−2008, z dru−
giej – plan rozwoju strategicznego Rosji. Miedwiediew przez to nawet ubiegł
Władimira Putina przed posiedzeniem Rady Bezpieczeństwa. Zwraca uwagę fakt,
że pierwszy wicepremier, uważany za kandydata z ramienia „liberałów”, zoriento−
wanych w pierwszym rzędzie na kraje „wielkiej ósemki”, w swoim przemówieniu
z niemniejszą uwagą potraktował promocję rosyjskich interesów na Wschodzie.
Wymienił, w szczególności, Indie i Chiny – to znaczy kraje, na kontakty z który−
mi skierowana jest uwaga grupy „siłowej”. Ogólnie, wystąpienie Dmitrija Mie−
dwiediewa było obliczone w większym stopniu na słuchaczy za granicą, niż na eli−
tę rosyjską.
20 czerwca 2006 roku odbyło się posiedzenie Rady Bezpieczeństwa FR, po−
święcone problemom, związanym z długookresową strategią rozwoju kraju, takim
jak techniczne zacofanie Rosji wobec krajów rozwiniętych, kryzys demograficzny
i zagrożenie bezpieczeństwa narodowego. Problemy rozpatrywane na rozszerzo−
nym posiedzeniu RB już były wymienione przez Władimira Putina w jego Liście
19
do Zgromadzenia Federalnego. Z kolei dyskusja na Radzie miała na celu opraco−
wanie programu konkretnych sposobów ich realizacji, zaś dwa z trzech kluczo−
wych zagadnień programu posiedzenia wchodziły w zakres bezpośrednich kompe−
tencji Dmitrija Miedwiediewa i Siergieja Iwanowa.
Miedwiediew, któremu jeszcze w maju Władimir Putin powierzył pieczę
nad wszystkimi tezami prezydenckiego listu, związanymi z realizacją programu
demograficznego, od początku był w lepszej sytuacji. Ma on możliwość powoła−
nia się na to, że projekty narodowe są „długoterminowe” i pojawienie się pierw−
szych pozytywnych wyników w ich realizacji wymaga określonego czasu. Mie−
dwiediew odpowiada za kierunek krajowy, w którym mieści się wzrost liczby uro−
dzeń i spadek śmiertelności, podczas gdy jest również inna składowa programu de−
mograficznego – stworzenie sprzyjających warunków dla rodaków, zgłaszających
chęć dobrowolnego powrotu do Rosji. Program wsparcia dla nich przewiduje
zwrot kosztów przesiedlenia, jednorazowy zasiłek na zagospodarowanie oraz mie−
sięczny (przez sześć miesięcy), a także zapewnienie pakietu usług socjalnych.
Na realizację tego programu będą przeznaczone środki, którymi będzie dyspono−
wać międzyresortowa komisja na czele z doradcą prezydenta Wiktorem Iwano−
wem, tradycyjnie kojarzonym z blokiem siłowym, przeciwstawnym „liberałom”.
Poprawa sytuacji demograficznej powinna, według zamysłu Władimira Putina,
który nawiasem mówiąc, zaproponował przekształcić Radę ds. Realizacji Projektów
Narodowych w Radę ds. Projektów Narodowych i Polityki Demograficznej, który
ma stać się piątym projektem narodowym. Sam Miedwiediew uważa program demo−
graficzny za dosyć kosztowny megaprojekt. Na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa
wystąpił z oświadczeniem, że dla poprawy sytuacji demograficznej potrzebne jest
dodatkowe finansowanie celowe w kwocie 195 mld rubli nie licząc indeksacji.
I chociaż pierwszy wicepremier nie wymienił źródła, z którego te środki bę−
dą pochodzić i nie określił w jakim okresie czasu powinny być wydatkowane, oraz
czy będzie jednak stawiany akcent na wzrost liczby urodzeń w kraju lub także
na obniżenie śmiertelności, teraz on nie tylko odpowiada za realizację długookre−
sowych programów społecznych – faktycznie powierzono mu funkcję „zbawcy
narodu”. Co prawda, nie zaproponował planu konkretnych działań, na który te pie−
niądze mogłyby być wyasygnowane. Jednak „odpowiedzialny za demografię” mo−
że zapisać na swoje konto przyjęcie przez Dumę Państwową w pierwszym czyta−
niu projektu ustawy o „kapitale macierzyńskim”, który należałoby zaliczyć do ka−
tegorii dość „populistycznych”.
Na następny dzień po posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa Dmitrij Miedwie−
diew na posiedzeniu rządowej komisji ds. rozwoju telewizji i radiofonii, której
20
przewodniczy, wystąpił z jeszcze jednym „ukierunkowanym społecznie” oświad−
czeniem: wyraził mianowicie troskę o niezamożnych obywateli, którzy mogą nie
mieć środków na nabycie nowego sprzętu po przejściu rosyjskiej telewizji na for−
mat cyfrowy.
Tak więc, w swoich letnich wystąpieniach Dmitrij Miedwiediew zademon−
strował społeczeństwu, a co ważniejsze – Prezydentowi, sposób widzenia proble−
mów, stojących przed krajem oraz właściwy mu realizm w podejściu do ich roz−
wiązania.
Niemal jedynym krytykiem Dmitrija Miedwiediewa „dużego kalibru”
był w 2006 roku przewodniczący Izby Obrachunkowej Siergiej Stiepaszyn.
W jednym z wystąpień poddał w wątpliwość możliwość realizacji priorytetowych
projektów narodowych, na które, jego zdaniem, środki w większości przypadków
nawet jeszcze nie zostały określone. Projekt „Dostępne mieszkanie”, według ocen
kierownictwa Izby, istnieje tylko na papierze, przy czym wokół niego już zaryso−
wują się „wątpliwe” schematy. Stiepaszyn uważa za problematyczny także pro−
jekt związany z optymalizacją systemu ochrony zdrowia w Rosji. Negatyw−
na i dosyć twarda ocena jakiejkolwiek działalności, związanej z realizacją projek−
tów narodowych, po raz pierwszy była wypowiedziana przez oficjalną osobistość
tak wysokiego szczebla, jakim jest Siergiej Stiepaszyn. Chociaż Miedwiediew,
nadzorujący projekty narodowe nie jest wymieniany w tym kontekście, to kryty−
ka ze strony szefa Izby Obrachunkowej powinna być zapisana właśnie na jego
konto. Nawiasem mówiąc, w środowisku ekspertów pojawiała się wersja, że ce−
lem podobnie twardej krytyki jest osłabienie pozycji Dmitrija Miedwiediewa
i Stiepaszyn tym samym działa na rzecz innego kandydata do tytułu następcy
– Siergieja Iwanowa.
Równie nieprzyjemny dla pierwszego wicepremiera był apel organizacji ro−
syjskich producentów produktów rolnych do prezydenta, w którym zawarta jest te−
za, że projekt narodowy „Rozwój kompleksu rolno−przemysłowego” nie spełnia
oczekiwań i jego realizacja jest zagrożona. Zaś 30 września na posiedzeniu Izby
Społecznej, poświęconym problemom ochrony zdrowia w Rosji, Dmitrij Mie−
dwiediew nieostrożnie poparł ministra ochrony zdrowia i rozwoju społeczne−
go, oświadczając, że Michaił Zurabow na razie daje sobie radę z obowiązkami.
Pierwszy wicepremier rządu, który uważa tok realizacji projektów za zadawa−
lający, w ostatnim czasie przeprowadził cały szereg działań poświęconych temu
zagadnieniu, co doprowadziło do pewnego wzrostu jego ratingu. Dmitrij Miedwie−
diew uznał, że zasadniczy problem realizacji projektów mieści się na płaszczyźnie
biurokratycznej i pogroził niedbałym urzędnikom zwolnieniami i interwencją
21
Prokuratury Generalnej, w składzie której wraz z przyjściem Jurija Czajki została
utworzona odpowiednia „profilowa” jednostka do nadzoru nad przestrzeganiem
praworządności w sferze realizacji projektów. Ponadto, należy oczekiwać, że
w przyszłości będzie on nie tylko występował w charakterze „szczodrego donato−
ra” dóbr socjalnych, ale wystąpi też w roli surowego sędziego wobec tych, którzy
hamują realizację projektów narodowych.
5 października w Moskwie odbyło się rozszerzone posiedzenie Rady ds. Re−
alizacji Priorytetowych Projektów Narodowych. Jako pierwszy z czterech realizo−
wanych projektów dyskutowany był projekt „Dostępne mieszkanie”, najbardziej
aktualny i bolesny, po nim – nie mniej ważny, dotyczący ochrony zdrowia, zaś
na ostatnim posiedzeniu Rady ds. Projektów Narodowych Władimir Putin swój re−
ferat poświęcił problemom rolnictwa. Podsumowanie pierwszych rezultatów reali−
zacji projektu mieszkaniowego już doprowadziło do pewnych administracyjnych
roszad – doradca prezydenta Igor Szuwałow został mianowany szefem specjalnej
komisji przy Radzie ds. Projektów Narodowych, która będzie się zajmować spra−
wami budownictwa mieszkaniowego i współdziałaniem z regionami w tym zakre−
sie, przez co części funkcji został pozbawiony Władimir Jakowlew i kierowane
przezeń Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, od dawna poddawane krytyce
za brak zdolności rozwiązania problemów, związanych z mieszkalnictwem.
Projekt narodowy „Dostępne mieszkanie” jest najbardziej aktualny i przy tym
najbardziej problemowy i w tej sytuacji Igor Szuwałow powinien pomóc Dmitri−
jowi Miedwiediewowi, który, zdaniem niektórych ekspertów, w drugiej połowie
2006 roku jeśli nie zaczął tracić pozycji, to, w każdym razie, zatrzymał się w swo−
im wzroście politycznym. W znacznej mierze dzieje się tak z powodu sytuacji wo−
kół projektów narodowych, których realizacja posuwa się opornie. Dla Dmitrija
Miedwiediewa taka sytuacja jest wygodna także z tego powodu, że w przypadku
niepomyślnego rozwoju sytuacji w sferze budownictwa mieszkaniowego (co jest
bardziej niż prawdopodobne) będzie mógł zdjąć z siebie odpowiedzialność, prze−
rzucając ją na Igora Szuwałowa.
Nie budzi wątpliwości „liberalna” orientacja doradcy Władimira Putina, a tak−
że fakt, że Igor Szuwałow jest człowiekiem prezydenta Rosji, dlatego można prze−
widzieć, że jego działania były bezpośrednio inicjowane przez głowę państwa,
który kontynuował tworzenie systemu przeciwwag i wyczuł aktywizację działal−
ności przedstawicieli „siłowego” ugrupowania, w pierwszym rzędzie Igora Sieczi−
na oraz pewne osłabienie pozycji Dmitrija Miedwiediewa.
22 października pierwszy wicepremier wziął udział w programie „Niedzielny
wieczór” z Władimirem Sołowjowem na antenie NTV. Wystąpienie Miedwiedie−
22
wa, który stał się głównym i jedynym bohaterem programu, w światku eks−
pertów zostało ocenione jako programowe i otwierające prezydencką kampa−
nie wyborczą 2008 r. W trakcie swoich nieczęstych wystąpień, za każdym razem
Dmitrij Miedwiediew otrzymywał pewne fory jako kandydat bardziej „świeży” niż
minister obrony i zajmował nieco korzystniejsza pozycję. Otrzymywał on możli−
wość przekształcania swoich wystąpień w przemówienia programowe, jak w przy−
padku wspomnianego forum w St.Petersburgu.
Jednym z jego głównych zadań wydaje się być „rehabilitacja” projektów na−
rodowych, nad którymi szczegółową dyskusję rozpoczęto jeszcze we wrześniu,
po roku ich istnienia, i trwa ona do tej pory. Dmitrij Miedwiediew spróbował de−
likatnie nadmienić, że projekty są długookresowe i nie mogą szybko rozwiązać na−
gromadzonych w kraju problemów społecznych.
Tym nie mniej, dopóki projekty, których przeznaczeniem jest poprawa życia
ludności, nie znajdują pełnego uzasadnienia, a główną przyczyną niepomyślnego
jak dotąd przebiegu ich realizacji jest na szczeblu federalnym to, że są niedosta−
tecznie przemyślane i obliczone, zaś na szczeblu lokalnym – brak zrozumienia
wśród kierownictwa co należy robić, a nawet otwarty sabotaż. Ponadto, u podstaw
każdego projektu leży zasada wyboru, co ogólnie nie sprzyja popularyzacji idei
projektów narodowych. Zresztą i stan wiedzy społecznej o nich, jak wskazywały
badania społeczne w 2006 roku, nie był zbyt wielki. Tak więc, Dmitrij Miedwie−
diew stał się zakładnikiem własnej sfery kompetencji, za którą nadal będzie mu−
siał odpowiadać, aczkolwiek nie wiadomo, jak będzie dalej przebiegać ich realiza−
cja. Jak się wydaje, sytuacja kształtuje się w ten sposób, że innych znaczących re−
sursów pierwszy wicepremier nie ma, jeśli nie brać pod uwagę poparcia Gazpro−
mu, problemy i sukcesy którego obchodzą mieszkańców Rosji w o wiele mniej−
szym stopniu niż dostępność mieszkań.
Miedwiediew w 2006 roku objechał szereg regionów skupiając uwagę na re−
alizacji priorytetowych projektów narodowych. Na przykład, w sierpniu pierwszy
wicepremier odwiedził Baszkortostan, gdzie poza wszystkim zajmował się również
sprawami związanymi z działalnością Gazpromu. Głównym tematem wizyty Dmi−
trija Miedwiediewa była realizacja projektu narodowego „Dostępne mieszkanie”,
do którego obecnie podchodzi się ze zwiększoną uwagą. Dość wspomnieć o proś−
bie Prokuratury Generalnej do Federalnej Służby Antymonopolowej o sprawdzenie
przyczyn bezprecedensowego wzrostu cen nieruchomości w Moskwie.
Podczas letniego wypoczynku, który okazał się dosyć względnym pojęciem,
Dmitrij Miedwiediew nie zaniedbał możliwości sprawdzenia przebiegu realizacji
priorytetowych projektów narodowych na Dalekim Wschodzie.
23
We wrześniu odwiedził Chiny, gdzie spotkał się z kierownictwem Rady Pań−
stwa ChRL i wziął udział w kilku imprezach niepolitycznych w ramach obchodów
Roku Rosji w Chinach. Najpewniej, jednym z głównych celów jego przyjazdu by−
ło spotkanie z prezesem Chińskiej Narodowej Korporacji Naftowo−Gazowej, któ−
re odbyło się jeszcze przed rozpoczęciem oficjalnej wizyty pierwszego wicepre−
miera i pozostało niezbyt zauważone przez rosyjskie środki masowego przekazu.
Chiny, które są ważnym partnerem strategicznym Rosji, w ostatnim czasie przy−
ciągają wzmożone zainteresowanie zarówno ze strony przedstawicieli ugrupowa−
nia siłowego (Rosnieft), tradycyjnie zorientowanego na Wschód, jak i liberalnego
(Gazprom), którego interesy reprezentuje Dmitrij Miedwiediew.
Podróż w tym samym miesiącu do Kazachstanu, której celem było przygoto−
wanie wizyty Władimira Putina, pozwoliła pierwszemu wicepremierowi zapoznać
się z doświadczeniem południowego sąsiada w sferze realizacji programów socjal−
nych, podobnych do rosyjskich projektów narodowych. Po powrocie do Rosji
Dmitrij Miedwiediew odbył naradę z członkami rządu i przedstawicielami wiel−
kiego biznesu, której tematem wiodącym było rozpatrzenie możliwości zmiany
systemu podatkowego w sferze nieruchomości, który, według jego zamysłu, powi−
nien doprowadzić do obniżenia cen mieszkań. W budżecie federalnym na przyszły
rok wydatki na obronę narodową są przewidziane w większej kwocie niż na sferę
socjalną i projekty narodowe, ale Dmitrij Miedwiediew może liczyć na powodze−
nie w lobbowaniu dotacji dla regionów, których objazd na pewno będzie kontynu−
ował w 2007 roku.
15 listopada 2066 został wysłany na emeryturę zastępca przewodniczącego
zarządu Gazpromu i szef Gazpromniefti Aleksander Riazanow, reprezentujący in−
teresy „siłowego” ugrupowania elity: w Gazpromie zaszły korzystne przetasowa−
nia, przede wszystkim dla przewodniczącego rady dyrektorów spółki Dmitrija
Miedwiediewa, ponieważ najwyższe stanowiska przypadły stosunkowo „neutral−
nym” postaciom. Walerij Gołubiew, który będzie zastępcą Aleksieja Millera, jest
kolegą Władimira Putina z pracy w merostwie St.Petersburga, a także byłym
współpracownikiem organów bezpieczeństwa państwowego, co pozwala dostrzec
analogię z niedawnymi nominacjami nowych szefów MSW. I Oleg Safonow,
i Jewgienij Szkołow również przeszli szkołę KGB i osobiście znają się z prezyden−
tem kraju.
Sytuacje z nominacjami w Gazpromie i w MSW łączy jeszcze jeden czynnik
– zainteresowanie doradcy prezydenta FR Wiktora Iwanowa, nadzorującego
w Administracji Prezydenta sprawy kadrowe. Z jednej strony, mianowanie stosun−
kowo neutralnych figur w drużynie Raszyda Nurgalijewa, będącego sojusznikiem
24
Nikołaja Patruszewa, było korzystne dla Wiktora Iwanowa jako przedstawiciela
jednej z rywalizujących podgrup „siłowików”. Z drugiej strony, dymisja byłego
szefa Gazpromniefti Aleksandra Riazanowa, który w monopolu gazowym repre−
zentował między innymi także interesy Iwanowa, jest strategiczną porażką zarów−
no „kadrowców”, jak i ogólnie grupy „siłowej”.
Resursy Gazpromu są bazowymi resursami Dmitrija Miedwiediewa i jakie−
kolwiek osłabienie „siłowików” w monopolu gazowym jest wygodne dla pierw−
szego wicepremiera. Bazowym elementem „siłowików” w Gazpromie jest Gaz−
prombank, główny inwestor spółki Gazprom−media, która skupia aktywa medial−
ne spółki.
Wyniki roku politycznego są niejednoznaczne dla Dmitrija Miedwiediewa.
Z jednej strony, umocnił on swoje pozycje pierwszego wicepremiera po rozstawie−
niu zwolenników grupy „liberalnej” na ważnych stanowiskach, miał szereg uda−
nych wystąpień programowych i stał się bardziej znany za granicą. Z drugiej stro−
ny, jego rating wciąż tańczy wokół 10% i niezbyt (w granicach błędu statystycz−
nego) odróżnia się od ratingu swojego głównego konkurenta.
Wszystko to świadczy, po pierwsze, o zależności pierwszego wicepremiera
od nagłośnienia jego działalności w mediach, a po drugie, że dynamika wzrostu je−
go popularności daleka jest od założonej. Głównie tłumaczy się to nieokreślonością,
jak panuje wokół urzeczywistnienia priorytetowych projektów narodowych, a być
może także z racji niebogatego doświadczenia administracyjnego pierwszego wice−
premiera. Jeszcze jedną przyczyną, która nie pozwala Dmitrijowi Miedwiediewowi
zawładnąć sercami potencjalnych wyborców, są jego nie dość wyraziste (albo, być
może, słabo ujawniane) cechy lidera, innymi słowy, brak charyzmy. Zresztą na tle
„solidnego” Siergieja Iwanowa Miedwiediew wygląda zbyt młodo.
Następca Nr 2, wicepremier Siergiej Iwanow w ubiegłym roku nieco osłabił
swoje pozycje. Przyczyną tego była okoliczność, która na pozór daje przewagę
– wcześniejszy start w porównaniu do Dmitrija Miedwiediewa. Niezależnie od te−
go, że obaj główni kandydaci na następcę otrzymali stanowiska wicepremierów
praktycznie jednocześnie – w listopadzie 2005 roku – Siergiej Iwanow przedtem
już prawie cztery lata był ministrem obrony. W przeciwieństwie do Dmitrija Mie−
dwiediewa w jego przypadku wykluczało to możliwość ustawienia się na pozycji
managera, któremu prezydent poruczył czyszczenie „stajni Augiasza” od zera. Sy−
tuacja w sferze obrony, szczególnie z punktu widzenia wymiaru „ludzkiego”, jest
w Rosji dość napięta. Nieregulaminowe stosunki w armii, nadużycia przy poborze
i inne sprawy sprawiają, że urzędnik odpowiedzialny za ten odcinek pracy staje się
wygodnym celem krytyki.
25
W pierwszej połowie roku sytuacja Siergieja Iwanowa wydawała się bardziej
perspektywiczna. Nie będąc obciążonym, jak Dmitrij Miedwiediew, dość ryzy−
kownymi projektami narodowymi, dobrze wiedział, dokąd zmierzać. Iwanow wy−
brał dwa zasadnicze kierunki dla swojej działalności w ramach konkursu następ−
ców.
Pierwszy i najważniejszy to nowy podział pełnomocnictw i funkcji kontroli
nad resursami drogą reformy systemu zarządzania siłami zbrojnymi, w szczegól−
ności, systemu państwowych zamówień dla obronności. Jako jeden z głównych
powodów utworzenia agencji zamówień uzbrojenia oraz techniki wojskowej i spe−
cjalnej wymienia się m.in. konieczność walki z „odrzutami” w środowisku uczest−
ników realizacji zamówień obronnych, co odpowiada rosyjskiej „antykorupcyjnej”
koniunkturze ogólnopolitycznej.
Drugi kierunek to przedsięwzięcia mające na celu poprawę image’u ministra
obrony, co się wyraża w tworzeniu rozmaitych pretekstów informacyjnych, albo
w ich pozytywnym oświetleniu. Tak więc, w prasie regularnie pojawiały się komu−
nikaty o opracowaniu i dostawach do armii nowych rodzajów uzbrojenia. Jedno−
cześnie doniesienia, że jednostki obrony przeciwlotniczej nie odnotowały startów
siedmiu rakiet północnokoreańskich, zostały pospiesznie zdementowane przez
szefa Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Jurija Bałujewskiego, który wyjaśnił, że
starty nie zagrażały bezpieczeństwu kraju. Nieco później minister obrony oświad−
czył, że Rosja nabędzie 58 supernowoczesnych bombowców Su−34.
Jednocześnie minister obrony starał się „zbierać punkty” demonstrując swoja
profesjonalną aktywność. Oświadczył, że wiosenny pobór jest wykonany w 100%,
co do ostatniej chwili się nie stało. Mniej więcej w tym samym czasie Siergiej Iwa−
now oznajmił o redukcji ilości komisariatów wojskowych i rotacji kadr oficerskich
w komendach wojskowych, co również powinno sprzyjać obniżeniu poziomu ko−
rupcji w siłach zbrojnych. Opinia społeczna dosyć pozytywnie odniosła się do je−
go inicjatyw w sprawie tworzenia „rad społecznych” przy jednostkach wojsko−
wych w celu wykorzenienia „fali” i korupcji.
Do polowy 2006 roku prezydent Władimir Putin, niezainteresowany ciągłym
umacnianiem się któregokolwiek z kandydatów na następców, podjął szereg kro−
ków w kierunku „przyhamowania” tempa wzrostu wpływów Siergieja Iwanowa.
20 czerwca 2006 roku na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa FR Władimir Putin
poddał ostrej krytyce sytuację w sferze bezpieczeństwa kraju, za które, w przeci−
wieństwie do przypadku Miedwiediewa z demografią, Iwanow odpowiada już dłu−
gi czas, a więc i pretensje wobec niego głowa państwa może wysuwać bardziej po−
ważne. Na przykład, Prezydent FR podkreślił, że reformowanie poszczególnych
26
gałęzi kompleksu wojskowo−przemysłowego idzie zbyt wolno. Warto odnotować,
że na tym posiedzeniu działalność Miedwiediewa w ogóle nie była krytykowana.
Stało się jasne, że wygodna, na pierwszy rzut oka, sytuacja Siergieja Iwano−
wa w porównaniu z „etatowym” pierwszym wicepremierem, w rzeczywistości
wcale taka nie jest. Będąc jeszcze i ministrem obrony staje się on odpowiedzialny
za podległy sobie resort i za problemy, które go trapią. Problemów tych, zarówno
strategicznych, jak i codziennych i powtarzających się jest wiele i znają je wszy−
scy: pobór, stosunki nieregulaminowe, niskie zarobki oficerów, brak wsparcia dla
kończących służbę, zużycie bazy materialnej itd.
Mniej więcej w tym samym czasie następnym po Dmitriju Miedwiediewie
obiektem krytyki ze strony szefa Izby Obrachunkowej Siergieja Stiepaszyna stał
się akurat minister obrony. Aczkolwiek nazwisko Iwanowa nie było wymienione,
to dane o tym, że resort wojskowy nieefektywnie wykorzystuje wielkie kwoty
środków budżetowych, można oceniać jako „kamień wrzucony do jego ogródka”.
Niezależnie, że jego pozycja wewnątrz Ministerstwa nie jest tak silna jak może się
to wydawać z boku, o czym może świadczyć polityka, którą Siergiej Iwanow pro−
wadzi wobec Ministerstwa Obrony (np. sytuacja, związana z realizacją państwo−
wego zamówienia obronnego), to w odbiorze społecznym wszelkie problemy ar−
mii wiążą się z nazwiskiem „siłowego” wicepremiera.
Tak więc, latem 2006 roku sytuacja zmieniła się w nienajlepszy dla Siergieja
Iwanowa sposób. Wystąpienia jego „rywala Nr 1” na międzynarodowym forum
ekonomicznym w St.Petersburgu i na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa były bar−
dziej przekonujące, niż analogiczne przemówienia programowe ministra obrony.
W odróżnieniu od pierwszego wicepremiera, wystąpienie Iwanowa zawierało
sprawozdanie z dobrze znanych kierunków działalności Ministerstwa Obrony,
związanych z kompleksem wojskowo−przemysłowym w ogóle i siłami zbrojnymi
w szczególności, zaś konkretnych propozycji dotyczących „optymalizacji” sytu−
acji praktycznie nie było. W ogóle wystąpienie na forum było dość standardowe
i przypominało bardziej przemówienie urzędnika nadzorującego kompleks woj−
skowo−przemysłowy niż następcy Władimira Putina.
Działalność Ministerstwa Obrony w 2006 roku ogólnie nie wyglądała na suk−
ces, a wprowadzane reformy, z jednej strony, potwierdzały ten fakt, z drugiej – na−
suwały myśl, że przy pełnej kontroli nad sytuacją Siergiej Iwanow nie chciałby
osłabiać podległej mu struktury. Rzecz w tym, że w toku zmian systemu tworze−
nia i realizacji państwowych zamówień obronnych jego tworzeniem będzie się zaj−
mować Komisja Wojskowo−Przemysłowa. Ministerstwo Obrony od 1 stycznia
2007 roku traci swoje funkcje w sferze zawierania kontraktów na zakupy uzbroje−
27
nia i zabezpieczenie materiałowe sił zbrojnych – będzie to przekazane specjalnie
tworzonej Federalnej Agencji Zamówień Zbrojeniowych, Wojskowej i Specjalnej
Techniki, podległej bezpośrednio rządowi FR. Z drugiej strony, to komu w rządzie
jeśli nie wicepremierowi Siergiejowi Iwanowowi, nadzorującemu ten blok, może
być podległa nowa struktura?
Niezależnie od przynależności do „siłowej” grupy urzędniczo−politycznej, Sier−
giej Iwanow nie może być jednak uważany za jej pełnowartościowego kandydata,
między innymi z powodu złożonych relacji z Igorem Sieczynem i innymi liderami
tego ugrupowania. Jesienią 2006 roku minister obrony zaczął prowadzić własną grę,
starając się uwypuklać swoją niezależność i wchodząc w poważny konflikt na przy−
kład z Siergiejem Czemiezowem w kwestii zamówień obronnych. Przed nominacją
Czajki i przesunięciem Frydinskiego na miejsce Sawienkowa skonfliktował się za−
równo z Generalną Prokuraturą Wojskową, jak i osobiście z Ustinowem, ale to ra−
czej „broniąc się” przed „atakami” ze strony eksprokuratora generalnego. Za grani−
cą, dzięki swojemu stanowisku ministerialnemu, Iwanow jest nawet bardziej znany
od Miedwiediewa. Odpowiedzialność za armię, jak dotąd, raczej wpisuje się Iwano−
wi na minus niż na plus, o czym świadczy „sprawa Syczowa”, którą Ustinow starał
się rozdmuchiwać, a którą można było zatuszować dopiero po jego dymisji.
Sprawa o znęcanie się nad szeregowym batalionu zaopatrzenia Czelabińskie−
go Instytutu Wojsk Pancernych Andriejem Syczowem stała się najbardziej gło−
śnym incydentem wojskowym ostatnich lat. Wydarzenia noworocznej nocy 2006
r. kosztowały młodego człowieka inwalidztwo, a określoną liczbę dowódców woj−
skowych – stopnie i kariery. W sprawie tej odbiły się cechy armii rosyjskiej jako
takiej i wojskowego wymiaru sprawiedliwości w szczególności. „Sprawa Syczo−
wa” bezpośrednio wpłynęła także na pozycje ministra Siergieja Iwanowa. Niedź−
wiedzią przysługę oddali swojemu zwierzchnikowi oficerowie i generałowie Mi−
nisterstwa Obrony, którzy próbowali wywierać wpływ na świadków oskarżenia
i przerzucić odpowiedzialność na śledczych prokuratury wojskowej, rzekomo do−
puszczających się czynów bezprawnych. Zostało to nagłośnione i również było
na rękę przeciwnikom Siergieja Iwanowa.
26 września 2006 roku oskarżany w „sprawie Syczowa” kapral Aleksander
Siwjakow wyrokiem czelabińskiego sądu garnizonowego został skazany na 4 lata
pozbawienia wolności. Oskarżenie i obrona oświadczyły, że każda ze stron będzie
się domagać zmiany wyroku. Z formalnego punktu widzenia, sprawa się jeszcze
nie zakończyła, ale podsumować ją można już teraz.
Wyrok czelabińskiego sądu wygląda na rozwiązanie kompromisowe. „Spra−
wa Syczowa”, która ciągnęła się już dziewięć miesięcy, w swoim rozwoju przeszła
28
kilka stadiów. Stawszy się odbiciem procesów zachodzących we współczesnej ar−
mii rosyjskiej, poważnie uderzyła w image ministra obrony Siergieja Iwanowa.
Szerokie oświetlenie procesu w mediach federalnych nasuwało myśl, że zaintere−
sowane siły próbowały uczynić „sprawę Syczowa” pokazową.
Rozwój tego procesu stał się odbiciem konfliktu ministra obrony z jednej stro−
ny, z eksprokuratorem generalnym Władimirem Ustinowem i byłym generalnym
prokuratorem wojskowym Aleksandrem Sawienkowem, z drugiej. W ramach tych
zmagań w środowisku „siłowików” ujawniła się rywalizacja pomiędzy Siergiejem
Iwanowem i Igorem Sieczinem, wyrazicielem interesów którego był Władimir
Ustinow. Właśnie dlatego były prokurator generalny, wykorzystując posiadane re−
sursy i pełnomocnictwa, kierował maksimum możliwości na to, aby „sprawa Sy−
czowa” miała jak największy rezonans. Ze swojej strony, Siergiej Iwanow oświad−
czył nawet o zamiarze stworzenia w ramach Ministerstwa Obrony specjalnej służ−
by adwokackiej do obrony interesów żołnierzy i oficerów.
Sytuacja zdecydowanie odmieniła się po dymisji Władimira Ustinowa i obję−
cia stanowiska prokuratora generalnego przez Jurija Czajkę, który najwyraźniej
otrzymał polecenie zneutralizowania negatywnego obrazu Ministerstwa Obrony
i Siergieja Iwanowa osobiście. Jako jeden z pierwszych został wysłany na emery−
turę Aleksander Sawienkow, a jego miejsce zajął drugi zastępca prokuratora gene−
ralnego Siergiej Fridinski. Po tym stosunki między Ministerstwem Obrony i Gene−
ralną Prokuraturą Wojskową ociepliły się i zaczęły się układać. W rezultacie,
„sprawa Syczowa” zaczęła się rozpadać i główny oskarżony otrzymał stosunkowo
niewielki wyrok, chociaż prokurator domagał się dla niego bardziej surowej kary.
Podjęto kompromisową decyzję, która była wynikiem niechęci elit politycz−
nych do zaostrzania sytuacji. Siergiej Iwanow został całkowicie wyprowadzony
z pola rażenia, ale wyrok usprawiedliwiający oskarżonego wyglądałby zbyt wyzy−
wająco. Tym nie mniej, jeśli rozpatrywać „sprawę Syczowa” bardziej całościowo,
to należy przyznać, że skrajnie negatywnie odbiła się na image’u ministra obrony.
Tak więc, jesienią 2006 roku ugrupowanie „siłowe”, reprezentowane przez
Igora Sieczina, okazało się w istocie rzeczy bez swojego kandydata na następcę.
Brany pod uwagę w tym względzie minister obrony zaczął prowadzić samodziel−
ną grę, starając się przejąć maksimum pełnomocnictw i możliwości związanych
z kompleksem wojskowo−przemysłowym, przy tym, na przykład, otwarcie dotyka−
jąc interesów szefa Rosoboroneksportu Siergieja Czemiezowa, który odgrywa nie−
poślednią rolę w grupie „siłowej”. W powstałej sytuacji taka strategia wydaje się
słuszna, ponieważ Władimir Putin może ostatecznie oddać pierwszeństwo formal−
nie niezależnej kandydaturze niż przedstawicielowi interesów którejkolwiek ze
29
ścierających się sił, mając na względzie zachowanie równowagi sił aby nie dopu−
ścić do zaostrzenia sytuacji politycznej przed i w trakcie kampanii wyborczej
2007−2008 r.
Stopień obecności Siergieja Iwanowa na polu mediowym w 2006 roku był do−
syć wysoki, przy czym jest on, jak by nie było, przedstawicielem struktur siło−
wych, które w pierwszej połowie 2006 roku zebrały punkty z likwidacji Szamila
Basajewa i skutecznych działań „prewencyjnych” przeciwko radykalnym opozy−
cjonistom przed szczytem G−8. Tym nie mniej, Dmitrij Miedwiediew w ciągu ro−
ku częściej wyprzedzał Siergieja Iwanowa w ratingu zaufania.
Jednak minister obrony pozostawał jednym z głównych newsmakerów w ro−
syjskiej przestrzeni politycznej, aczkolwiek nie zawsze był w korzystnej sytuacji.
Na przyklad, w ramach dyskusji nad budżetem federalnym na 2007 rok Władimir
Putin polecił ministrowi finansów Aleksiejowi Kudrinowi rozwiązać kwestię
ekwiwalentów pieniężnych za przydziały żywnościowe dla emerytowanych woj−
skowych, w wyniku czego Siergiej Iwanow, który występował przeciwko tym
ekwiwalentom, znowu stanął w niekorzystnym świetle.
Po spotkaniu 28 sierpnia na Alasce z amerykańskim odpowiednikiem Donal−
dem Rumsfeldem Siergiej Iwanow wrócił do Rosji, gdzie w krótkim czasie zdążył
stworzyć kilka ważnych powodów do informacji. Po pierwsze, zapewnił społe−
czeństwo o tym, że skrócenie czasu służby wojskowej z dwóch lat do roku, ocze−
kiwane w 2008 r., nie pociągnie za sobą podniesienia wieku poborowych, a prze−
chodzenie na armię zawodową będzie prowadzone w wysokim tempie. Po drugie,
poinformował o planowanym zwiększeniu wydatków budżetowych zarówno
na kompleks wojskowo−przemysłowy ogółem jak i na państwowe zamówienia
obronne w szczególności. Przy tym zamierza się większą ilość finansów przezna−
czać na przezbrojenie sił zbrojnych, a nie na ich utrzymanie. Powinno to doprowa−
dzić do wzrostu znaczenia Komisji Wojskowo−Przemysłowej, na czele której stoi
sam Siergiej Iwanow. Tego rodzaju oświadczenia, które świadczą o stopniowej
normalizacji sytuacji w rosyjskiej armii, powinny sprzyjać podniesieniu ratingu
zaufania do ministra, ktory musi odpowiadać za wszystko, co się dzieje w podle−
głych mu dziedzinach. Jednocześnie działania mające na celu poprawę ima−
ge’u Siergieja Iwanowa były prowadzone również na innych kierunkach.
Nieco więcej niż tydzień po wystąpieniu Miedwiediewa w NTV Siergiej Iwa−
now wystąpił z podobnego rodzaju oświadczeniem, mówiąc, że on na razie nie pla−
nuje swojego udziału w wyborach prezydenckich. Wszystko wygląda więc raczej
na podtrzymywanie intrygi na tle oświadczeń Władimira Putina, że twardo posta−
nowił ustąpić w 2008 roku, ale na razie nie określił się, kogo uważa za swojego
30
„następcę”. Wydaje się, że przy całej szczerości ministra obrony, zdystansował się
on od możliwości perspektywy prezydentury jedynie dlatego, że jeszcze nie było
stosownej „dyrektywy” z góry, a sam Siergiej Iwanow, jeden z najbardziej nieza−
wodnych filarów władzy pionowej, obowiązkowo pomyśli o tym, jeśli taka ko−
menda nadejdzie.
Charakterystyczne jest, że Siergiej Iwanow, podejmując objazd rosyjskich re−
gionów, rozpoczął w 2006 roku w jakiejś mierze wykorzystywać taktykę Dmitrija
Miedwiediewa. Przebywając na wypoczynku w obwodzie kamczackim, odwiedził
następnie obwód magadański, Kraj Nadmorski i Czukotkę. Co prawda, Miedwie−
diew wyprzedził Siergieja Iwanowa, odwiedziwszy kilka dni wcześniej m.in. Wła−
dywostok.
Po powrocie do Moskwy minister obrony został mianowany przez wicepre−
miera Michaiła Fradkowa odpowiedzialnym za bezpieczeństwo lotów lotnictwa
cywilnego i wojskowego. Decyzję tę pod względem skali i nieokreśloności moż−
na porównać do powierzenia Dmitrijowi Miedwiediewowi nadzoru nad sytuacją
demograficzną w kraju. Najprawdopodobniej, działania Siergieja Iwanowa zwią−
zane z rozwiązywaniem problemów lotnictwa cywilnego i rywalizacją na tym
froncie z ministrem transportu Igorem Lewitinem były próbą uzyskania przez mi−
nistra obrony dodatkowych resursów administracyjnych i finansowych.
Pod koniec roku Siergiej Iwanow wygłosił szereg dość ważnych oświadczeń
o charakterze populistycznym. Na tradycyjnym zebraniu kadry kierowniczej sił
zbrojnych w listopadzie 2006 roku minister obrony oświadczył o powołaniu rady
społecznej przy Ministerstwie Obrony, wprowadzeniu kontroli cywilnej ze strony
rodziców nad żołnierzami służby zasadniczej, a także o tym, że zaopatrzenie pie−
niężne oficerów i żołnierzy kontraktowych będzie z końcem 2008 roku podwyż−
szone o 40%. Oświadczenia te były szczególnie aktualne w związku z niedawno
zakończoną „sprawą Syczowa”, która, bezwzględnie, pozostawiła negatywny osad
w świadomości społecznej, jak również z nowymi procesami sądowymi, w któ−
rych pozwany jest resort obrony, między innymi, ze sprawą z inicjatywy krewnych
członków załogi atomowego okrętu podwodnego K−159, należącego do Floty Pół−
nocnej, którzy zginęli 30 sierpnia 2003 roku.
Jak było powiedziane wcześniej, Siergiej Iwanow w pełnym słowa znaczeniu nie
jest „siłowikiem” – pod wieloma względami należy rozpatrywać go jako pewnego ro−
dzaju figurę kompromisową, która w razie potrzeby może znaleźć wspólny język
z „liberałami” (w przeciwieństwie do „radykalnych siłowików” w rodzaju Sieczyna).
Rating społecznego zaufania do głównych kandydatów na następcę od listo−
pada 2005 roku, kiedy otrzymali stanowiska wicepremierów, rośnie w niższym
31
tempie, niż zakładano. Do takiego wniosku można dojść analizując badania spo−
łeczne (przeprowadzone przez OCBOS) od początku 2006 roku. Rating Siergieja
Iwanowa, polityka już dość znanego w tym momencie, wykazując na początku
nieznaczną tendencję wzrostu, wahał się w granicach 4−10%. Dmitrij Miedwie−
diew, który przed swoim administracyjnym awansem nie był postacią publiczną,
chociaż zaczął od 2% pozostających w granicach błędu statystycznego, to również
z trudem pod koniec roku uzyskał poziom 15%. Szczególnie zauważalny niski ra−
ting Dmitrija Miedwiediewa wydaje się na tle ratingu jego rozpoznawalności, któ−
ry dzięki priorytetowym projektom narodowym od listopada 2005 roku wyrósł
bardzo znacząco. Wygląda na to, że to projekty narodowe właśnie nie pozwalają
na razie aby pierwszy wicepremier mógł liczyć na zaufanie społeczeństwa. Więk−
sza uwaga, z jaką traktuje władze i środki masowego przekazu idzie w parze z bra−
kiem konkretnych wyników w terenie i ich krytyką, dosyć często padającą także
z ust wysoko postawionych urzędników.
Wszystko to wywołuje w społeczeństwie wrażenie, że „państwo kolejny raz
oszukuje”. Dmitrij Miedwiediew w jakimś stopniu jest „zakładnikiem” tych pro−
jektów – podobnie jak Siergiej Iwanow, który niezależnie od licznych oświadczeń,
jest „zakładnikiem” sytuacji zaistniałej w siłach zbrojnych.
14 listopada przewodniczący Rady Federacji Siergiej Mironow w wywiadzie
dla „Niezawisimej gaziety” oświadczył, że obaj możliwi sukcesorzy Władimira
Putina Dmitrij Miedwiediew i Siergiej Iwanow mogą zająć stanowiska kierowni−
cze w Państwie.
Mironow, który przez cały 2006 rok kontynuował aktywną działalność
w przestrzeni politycznej i mediowej, udzielił kilka obszernych wywiadów naj−
większym rosyjskim środkom masowego przekazu, poruszając, między innymi,
temat sukcesji władzy Władimira Putina. Jako jeden z wariantów był wymieniony
układ, w którym obaj kandydaci – Dmitrij Miedwiediew i Siergiej Iwanow – będą
pierwszymi osobami w państwie, uzyskując stanowiska prezydenta i premiera.
Charakterystyczne jest, że nieco wcześniej takie samo przypuszczenie w trakcie
wizyty w USA wyraził przewodniczący rady dyrektorów RAO JES, „nieformal−
ny” rosyjski „negocjator” Aleksandr Wołoszyn.
Takiego rodzaju oświadczenie po raz pierwszy wychodzi z ust urzędników
państwowych szczebla Siergieja Mironowa, którzy zazwyczaj wolą wymijające
odpowiedzi na pytania o możliwym następcy Władimira Putina. Mironow wybrał
wariant kompromisowy, wymieniając obu kandydatów i nie uściślając, który
z nich zajmie stanowisko prezydenta, a który stanie na czele rządu. Dla przewod−
niczącego Rady Federacji jednakowo odległego zarówno od Siergieja Iwanowa,
32
jak i Dmitrija Miedwiediewa, taki wariant zachowania przyjacielskiej neutralności
wobec obydwu wydaje się na tę chwilę najbardziej korzystny, szczególnie jeśli
uwzględni się fakt, że również Prezydent Rosji Władimir Putin na razie nie daje
pierwszeństwa któremukolwiek z kandydatów, dając obu równe możliwości wy−
kazania się.
Wśród tak zwanych „nieoficjalnych” sukcesorów różni eksperci wymieniali
do 15. kandydatur. Z równym prawdopodobieństwem można założyć, że na które−
goś z nich padnie wybór Prezydenta. Z takim samym prawdopodobieństwem do−
puszcza się możliwość wybrania następcy spoza tej listy.
Jako pierwszego z „nieoficjalnych” następców większość ekspertów w ciągu
2006 roku wymieniała szefa jednego z najpotężniejszych naturalnych monopoli
kraju – Rosyjskich Kolei SA (RŻD) – Władimira Jakunina. W czerwcu niektóre
media upowszechniły niepotwierdzoną informację o zmianie struktury rządu
i mianowaniu Germana Grefa jeszcze jednym wicepremierem. Przypuszczano tak−
że, iż dla zachowania równowagi sił między „siłowikami” i „liberałami” może
dojść do nominacji jeszcze kolejnego, oprócz Grefa, wicepremiera ze środowiska
„siłowików”, w przeciwnym razie „liberałowie” mieliby przytłaczającą większość
wśród wicepremierów. Otwarta była w dalszym ciągu kwestia, czy Gref pozosta−
nie jednocześnie ministrem, jak Siergiej Iwanow. Jeśli nie, to nawet przekazanie
osłabionego Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego komuś z przedstawicieli ugru−
powania siłowego nie będzie poważną stratą, natomiast mianowanie dla równowa−
gi kogoś z „siłowików” wicepremierem bez powiązania z innym stanowiskiem
może spowodować utratę kontroli nad jakimś innym ważnym strategicznie kierun−
kiem. Według niektórych ocen z lata takim człowiekiem mógłby być szef Rosyj−
skich Kolei SA Władimir Jakunin.
Był on jednym z tych, których wymieniano wśród potencjalnych nabywców
Domu Wydawniczego „Kommiersant”, ktory ostatecznie kupił zbliżony do „praw−
ników” dyrektor generalny Gazprominwestholdingu i współwłaściciel Metalloin−
westu Aliszer Usmanow.
Jednakże Jakunin nie potrafił, albo nie chciał w ciągu roku dostatecznie gło−
śno ogłosić swoich prezydenckich zamiarów. Ponadto, nie jest on człowiekiem
z bliskiego otoczenia Wladimira Putina i w przypadku wyboru może rozpocząć
prowadzenie zbyt samodzielnej polityki. Przy tym „podejrzanie” wygląda jego re−
zygnacja z wysokiego stanowiska w Jednej Rosji w grudniu 2006 r., co daje pod−
stawy do przypuszczeń, że Jakunin przymierza się do bardziej priorytetowej „bez−
partyjnej” pozycji urzędniczej. Według nieoficjalnych informacji, „rady” wstrzy−
33
mania się od członkostwa w Jednej Rosji Jakuninowi udzielił osobiście Władimir
Putin.
Na korzyść wzmocnienia pozycji Jakunina przemawia szereg zdarzeń, które
miały miejsce już na początku 2006 roku. W szczególności, pojawiły się wiado−
mości o możliwym kupnie przez struktury zbliżone do szefa Rosyjskich Kolei Do−
mu Wydawniczego „Komsomolskaja prawda”, które „wyznaczyły” bliską sobie
grupę Jewrosiewiernieft – formalnego nabywcę wydawnictwa – do zarządzania
swoimi aktywami mediowymi. Holding Media−Partner (struktura filialna Jewro−
siewierniefti) został utworzony w styczniu 2006 roku specjalnie do zarządzania
aktywami mediowymi i jedynym jego aktywem (oprócz „Komsomolskiej praw−
dy”) jest dom wydawniczy „RŻD−Partner”, który obok czasopisma pod tym sa−
mym tytułem mieści w sobie agencję reklamową Rekłamotiw i pismo „Sakwojaż−
−SW”. Niezależnie od zmiany właściciela (RŻD) pismo „RŻD−Partner” w dalszym
ciągu jest strategicznie zorientowane na monopol. Najprawdopodobniej Jewrosie−
wiernieft pełni rolę „zaufanego zarządcy” RŻD, co ma pozycjonować te wydaw−
nictwa jako niezależne od monopolu. Przed wyborami RŻD tworzy ośrodek kon−
solidacji aktywów mediowych, których zarządzaniem zajmuje się Jewrosiewier−
nieft.
Możliwe, że Władimir Jakunin oprócz akywów kontrolowanych przez RŻD
w charakterze resursów będzie mógł wykorzystać aktywa nowej wpływowej gru−
py elity, warunkowo nazywanej „Rosjanami” Do tej grupy wchodzą bank Rossija,
Surgutnieftgaz, Siewierstal i dostawca ropy Gunvor, który eksportuje minimum
jedną czwartą rosyjskiej ropy naftowej. Grupa kontroluje także REN−TV i RTV
„Petersburg”. Jako jej liderów wymienia się właściciela Gunvor i jednego z akcjo−
nariuszy Rossiji Gennadija Tomczenkę (byłego kolegę Władimira Putina i akcjo−
nariusza Rossiji Jurija Kowalczuka.
RŻD z „Rosjanami” (przede wszystkim Timczenką) łączą ścisłe więzi intere−
sów. Przede wszystkim, zarówno Gunvor, jak również RŻD utrzymują bliskie sto−
sunki partnerskie ze spółką Siewiertranstal, jednym z największych przewoźników
handlowych. Wcześniej Władimir Jakunin wchodził w skład rady dyrektorów Ros−
siji. O tym, że związki między Timczenką i Jakuninem trwają nadal świadczy no−
minacja Igora Romaszowa w czerwcu 2006 roku na szefa Federalnej Agencji
Transportu Kolejowego. Wcześniej był on dyrektorem generalnym spółek Trasoil
i Link Oil SPb, powiązanych z Timczenką.
Najprawdopodobniej, pojawienie się tego aliansu i jego umocnienie się mia−
ło poparcie ze strony prezydenta Władimira Putina. Dwie główne grupy elity („si−
łowicy” i „liberałowie”) w ciągu ostatniego roku znacząco się podzieliły i powsta−
34
łe podgrupy zaczęły się nawzajem zwalczać. Obniżyło to stopień sterowalności ni−
mi ze strony prezydenta i uzasadniło konieczność pojawienia się nowej grupy eli−
ty. Jednym z niezbędnych warunków jej istnienia, niezależnie od orientacji bezpo−
średnio na prezydenta, są ścisłe więzi interesów jej liderów, co w istotny sposób
obniża prawdopodobieństwo pojawienia się konfliktów wewnątrz grupy. Przy tym
w osobie Jakunina może ona mieć stosunkowo znanego (niechby nawet jeszcze nie
„rozkręconego”) lidera, jako że liderzy „Rosjan” Timczenko i Kowalczuk są po−
staciami skrajnie zamkniętymi i unikają kontaktów z prasą. Władimir Jakunin jest
stosunkowo znany i nie odpowiada za takie społecznie niepomyślne segmenty za−
rządzania jak medycyna, mieszkalnictwo, rolnictwo (Dmitrij Miedwiediew) czy
wojsko (Siergiej Iwanow).
Wśród innych następców wymienia się dwóch przedstawicieli regionów – gu−
bernatora St.Petersburga Walentinę Matwijenko i szefa Administracji Prezydenta,
byłego gubernatora Tiumenia (2001−2005) Siergieja Sobianina. Walentina Matwi−
jenko pewną ręką kieruje St.Petersburgiem i cieszy się, najprawdopodobniej, peł−
nym zaufaniem prezydenta, co kolejny raz zostało potwierdzone po jej prośbie z 6
grudnia 2006 r. w sprawie przedterminowego złożenia pełnomocnictw gubernato−
ra St.Petersburga i postawieniem sprawy zaufania. W. Matwijenko tłumaczyła
swoją decyzję w ten sposób, że przyszły rok (2007 – tłum.) będzie trudny, będą
wybory do zgromadzenia ustawodawczego Sankt Petersburga, wybory parlamen−
tarne – niezbędne jest więc aby miasto miało stabilną władzę. Prezydent zaufania
nie odmówił. W. Matwijenko, dysponując wielkim doświadczeniem pracy na wy−
sokich stanowiskach w rządzie FR i kierownictwie Północnej Stolicy, bezwzględ−
nie, może być następczynią z drugiego szeregu.
Siergiej Sobianin został mianowany szefem Administracji Prezydenta w listo−
padzie 2005 roku – od razu jak Dmitrij Miedwiediew z tego stanowiska objął funk−
cję pierwszego wicepremiera. Początkowo jego figura była traktowana jako tech−
niczna, ponieważ Sobianin jest przedstawiciel regionalnej elity i do ostatniego cza−
su nie dysponował znaczącymi resursami kadrowymi i innymi w stolicy, niezależ−
nie od tego, że przez sześć lat zajmował stanowisko szefa komitetu Rady Federa−
cji ds. Konstytucyjnego Ustawodawstwa. Jego próby przeniesienia do Moskwy
części swojej drużyny napotkały ostry sprzeciw ze strony „weteranów” kierownic−
twa administracji.
Tym nie mniej, na początku 2007 roku pojawiła się informacja o aktywizacji
działalności biurokratycznej Siergieja Sobianina. Po pierwsze, jemu przypisuje się
organizację antysiemiginowskiego „buntu” we frakcji Dumy Narodnaja Wola.
Wcześniej dzięki zabiegom technologów politycznych Administracji Prezydenta
35
Siergiej Baburin został faktycznie przesunięty na honorową ale w istocie reprezen−
tacyjną funkcję wicespikera z ramienia frakcji, a jego miejsce zajął lider Patriotów
Rosji Gennadij Siemigin, znany jako organizator i główny sponsor rozłamu KPFR.
Początkowo podejmowane przez Siergieja Baburina próby odwrócenia niekorzyst−
nej dla niego roszady nie przynosiły rezultatu. Jednak później połączył wysiłki z li−
derem Socjalistycznej Jednej Partii Rosji, osobistym trenerem Władimira Puti−
na w judo Wasilijem Szestakowem, co kwestię przywództwa Siemigina postawiło
pod znakiem zapytania. Cichym organizatorem tego demarche przypuszczalnie
był Siergiej Sobianin.
Najprawdopodobniej, to demarche jest elementem zaplanowanej przez Sobia−
nina kombinacji tworzenia podwładnej sobie frakcji w Dumie Państwowej,
przy czym niedawno pojawiła się informacja, że do sojuszu Szestakow – Baburin
gotów jest przyłączyć się Siemigin. Przy tym, wśród potencjalnych członków no−
wej frakcji brane są po uwagę kandydatury Siergieja Głazjewa i Aleksandra Lebie−
diewa. W przypadku urzeczywistnienia projektu, nowa frakcja pod względem li−
czebności i wpływów będzie porównywalna z KPFR. Jej funkcją będzie promowa−
nie idei „oficjalnego nacjonalizmu” – po odebraniu inicjatywy Kongresowi
Wspólnot Rosyjskich i częściowo KPFR. Na korzyść wzmocnienia pozycji szefa
prezydenckiej administracji w Dumie Państwowej świadczy także to, że według
niektórych źródeł, ostateczne wycofanie projektu ustawy o zakazie wieców
w okresie przedwyborczym zostało podjęte właśnie po rozmowie Borysa Gryzło−
wa z Siergiejem Sobianinem.
Warto zwrócić uwagę, że początkowo inicjatywa utworzenia nowej frakcji
należała do przedstawiciela prezydenta w Dumie Aleksandra Kosopkina, który
wprost kojarzony jest z Sieczinem. Również na sojusz biurokratyczny Sobiani−
na i „sieczinowców” wskazuje jego poparcie ze strony premiera Michaiła Fradko−
wa, który również jest powiązany z „sieczinowcami”. Niektórzy analitycy mówią
o poparciu ze strony Sobianina dla kandydatury Fradkowa na następcę, jednak ten
wariant wydaje się skrajnie mało prawdopodobny. Z ostatnich osiągnięć biurokra−
tycznych Siergieja Sobianina można wymienić nominację zbliżonego doń urzęd−
nika – byłego prokuratora obwodu tiumeńskiego Ernesta Walejewa – na stanowi−
sko zastępcy prokuratora generalnego FR.
Do połowy lata 2006 jako kandydat na następcę z ramienia „siłowików”,
na czele których stoi Igor Sieczin, wymieniano ówczesnego prokuratora general−
nego Władimira Ustinowa, ale jego dymisja z wysokiego stanowiska i przesunię−
cie po przekątnej na fotel ministra sprawiedliwości z pozbawieniem jakichkolwiek
pełnomocnictw świadczy o tym, że stawiać na niego nie zamierza się.
36
Dymisja Ustinowa spowodowała pojawienie się różnego rodzaju słuchów
na temat dalszego rozwoju jego kariery politycznej. Dominowały w nich trzy wer−
sje – początek przygotowań do wyborów prezydenta Rosji, mianowanie go dorad−
cą prezydenta i zamiana Dmitrija Kozaka na stanowisku przedstawiciela pełno−
mocnego w Południowym Okręgu Federalnym. W przeddzień zgłoszenia kandy−
datury Jurija Czajki do Rady Federacji Władimir Putin zapewnił, że Ustinow bę−
dzie kontynuował pracę w służbie państwowej, przy czym na stanowisku równo−
ważnym, jakie zajmował wcześniej. Co prawda, obecnie w hierarchii administra−
cyjnej stanowisko ministra sprawiedliwości jest daleko nieadekwatne stanowisku
prokuratora generalnego, jeśli się weźmie pod uwagę, że bardziej lub mniej zna−
czącym kierunkiem pracy Ministerstwa Sprawiedliwości jest co najwyżej nadzór
nad działalnością partii politycznych i organizacji społecznych, systemu peniten−
cjarnego i instytucji komorników. Tak więc, możliwości Władimira Ustinowa
do wywierania wpływu na zachodzące procesy stały się znacznie mniejsze.
W 2006 roku zauważalnie uaktywnił się Siergiej Stiepaszyn. Jeden z „kan−
dydatów drugiego szeregu” swoje główne wysiłki skupił na walce z korupcją.
Na początku czerwca w Izbie Obrachunkowej odbył się „okrągły stół” w sprawie
walki z tym złem społecznym i Stiepaszyn oznajmił o zatrzymaniu przez orga−
na FSB jednego z pracowników swojego resortu za przyjęcie łapówki. W wyniku
specjalnej operacji został aresztowany doradca jednego z audytorów Izby Obra−
chunkowej w związku z faktem przyjęcia łapówki za wykreślenie „niekorzyst−
nych” danych z materiałów pokontrolnych Izby w spółce Transaero. W konse−
kwencji, odsunąwszy od obowiązków służbowych trzech innych swoich pracow−
ników, Stiepaszyn doprowadził do zwolnienia audytora Władimira Panskowa
„na własną prośbę”.
Jednocześnie Stiepaszyn wezwał Dumę Państwową i Radę Federacji aby bar−
dziej uważnie podchodziły do nominacji audytorów Izby Obrachunkowej i zapro−
ponował żeby antykorupcyjne ekspertyzy projektów ustaw rozpatrywanych przez
Dumę były prowadzone również w jego resorcie.
Oprócz walki z urzędnikami o nieczystych rękach, Stiepaszyn umacniał pozy−
cje swojego resortu. W połowie roku Władimir Putin odbył z nim spotkanie,
po którym została opublikowana uchwala rządu, zobowiązująca wszystkie struk−
tury, które korzystają z finansowania budżetowego, przede wszystkim wielkie in−
stytucje budżetowe – ministerstwa i resorty federalne – do comiesięcznego przed−
stawiania do dyspozycji Izby Obrachunkowej sprawozdawczości finansowej z wy−
datkowania środków budżetowych według form ustanowionych we wspomnianej
uchwale gabinetu ministrów.
37
W czerwcu urzędnik poddał krytyce od razu kilka znacznych rosyjskich figur
politycznych. Pierwszą był Roman Abramowicz, którego szef Izby Obrachunko−
wej otwarcie oskarżył o „niepoprawne zdobywanie” środków budżetowych po−
przez wykorzystywanie wewnętrznych stref „rajów podatkowych”.
Stiepaszyn poddał w wątpliwość skuteczność realizacji priorytetowych pro−
jektów narodowych, w tym również „Dostępne mieszkanie”, który to program,
według oceny szefa Izby Obrachunkowej, istnieje jedynie na papierze, przy czym
wokół niego już wyrysowują się „wątpliwe” schematy.
Z punktu widzenia zaangażowania politycznego Siergiej Stiepaszyn jest po−
stacią dosyć kontrowersyjną, jeśli wspomnieć historię jego kariery politycznej.
Z jednej strony, jako były szef FSB, minister sprawiedliwości i minister spraw we−
wnętrznych, powinien być zaliczany do „ugrupowania siłowego”. A drugiej zaś,
jego „demokratyczna przeszłość” z okresu lat 1980−1990 i członkostwo we frakcji
Jabłoko w czasie, gdy był deputowanym do Dumy, pozwalają odnieść go do kate−
gorii polityków o przekonaniach liberalnych. Niezależnie od tego, szefa Izby Ob−
rachunkowej można w danym momencie określić jako postać stosunkowo neutral−
ną, nie afiliowaną sztywno w ani jednej z rywalizujących ugrupowań.
Nie zamieszany w głośne skandale, Stiepaszyn zasłużył sobie na reputację
człowieka pryncypialnego, a 2006 roku (szczególnie latem) nadto jeszcze i bojow−
nika walczącego z korupcją, między innymi w swoim resorcie. Takiego zaś rodza−
ju działalność, jak wiadomo, jest jednym z priorytetów polityki wewnętrznej Wła−
dimira Putina, bez poparcia którego wątpliwe jest by Stiepaszyn mógłby utrzymać
się na stanowisku przewodniczącego Izby Obrachunkowej przez ponad sześć lat.
W ogóle szereg ekspertów twierdzi, że Stiepaszyn przy określonym wsparciu PR
może być niezłą kandydaturą na stanowisko następcy Władimira Putina – jeśli ta−
kie będzie życzenie obecnie urzędującego Prezydenta. Kandydatura Stiepaszy−
na wśród postaci „drugiego szeregu” jest najbardziej wygodna dla Władimira Pu−
tina również dlatego, że Siergiej Stiepaszyn ma reputację odpowiedzialnego i ini−
cjatywnego wykonawcy, zorientowanego na najwyższą władzę i niezdolnego
do prowadzenia samodzielnej gry na dużą skalę. Prezydent o takich danych psy−
chologicznych całkowicie zadowoliłby Władimira Putina, który zamierza zacho−
wać istotny wpływ na procesy zachodzące w kraju również po swoim ustąpieniu.
Spiker Rady Federacji i lider nowej partii Sprawiedliwa Rosja Siergiej Miro−
now, bezwzględnie, ma ambicje prezydenckie, ale bardzo latentne. Jest zbyt zależ−
ny od Władimira Putina, aby jakoś te ambicje uzewnętrznić. Na razie jest usatys−
fakcjonowany funkcja lidera partii, pretendującej do roli drugiej „partii władzy”
po JR.
38
W 2006 roku Mironow niejednokrotnie stawał w obronie Konstytucji, odrzu−
cając możliwość trzeciej kadencji, a po wydarzeniach w Kondopodze (miasto
w Karelii, we wrześniu 2006 teren chuligańskiej bójki z udziałem emigrantów
z Kaukazu, która przerodziła się krwawe zamieszki – tłum.) wystąpił z oświadcze−
niem o konieczności zmian w polityce narodowościowej – ogólnie więc utrzymy−
wał się w pierwszoplanowych rolach na polu informacyjnym. Jednak głównym
wydarzeniem 2006 roku dla Mironowa, bezwzględnie, był inauguracja partii, real−
nie konkurencyjnej wobec Jednej Rosji, powstałej z połączenia Rosyjskiej Partii
Życia (RPŻ), Rodiny i Rosyjskiej Partii Emerytów (RPE). Dla Siergieja Mirono−
wa takie zjednoczenie jest, oczywiście, wygodne. Jeśli jego kariera jako samo−
dzielnego polityka układa się całkowicie pomyślnie to kierowana przezeń do ostat−
niego czasu Rosyjska Partia Życia nie może pochwalić się znaczącymi sukcesami.
Doświadczenie większości regionalnych wyborów wykazuje, że idee partii, która
przyciąga znaczące środki sponsorskie na prowadzenie kampanii wyborczych, nie
są zbyt bliskie rosyjskiemu elektoratowi, który oddaje pierwszeństwo siłom poli−
tycznym o bardziej wyrazistym ukierunkowaniu ideologicznym. Nawet konse−
kwentna orientacja na politykę prezydenta, którą RPŻ akcentowała w trakcie wio−
sennych kampanii, nie pozwoliła jej osiągnąć dużych sukcesów.
Wątpliwe jest, że Siergiej Mironow liczy na to, że będzie następcą Władimi−
ra Putina, ale nie zrezygnuje z posiadania „rezerwowej partii władzy”, którą będzie
można rozmaicie wykorzystać w zależności od układu koniunktury politycznej.
Możliwy jest wariant, że nowe zjednoczenie w perspektywie będzie działać
na rzecz któregoś z potencjalnych następców prezydenta.
W 2006 roku w komentarzach politycznych również pojawiał się jako kandy−
dat na następcę spiker izby wyższej Borys Gryzłow. Być może, jego właśnie nale−
żałoby traktować jako figurę przejściową na lata 2008−2012, ale nic ponadto. Cza−
sem wymieniano w takim charakterze również przedstawiciela pełnomocnego pre−
zydenta w Południowym Okręgu Federalnym Dmitrija Kozaka. Była informacja
o kandydaturze D. Kozaka na zamianę Ustinowa na stanowisku prokuratora gene−
ralnego i dalszym awansie do stanowiska prezydenta włącznie. Wielkim plusem
Kozaka jest jego przynależność do najbliższego kręgu Władimira Putina, jako mi−
nus zaś należy odnotować obecne oddalenie od Centrum federalnego, wynikłe
z dążenia tego polityka do niezależności oraz jego uporu.
Nazwisko dyrektora generalnego Rosoboroneksportu Siergieja Czemiezowa
w 2006 roku często gościło w środkach masowego przekazu, głównie, w kontek−
ście rywalizacji z Siergiejem Iwanowem o kontrolę nie tylko nad eksportem obron−
nym, ale i nad zamówieniami obronnymi. Pozycja Czemiezowa znacząco się
39
umocniła pod koniec roku: jego organizacja uzyskała kontrolę nad eksportem naj−
większych krajowych firm produkujących uzbrojenie, a 2 grudnia 2006 roku
na VII zjeździe partii Jedna Rosja w Jekaterynburgu Czemiezow został jednogło−
śnie wybrany do Rady Naczelnej partii. Jako wzrost wpływów szefa Rosoboronek−
sportu można uważać również jego osobiste spotkanie z prezydentem Władimirem
Putinem (z którym jest zaprzyjaźniony od czasu wspólnej służby w NRD). Jednak
poważnie rozpatrywać tego człowieka jako możliwego następcę, na razie nie nale−
ży, ponieważ jest zbyt mało znany w kraju.
Niewykluczone, że figurą przejściową może być również jeden z gubernato−
rów, który potwierdzi swoje walory biznesowe oraz lojalność. Najczęściej w takim
charakterze wymienia się krasnodarskiego gubernatora Aleksandra Tkaczowa.
2.2. Zmiana struktury władzy wykonawczej i roszady personalne
Za najbardziej znaczące „novum” administracyjne uznać można dekret Prezy−
denta FR „O środkach przeciwdziałania terroryzmowi”. Na jego mocy powołany
zostanie Narodowy Komitet Antyterrorystyczny (NKA) z dyrektorem Federalnej
Służby Bezpieczeństwa Rosji (FSB), Nikołajem Patruszewem, na czele. Tym sa−
mym, można mówić o znaczącym wzroście wpływów politycznych „siłowików”.
Biorąc pod uwagę, że decyzje Federalnego Sztabu Operacyjnego obowiązują
wszystkie organy państwowe, których przedstawiciele wchodzą w jego skład
i w skład sztabów operacyjnych w podmiotach FR, „siłowicy” mogą otrzymać
w swoje ręce w określonej sytuacji praktycznie nieograniczone pełnomocnictwa.
Dekret prezydencki przewiduje wprowadzenie zasady jednoosobowego do−
wodzenia podczas przezwyciężania skutków dokonanego zamachu i walki z terro−
rystami. Teraz w podobnych okolicznościach podjęcie bezzwłocznych działań
spoczywa na zwierzchniku struktury FSB w danym regionie. Dowodzi on i koor−
dynuje działaniami wszystkich pozostałych struktur siłowych i organów władzy
państwowej do momentu rozpoczęcia pracy przez lokalny sztab operacyjny, który
podlega bezpośrednio sztabowi federalnemu. Tę podwyższoną uwagę dla działań
„antyterrorystycznych” uzasadnia to, że nieudolność władz przy likwidacji skut−
ków ataku terrorystów niedługo przed wyborami mogłaby pociągnąć za sobą po−
ważne konsekwencje i zagrozić realizacji projektu „Następca”.
Pierwszy „sprawdzian” NKA miał miejsce w połowie stycznia 2007 roku,
kiedy praktycznie na 4 dni w całym kraju wprowadzono stan wyjątkowy (de fac−
to, a nie de iure). Powodem takich działań była informacja od niepodanych z imie−
40
nia „zagranicznych kolegów”, którzy (jakoby) donieśli o grupie terrorystów, któ−
rzy szykują zamach. Działania, podjęte przez organy władzy państwowej po otrzy−
maniu przez nie informacji od NKA, były najszerzej zakrojone w historii pora−
dzieckiej Rosji. Objęto nimi praktycznie wszystkie podmioty FR, przy czym
w sferze transportu kolejowego i lotniczego działania antyterrorystyczne objęły
100% obiektów. Bez uprzedzenia została wzmocniona ochrona instalacji RAO
JES. W metrze moskiewskim 17 stycznia na dobę zablokowano działanie telefo−
nów komórkowych, gdyż, jak pokazało dotychczasowe doświadczenie, w więk−
szości przypadków uruchomienie ładunków wybuchowych i koordynacja działań
terrorystów następuje z wykorzystaniem przenośnych środków łączności. Warto
odnotować, że zgodnie z doniesieniami otwartych źródeł, operatorzy komórkowi
wyszli naprzeciw ustnej prośbie przedstawicieli organów przestrzegania prawa
i dopiero po fakcie otrzymali polecenie na piśmie. W piątek 19 stycznia na mocy
rozporządzenia szefa NKA Nikołaja Patruszewa od 6.00 wszystkie pododdziały
organów przestrzegania prawa przeszły na standardowy tryb pełnienia służby.
Warto odnotować, że w minionym roku doszło do pewnej erozji pojęć „libe−
rałowie” i, w szczególności, „siłowicy” w wyniku zauważalnej fragmentacji we−
wnętrznej tych grup elity. Proces podziału resursów działa tu tasmowo. W ciągu
pięciu lat „ugrupowanie siłowe” wypracowało skuteczne instrumentarium prowa−
dzenia wojen biurokratycznych. Teraz wykorzystują oni te „umiejętności” jeden
przeciw drugiemu. Wśród „siłowików” są wpływowi gracze, którzy chcieliby pod−
nieść swój status administracyjny. Na przykład, szef Rosoboroneksportu (federal−
nej agencji kontrolującej eksport uzbrojenia – tłum.), Siergiej Czemiezow, od daw−
na usiłuje podłączyć się pod najważniejsze projekty ugrupowania, tym bardziej, że
w jego rękach skoncentrowane są przepływy finansowe nie tylko kompleksu woj−
skowo−przemysłowego, ale także przemysłu samochodowego, co pozwoli mu dy−
wersyfikować formy finansowania swoich projektów.
Zdecydowane ożywienie walki o wpływy wewnątrz ugrupowania „siłowi−
ków” nastąpiło po utworzeniu Komisji przemysłowo−wojskowej. Władimir Putin
podpisał dekret, na mocy którego przekazał koordynację działań wszystkich struk−
tur sektora obronnego tej stałej komisji na czele z wicepremierem i ministrem
obrony Siergiejem Iwanowem.
Tego ostatniego zachęciło to do walki o kontrolę nad zamówieniami obronny−
mi. Jednak tutaj Iwanow natknął się na zdecydowany sprzeciw ze strony najważ−
niejszych graczy w sektorze wojskowo−przemysłowym. Potrzebował kilku miesię−
cy, żeby wypracować formę ingerowania w planowanie i rozdzielanie zamówień
obronnych. Na chwilę obecną Iwanow zdołał „przekabacić” na swoją stronę kilku
41
dyrektorów przesiębiorstw zbrojeniowych, którzy weszli w skład komisji, porzu−
cając dotychczasowe stanowiska. Wśród nich znaleźli się dyrektor generalny Kra−
snogorskiej Fabryki im. Zwieriewa, Aleksandr Gojew, wiceprezes Państwowego
Centrum Budowy Okretów Atomowych (Siewierodwińsk), były szef Rosyjskiego
Biura Okrętowego Władimir Pospiełow oraz dykretor generalny Kombinatu Lot−
niczego im. Czkałowa w Nowosybirsku Aleksandr Bobryszew. Siergiej Iwanow
liczy na to, że przy ich wsparciu znajdzie wspólny język z innymi dyrektorami za−
kładów zbrojeniowych. Ostatnie wydarzenia pokazują, że interesy Siergieja Iwa−
nowa i Siergieja Czemiezowa zaczęły się rozchodzić. Minister obrony wyszedł
spod kontroli „siłowików” i usiłuje prowadzić niezależną grę, mając po temu okre−
ślone podstawy.
Taka zmiana układu wewnątrz elit skłoniła Siergieja Czemiezowa do podję−
cia działań odwetowych. W połowie roku poniósł on porażkę kadrową, nie będąc
w stanie przeforsować kandydatury swojego zastępcy, Władimira Pachomowa,
na szefa Rosoboronzakazu (państwowej agencji zamówień zbrojeniowych
– tłum.). Stanowisko to objął Siergiej Majew, który realizuje plan, wyznaczony
przez Siergieja Iwanowa. Jednak układ może się zmienić wraz ze zmianą struktu−
ry Rosoboronzakazu. Wciągu 2006 roku został utworzony Ośrodek zamówień
i dostaw broni, techniki wojskowej i specjalnej. W 2007 roku na jego bazie powin−
na powstać Federalna agencja ds. zakupu uzbrojenie, techniki wojskowej, specjal−
nej i środków materialnych (początkowo przewidywano, że będzie powstanie ono
do końca 2006 roku). Zakres jej pełnomocnictw będzie większy niż Rosoboronza−
kazu, gdyż nowa instytucja odpowiadać będzie za zaopatrzenie wszystkich resor−
tów siłowych, co znacząco zwiększy status biurokratyczny jej przełożonego (agen−
cja podlegać będzie bezpośrednio rządowi). W drugiej połowie minionego roku
już się zaczęła walka o stanowisko szefa tej nowej struktury. W szczególności, roz−
poczęła się kampania w środkach masowego przekazu, mająca uzasadnić niedo−
puszczalność zajmowania najwyższych stanowisk w agencji przez byłych wojsko−
wych, która jest na rękę kierującemu formalnie „cywilnym” resortem Siergiejowi
Czemiezowowi.
Ważną cezurą w walce zwalczających się ugrupowań była dymisja Prokura−
tora Generalnego, Władimira Ustinowa. Zmiany w kierownictwie Prokuratury Ge−
neralnej i Ministerstwa Sprawiedliwości, które pociągnęła ona za sobą w połowie
czerwca 2006 roku, w rezultacie okazały się zamianą miejsc. Takiego rozwoju wy−
darzeń mało kto oczekiwał, nie tylko w środowisku eksperckim, ale i w samych
„gabinetach władzy”. Wśród przyczyn dymisji wymienia się niezręczne posunię−
cie Ustinowa, który pragnąc wzmocnić swój status bojownika z korupcją, przy−
42
niósł prezydentowi materiały kompromitujące najbliższe otoczenie tego ostatnie−
go. Za inny powód dymisji mogła posłużyć przygotowywana przez Prokuraturę
Generalną szczegółowa kontrola działalności koncernu Łukoil, która miała prze−
kształcić się w „sprawę Jukosu” 2. Jej końcowym rezultatem miało być jakoby
faktyczne wchłonięcie Łukoila przez Rosnieft, co w znaczącej mierze wzmocniło−
by materialne zaplecze zwolenników Sieczyna. Prezydent, nie życząc sobie tak
znaczącego wzmocnienia jednej ze stron, a także obawiając się negatywnej reak−
cji inwestorów zagranicznych, zmuszony był do podjęcia skrajnych działań.
Przedstawienie przez Władimira Putina kandydatury Jurija Czajki na stanowi−
sko Prokuratora Generalnego dla większości obserwatorów było nieoczekiwanym
posunięciem. Walka o stanowisko Prokuratora Generalnego rozpatrywana była
w kontekście rywalizacji ugrupowań „liberałów” i „siłowików” i dlatego właśnie
tak neutralna postać, jak Jurij Czajka, nie była rozpatrywana w roli możliwego pre−
tendenta, najbardziej realnymi kandydatami wydawały się osoby związane z naj−
ważniejszymi kręgami biurokratyczno−politycznymi: pełnomocni przedstawiciele
prezydenta w okręgach federalnych Dmitrij Kozak i Aleksandr Konowałow, a tak−
że p.o. Prokuratora Generalnego, Jurij Biriukow.
Sądząc po tym, że od momentu dymisji Władimira Ustinowa do przedstawie−
nia kandydatury Jurija Czajki upłynęły ponad dwa tygodnie, prezydent FR, najwy−
raźniej, nie miał określonej decyzji, co było uwarunkowane zagmatwaniem sytu−
acji w aparacie władzy. Jurij Biriukow jest człowiekiem Ustinowa, dlatego jego
nominacja oznaczałaby odtworzenie tego układu sił, który ukształtował się
przed dymisją, a więc wpływ Igora Sieczyna na Prokurature Generalną pozostałby
jak dotychczas. Jeszcze większym osłabieniem frakcji „siłowej” byłaby nominacja
Dmitrija Kozaka i najprawdopodobniej właśnie dlatego Władimir Putin, general−
nie skłaniający się ku utrzymaniu równowagi sił, nie zdecydował się na ten krok.
W przeciwnym wypadku Kozak, znany ze swojego zdecydowania, rozpocząłby
„czystkę” swoich politycznych oponentów. Równocześnie, niedostateczny „cię−
żar” urzędowy Aleksandra Konowałowa nie pozwalał mu oczekiwać realnie na tak
błyskawiczny wzlot kariery i jednoczesne wejście w najwyższe kręgi „wielkiej po−
lityki”.
Jurij Czajka okazał się postacią kompromisową, nie należącą do żadnej ze
ścierających się stron, która w sumie wszystkim odpowiada: „liberałowie” byli za−
dowoleni z odsunięcia swojego wieloletniego twardego przeciwnika, a „siłowicy”
– z tego, że ich oponentom nie udało się podporządkować sobie Prokuratury Ge−
neralnej. W związku z tym nominacja została przychylnie skomentowana prak−
tycznie przez wszystkich znaczących polityków. Jurij Czajka, który wcześniej pra−
43
cował w Prokuraturze Generalnej, nie jest zamieszany w jakiekolwiek skandale
czy intrygi, a także w lobbowanie czyichkolwiek interesów. Właśnie taki czło−
wiek, w opinii Władimira Putina, powinien stać na czele Prokuratury Generalnej.
Dostąpiwszy zaufania prezydenta FR, będzie on w swoich działaniach orientować
się, przede wszystkim, na głowę państwa i realizować jego wolę polityczną.
W przeddzień zgłoszenia kandydatury Czajki do Rady Federacji Władimir
Putin zapewnił, że Władimir Ustinow będzie kontynuował pracę w administracji
państwowej, przy czym na stanowisku równorzędnym do zajmowanego wcześniej.
Co prawda, obecnie stanowisko ministra sprawiedliwości w hierarchii biurokra−
tycznej jest zdecydowanie nierównorzędne stanowisku Prokuratora Generalnego,
biorąc pod uwagę, że mniej czy bardziej znaczącymi kierunkami pracy Minister−
stwa Sprawiedliwości są raptem kontrola nad funkcjonowaniem partii politycz−
nych i organizacji społecznych, systemu penitencjarnego i komorników. W ten
sposób możliwości wpływania przez Władimira Ustinowa na toczące się procesy
znacząco zmalały. Nominację Władimira Ustinowa można oceniać jedynie jako
częściową rekompensatę dla frakcji „siłowej” za utratę Prokuratury Generalnej.
Jeśli oceniać rezultaty roszady Ustinow−Czajka, to mozna powiedzieć, że
w sumie osłabiła ona wpływy „siłowików”, pozbawiając ich kontroli nad Prokura−
turą Generalną i nie dając stosownej do tej straty rekompensaty. Na swoje konto
„siłowicy” mogą zapisać jedynie to, że Prokuratorem Generalnym został człowiek
stosunkowo neutralny politycznie (choć w ostatnim czasie Czajka coraz częściej
działa w „tandemie” z Dmitrijem Miedwiediewem). Nominacja Dmitrija Kozaka
byłaby dla nich znacznie gorszym wariantem. Kozak, któremu w zaistniałych oko−
licznościach przepowiadano awans, pozostaje jak dawniej pełnomocnym przedsta−
wicielem prezydenta w południowym okręgu federalnym i póki co jest „wyjątkiem
z reguły”, jako człowiek z bliskiego kręgu Władimira Putina, nie posiadający sto−
sownej posady u boku prezydenta.
Pierwszy zastępca Prokuratora Generalnego, którym został były naczelnik de−
partamentu Federalnej Służby Rejestracji na Moskwę, Jurij Buksman, nie będzie
teraz nadzorował pionu prokuratorskiego, jak do tej pory, a skupi się na kwestiach
ogólnej kontroli.
Departament międzynarodowo−prawny otrzymał status głównego i zajmie się
zagadnieniami ekstradycji Borysa Bieriezowskiego, Julija Dubowa, Ahmeda Za−
kajewa i innych działaczy rosyjskiej emigracji politycznej, zamieszkałych w Wiel−
kiej Brytanii. To zadanie, jak się wydaje, stanie się dla Prokuratury Generalnej
priorytetem. Właśnie tej kwestii było poświęcone pierwsze oświadczenie Jurija
Czajki na nowym stanowisku – obiecał on wysłać do Londynu delegację między−
44
resortową w celu wyjaśnienia szczegółów sprawy. Nawiasem mówiąc, niezdol−
ność do wynegocjowania ekstradycji Bieriezowskiego i innych „emigrantów poli−
tycznych” wymieniana była jako prawdopodobna przyczyna dymisji Władimira
Ustinowa.
Status głównego uzyskał również departament kontroli nad realizacją ustawo−
dawstwa federalnego, a w jego ramach utworzono strukturę analityczną, która zaj−
mować się będzie zabezpieczeniem wprowadzenia w życie priorytetowych projek−
tów narodowych, włączając analizę aktów normatywno−prawnych tam, gdzie
w opinii Jurija Czajki urzeczywistnienie tych projektów jest sabotowane.
W tym samym departamencie znajdzie się po raz pierwszy utworzony w Pro−
kuraturze Generalnej wydział kontroli nad przestrzeganiem ustawodawstwa
o służbie państwowej i samorządowej, którego podstawową funkcją będzie prze−
ciwdziałanie korupcji. Pod koniec roku miały miejsce szeroko zakrojone kontrole
szeregu federalnych organów władzy wykonawczej i podległych im struktur, w re−
zultacie których było aresztowane, między innymi, kierownictwo Funduszu Obo−
wiązkowego Ubezpieczenia Medycznego.
Swój ciąg dalszy otrzymała także głośna „sprawa meblowa”. Jej wznowienie
to cios w Jurija Biriukowa, człowieka Ustinowa, którego nominacja na stanowisko
Prokuratora Generalnego byłaby najlepszym wariantem dla frakcji siłowej. Po−
wstrzymać wznowienia sprawy Biriukow, w przeciwieństwie do Władimira Usti−
nowa, nie mógł. Prawdopodobnie, tutaj także nie obeszło się bez osobistej ingeren−
cji Władimira Putina, jak to już było w 2002 roku.
Resortem, w którym nastąpiły największe zmiany kadrowe, było w 2006 ro−
ku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Pierwsza była nominacja kolegi Władimi−
ra Putina ze studiów na Państwowym Uniwersytecie Leningradzkim, do tego pra−
cującego w prokuraturze leningradzkiej, na stanowisko szefa Komitetu Śledczego
przy MSW, co może doprowadzić do destabilizacji funkcjonowania tej struktury.
Rzecz w tym, że w MSW niezbyt cenią byłych prokuratorów z powodu starej „ry−
walizacji resortów”. W efekcie ignorowanie nowego kierownictwa przez korpus
śledczy może doprowadzić do tego, że realne wpływy Aniczina ograniczą się
do minimum.
15 listopada 2006 roku Władimir Putin dokonał kilku zmian na kierowni−
czych stanowiskach w MSW Rosji. Najważniejszą z nich była dymisja z funkcji
zastępcy ministra spraw wewnętrznych generał−pułkownika Andrieja Nowikowa,
który nadzorował milicję kryminalną MSW. Jego miejsce zajął jeden z inspekto−
rów Izby Kontroli, Oleg Safonow, który rozpoczął swoją karierę, pracując w orga−
nach bezpieczeństwa państwowego, a potem pracował razem z Władimirem Puti−
45
nem w komitecie łączności z zagranicą merostwa St. Petersburga. Ponadto, funk−
cję naczelnika departamentu bezpieczeństwa gospodarczego MSW objął Jewgienij
Szkołow, który w ostatnim czasie sprawował obowiązki wiceprezesa Transniefti.
Jewgienij Szkołow w czasach radzieckich również pracował w organach bezpie−
czeństwa państwowego, gdzie poznał się z obecnym prezydentem państwa. Zastą−
pił na stanowisku generał−lejtnanta Siergieja Mieszczerjakowa, który z kolei objął
kierownictwo departamentu do walki z przestępczością zorganizowaną i terrory−
zmem, pozostający przez długi czas bez stałego zwierzchnika. Ponadto, minister
spraw wewnętrznych Raszyd Nurgalijew, który w dniu zmian kadrowych składał
sprawozdanie przed Dumą Państwową na temat walki z ekstremizmem i korupcją,
otrzymał nowego doradcę – został nim były już naczelnik Zarządu Głównego
Spraw Wewnętrznych St. Petersburga i obwodu leningradzkiego, Michaił Wanicz−
kin, którego miejsce zajął jeden z jego zastępców.
W środowisku eksperckim nie było zgody na temat przyczyn dokonanych
zmian. W charakterze wersji wymieniano kontynuację kampanii w sprawie walki
z korupcją, „techniczne” zmiany kadrowe oraz początek stopniowej i szczegółowo
zaplanowanej kampanii na rzecz strukturalnej i kadrowej reaorganizacji MSW.
Z formalnego punktu widzenia, na tym przetasowaniu stracił wyłącznie za−
stępca ministra, Andriej Nowikow, który został zdymisjonowany bez mianowania
na następne miejsce pracy, ale, według pewnych informacji, przyczyną odwołania
nie był brak kwalifikacji zawodowych Andrieja Nowikowa czy fakty, świadczące
o tym, że był zamieszany w jakieś skandale korupcyjne. Andriej Nowikow osią−
gnął znaczące sukcesy w zakresie wykrywania przestępstw kryminalnych i być
może, jego dymisja będzie prowadzić do awansu. Jako warianty wymienia się sta−
nowisko ministra spraw wewnętrznych i pełnomocnego przedstawiciela prezyden−
ta w północno−zachodnim okręgu federalnym.
Tym niemniej, tak poważne przetasowania dowodzą, że sytuacja w MSW wy−
gląda nienajlepiej i prezydent podjął próbę rozwiązania problemu za pomocą
zmian personalnych, które mają poniekąd charakter szoku. I Oleg Safonow, i Jew−
gienij Szkołow, będąc ludźmi z prezydenckiego odwodu, po szkole KGB, nie są
kadrowymi pracownikami MSW, czyli zawodowcami w tej dziedzinie, co, nawia−
sem mówiąc, nie może nie wywoływać negatywnej reakcji ze strony pracowników
resortu. Tak więc można mówić o tym, że celem nominacji była konieczność oce−
ny sytuacji, która powstała w systemie przez ludzi, którzy z punktu widzenia pre−
zydenta państwa, podejmującego decyzje kadrowe, są dobrymi menedżerami.
Także przez całą drugą połowę roku krążyły ciągłe pogłoski o utworzeniu si−
łowego „superministerstwa” – Federalnego Urzędu Śledczego, podporządkowane−
46
go bezpośrednio prezydentowi. Przypuszczano, że powstanie on na bazie Komite−
tu Śledczego, zostaną do niego włączone także struktury śledcze FSB i prokuratu−
ry, jednak pogłoski te nie sprawdziły się. Być może, nie miały podstaw, ale nie na−
leży wykluczać, że Władimir Putin po prostu nie życzył sobie kolejnego znaczące−
go wzmocnienia wpływów którejkolwiek z frakcji skrzydła „siłowego”.
Wśród „liberałów” w wyniku zmian strukturalno−kadrowych najbardziej
ucierpiał minister rozwoju gospodarki i handlu, German Gref. W maju 2006 roku
na mocy rozporządzenia prezydenta Władimira Putina Federalny Urząd Celny,
wcześniej podporządkowany ministerstwu rozwoju gospodarki i handlu, przeszedł
pod bezpośrednie zwierzchnictwo rządu, czyli premiera Michaiła Fradkowa. Rów−
nocześnie szef FUC Aleksandr Żerichow został zdymisjonowany „na własną proś−
bę”, a na jego miejsce został mianowany były prezes Rosoboronzakazu, Andriej
Bieljaninow. Tę roszadę personalną tłumaczy się niezadowoleniem Władimira Pu−
tina z praktycznie totalnego skorumpowania służb celnych (wcześniej prezydent
oświadczył to niemal otwarcie) O tym, że dymisja miała charakter popadnięcia
w niełaskę, świadczy fakt, że Żerichow nie otrzymał żadnego znaczącego stanowi−
ska w systemie władzy wykonawczej. Andriej Bieljaninow po przyjściu do FUC
przeprowadził czystkę na szeroką skalę. W szczególności, 15 maja zwolnił zastep−
ców szefa FUC Jurija Azarowa i Leonida Wołobujewa. Stracili swoje posady tak−
że główny państwowy inspektor celny wydziału kontroli wartości celnej Główne−
go Zarządu Federalnych Dochodów Celnych FUC Marija Archipowa, naczelnik
wydziału kontroli wartości celnej Irina Suchariowa, główny państwowy inspektor
celny wydziału koordynacji i stosowania systemu zarządzania ryzykiem Główne−
go Zarządu Organizacji Kontroli Celnej FUC Zulfija Rachmatullina, naczelnik
wydziału współpracy z organami podatkowymi i kontrolnymi Zarządu Inspekcji
Celnej FUC Maksim Baranowskij i szereg kierowników regionalnych urzędów
celnych. W grudniu Bieljaninow zwolnił z zajmowanego stanowiska naczelnika
Centralnego Energetycznego Urzędu Celnego Jewgienija Rybakowa. Urząd ten
odgrywa w systemie FUC strategiczną rolę, ponieważ właśnie on odprawia dosta−
wy nośników energii.
11 września 2006 r. został zwolniony szef Federalnej Agencji ds. Zarządzania
Specjalnymi Strefami Ekonomicznymi Jurij Żdanow. Dymisja Żdanowa zdawała
się nieco zaskakująca i zagadkowa. Jasne było tylko to, że przyczyną odsunięcia
generał−lejtnanta MSW nie są jego kwalifikacje zawodowe. W krótkim czasie uda−
ło mu się uruchomic trudny projekt, przewidujący utworzenie specjalnych stref
ekonomicznych. Można powiedzieć, że specjalne strefy ekonomiczne były dziec−
kiem Żdanowa, który zaczął zajmować się tym zagadnieniem jeszcze jako zastęp−
47
ca ministra rozwoju gospodarczego, potem był jednym z głównych autorów usta−
wy „O specjalnych strefach ekonomicznych”, po czym stanął na czele specjalnie
powołanej w ramach Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i Handlu agencji fe−
deralnej.
Jurij Żdanow cieszył się reputacją zdolnego organizatora, potrafiącego szyb−
ko i dobrze „rozkręcić” najtrudniejszy projekt, w skandale i brudne historie wmie−
szany nie był, a ujawniona informacja o związku jego dymisji ze sprawą „Trzech
wielorybłów” (sieci supermarketów – tłum) została zdementowana – Jurij Żdanow
pracował w Państwowym Komitecie Celnym zaledwie kilka miesięcy, a w innych
resortach kwestiami cła i mebli się nie zajmował. Jedyne, co mozna przypuścić
– ludzie tego typu zawsze mają nieżyczliwych sobie i, być może, sukcesy Jurija
Żdanowa wywołały czyjąś zawiść.
Nie udlega wątpliwości także i to, że German Gref nie nic wspólnego z dymi−
sją Jurija Żdanowa. Minister rozwoju gospodarczego i handlu, podobnie jak
w przypadku z Federalnym Urzędem Celnym, został postawiony wobec faktu do−
konanego i dowiedział się o decyzji Michaiła Fradkowa już po podpisaniu stosow−
nego dekretu. Wydaje się, że Jurij Żdanow całkowicie odpowiadał Germanowi
Grefowi, o czym świadczy niechętny stosunek tego ostatniego do przejścia swoje−
go podwładnego do pracy w Prokuraturze Generalnej, dokąd latem bieżącego ro−
ku (ubiegłego roku – tłum.) wzywał szefa Federalnej Agencji ds. Zarządzania Spe−
cjalnymi Strefami Ekonomicznymi Jurij Czajka. German Gref uważał specjalne
strefy ekonomiczne za „najważniejsze instrumenty innowacyjnego zrywu”,
przy tym pozwalające rozporządzać znacznymi środkami budżetowymi i dlatego
szybkie stworzenie sprawnego, na ile to możliwe w rosyjskich warunkach, mecha−
nizmu było mu na rękę. Nawiasem mówiąc, sam Jurij Żdanow nie raz wyrażał nie−
zadowolenie ze skali finansowania projektów, związanych z SSE.
W tej sytuacji „liberała” Germana Grefa urządzał podwładny, którego można
zaliczyc do kategorii „siłowych biznesmenów” i który do jakiegoś stopnia był po−
stacią kompromisową. Pod koniec grudnia nowym szefem Federalnej Agencji ds.
Zarządzania Specjalnymi Strefami Ekonomicznymi został mianowany prezes Ro−
syjskiej Agencji Katastralnej, Michaił Miszustin, którego można nazwać „człowie−
kiem Grefa”. W ten sposób minister rozwoju gospodarki i handlu, otrzymawszy
w połowie roku jeden cios biurokratyczny, zdołał zablokować drugi. Jednak czas
pokaże, czy jego sukces zostanie przypieczętowany – w 2007 roku z obszaru kom−
petencji MRGiH mogą zostać wyprowadzone wszystkie struktury resortowe,
w tym Federalna Agencja ds. Zarządzania Specjalnymi Strefami Ekonomicznymi.
48
2.3. Polityka kadrowa w regionach FR
Charakterystycznym rysem regionalnej polityki kadrowej w okresie po wpro−
wadzeniu nowych zasad „upełnomacniania” pozostaje dążenie prezydenta do za−
chowania, o ile to możliwe, równowagi układu sił wewnątrz elit w regionach.
Logiczną konsekwencją rezygnacji z bezpośrednich wyborów gubernatorskich
mogła stać się rotacja korpusu gubernatorskiego na korzyść nowych „faworytów”
prezydenta. Jednak tak się nie stało: kluczowym zadaniem prezydenta w stosunku
do elit regionalnych stało się podniesienie lojalności w zamian za przedłużenie peł−
nomocnictw.
Czy decyzja prezydenta o rezygnacji
z bezpośrednich wyborów gubernatorskich okazała się słuszna?
(WCIOM, wrzesień 2006 r.)
całkowicie słuszna
raczej słuszna
raczej niesłuszna
całkowicie słuszna
trudno powiedzieć
Działanie nowych zasad tworzenia władzy wykonawczej objęło 53 podmioty
federalne, jednak skład większości korpusu gubernatorskiego pozostał taki sam.
Przy czym charakterystyczną tendencją stało się przedterminowe przedłużanie ka−
dencji – 29 przywódców regionalnych przedłużyło swoje kadencje, kierując
do prezydenta wniosek o „votum zaufania”. Jest to związane zarówno z wyjątko−
wo aktualnym w poszczególnych przypadkach problemem „deficytu kadrowego”,
jak i z tym, że, nie patrząc na liczne konflikty, przedstawiciele najważniejszych
frakcji establishmentu zainteresowani są, przede wszystkim, przewidywalno−
ścią i sterowalnością regionalnych procesów politycznych.
49
SZEFOWIE REGIONÓW, KTÓRYM PREZYDENT UDZIELIŁ
„VOTUM ZAUFANIA” (wg stanu na 1 stycznia 2007 r.)
Region
Gubernator
Data nominacji
Kraj Nadmorski
Siergiej Darkin
4 lutego 2005 r.
obwód tiumeński
Siergiej Sobianin
17 lutego 2005 r.
obwód kurski
Aleksandr Michajłow
18 lutego 2005 r.
obwód amurski
Leonid Korotkow
22 lutego 2005 r.
Ewenkijski Okr. Aut.
Borys Zołotariow
3 marca 2005 r.
Republika Tatarstanu
Mintimer Szajmijew
25 marca 2005 r.
obwód czelabiński
Piotr Sumin
18 kwietnia 2005 r.
obwód kiemierowski
Aman Tuliejew
20 kwietnia 2005 r.
obwód kostromski
Wiktor Szerszunow
21 kwietnia 2005 r.
obwód orłowski
Jegor Strojew
23 kwietnia 2005 r.
obwód samarski
Konstantin Titow
26 kwietnia 2005 r.
obwód penzeński
Wasilij Boczkariow
14 maja 2005 r.
obwód lipiecki
Oleg Koroliow
28 maja 2005 r.
obwód rostowski
Władimir Czub
14 czerwca 2005 r.
obwód orenburski
Aleksiej Czernyszow
15 czerwca 2005 r.
Republika Inguszetii
Murat Ziazikow
15 czerwca 2005 r.
obwód smoleński
Wiktor Masłow
24 czerwca 2005 r.
obwód tambowski
Oleg Bietin
13 lipca 2005 r.
obwód kałużski
Anatolij Artamonow
26 lipca 2005 r.
Republika Czuwaszji
Nikołaj Fiodorow
29 sierpnia 2005 r.
Republika Kałmucji
Kirsan Iłumżynow
24 października 2005 r.
Kraj Stawropolski
Aleksandr Czernogorow
Republika Mordowii
Nikołaj Mierkuszkin
10 listopada 2005 r.
obwód swierdłowski
Eduard Rossel
21 listopada 2005 r.
obwód uljanowski
Siergiej Morozow
29 marca 2006 r.
Republika Baszkirii
Murtaza Rachimow
obwód jarosławski
Anatolij Lisicyn
Republika Jakucka
Wiaczesław Sztyrow
7 grudnia 2006 r.
Republika Adygei
Asłan Tchakuszynow
13 grudnia 2006 r.
Sankt Petersburg
Walentyna Matwijenko
20 grudnia 2006 r.
50
W ciągu minionego roku priorytetowe znaczenie z punktu widzenia interesów
federalnych uzyskała kwestia rozwiązania „problemu kadrowego” w stosunku
do republik narodowych. Zasadniczą tendencję polityki regionalnej w tej sferze
można określić w następujący sposób: u progu lat 2007−2008 centrum dąży
do uregulowania konfliktów z elitami regionów na drodze „targu” przy za−
chowaniu zasady „lojalność w zamian za zachowanie stanowisk”, a nie do po−
dejmowania „radykalnych” decyzji o zmianie kierownictwa podmiotu fede−
ralnego.
Potwierdzeniem tej logiki są zarówno wymuszona zmiana władzy, która mia−
ła miejsce w 2006 roku w Republikach Dagestanu i Adygei, jak i przedłużenie ka−
dencji szefom administracji Baszkirii i Jakucji w zamian za współpracę przy reali−
zacji głównych zadań federalnego centrum.
Odnowienie składu kierownictwa w Dagestanie stało się możliwe po tym,
jak były szef republiki Magomedali Magomiedow, piastujący najwyższe stanowi−
ska od 1984 roku, przedterminowo złożył swoje pełnomocnictwa, oświadczając,
że podaje się do dymisji w związku ze stanem zdrowia. Ten krok wydaje się w peł−
ni zrozumiały, gdyż potencjalne szanse na przedłużenie kadencji Magomiedowa,
której termin upływa pod koniec czerwca 2006 roku, w momencie dymisji można
było ocenić jako skrajnie małe. Złamanie tradycyjnej dla polityczno−etnicznego
społeczeństwa dagestańskiego zasady proporcjonalnego przedstawicielstwa we
władzy największych grup etnicznych na korzyść spokrewnionego z Magomiedo−
wem klanu dargińskiego doprowadziło do ostrego zaostrzenia konfliktu wewnątrz
elit, obniżenia efektywności władzy i zdecydowanego wzrostu aktywności ugru−
powań ekstremistycznych.
Rozstrzygnięcie kwestii „kadrowej” na szczeblu federalnym było tradycyjnie
kompromisowe: na stanowisko przywódcy Dagestanu zaproponowano kandydatu−
rę Muchu Alijewa, funkcjonującego od dłuższego czasu w stworzonym za Mago−
miedowa układzie politycznym. Nie jest on ani silnym politycznym liderem, ani
przedstawicielem interesów jakiejkolwiek wpływowej grupy interesów. W ten
sposób nastąpiła formalna rotacja elit, zgodnie z zasadą narodowościową
(Dargińca Magomiedowa zastąpił Awar Alijew), przy faktycznym zachowaniu
dotychczasowego klanowego systemu władzy. Równocześnie zwolnione przez
Alijewa stanowisko przewodniczącego zgromadzenia ustawodawczego Dagestanu
zajął syn Magomiedowa – Magomiedsalam. Nie można wykluczyć, że właśnie
przekazanie znaczącego w układzie władzy w republice stanowiska jego synowi
było głównym warunkiem zgody byłego przywódcy na dobrowolne złożenie peł−
nomocnictw. Tym samym w warunkach zaostrzonego konfliktu między różnymi
51
frakcjami elit na tle podziału pełnomocnictw politycznych i kontroli nad zasobami
administracyjnymi (w pierwszym rzędzie – nad rozdziałem dotacji federalnych)
zapewnił on określone gwarancje zachowania wpływów przedstawicielom „swo−
jego” klanu. Z kolei z punktu widzenia priorytetowego dla centrum federalnego
zadania utrzymania w regionie minimum stabilności ta „cena” odejścia Magomie−
dowa okazała się najbardziej do przyjęcia.
Rezygnacja ze stanowiska głowy Republiki Adygei przez Chazreta Sow−
miena, którego kadencja upływa na początku 2007 r., była de facto przesądzo−
na. Kluczową rolę w tym przypadku odegrała groźba powstania nowego konflik−
tu polityczno−etnicznego w kwietniu minionego roku, uwarunkowana zdecydowa−
nym wzrostem aktywności nieformalnie wspieranych przez administrację Sow−
miena narodowych organizacji adygejskich w związku z rozważaniem perspektyw
zjednoczenia republiki z Krajem Krasnodarskim. Centrum federalnemu udało
się obniżyć poziom napięcia dopiero w wyniku kompromisu: w rezultacie osią−
gniętych w Administracji Prezydenta nieformalnych porozumień ten projekt „inte−
gracji” został zdjęty z oficjalnego „programu dnia”, a szef Adygei zobowiązał się
do utrzymania stabilności do końca swojej kadencji przy następującej potem zmia−
nie u steru władzy. W ten sposób dopiero poważne zagrożenie destabilizacją sto−
sunków między grupami narodowościowymi sprawiło, że kurs na przedłuże−
nie pełnomocnictw Sowmiena został uznany za nieuzasadniony z punktu wi−
dzenia interesów federalnych. Zaś w przypadku podtrzymania stosunkowo sta−
bilnego układu sił politycznych w Adygei mógł być zrealizowany scenariusz bar−
dziej korzystny dla sprawującej władzę administracji.
Następcą Sowmiena na stanowisku przywódcy Adygei został rektor Uniwer−
sytetu Technologicznego w Majkopie i znany w regionie polityk Asłanczerij
Tchakuszynow, któremu oficjalnego poparcia – oprócz aktywnie promującego tę
nominację pełnomocnego przedstawiciela prezydenta w Południowym Okręgu Fe−
deralnym Dmitrija Kozaka – udzielił regionalny oddział Jednej Rosji. Podobnie
jak obecny prezydent republiki w momencie jego wyboru, Tchakuszynow wystę−
puje jako postać lojalna wobec centrum, chociaż szczególnego znaczenia temu
czynnikowi dodają szczegóły jego biografii: pomyślny rozwój kariery rektora Uni−
wersytetu Majkopskiego zawdzięcza on w znacznym stopniu pełnomocnemu
przedstawicielowi prezydenta w POK Dmitrijowi Kozakowi i kierownictwu regio−
nalnego oddziału JR. Ponadto, Tchakuszynow zdążył zademonstrować lojalność
wobec samego Władimirowa Putina: w 2000 r. aktywnie pracował w jego sztabie
wyborczym w Adygei (należy wziąć pod uwagę, że wyborcy w regionie tradycyj−
nie głosowali na „lewicowe” siły polityczne).
52
Wysunięcie kandydata „kompromisowego” pozwoliło kierownictwu regio−
nalnego oddziału Jednej Rosji przy udziale urzędników federalnych zminimalizo−
wać konflikty wewnątrzpartyjne: w trakcie głosowania kandydaturę Tchakuszyno−
wa poparło 50 deputowanych z 53, przeciw głosował tylko jeden. Stwarza to okre−
śloną „trwałość” współpracy władzy wykonawczej i ustawodawczej w najbliższej
perspektywie, co teoretycznie powinno sprzyjać wzrostowi efektywności rządze−
nia. Charakterystyczne, że część niedawnych zwolenników Chazreta Sowmiena
spośród kierownictwa „społeczności adygejskiej” już opowiedziała się za współ−
pracą z kandydatem „federalnym”. W danym przypadku ważną rolę odegrał za−
równo wysoki status społeczny następcy Chazreta Sowmiena, jak i sam fakt
wysunięcia na stanowisko głowy republiki reprezentanta elity regionalnej,
a nie „obcego” – z administracji Kraju Krasnodarskiego czy urzędnika federalnego.
Wielu przedstawicieli społeczności narodowych Adygei (a także ich stronni−
cy w organach władzy republikańskiej) gotowych jest poprzeć Asłanczerija Tcha−
kuszynowa w nadziei na to, że wraz z przyjściem nowego lidera „zasady gry” nie
zmienią się w zasadniczy sposób. Równocześnie, póki co, przedwcześnie jest
mówić o ostatecznej stabilizacji sytuacji w republice. Adygeę charakteryzuje
znacząca „fragmentaryzacja” elit, a poważne konflikty między grupami interesów
są nadal aktualne. W związku z tym wyjątkowego znaczenia nabierają kwestie po−
lityki personalnej, związane z koniecznością efektywniejszego uwzględnienia in−
teresów rosyjskojęzycznej większości przy podziale funkcji administracyjnych,
a także problem walki z korupcją, przenikającą skonstruowane według zasad kla−
nowych instytucje władzy regionalnej. Ich rozwiązaniem zainteresowane jest tak−
że centrum – w przeciwnym razie konflikty wewnątrz elit będą się tylko pogłębiać,
a względna stabilizacja w regionie znowu może zostać zagrożona.
O ile rozwój wydarzeń w Dagestanie i Adygei można rozpatrywać jako wy−
muszoną (z punktu widzenia centrum federalnego) rotację władzy w podmiotach
narodowych, o tyle przedłużenie pełnomocnictw prezydentów Republik Basz−
kirii (RB) i Jakuckiej (RJ) Murtazy Rachimowa i Wiaczesława Sztyrowa sta−
nowi przykład federalnych decyzji kadrowych zgodnych z zasadą „lojalność
w zamian za zachowanie stanowisk”. W niemałym stopniu uwarunkowane jest
to strategicznym znaczeniem podtrzymania stabilności sytuacji w bogatych w su−
rowce regionach na progu kampanii wyborczych lat 2007−2008.
I tak, nabierające siły pogłoski o popadnięciu w „niełaskę” i rychłej dymisji
Rachimowa w warunkach nietrwałości „równowagi elit” i przy braku ukształtowa−
nej kontrelity w regionie (a zatem i realnej alternatywy wobec obecnego prezyden−
ta RB) mogłyby stać się katalizatorem procesu destabilizacji, co nie odpowiada
53
kluczowym priorytetom polityki federalnej. Konsekwencje ponownej nominacji
Rachimowa obejmują zarówno płaszczyznę polityczną jak i gospodarczą.
Po pierwsze, w zamian za pozostawienie instrumentów władzy w rękach przedsta−
wicieli dominującej grupy interesów („klanu Rachimowa”) centrum otrzymuje
określone gwarancje lojalności administracji RB w toku nadchodzących kampanii
wyborczych. Po drugie, po nominacji Rachimowa perspektywy ustanowienia kon−
troli federalnej nad kluczowymi aktywami baszkirskiego kompleksu paliwowo−
−energetycznego (KPE) stają się znacznie jaśniejsze.
„Najciekawsze” aktywa baszkirskiego sektora naftowego zostały sprywatyzo−
wane w 2003 r., po czym pakiety kontrolne Baszniefti, Baszkirnieftieproduktu
i czterech rafinerii zostały wniesione do kapitału zakładowego „Baszkirskiego ka−
pitału”, za głównego współwłaściciela którego uważany jest syn głowy RB, Urał
Rachimow. Przy czym na progu wyborów prezydenta RB w 2003 r. na szczeblu
federalnym osiągnięte zostało nieformalne porozumienie, które przewidywało
przekazanie najważniejszych przedsiębiorstw republikańskiego KPE pod kontrolę
centrum w zamian za polityczne wsparcie dla Murtazy Rachimowa. Jednak póź−
niej administracja regionalna konsekwentnie ignorowała realizację warunków go−
spodarczych dealu”. W związku z tym „odwrotną stroną” niedawnej decyzji
o ponownej nominacji Rachimowa stało się przejście centrum federalnego
do strategii bezpośredniej „presji siłowej” na elity baszkirskie w celu odzy−
skania przez państwo największych aktywów gospodarczych: od kilku miesię−
cy kontrole działalności największych przedsiębiorstw RB prowadzi Prokuratura
Generalna. W tym samym czasie walkę o udział w „podboju” baszkirskich akty−
wów rozpoczęły największe grupy finansowo−przemysłowe – Gazprom i Rosnieft.
Holdingowi „siłowemu” gwałtownie brakuje mocy przerobowych ropy, w związ−
ku z czym wielce prawdopodobna wydaje się możliwość sprzedaży Rosniefti ak−
cji „Baszkirskiego kapitału”, należących do spółki finansowo−akcyjnej Sistiema.
Kierownictwo Gazpromu z kolei planuje szeroko zakrojoną ekspansję w branży
petrochemicznej i przerobu ropy i są podstawy aby sądzić, że kluczowym elemen−
tem „targu” w kwestii ewentualnej zmiany władzy w regionie stała się rezygnacja
ze sprzeciwu wobec tego procesu frakcji politycznych, „afiliowanych” przy lokal−
nej administracji.
W podobny sposób rozwijała się sytuacja podczas rozstrzygnięcia „kwestii
personalnej” w Jakucji: „ceną” za przedłużenie pełnomocnictw Wiaczesława
Sztyrowa stało się ograniczenie żądań gospodarczych elit narodowych po−
przez przyjęcie „kompromisowego” wariantu podziału własności podczas
przekazywania centrum federalnemu kontroli nad monopolem diamentowym
54
– Ałrosą. To zadanie zostało postawione przez Władimira Putina przed Minister−
stwem Finansów jeszcze w 2001 r., jednak jego wykonanie było utrudnione tym,
że proces przekierowania „diamentowych” strumieni finansowych dotykał in−
teresów bardzo wielu wpływowych graczy politycznych skali federalnej.
W danym przypadku mowa zarówno o reprezentantach frakcji „liberalnej” elit, dla
której aktywa Ałrosy stanowią podstawę zaplecza materialnego, jak i o „siłowi−
kach”, potencjalnie zainteresowanych ekspansją na obszarze tradycyjnych wpły−
wów konkurentów.
Na poziomie regionalnym walka o Ałrosę toczyła się przez kilka lat, ale do−
piero w listopadzie ubiegłego roku kierownictwo Ministerstwa Finansów z Alek−
siejem Kudrinem na czele zdołało zmusić administrację Jakucji do podpisania pro−
tokołu, określającego najważniejsze etapy federalizacji spółki. Przy czym zgo−
dziwszy się formalnie na przedstawione przez centrum federalne warunki podzia−
łu majątku, prezydent Jakucji przez długi czas uchylał się od aktywnych działań
w tej sferze, preferując politykę „lawirowania” w celu uniknięcia otwartego kon−
fliktu z głównymi federalnymi grupami interesów i orientując się na poparcie lo−
kalnych elit i mieszkańców republiki.
W tym samym czasie trwały negocjacje w kwestii rekompensaty nieuniknio−
nych strat budżetowych Jakucji. Przekazanie we własność Ałrosy majątku „Jaku−
tałmazu”, na bazie którego na początku lat 90. powstała spółka (te aktywa strony
powinny wnieść do kapitału zakładowego Ałrosy w charakterze opłaty udziałów
federalnych i republikańskich), pociąga za sobą zmniejszenie dochodów republiki
o 10 (w ocenie administracji regionu) lub o 9 (w ocenie Ministerstwa Finansów)
mld rubli rocznie. W związku z tym suma żądań zgłoszonych początkowo przez
administrację republiki była bezprecedensowa – 500 mln dolarów z budżetu fede−
ralnego.
Jednak zakończenie procesu przejęcia monopolu diamentowego pod kon−
trolę centrum federalnego przed upływem roku miało strategiczne znaczenie,
przede wszystkim, dla kierownictwa Ministerstwa Finansów, z tego względu
dla osiągnięcia celu Aleksiej Kudrin był gotów na szereg ustępstw wobec elit re−
gionu. Jednym z nich stało się, ostatecznie, przedłużenie kadencji Wiaczesława
Sztyrowa. Strona gospodarcza osiągniętego porozumienia wygląda następująco.
Deputowani Ił Tumen zatwierdzili wariant ugody, zgodnie z którym zasadni−
cza część majątku „Jakutałmazu” zostanie przekazana państwu i następnie wnie−
siona do kapitału zakładowego Ałrosy. Z kolei nowy mechanizm podziału docho−
dów z podatku od wydobycia zasobów naturalnych miał zaspokoić oczekiwania
gospodarcze jakuckich elit: zgodnie z przyjętą niedawno ustawą wszystkie wpły−
55
wy z podatku od wydobycia diamentów przekazywane są do budżetów regional−
nych (wcześniej ich udział wynosił 60%). Praktycznie wszystkie straty centrum fe−
deralnego (2,6 mld rubli rocznie) otrzyma Jakucja, z wyłączeniem 18 mln rubli
na korzyść budżetu obwodu archangielskiego (wydobycie diamentów przez spół−
kę „Siewierałmaz”) i 0,4 mln rubli na korzyść Kraju Permskiego (kopalnia „Ura−
łałmaz”). Drugim źródłem rekompensat będzie spisanie niektórych obiektów so−
cjalnych i infrastruktury z rachunku Jakucji na rachunek FR. Środki te w wysoko−
ści 2 mld rubli zostały założone w budżecie państwowym na 2007 r. W budżecie
republikańskim pozostaną także ulgi Ałrosy z tytułu realizacji lokalnych progra−
mów socjalno−gospodarczych i ekologicznych – 2% od wartości sprzedanych
przez Ałrosę surowych diamentów. Ponadto, przedstawiciele Gazpromu oświad−
czyli już, że z 2,4 trln rubli, zaplanowanych na realizację generalnego planu zaopa−
trzenia w gaz i gazyfikacji Dalekiego Wschodu, w republice zagospodarowanych
zostanie 500 mld rubli. Wreszcie, Agencja Majątku Państwowego podjęła zasad−
niczą decyzję o uznaniu prawomocności niedawnej emisjii akcji spółki „Jakutu−
gol”: właścicielami pakietów akcji został rząd Jakucji (75% minus 1 akcja) i gru−
pa „Mieczeł” (25% plus jedna akcja). W ten sposób do końca roku powienien zo−
stać zakończony główny etap odzyskania przez państwo monopolu diamentowego.
Najbardziej znaczącym skutkiem politycznym ostatecznej redystrybucji aktywów
będzie wzmocnienie administracyjnych wpływów szefa Ministerstwa Finansów
i jednego z liderów frakcji „liberalnej” Aleksieja Kudrina, realizującego strategicz−
nie polecenie Władimira Putina. Problem minimalizacji możliwych „kosztów”
współpracy z elitami narodowościowymi w dalszej perspektywie będzie musiało
rozwiązać kierownictwo Gazpromu, rozszerzającego wpływy w obiecującym
z punktu widzenia zasobów surowcowych regionie.
56
Jak Pan/Pani ocenia pracę gubernatora swojego regionu?
(WCIOM, październik 2006 r., dane w skali Okręgów Federalnych)
popieram
nie
popieram
trudno
powiedzieć
COF
PZOK
POK
NOK
UOK
SOK
DOK
Legenda: COK – Centralny Okręg Federalny; PZOK – Północno−Zachodni Okręg Federalny;
POK – Południowy Okręg Federalny; NOK – Nadwołżański Okręg Federalny; UOK – Uralski
Okręg Federalny; SOK – Syberyjski Okręg Federalny; DOK – Dalekowschodni Okręg Federalny
Osobno należy powiedzieć o dwóch spodziewanych, ale ostatecznie nie
podjętych decyzjach personalnych centrum – o dymisji najbogatszego obywa−
tela FR (według miesięcznika „Forbes”), Romana Abramowicza, ze stanowiska
gubernatora Czukockiego Okręgu Autonomicznego (CzOA) i o mianowaniu szefa
rządu Czeczenii, Ramzana Kadyrowa, na stanowisko prezydenta republiki
w związku z osiągnięciem wieku 30 lat (nominacja została zatwierdzona 3 marca
2007 r. – tłum.).
W formie plotek o zakończeniu kariery politycznej jednego z najbardziej
„modelowych” rosyjskich „oligarchów” środki masowego przekazu pisały przez
cały miniony rok, a 20 grudnia po zamkniętym spotkaniu z Władimirem Putinem
Roman Abramowicz po raz pierwszy publicznie oświadczył, że zwrócił się do pre−
zydenta z prośbą o zwolnienie go z obowiązków szefa regionu. Oficjalne uzasad−
nienie tej decyzji jest całkiem logiczne: podstawowym zadaniem „ekipy” mene−
dżerskiej Abramowicza po wymuszonym mianowaniu na stanowisko gubernatora
(2000 r.) było poszukiwanie dróg wyprowadzenia jednego z najbiedniejszych re−
57
gionów z kryzysu gospodarczego i na chwilę obecną cel został osiągnięty, o czym
jednoznacznie świadczą wskaźniki budżetowe (Produkt Regionalny Brutto CzOA
w 2001 wynosił 7,9 mld rubli, w 2004 r. – 15,1 mld rubli, a na 2006 r. zaplanowa−
no wzrost do 21 mld rubli). Publiczny charakter wniosku Abramowicza do prezy−
denta pozwala przypuszczać, że tym razem prawdopodobieństwo jego akceptacji
na szczeblu federalnym jest wysokie. Tym niemniej, zmiany kierownictwa Czu−
kotki póki co nie można uznać za fakt dokonany – jak oświadczyła służba pra−
sowa prezydenta, Władimir Putin odnotował osiągnięcia, wyrażając przekonanie,
że Abramowicz w dalszym ciągu będzie pracował na pożytek okręgu. Z kolei gu−
bernator oświadczył, że będzie kontynuował „realizację szeregu projektów gospo−
darczych, mających na celu dalszy wzrost poziomu życia” w regionie.
Z punktu widzenia perspektyw rozwoju regionalnego kluczowe znaczenie ma
zapobiegnięcie spadkowi poziomu dochodów budżetowych a w konsekwencji po−
ziomu życia ludności po przerejestrowaniu najważniejszego płatnika okręgu
– spółki Sibnieft (w konsekwencji przemianowanej na Gazpromnieft) – do Sankt
Petersburga. Jak wynika z wypowiedzi czukockich urzędników, „antykryzysowy”
mechanizm finansowania już działa. Zgodnie z przeprowadzonymi obliczeniami,
w perspektywie 5 lat potrzebnych będzie około 500 mln USD (rzędu 2000 USD
rocznie na mieszkańca), by nie dopuścić do drastycznego spadku poziomu życia
w regionie i Roman Abramowicz już wykorzystał swoje kontakty polityczne po to,
by nakłonić Ministerstwo Finansów do przyznania dotacji na kwotę 6 mld rubli
w celu pokrycia strat budżetu. Zastępca ministra finansów, Anton Siłuanow, po−
twierdził, że ministerstwo już zwróciło 3 mld rubli, a jeszcze 3,3 mld na te cele
przewidziane zostały w budżecie na 2007 r. Ponadto, Abramowicz obiecał nadal
wpłacać do budżetu CzOA podatki od swoich dochodów jako osoby fizycznej (1
mld rubli rocznie).
Tym niemniej, przyjęcie prośby „oligarchy” o dymisję może zostać odło−
żone do czasu rozpatrzenia przez rząd przygotowanego przez administrację
Abramowicza programu „Strategia rozwoju gospodarczego CzOA do 2020
roku” (zaplanowane na marzec 2007 r.) i rozwiązania zasadniczej kwestii o źró−
dłach jego finansowania. Pośrednio potwierdza to także informacja służby praso−
wej głowy państwa o tym, że Władimir Putin powierzył gubernatorowi Czukotki
„pełnienie swoich obowiązków na czas nieokreślony”.
Druga oczekiwana decyzja personalna centrum dotyczyła zmiany władzy
w Republice Czeczenii. Sytuacja wewnątrz elit w regionie charakteryzuje się per−
manentnym konfliktem politycznym między zwolennikami Ramzana Kadyrowa,
który de facto skupił w swoich rękach najważniejsze instrumenty rządzenia i for−
58
malnego szefa republiki Ału Ałchanowa, na koncie którego pozostają wpływy,
wynikające z prawnego statusu prezydenta. O napiętych relacjach między premie−
rem i prezydentem RCz najlepiej świadczy to, że od czasu do czasu konflikt prze−
dostaje się do sfery publicznej, przy czym obie strony konfliktu apelują do prezy−
denta FR jako do federalnego „arbitra”. Jednym znajlepszych przykładów było
„rozjemcze” spotkanie Władimira Putina z Ałchanowem i Kadyrowem 5 maja,
które to miało miejsce wkrótce po starciu zbrojnym między przedstawicielami
służb ochrony prezydenta i szefa rządu.
Zaznaczmy, że ubiegły rok wyróżnił się znaczącym wzrostem „kapitału”
politycznego szefa czeczeńskiego rządu. Kluczowymi czynnikami wzrostu jego
popularności wśród mieszkańców Czeczenii były osiągnięcia w sferze rozwoju
społeczno−gospodarczego republiki (w oparciu o bezprecedensowe zwiększenie
federalnej pomocy finansowej), a także zdecydowane i publiczne stanowisko Ka−
dyrowa w kwestii podziału kompetencji z centrum federalnym. W danym przypad−
ku oczywista jest tendencja do wzrostu oczekiwań gospodarczych czeczeńskiej
elity: kierownictwo regionu nieraz deklarowało zamiar uzyskania bezprecedenso−
wych ulg, włączających status specjalnej strefy ekonomicznej (SSE) w skali całe−
go terytorium republiki, kontrolę nad zasobami naturalnymi i zwolnienie od podat−
ków od osób fizycznych i prawnych (na 10−15 lat). Ponadto, zasadnicze znaczenie
ma nadal kwestia przekazania we własność regionu majątku przedsiębiorstw lokal−
nego kompleksu paliwowo−energetycznego (przedsiębiorstwo państwowe Cze−
czennieftiechimprom), a także wydania licencji na wykorzystanie złóż. Poparte
przez rząd Kadyrowa działania mają na celu zmianę obecnego mechanizmu po−
działu zysków z ropy, wydobywanej na terytorium RCz. Mowa o przekazaniu rzą−
dowi RCz pakietu kontrolnego akcji spółki−córki koncernu Rosnieft – „Groznie−
ftiegaz” (w tym celu znajdujący się w regionalnych rękach pakiet należy uzupeł−
nić 2% akcji) i zmianie charakteru licencji na prawo zagospodarowania i wykorzy−
stania złóż na terytorium RCz. Jednak centrum nie jest gotowe iść na takie ustęp−
stwa, co jest w pełni zasadne: większość oczekiwań gospodarczych rządu RCz
nie wpisuje się w ramy federalnego pola konstytucyjnego.
Należy podkreślić, że konflikt Ałchanowa z Kadyrowem nosi charakter
strukturalny i w pełni odzwierciedla sprzeczności ukształtowanego w Czecze−
nii systemu politycznego. Mowa o formalnym od samego początku statusie Ału
Ałchanowa jako głowy republiki i przeniesieniu (przy milczącej akceptacji cen−
trum) realnych pełnomocnictw władzy na premiera zgodnie z logiką sukcesji
na zasadzie pokrewieństwa klanowego. Równocześnie interesy potencjalnych
przeciwników Kadyrowa są skrajnie różnorodne i często sprzeczne, dlatego trady−
59
Jak w ostatnim czasie rozwija się sytuacja w Czeczenii?
(FOM, czerwiec 2006 r.)
poprawia się
nie ulega zmianie
pogarsza się
trudno powiedzieć
cyjne wsparcie centrum dla premiera jako postaci dominującej w ramach
czeczeńskiego systemu politycznego, prawdopodobnie, pozostanie prioryte−
tem w ciągu rozpoczynającego się roku. Wątpliwe jest, by nominacja Ramzana
Kadyrowa na stanowisko prezydenta w 2007 r. odpowiadała priorytetom centrum,
zakładającym działanie na rzecz stabilności i możliwie największej przewidywal−
ności rozwoju procesów politycznych w potencjalnie „wybuchowym” regionie
północnokaukaskim.
Analiza aspektu „kadrowego” polityki regionalnej czyni aktualnym także za−
gadnienie o perspektywie wymiany elity regionalnej. Mowa zarówno o potencjal−
nych kandydatach na federalny „awans”, jak i o pretendentach na wypadnię−
cie z grona przywódców regionalnych po zakończeniu kadencji. Póki co nie−
wiele jest precedensów rekrutacji przywódców regionalnych na stanowiska szcze−
bla federalnego i ubiegły rok nie wniósł jakichkolwiek zmian do tego stanu rzeczy.
Powołanie byłego gubernatora obwodu tiumeńskiego Siergieja Sobianina na sta−
nowisko szefa Administracji Prezydenta (listopad 2005 r.) – to dopiero drugi
(po permskim przywódcy Juriju Trutniewie) przypadek przejścia gubernatora
do pracy w Moskwie z widocznym awansem (inne przypadki, dotyczące guberna−
torów Sankt Petertsburga i Kraju Nadmorskiego Władimira Jakowlewa i Jewgie−
nija Nazdratienko – trudno nazwać postępem w karierze).
60
Przy braku wykształconych formalnych kryteriów efektywności pracy szefów
podmiotów można mówić o najbardziej ogólnych parametrach kształtowania
wizerunku politycznego przedstawicieli korpusu gubernatorskiego na szcze−
blu federalnym. Jako takie występują poziom lojalności tego czy innego lidera re−
gionu wobec centrum federalnego, której odbiciem jest aktywność lokalnej admi−
nistracji w sferze wprowadzenia w życie inicjatyw federalnych, umiejętność za−
gwarantowania stabilności politycznej na podległym terytorium, a także efektyw−
ność rządzenia, której wskaźnikiem najczęściej jest klimat inwestycyjny i ogólny
poziom regionalnego rozwoju społeczno−gospodarczego. W związku z tym,
do grona „efektywnych” liderów regionalnych, mogących pretendować
na „awans”, można zaliczyć szefów Krajów Krasnojarskiego i Krasnodar−
skiego, Aleksandra Chłoponina i Aleksandra Tkaczowa.
Krasnojarski gubernator tradycyjnie podtrzymuje bliskie kontaky z admini−
stracją federalną, a powierzony mu region korzysta z „klauzuli najwyższego
uprzywilejowania”. Uwarunkowane jest to tym, że Chłoponin regularnie poświad−
cza swoją lojalność wobec centrum federalnego i dosyć aktywnie działa w sferze
realizacji inicjatyw prezydenckich. I tak, z powodzeniem został ukończony projekt
połączenia Kraju Krasnojarskiego z Ewenkijskim i Tajmyrskim Okręgami Auto−
nomicznymi. Pozycjonując się w roli głównego kandydata na stanowisko sze−
fa połączonego podmiotu, Chłoponin kontynuuje strategię promocji swojego
pozytywnego wizerunku politycznego na szczeblu federalnym poprzez inicjo−
wanie licznych inicjatyw w sferze polityki regionalnej. W lipcu ubiegłego roku
wystąpił on z propozycją utworzenia nowej struktury politycznej – komisji plano−
wania strategicznego, której głównym zadaniem byłoby opracowanie programów
rozwoju podmiotów federalnych. W ten sposób krasnojarski przywódca po raz ko−
lejny zademonstrował pragnienie podwyższenia swojego statusu – nie można wy−
kluczyć, że poprzez przekształcenie na swoją korzyść pełnomocnictw kompetent−
nego w tej sferze Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, pozycja kierownictwa któ−
rego coraz bardziej się waha. Jednakże póki co, plotki o dymisji Jakowlewa nie
znajdują potwierdzenia, dlatego za wcześnie jest, by mówić o możliwym awan−
sie Chłoponina, szczególnie biorąc pod uwagę, że inicjowane przez niego progra−
my rozwoju połączonego podmiotu są jeszcze dalekie od zakończenia.
Aleksandra Tkaczowa również można określić jako potencjalnego kan−
dydata do awansu federalnego: plotki o tym, że przeniesie się do pracy w Mo−
skwie były rozważane w środkach masowego przekazu przez niemal cały ubiegły
rok. W niemałym stopniu sprzyjały temu regularne osobiste spotkania przywódcy
Kubania z Władimirem Putinem. Chociaż, biorąc pod uwagę opisany algorytm
61
oceny efektywności, można skonstatować, iż pozycje gubernatora Tkaczowa, kie−
rującego strategicznej wagi regionem z rozwiniętą gospodarką, na szczeblu fede−
ralnym są i bez tego trwałe. Za główny czynnik efektywności rządzenia admi−
nistracji krasnodarskiej słusznie uważa się aktywne przyciągnięcie do krasno−
darskiej gospodarki inwestycji zagranicznych, których wartość w ubiegłym ro−
ku sięgnęła blisko 77 mld rubli.
Na osobną uwagę zasługuje szeroko zakrojona kampania promocyjna, prowa−
dzona przez kierownictwo Kraju w związku z przygotowaniami do organizowa−
nych w regionie XXII Zimowych Igrzysk Olimpijskich. Realizacja idei „Soczi
2014” może potencjalnie przynieść dywidendy polityczne, przede wszystkim, gu−
bernatorowi Kraju, który otrzyma możliwość zaprezentowania siebie jako skutecz−
nego działacza politycznego skali federalnej. Znaczącemu wzmocnieniu jego
wpływów sprzyjało także przyjęcie przez rząd federalnego programu celowego
„Rozwój Soczi jako kurortu górsko−klimatycznego (2006−2014)”, przewidującego
dodatkowe finansowanie w wysokości 122,9 mld rubli bez względu na to, czy So−
czi otrzyma status stolicy olimpijskiej.
W ciągu minionego roku w środkach masowego przekazu niejednokrotnie po−
jawiała się informacja o możliwym wznowieniu na szczeblu federalnym karie−
ry politycznej gubernator Sankt Petersburga Walentiny Matwijenko. Za pod−
stawę tego typu plotek posłużyło to, że szefowa administracji „północnej stolicy”
całkiem skutecznie realizowała swoje strategiczne zadania. Kluczowym z nich by−
ło poszerzenie zaplecza materialnego administracji Petersburga poprzez rejestrację
całego szeregu potężnych korporacji (Wniesztorgbank, Gazpromnieft, SIBUR
Holding, Transnieftieprodukt, Transaero, Rostelekom i in.), wpływy podatkowe
od działalności których pozwoliły po raz pierwszy od wielu lat skonstruować pro−
ficytowy budżet miasta. Przyjęto także decyzję o utworzeniu w północnej stolicy
pierwszej rosyjskiej giełdy naftowej. Warunków dla swobodnego handlu ropą,
które zakłada istnienie giełdy, jeszcze w Rosji nie ma, jednak ważniejszy jest po−
lityczny aspekt tego procesu, świadczący o trwałej tendencji do poszerzania wpły−
wów gubernator Matwijenko na federalnym szczeblu władzy.
Tym niemniej, prawdopodobieństwo powołania Walentiny Matwijenko
na fotel głowy państwa w 2008 r. jest niewysokie. Przede wszystkim, należy
wziąć pod uwagę, że realizacja przedstawionego przez Matwijenko i uzgodnione−
go z Władimirem Putinem szeroko zakrojonego programu rozwoju infrastruktury
miejskiej może służyć jako wspaniała podstawa gubernatorskiej kampanii wybor−
czej, jednak jest on jeszcze daleki od zakończenia. Ponadto, szefowa administracji
petersburskiej demonstrująca od dawna trafne wyczucie koniunktury politycznej
62
nieraz publicznie podkreślała zainteresowanie utrzymaniem swojego obecnego
statusu. Realnym potwierdzeniem tych planów był przedterminowy wniosek o vo−
tum zaufania przedłożony prezydentowi (kadencja Matwijenko upływa w paź−
dzierniku 2008 r.) i dające się łatwo przewidzieć zatwierdzenie na stanowisku, któ−
re miało miejsce 20 grudnia. W ten sposób Walentyna Matwijenko postanowiła za−
wczasu zadbać o wzmocnienie swoich pozycji u progu wyborów do miejskiego
zgomadzenia ustawodawczego. Biorąc pod uwagę napięte relacje Matwijenko z li−
derem Sprawiedliwej Rosji Siergiejem Mironowem, aktywnie uczestniczącym
w kampanii, przedłużenie pełnomocnictw przez całkowicie lojalną legislaturę pe−
tersburską obecnej kadencji wydaje się optymalnym rozwiązaniem – w zgroma−
dzeniu ustawodawczym następnej kadencji liczba deputowanych, „wiernych”
miejskiej administracji, w nieunikniony sposób zmniejszy się.
W tym kontekście należy podkreślić, że rozważenie perspektyw rektrutacji
przedstawicieli korpusu gubernatorskiego na najwyższe stanowiska w państwie
niezależnie od rozpatrywanych personaliów nosi czysto hipotetyczny charakter.
Znaczenie elit regionalnych w przeprowadzeniu operacji „Następca” sprowa−
dza się, przede wszystkim, do zapewnienia stabilności i zapobieżenia sytu−
acjom „wybuchowym”, związanym ze wzrostem napięcia społecznego lub w sto−
sunkach etnicznych. W tych warunkach prawdopodobieństwo pojawienia się
wśród sprawujących władzę przywódców podmiotów kandydata na fotel pre−
zydencki jest niezbyt wysokie. Jako wyjątek można rozpatrywać obecnego szefa
Administracji Prezydenta Siergieja Sobianina, którego rozwój politycznej kariery
pozwala zaliczyć do reprezentantów elity regionalnej. Doświadczony i dostatecz−
nie ambitny polityk, cieszy się on reputacją twardego przywódcy i skutecznego
menedżera a równocześnie jest jedną z najbardziej niedostępnych postaci na fede−
ralnym szczeblu władzy, nie należącą do żadnej z rywalizujących frakcji elity.
Przez okres roku pełnienia funkcji szefa AP Sobianin udzielił zaledwie trzech
wywiadów – od razu po nominacji odpowiedział na pytania dziennikarzy państwo−
wych kanałów telewizyjnych, a w czasie pobytu w Wielkiej Brytanii w maju tego
roku spotkał się z korespondentem „The Times”. Były gubernator obwodu tiumeń−
skiego niejednokrotnie potwierdzał swoją lojalność wobec głowy państwa.
W 2000 r. wchodził w skład grupy inicjatywnej na rzecz powołania Putina na pre−
zydenta, następnie wystąpił z inicjatywą przedłużenia pełnomocnictw prezydenta
do siedmiu lat i był jednym z pierwszych gubernatorów, którzy wstąpili do Jednej
Rosji. Kierując obwodem tiumeńskim podpisał z małą ojczyzną prezydenta umo−
wę o współpracy, w ramach której tiumeńskie grupy biznesowe finansowały od−
nowienie zabytków architektury w Sankt Petersburgu. Wiele elementów prowa−
63
dzonych w regionie przekształceń, na przykład „jednokanałowe” finansowanie za−
kładów medycznych lub zasada „pieniądze za uczniem”, zostało następnie wyko−
rzystane przy opracowaniu projektów narodowych, a zmiana bezpośrednich wybo−
rów mera stolicy obwodu na jego wybór przez deputowanych miejskiej dumy zna−
lazła odbicie w poprawkach do ustawy o samorządzie lokalnym. W przeddzień
ogłoszenia dorocznego orędzia przed Zgromadzeniem Federalnym Władimir Putin
specjalnie podkreślił wiodącą rolę szefa Administracji Prezydenta w przygotowa−
niu dokumentu. Wreszcie, wpływy Sobianina umocniły się w wyniku jego nomi−
nacji na prestiżowe stanowisko przewodniczącego rady dyrektorów korporacji
„Tweł” (funkcję tę sprawował wcześniej doradca prezydenta Siergiej Prichodźko),
zarządzającej państwowymi pakietami akcji przedsiębiorstw, wydobywających
i przetwarzających paliwo atomowe.
W ten sposób szef Administracji Prezydenta de facto stał się kuratorem ostat−
niej szeroko zakrojonej reformy, którą planuje się przeprowadzić przed wyborami
prezydenckimi – przemian w sektorze atomowym. Tym niemniej, „osobiste” wpły−
wy polityczne Siergieja Sobianina póki co nie do końca odpowiadają jego miejscu
w nieformalnej hierarchii federalnych struktur władzy, dlatego przedwcześnie jest
mówić o jego znaczących szansach na awans do roli następcy Władimira Putina.
Należy tylko uwzględnić, że w warunkach ogólnego odsunięcia elit regionalnych
od procesu rotacji władzy federalnej taki scenariusz ma prawo istnieć.
Analiza rozwoju regionalnych procesów politycznych w ciągu ubiegłego roku
pozwala określić także kilka postaci, którym w największym stopniu zagraża utra−
ta statusu lidera regionalnego. Na otrzymanie prezydenckiego „votum zaufania”
nie mogą raczej liczyć prezydenci Republik Tuwy i Buriacji Szerig−oł Oorżak
i Leonid Potapow (ich kadencje upływają odpowiednio w marcu i czerwcu 2007
r.). W pierwszym przypadku formalnych powodów do przyjęcia takiej decyzji jest
aż nadto. Po pierwsze, poważną porażką władz Tuwy był słaby rezultat Jednej Ro−
sji podczas wyborów 8 października (na listę partyjną z Szerig−ołem Oorżakiem
na czele oddano tylko 46,3% głosów, zamiast zaplanowanych 70%). Po drugie, na−
leży uwzględnić zdecydowaną niepopularność głowy republiki i skrajnie niski po−
ziom społeczno−gospodarczego rozwoju regionu. Po trzecie, skrajnie negatywny
wpływ na wizerunek kierownictwa regionu ma nadal niestabilna sytuacja politycz−
na, związana z postępowaniami sądowymi w sprawie pozwów działaczy lokalnego
oddziału RPŻ (Rosyjskiej Partii Życia – tłum.), którzy zaskarżyli wyniki jesiennych
wyborów w pięciu okręgach jednomandatowych Kyzyłu, i „démarche” części po−
nownie wybranych deputowanych−„jednorosów”, którzy demonstracyjnie opuścili
parlament, blokując tym samym prace regionalnej władzy ustawodawczej.
64
Perspektywa zmiany władzy w Tuwie jest zatem całkiem realna, w związku
z czym można prognozować zaostrzenie konfliktu między trzema głównymi
grupami wpływów, które ukształtowały się wokół prezydenta Szerig−oła Oorża−
ka, sekretarza regionalnego oddziału Jednej Rosji Szołbana Kara−Ooła, posiadają−
cego poparcie ze strony szefa Ministerstwa ds. Sytuacji Nadzwyczajnych Siergie−
ja Szojgu, i przewodniczącego izby ustawodawczej Churału Wasilija Ojuna, zdys−
kredytowanego aktywnym udziałem w konflikcie parlamentarnym. Z punktu wi−
dzenia interesów centrum poszukiwanie rozwiązania „kadrowego” utrudnione jest
tym, że Tuwa stanowi jaskrawy przykład podmiotu „mono−etnicznego”, dlatego
nominacja „obcego”, człowieka innej narodowości niż dominująca w regionie,
w danym przypadku wydaje się niecelowa, jednak w republice nie ma kandydata
„kompromisowego”, którego poparłyby wszystkie skonfliktowane z obecną wła−
dzą frakcje. Zauważmy, że zagospodarowaniem potencjału naturalnego regionu
zainteresowany jest taki gracz szczebla federalnego, jak spółka Siewierstal i nie
można wykluczyć, że kierownictwo koncernu będzie forsować swojego kandyda−
ta na stanowisko następcy Oorżaka.
Sytuacja w Buriacji wydaje się mniej określona, gdyż region odznacza się
brak iem widocznych konfliktów w łonie elity, co rozpatrywane jest na szczeblu
federalnym jako wskaźnik stabilności politycznej. Kierownictwo republiki z nie−
zmiennym prezydentem Leonidem Potapowem na czele przez długi czas demon−
strowało lojalność wobec centrum federalnego, aktywnie popierając wszystkie ini−
cjatywy prezydenckie – łącznie z projektem „integracji” regionów (buriacki przy−
wódca proponował nawet rozszerzenie ram tego procesu i stworzenie nowego pod−
miotu – Kraju Zabajkalskiego – składającego się z obwodu irkuckiego, Ust−Ordyń−
sko−Buriackiego Okręgu Autonomicznego, Republiki Buriacji, obwodu czytyń−
skiego i Agińsko−Buriackiego Okr. Aut.). Jednak w ciągu ubiegłego roku ta ten−
dencja uległa określonym zmianom. Są podstawy by sądzić, że właśnie nieformal−
ne (w tym finansowe) wsparcie buriackich organizacji narodowych ze strony ad−
ministracji Potapowa sprzyjało wzrostowi nastrojów protestacyjnych podczas
przygotowań do referendum o zjednoczeniu obwodu irkuckiego i UOBOA, co
w ostatecznym rachunku zmusiło centrum do podjęcia bezprecedensowych dzia−
łań w celu uniknięcia niepożądanego wyniku głosowania. Tym niemniej, groźba
destabilizacji sytuacji w okręgach autonomicznych – skupiających przedsta−
wicieli największego na Syberii etnosu buriackiego – pozostaje aktualna, co
przy uwzględnieniu priorytetów polityki federalnej w okresie przedwyborczym
może okazać się czynnikiem decydującym dla rozpoczęcia procesu zmiany wła−
dzy.
65
Wreszcie, jeszcze jednym potencjalnym kandydatem do opuszczenia listy
korpusu gubernatorskiego może być gubernator obwodu kamczackiego Mi−
chaił Maszkowcew. Formalnym tego powodem jest „planowa” likwidacja „pod−
ległego” mu terytorium jako samodzielnego podmiotu – już 1 lipca pojawi się no−
wy region FR (Kraj Kamczacki), utworzony w wyniku połączenia obwodu kam−
czackiego i Koriackiego Okr. Aut. Ten projekt „integracyjny” rozwinął się w du−
żym stopniu dzięki inicjatywie Maszkowcewa, prowadzącego intensywną agitację
na tle kłopotów z ogrzewaniem zimą 2005 r., za które odpowiadały poprzednie
władze KOA. Tym samym miał on możliwość zademonstrowania swojej lojalno−
ści wobec centrum federalnego i jako pierwszy „zgłosić” swoją kandydaturę
na stanowisko szefa zjednoczonego podmiotu. Tym niemniej, prawdopodobień−
stwo mianowania gubernatora „starej formacji”, znanego z sympatii do KPFR i do−
syć skomplikowanych relacji z centrum federalnym, od samego początku było
skrajnie niskie. Pogorszeniu wizerunku szefa Kamczatki na szczeblu federalnym
sprzyjała także seria „głośnych” procesów sądowych (w latach 2003−2004 guber−
natorowi obwodu i kilku urzędnikom jego administracji przedstawiono zarzuty
nadużycia władzy i malwersacji na kwotę 140 mln rubli). A w ciągu minionego ro−
ku w środkach masowego przekazu nie raz pojawiały się informacje o rychłej no−
minacji na stanowisko gubernatora nowego kraju potężnego przedsiębiorcy,
współwłaściciela grupy kompanii „Renowa” Wiktora Wekselberga, chociaż osta−
tecznej decyzji personalnej na szczeblu federalnym nie podjęto.
W tych warunkach niemal jedyną szansą Michaiła Maszkowcewa na zacho−
wanie swojej pozycji stało się przejście do współpracy z alternatywną „partią wła−
dzy”: na początku stycznia oświadczył on, że poprze Sprawiedliwą Rosję podczas
wyborów do zgromadzenia ustawodawczego kraju. Może to zapewnić głównemu
oponentowi Jednej Rosji zauważalny wzrost poparcia wyborczego w podmiocie
federacji z tradycyjnie wysokim udziałem głosowania protestacyjnego, szczegól−
nie jeśli uwzględnić fragmentację regionalnej elity, w składzie której w obecnej
chwili nie ma silnych postaci, zdolnych realnie konkurować z Maszkowcewem.
Jednak pytanie o to, na ile odzwajemnione poparcie „aktualnej lewicy” będzie
sprzyjać zachowaniu władzy przez szefa Kamczatki, pozostaje otwarte.
66
2.4. Partie polityczne
Życie partyjne aktywizowało się w miarę zbliżania się „wielkiego wyścigu”
2007 roku i dwoma jego głównymi aktorami stały się „dwie nogi” władzy – Jedna
Rosja i Sprawiedliwa Rosja. Na rosyjskim polu partyjnym rozpoczął się końcowy
etap przygotowań do zbliżającego się cyklu elektoralnego. Wybory 2007−2008 r.
będą mieć dla kraju znaczenie strategiczne. Władimir Putin nie raz oświadczał, że
zamierza złożyć urząd głowy państwa po upływie drugiej kadencji, dlatego moż−
na mówić, że w przyszłych wyborach prezydenckich powinno nastąpić przekaza−
nie władzy w kraju. W tych warunkach poprzedzająca je kampania parlamentarna
jest ważna z kilku punktów widzenia jednocześnie.
Po pierwsze, „następca” Putina będzie musiał współpracować z wybranym
w 2007 roku parlamentem co najmniej przez pierwszą kadencję swojej prezyden−
tury. Po drugie, wybory parlamentarne powinny stać się swoistą, zakrojoną
na wielką skalę „próbą” przed prezydenckimi. Ponadto, nowy skład Dumy Pań−
stwowej weźmie bezpośredni udział w legitymizacji wyników starcia o urząd gło−
wy państwa.
Przed rozpoczęciem walki przedwyborczej między potencjalnymi „następca−
mi”, każdy z nich powinien posiadać określoną strategię przedwyborczą Efektyw−
ność wykorzystania tych bądź innych schematów ideologicznych i technologii po−
litycznych może być oceniona według poziomu i skuteczności w trakcie wyborów
nowego korpusu deputowanych Dumy. Dlatego gonitwa parlamentarna będzie no−
sić nie mniej zacięty charakter niż prezydencka.
Rola Dumy Państwowej piątej kadencji w pierwszych latach rządów nowego
prezydenta będzie nadzwyczaj wysoka. Parlamentarzyści będą musieli „umoco−
wać” prawnie nowy reżim. Właśnie to korpus deputowanych będzie rozpatrywał
projekty ustaw, które zgłosi nowa głowa państwa, korygując system polityczny
pod swoje interesy. Przyjęte niedawno ustawodawstwo otwiera szerokie możliwo−
ści „samorealizacji” poszczególnych jednostek na polu partyjnym. Zgodnie z no−
wymi zasadami, w federalnych wyborach parlamentarnych będą uczestniczyć tyl−
ko odrębne partie, ich blokowanie się jest obecnie niemożliwe. Zostały przy tym
istotnie zaostrzone zasady rejestracji struktur partyjnych. W ten sposób powstaje
sytuacja, kiedy system partyjny FR powinien się zbliżyć do najbardziej przewidy−
walnego i „adekwatnego” wariantu „małopartyjnego”.
Jedna Rosja dosyć pewnie przeżyła rok i choć musiała nieco ustąpić miejsca
po regionalnych wyborach w marcu i październiku to ogólnie zachowała swoją po−
zycję bezspornego lidera na politycznym polu kraju. 2006 rok został uwieńczony
67
zwołanym w Jekaterynburgu VII zjazdem partii, który odbył się, jak odnotowało
wielu obserwatorów, w atmosferze żywo przypominającym epokę radziecką.
Zjazd nie uchwalił oczekiwanego programu partii, ograniczając się do oświadcze−
nia programowego, które było owocem prac pięciu autonomicznych grup anality−
ków. Zdaniem niektórych analityków, może to służyć jako dowód walki ideowej
w kierownictwie partii, której przedstawiciele na przestrzeni roku występowali
z oświadczeniami zarówno o charakterze prawicowo−liberalnym, jak i socjaldemo−
kratycznym. Nowa doktryna Jednej Rosji opiera się na trzech zadaniach prioryte−
towych: rozwoju gospodarki typu innowacyjnego, walki z korupcją oraz „zacho−
wania narodu”. Z kryzysu demograficznego, który dotknął Rosję, „jednorosjanie”
zamierzają wyjść w ciągu 10 lat. Między innymi, za cenę podwyższenia średniego
poziomu płac do 25 tysięcy rubli w ciągu trzech lat. Oświadczenie programowe
Jednej Rosji wypełniają zarówno koncepcyjne, jak i szczegółowe wytyczne – co,
według zamysłu autorów, powinno potwierdzać jej status „partii realnych spraw”.
Tym nie mniej, nie bacząc na zewnętrzne bogactwo ideowe, wielu delegatów zjaz−
du dość krytycznie oceniło stan ideologii partii.
W planie organizacyjnym zostało wzmocnione biuro Rady Naczelnejj partii,
do którego weszli gubernatorzy Wiktor Iszajew, Aleksandr Tkaczow i Aman Tu−
lejew, oraz szef Rosoboroneksportu Siergiej Czemiezow. Wbrew doniesieniom,
od członkostwa wymówił się szef RŻD (Rosyjskich Kolei SA – tłum.) Władimir
Jakunin, co może świadczyć o jego dużych ambicjach.
Można stwierdzić, że w 2006 roku jednak nie został rozwiązany problem par−
tii władzy – do tej pory jej główny resurs wyborczy opiera się na wysokim ratin−
gu prezydenta, który przekłada na nią osobistą popularność. W jakimś sensie Jed−
na Rosja w dalszym ciągu jest blokiem wyborczym. Choćby partyjni ideolodzy nie
wiedzieć ile razy głosili, że dzisiaj JR kojarzy się przede wszystkim z kursem pre−
zydenta, a nie z jego osobowością, to bez poparcia Władimira Putina „jednorosja−
nom” będzie trudno. Szczególnie w kontekście powstałej i błyskawicznie przy−
śpieszającej pod koniec roku Sprawiedliwej Rosji. Walka między tymi partiami
może stać się główną intrygą partyjnego roku 2007 i osnową scenariusza politycz−
nego w wyborach deputowanych do Dumy Państwowej.
Jednym z głównych intryg partyjnych 2006 roku była metamorfoza partii Ro−
dina (Ojczyzna – tłum.). Po wyborach deputowanych do Dumy Państwowej
czwartej kadencji ta struktura była jednym z głównych newsmakerów na rosyjskim
polu partyjnym: w centrum uwagi „społeczeństwa” były nieustanne roszady w kie−
rownictwie partii, wykluczenie Siergieja Baburina z partii i następujący po tym
rozłam frakcji, wreszcie zjednoczenie z Rosyjską Partią Życia (RPŻ).
68
Wymyślony przez technologów politycznych Administracji Prezydenta „pro−
jekt Rodina” początkowo był obliczony na „fragmentację” elektoratu lewicowo−
−patriotycznego, w pierwszym rzędzie KPFR. Jednak stopniowo struktura Dmitri−
ja Rogozina zaczęła wymykać się spod kontroli władzy i zdobywać wpływy poli−
tyczne, również w regionach i to tak, że w pierwszym półroczu 2006 można ją by−
ło z powodzeniem odnieść do sił opozycyjnych. Zmusiło to kuratorów pola partyj−
nego z Administracji Prezydenta do szeregu twardych kroków w stosunku do Dmi−
trija Rogozina i jego kolegów. Przy tym przeciwdziałanie urzędującej władzy
w stosunku do Rodiny nabrało bardzo konsekwentnego i strukturalnego charakte−
ru, a arsenał środków i metod zastosowanych przeciwko tej partii przez przedsta−
wicieli ugrupowania „staromoskiewskiego” był dosyć zróżnicowany. Przeciwko
partii Dmitrija Rogozina z powodzeniem użyto następujących metod:
blokada informacyjna w środkach masowego przekazu,
kojarzenie z jej działaczami konkretnych bezprawnych działań osób, zupełnie
z partią nie mających niczego wspólnego np. incydent w moskiewskiej synagodze
(skinhead wtargnął do bożnicy i poranił nożem 10 osób, w tym rabina – tłum.),
przeciąganie na swoją stronę deputowanych frakcji Rodina w Dumie,
powszechne zrywanie jej list podczas regionalnych kampanii wyborczych.
Równolegle była prowadzona praca z kierownictwem partii – zamiast samo−
dzielnego Siergieja Głazjewa i Dmitrija Rogozina, ktory stał się postacią zniena−
widzoną, na czele Rodiny ostatecznie stanął lojalny wobec urzędujących władz
Aleksandr Babakow, za którego projekt praktycznie wrócił do stanu wyjściowego.
Zjednoczenie Rodiny z RPŻ nadało temu procesowi zupełnie nowy kierunek.
Rodina faktycznie zmieniła orientację polityczną, stając się projektem „pro prezy−
denckim”. Siergiej Mironow, przewodniczący Rady Federacji, „trzecia osoba
w państwie”, ma bezpośredni dostęp do Władimira Putina i jest „człowiekiem pre−
zydenta”. Inicjatywa integracji pochodziła od niego, dlatego Sprawiedliwą Rosję
można nazwać również osobistym projektem Mironowa, który może sobie pozwo−
lić na kuratelę nad wielkimi organizacjami politycznymi.
Dla Siergieja Mironowa takie zjednoczenie, bezwarunkowo, było korzystne.
Jeśli jego kariera jako samodzielnego polityka układała się całkowicie pomyślnie,
to kierowana przezeń Rosyjska Partia Życia nie mogła się pochwalić znaczącymi
sukcesami. W rezultacie, 26 czerwca 2006 roku liderzy Rosyjskiej Partii Życia
i Rodiny oświadczyli o mającym nastąpić połączeniu obu struktur. Niebawem,
po spotkaniu z prezydentem, dołączył do nich również lider emerytów Igor Zotow.
Jednak, według niektórych danych, sojusz z Rosyjską Partią Emerytów (RPE) zo−
stał Mironowowi narzucony przez technologów politycznych z Administracji Pre−
69
zydenta, którzy chcieliby mieć w nowej strukturze jeśli nie kontrolny, to przynaj−
mniej blokujący „pakiet akcji”. Ponadto, przy próbie wydostania się Sprawiedli−
wej Rosji spod kontroli, RPE mogłaby odegrać rolę swojego rodzaju „konia tro−
jańskiego”. Późniejsze oświadczenia Zotowa tylko potwierdzają te przypuszcze−
nia: starał się on twardo bronić zarówno logotypowego słowa „emeryci” w nazwie
nowej partii, jak i kierowniczej funkcji dla siebie. Ponadto, jego partia w wyborach
regionalnych w październiku 2006 roku jeszcze występowała samodzielnie, ak−
tywnie starając się rywalizować ze swoimi „sojusznikami” i nierzadko grając
na ich polu i wykorzystując przeciwko nim twarde technologie wyborcze.
Tymczasem, poszukując dróg przeciwdziałania populistycznym przedsię−
wzięciom Sprawiedliwej Rosji, Jedna Rosja jesienią 2006 roku zdecydowała się
na krok bez precedensu oferując współpracę KPFR, na razie, co prawda, tylko
na szczeblu jednego z regionów (obwodu władimirskiego). Taka propozycja mo−
że oznaczać nie tylko poszukiwanie sojuszników na lewym skrzydle, ale i tenden−
cję Jednej Rosji ku zwrotowi w lewo, która zarysowała się już w trakcie niedaw−
nego opracowania i uchwalenia programu partii. Ponadto, nie jest wykluczone, że
według niepisanego porozumienia z Jedną Rosją, KPFR w rezultacie stworzy wa−
runki „najwyższego uprzywilejowania” dla gry na polu „lewicowo−populistycz−
nym”, które planowali „obrabiać” zwolennicy Siergieja Mironowa.
Zaraz po oświadczeniu Siergieja Mironowa i Aleksandra Babakowa o ry−
chłych narodzinach „aktualnej lewicy” i przyłączeniu się do nich Rosyjskiej Partii
Emerytów Igora Zotowa nastąpiła decyzja Jednej Rosji o przyjęciu do swoich sze−
regów Rosyjskiej Zjednoczonej Partii Przemysłowej. Niedawno decyzja ta została
sformalizowana w postaci oficjalnego porozumienia. Przyłączenie się Partii Prze−
mysłowej ma w pewnym stopniu znaczący charakter – zarówno w działalności rzą−
du, jak i w programie Jednej Rosji do nowej polityki przemysłowej podchodzi się
ze zwiększoną uwagą. W ubiegłym tygodniu zaś jako odpowiedź drugiej strony
pojawiła się informacja o możliwości przyszłej konsolidacji „jeszcze bardziej ra−
dykalnej lewicy” – „socjaldemokratów”, których fundamentem są Partia Ludowa
i Patrioci Rosji. Jeśli dla nich „integracja” jest ostatnią szansą pozostania w „wiel−
kiej polityce”, to pojawienie się projektu „aktualnej lewicy” znacznie bardziej od−
powiada ogłoszonemu przez Władimira Putina kursowi „unifikatorskiemu”.
Jeśli w pierwszym półroczu głównym obiektem krytyki „jednorosjan” był
rząd, to pod koniec 2006 roku pojawił się znacznie bardziej niebezpieczny rywal
i na swoim VII zjeździe w Jekaterynburgu wodzowie JR poddali Sprawiedliwą
Rosję w całości i jej lidera osobiście ostrej krytyce, która miała nawet nieco „hi−
steryczny” charakter. Świadczy to, że przed „partią władzy”, za jaką przywykła
70
uważać się Jedna Rosja przez pięć lat istnienia, pojawił się realny rywal, który jest
zdolny skomplikować jej beztroski byt na „wyczyszczonym” polu partyjnym.
Rywala, trzeba powiedzieć, „jednorosjanie” zauważyli już wcześniej
– po październikowych wyborach w regionach. Wówczas Jedna Rosja skupiła wy−
siłki na walce z Siergiejem Mironowem osobiście. Najpierw deputowani frakcji
Jednej Rosji przygotowali wspólne zawiadomienie do prokuratora generalnego FR
Jurija Czajki z prośbą o przeprowadzenie kontroli działań Siergieja Mironowa,
który, ich zdaniem, wywierał wpływ na komisje wyborcze w obwodzie swierdłow−
skim. Następnie przewodniczący Dumy Państwowej Oleg Morozow z właściwą
mu ostrością wygłosił szereg oświadczeń, których sens sprowadza się do tego, że
Jedna Rosja, kontrolująca Zgromadzenie Ustawodawcze Sankt Petersburga, może
nie pozwolić Mironowowi na pozostanie przewodniczącym Rady Federacji jesz−
cze przez cztery lata bez prolongowania jego senatorskich pełnomocnictw. Nieco
wcześniej coś podobnego, ale w bardziej delikatnej formie, zabrzmiało ze strony
innego ważnego funkcjonariusza Jednej Rosji – Andrieja Isajewa. Liderów głów−
nej „partii władzy” można zrozumieć – działania i wypowiedzi Siergieja Mirono−
wa w drugim półroczu musiały denerwować „niedźwiedzi”. Być może, on sam,
doskonale to rozumiejąc, świadomie sprowokował Jedną Rosję do tego rodzaju
ostrych wystąpień, automatycznie zyskując możliwość odpowiedzi i rozkręcania
PR.
Na prowokację wyglądało również zdarzenie z bratem stryjecznym prezyden−
ta Rosji Igorem Putinem, który demonstracyjnie opuścił szeregi Jednej Rosji
i oświadczył, że wstępuje do Rosyjskiej Partii Życia. Jakby nie było, w każdym ra−
zie wygrał na tym Siergiej Mironow, ktory coraz bardziej umacnia status główne−
go opozycjonisty wobec struktury Borysa Gryzłowa. Odnośnie zaś perspektyw
Mironowa jako przewodniczącego Radu Federacji, to w tym przypadku decyzję
będzie podejmować nie Jedna Rosja a prezydent kraju.
Stała i dość twarda opozycja lidera RPŻ wobec Jednej Rosji może wskazy−
wać, że Siergiej Mironow, niezależnie od innych pobudek, działa (choćby nawet
pośrednio) w interesie ugrupowania „siłowego”, dla którego korzystne byłoby
osłabienie JR i stojących za nią technologów politycznych Administracji Prezy−
denta, którzy zaczęli myśleć o działaniach rewanżowych. Właśnie w tym świetle
można rozpatrywać wypowiedzianą myśl o stworzeniu „socjaldemokratycznej” al−
ternatywy dla „aktualnej lewicy”, która jest nie tylko korzystna dla jej uczestni−
ków, ale także, w razie konieczności, będzie mogła odebrać partii Mironowa okre−
śloną część głosów. Jest to druga próba odpowiedzi – po wprowadzeniu „konia
trojańskiego” w postaci RPE – na nieusankcjonowaną, a raczej nie do końca
71
usankcjonowaną inicjatywność przewodniczącego Rady Federacji. Tym nie mniej,
wyniki ostatnich regionalnych wyborów wykazały, że niezależnie od dosyć sku−
tecznego wystąpienia RPŻ i RPE, jedna Rosja również wykonała krok naprzód
w porównaniu do wiosennej kampanii wyborczej.
Jedna Rosja poważnie zaniepokoiła się rozwojem koniunktury politycznej
w przededniu wyborów regionalnych 11 marca 2007 roku i wyborów deputowa−
nych do Dumy Państwowej w grudniu tego roku. Głównym powodem takiego sta−
nu wydaje się powołanie Sprawiedliwej Rosji i wzmocnienie pozycji Siergieja Mi−
ronowa jako publicznej figury politycznej. Wybory regionalne, które odbyły się
w październiku, wykazały, że Jedna Rosja wyciągnęła właściwe wnioski z wiosen−
nej kampanii wyborczej – tym razem postawione zadanie zostało zrealizowane
praktycznie we wszystkich podmiotach Federacji Rosyjskiej, a ostateczne wskaź−
niki były wyższe od uzyskanych w marcu.
Jednocześnie jednak dość znaczące wyniki osiągnęły wówczas jeszcze nie zjed−
noczone RPE I RPŻ, szczególnie jeśli porównać poprzednie kampanie. Jeśli „eme−
ryci” kontynuowali linię udanych wystąpień, to wzmocnienie pozycji RPŻ Siergieja
Mironowa było w znacznym stopniu związane z innymi okolicznościami. Po pierw−
sze, przewodniczący Rady Federacji potrafił umiejętnie wykorzystać możliwość do−
stępu do Władimira Putina, zapewniając sobie jego poparcie w sprawie budownic−
twa partyjnego i potrafiąc uzyskać do swojej dyspozycji określone poparcie lokalne−
go resursu administracyjnego. Po drugie, „aktualna lewica”, która przed integracją
w Sprawiedliwą Rosję stowarzyszała się głównie z RPŻ i Siergiejem Mironowem,
w oczach części wyborców stała się czymś w rodzaju świeżej i godnej alternatywy
dla Jednej Rosji, alternatywy, która w przeciwieństwie do pozostałych partii zorga−
nizowanej opozycji, korzysta z jawnego i niejawnego poparcia prezydenta.
Okazało się, że Jedna Rosja nie do końca jest przygotowana do zaistniałej sy−
tuacji, związanej z powstaniem Sprawiedliwej Rosji i dosyć ostrym wzmocnie−
niem pozycji Siergieja Mironowa, który poczyna sobie coraz pewniej. „Partia wła−
dzy” ma jednak jeszcze czas aby wyciągnąć wnioski i spróbować wziąć sytuację
pod kontrolę, co w znacznym stopniu utrudnia względna niezależność przewodni−
czącego Rady Federacji, dzięki jego osobistym kontaktom z prezydentem Rosji.
W związku z tym można prognozować pewne osłabienie pozycji Jednej Rosji, któ−
re, tym nie mniej, pozwoli jej ze znaczną przewagą nad konkurentami wygrać wy−
bory do Dumy, ale najprawdopodobniej zbierze nie więcej niż 40% głosów. Rosną
również oczekiwania polityki publicznej, niezgorzej zapomnianej w ostatnich la−
tach. Jej generatorem mogą być dyskusje pomiędzy szefami obu izb rosyjskiego
parlamentu, należącymi do rywalizujących partii politycznych.
72
28 października 2006 roku obyły się zjazdy Rosyjskiej Partii Życia, Rosyj−
skiej Partii Emerytów i Rodiny, oraz zjazd zjednoczeniowy „nowej lewicy”.
Tak więc, Siergiejowi Mironowowi udało się utworzyć nową strukturę
– „Sprawiedliwa Rosja – Rodina. Emeryci. Życie”. Praktycznie wszystkie warun−
ki zjednoczenia zostały uzgodnione jeszcze przed zjazdem zjednoczeniowym. Li−
derem nowego zjednoczenia został główny inicjator jego powstania – przewodni−
czący Rady Federacji Siergiej Mironow, Aleksandrowi Babakowowi przypadła
funkcja kierownika prezydium partii, zaś Igor Zotow, który w trakcie negocjacji
zapewniał, że zgodzi się na zjednoczenie jedynie w zamian za funkcję współprze−
wodniczącego, stanie na czele centralnej rady nowej struktury.
W wyborach, które się odbyły na początku miesiąca, RPE ogólnie wystąpiła
z większym sukcesem niż Rodina i RPŻ, co nie przeszkodziło Siergiejowi Miro−
nowowi w uzgodnieniu kwestii swojego przywództwa z pozostałymi uczestnika−
mi. Z oczekiwanych działań protestacyjnych ze strony niezadowolonych ze zjed−
noczenia można odnotować jedynie oświadczenia Andrzeja Sawieljewa, który już
dawno ogłosił dwoje stanowisko.
W rezultacie, Rosyjska Partia Życia i Rosyjska Partia Emerytów przekształci−
ły się w ruchy społeczne (RPŻ została Kartą Życia, której przewodniczącym po−
został Siergiej Mironow, zaś RPE – Emerytami Rosji), po to, żeby następnie włą−
czyć się w skład Rodiny, przemianowanej na Sprawiedliwą Rosję. Rodina została
wybrana na partię bazową nie przypadkiem – po pierwsze, jest to najbardziej licz−
na struktura ze wszystkich trzech, po drugie, ma swoją frakcję w Dumie Państwo−
wej, która teraz będzie reprezentować w parlamencie nowe zjednoczenie.
Jako nierozwiązany pozostawał jeszcze problem nazwy nowego zjednocze−
nia. Niedługo przed zjazdami w mediach pojawiła się informacja, że nowa na−
zwa będzie współbrzmieć z Jedną Rosją – będzie w niej również słowo „Rosja”,
ale z innym przymiotnikiem. Jako warianty były proponowane „nasza”, „kocha−
na” lub „niepodzielna”. W kilka dni przed fuzją Siergiej Mironow ogłosił nową
nazwę partii, zgodnie z którą Rosja stała się „sprawiedliwą”. Jednocześnie prze−
wodniczący Rady Federacji ogłosił, że w najbliższej przyszłości możliwe jest
przyłączenie się do nowego sojuszu Partii Sprawiedliwości Społecznej Aleksie−
ja Podbieriozkina, która pomyślnie przeszła powtórną rejestrację w Federalnej
Służbie Rejestracyjnej, a której ideologia i nazwa dobrze się wpisują do aliansu
„nowej lewicy”. Tym samym, Siergiej Mironow kolejny raz stanął przeciwko
Jednej Rosji i technologów politycznych Administracji Prezydenta – nie tak
dawno w mediach pojawiła się informacja o mającym nastąpić zjednoczeniu „so−
cjaldemokratów”, jednym z uczestników którego może być Partia Sprawiedliwo−
73
ści Społecznej, i że zadaniem struktury będzie wystąpienie na polu wyborczym
„nowej lewicy”.
Na barwy nowego zjednoczenia wybrano kolor czerwony i żółty (takie, jakie
miała Rodina), kolorem flagi także pozostała czerwień. W ten sposób, nowa partia
pozycjonująca się jako lewicowo−centrowa, zamierza przyciągnąć jakąś część
elektoratu komunistycznego i lewicowo−patriotycznego.
Trzeba, szczególnie po burzliwej dyskusji o „suwerennej demokracji”, za−
troszczyć się o rozpoznawalny materiał ideowy. Lider już oznajmił, że jest możli−
we podejście do rozwiązania tego zagadnienia. 25 września 2006 roku na pierw−
szym jesiennym posiedzeniu Rady Federacji Siergiej Mironow wskazał, że aktual−
na polityka narodowa „beznadziejnie zestarzała się”, wymaga zmiany na nową
i wezwał senatorów do doskonalenia ustawodawstwa i przygotowania referatu
na stosowny temat.
W ten sposób przewodniczący Rady Federacji dał do zrozumienia, że właśnie
„aktualna lewica” ma zamiar uczynić częścią swojej działalności bieżącej i przed−
wyborczej postawienie i rozwiązanie kwestii tak czy inaczej związanych z proble−
mem narodowym i migracją. Co prawda, przykre doświadczenie Rogozina wska−
zuje, że trzeba to będzie robić w sposób umiarkowany i delikatny, ale nawet
„ostrożne kroki” w tym kierunku dają szansę związania ze sobą poprzednich wy−
borców Rodiny. Elektorat LDPR jest stabilny i wątpliwe, czy podda się istotnej re−
dukcji bądź powiększeniu, zaś Jedna Rosja stara się nie poruszać tematu narodo−
wego, ograniczając się do uchwalenia poprawek do ustaw migracyjnych. Obecnie
Siergiej Mironow ma możliwość prowadzenia swojej polityki jednocześnie po−
przez Radę Federacji i poprzez Dumę Państwową, wykorzystując frakcję Rodiny,
zaś nowa partia po pomyślnym przebiegu fuzji pod względem liczebności będzie
druga w kraju. Rozwijając temat narodowy Siergiej Mironow próbuje rozwiązać
zadanie utrzymania elektoratu Rodiny, któremu „rozmyte” idee RPŻ i Partii Eme−
rytów nie są zbyt bliskie.
Niezależnie od ogólnej imponującej liczebności trzech partii (rzędu 350 tys.
członków i drugie miejsce w Rosji), powszechne poparcie dla Sprawiedliwej Ro−
sji ze strony elektoratu RPŻ, Rodiny i RPE mimo wszystko jak na razie nie jest za−
gwarantowane, ponieważ zbyt „różnorodny” jest ich „personalny” wyborca.
Na liberalnym skrzydle partie de facto zostały zatomizowane. Jabłoko i So−
jusz Sił Prawicowych (SPS), które nie raz oznajmiały o zamiarze fuzji, jednak nie
znalazły konsensusu w sprawie podziału prerogatyw liderów. Wydaje się, że tech−
nolodzy polityczni Administracji Prezydenta potrafili znaleźć wspólny język z li−
derami obu partii, obiecawszy ich partiom wejście do Dumy w grudniu 2007 roku
74
(i brak takiej możliwości dla ich liberalnych „kolegów”) w zamian za rezygnację
z krytyki Prezydenta i jego polityki. Rezultatem przyjęcia tych warunków (kryty−
ka działań rządu nie wchodziła w „pakiet” porozumień) był powrót pierwszych
twarzy liberałów na ekrany telewizorów.
Tym nie mniej, technolodzy polityczni Administracji Prezydenta, sądząc
po szeregu ich działań, nie mają zamiaru dopuszczać do wyraźnego wzmocnienia
„staroliberałów” na polu wyborczym i w tym celu chcą jeszcze bardziej wzmocnić
rozłam na prawym skrzydle. Na początku grudnia pojawiła się informacja o refor−
mowaniu organów kierowniczych partii Wolna Rosja. W strukturze partii ma się
pojawić rada naczelna, w skład której wejdą znani ludzie nie będący jej członka−
mi. Wymienia się wśród nich, między innymi, Michaiła Barszczewskiego (według
niektórych mediów, ma być mu zaproponowana funkcja przewodniczącego rady),
Władimira Poznera, Władimira Sołowjowa i inne popularne w środowisku liberal−
nym osobistości.
W ten sposób dano sygnał startu dla kremlowskiego projektu fragmentacji
głosów prawicowego elektoratu podczas „wielkiej kampanii” 2007−2008 r. Wolna
Rosja jest praktycznie nieznana szerokim kręgom wyborców. Utworzył ją w 2002
roku jekaterynburski przemysłowiec Aleksandr Riawkin pod nazwą Rosyjska Sie−
ciowa Partia Poparcia Małego i Średniego Biznesu. W wyborach odniosła sukces
tylko raz – w październiku 2006 roku, zebrawszy 11% na listach partyjnych
do Nowogrodzkiej Dumy Obwodowej. Najprawdopodobniej taki sukces elektoral−
ny zapewnił partii szef Rossielmaszu Konstantin Babkin, który otwierał tę listę
wyborczą. Zapewne kremlowscy kuratorzy projektu w przededniu startu „wielkie−
go wyścigu” postanowili zwiększyć rozpoznawalność partii poprzez uczestnictwo
znanych osobistości, co nie wymaga wielkich nakładów materialnych. Zapewne,
w przyszłych wyborach partia odbierze część głosów SPS – jedynej partii prawe−
go skrzydła, która ma zarówno znany brand, jak i określone resursy finansowo−or−
ganizacyjne.
Afiliacja partii przy Administracji Prezydenta budzi mało wątpliwości.
Po pierwsze, w ubiegłorocznych wyborach do Moskiewskiej Dumy Miejskiej
Wolna Rosja wystąpiła w charakterze klasycznego „spoilera” (spoil ang. – uszka−
dzać, psuć – tłum.), mającego odebrać maksimum głosów partii Jabłoko. Potwier−
dzeniem ścisłych związków Wolnej Rosji z Administracją Prezydenta może być
także skandal, który zdarzył się w ubiegłym tygodniu. Na odbywającej się 7 grud−
nia konferencji prasowej szefowie podmoskiewskich organizacji SPS, Jabłoka,
Demokratycznej Rosji i Wolnej Rosji oznajmili, że do podmoskiewskich wyborów
w marcu 2007 roku przystąpią na jednej liście. Jednak później przedstawiciele cen−
75
tralnych struktur Wolnej Rosji i Jabłoka zdezawuowali oświadczenia swoich re−
gionalnych liderów i podali, że do wyborów pójdą oddzielnie. Wydaje się, że każ−
da partia ma swoje powody do odmowy. Według niepotwierdzonych informacji,
władze poczyniły określone uzgodnienia z Grigorijem Jawlinskim, zgodnie z któ−
rymi w zamian za brak krytyki pod adresem prezydenta Władimira Putina Jabłoko
wróci na antenę telewizji oraz, być może, otrzyma szereg miejsc po wyborach re−
gionalnych. Jeśli to przypuszczenie jest prawdziwe, to dla Jawlinskiego nie jest ko−
rzystne włączanie się do jakichkolwiek przedwyborczych sojuszy, żeby być „loko−
motywą” innych partii prawicy. Nie posiadając takich gwarancji, Wolna Rosja naj−
prawdopodobniej posłuchała rady swoich kuratorów z Administracji Prezydenta,
których głównym zadaniem w przyszłych wyborach jest niedopuszczenie do zjed−
noczenia sił opozycyjnych lub potencjalnie opozycyjnych.
Wydaje się, że w nadchodzących wyborach jednym z koników kremlowskich
technologów politycznych będzie wykorzystanie partii−„spoilerów”. Jednak ta tak−
tyka jest elementem szerszej strategii i, jak się wydaje, została zaaprobowana oso−
biście przez Władimira Putina. Jednym z głównych jej elementów, obok partii−
−„sobowtórów”, będzie popieranie realnej konkurencji między siłami polityczny−
mi. Za tą wersją przemawia fakt, że Sprawiedliwa Rosja uzyskała de facto wolną
rękę i czasem korzysta z poparcia prezydenta. Ta strategia stworzy iluzję konku−
rencji w wyborach do rosyjskiego parlamentu w 2007 roku, co pozwoli zminima−
lizować krytykę Zachodu pod adresem aktualnych władz z powodu autorytarnych
tendencji w kraju.
Przykładowa lista partii−„sobowtórów” stała się znana na początku grudnia,
po spotkaniu Władimira Putina z liderami dziesięciu partii. Przy tym, jeśli cztery
z nich z racji swojej wagi politycznej i potencjału „zasługują” na uwagę pierwszej
osoby (Jedna Rosja, Sprawiedliwa Rosja, KPFR, LDPR), to można wątpić, czy po−
zostałe mogą być brane pod uwagę w charakterze podstawy frakcji parlamentar−
nych w przyszłej Dumie Państwowej. Do takich partii zalicza się przede wszyst−
kim Wola Ludu, Partia Agrarna, Partia Ludowa, Socjalistyczna Jedna Partia Rosji
(SJPR). Pierwsza z nich może być brana pod uwagę jako „spoiler” partii nacjona−
listycznej na bazie Kongresu Wspólnot Rosyjskich, ostatnia – jako „spoiler” KPFR
lub nawet Sprawiedliwej Rosji. Jednak pełna lista „realnych partii i „spoilerów”
ostatecznie wyjaśni się przed wiosennymi wyborami.
W połowie grudnia rozpoczęło się tworzenie jeszcze jednego „spoilera”, tym
razem na skrzydle nacjonalistycznym. 15 grudnia lider partii Patrioci Rosji Gen−
nadij Siemigin został wybrany szefem frakcji Rodina (Wola Ludu – SJPR) w Du−
mie Państwowej FR. „Karłowata” frakcja, złożona z kilku zaledwie deputowa−
76
nych, która w swoim czasie oderwała się od „wielkiej” rogozinowskiej (teraz – Ba−
bakowa) Rodiny, zyskała znaczące uzupełnienie. Na „wzmocnienie” zostali rzuce−
ni niezależni deputowani Gennadij Siemigin (lider partii Patrioci Rosji), Gennadij
Sielezniow (lider partii Odrodzenie Rosji), oraz były „rodiniec” Jurij Sawieljew
i kilku mniej znanych deputowanych.
Wygląda na to, że odpowiedzialni za projekty partyjne kuratorzy z Admini−
stracji Prezydenta ostatecznie ustalili, kto w przyszłych wyborach będzie reprezen−
tował trzecią „ubezpieczającą” nogę Kremla. Według oświadczenia lidera nowo
utworzonej frakcji Gennadija Siemigina (objął stanowisko 9 stycznia), na posie−
dzeniu frakcji 15 grudnia nie było mowy o zjednoczeniu partii. Jednak wydaje się
logiczne przypuszczenie, że reforma „frakcyjna” stanowi pierwszy krok ku temu.
W przeciwnym razie, zjednoczenie traci sens – jako „niezależni” deputowani mie−
li znacznie więcej przestrzeni dla manewru. Jednocześnie reprezentacja w Dumie
w charakterze frakcji daje przyszłej partii przewagę w postaci platformy do publi−
kowania różnorodnych inicjatyw w okresie prowadzenia kampanii wyborczej.
Teraz stało się zrozumiałe niejednoznaczne zachowanie Gennadija Siemigina
w listopadzie 2006 roku, kiedy najpierw podpisał dokument, a później zdemento−
wał swój udział w podobnym projekcie. Na początku listopada czterej liderzy
„karłowatych” partii lewicy (Gennadij Gudkow – Partia Ludowa, Gennadij Siele−
zniow – Partia Odrodzenia Rosji, Gennadij Siemigin – partia Patrioci Rosji i Alek−
siej Podbieriozkin – Partia Sprawiedliwości Społecznej) podpisali porozumienie
o utworzeniu rady koordynacyjnej. Po kilku dniach przyłączyła się do nich Partia
Socjaldemokratyczna na czele z Władimirem Kiszeninem. Jednak później Genna−
dij Siemigin zdementował swój udział w koalicji, czym wprawił analityków w za−
kłopotanie.
Jeśli uwzględnić ostatnią informację, to staje się jasne: listopadowe porozu−
mienie było falstartem utworzenia „trzeciej” nogi. Wydaje się, że to była osobista
inicjatywa głównego jej lobbysty – lidera Partii Ludowej Gennadija Gudkowa.
Gdy Gennadij Siemigin to zrozumiał, od razu zdystansował się od tego projektu.
Na rzecz domniemań o poważnych ambicjach politycznych przemawia także od−
mowa Gennadija Siemigina w sprawie sprzedaży aktywów mediowych (gazety
„Patriot Rossiji” i „Rodnaja gazieta”, „Politiczeskij żurnał” i Agientstwo Nacjo−
nalnych Nowostiej), co mu proponowali przedstawiciele Siergieja Mironowa.
Warto spojrzeć na jeden szczegół. Chociaż tworzoną koalicję (podobnie jak
jej nieudaną poprzedniczkę) analitycy nazywają „małą lewicą”, to zwraca uwagę
obecność postaci, popularnych w strukturalnym nacjonalistycznym towarzystwie.
Można wśród nich wymienić i samego Siergieja Baburina, którego wiec 4 listopa−
77
da stał się przykrywką dla Ruchu przeciwko Nielegalnej Imigracji (RPNI) byłego
„rodińca” Jurija Sawieljewa. Rozpowszechniono również informację, że do frak−
cji może wstąpić Nikołaj Kurjanowicz, znany z udzielania poparcia RPNI. Natu−
ralnie, podobne rozwiązania kadrowe nie są spontaniczne i były podejmowane
przy akceptacji kremlowskich kuratorów. Dlatego powstaje przypuszczenie, że
partia będzie pełnić funkcję spoilera nie tylko na lewym (KPFR), ale również
na prawym skrzydle, co w istocie stawia ją w miejscu współczesnej LDPR. Nale−
ży zauważyć, że pogłoski o tym, iż Kreml zamyka projekt LDPR pojawiły się
w mediach jesienią. Jednak ostatecznie faworyt władz na polu socjał−narodowym
zostanie wskazany przed jesiennymi wyborami.
Można więc wysnuć wniosek, że tworząca się partia została pomyślana jako
klasyczny spoiler, mający rozdrobnić zarówno elektorat lewicowy, jak i prawico−
wy. Jednak konieczność gry na dwóch polach ideologicznych jednocześnie może
poważnie skomplikować osiągnięcie zadań postawionych przez kuratorów.
2.5. Nieznaczna aktywizacja społeczeństwa obywatelskiego
Rok przedwyborczy będzie szczególnym okresem – z aktywizacją sił poli−
tycznych, poważnym zaangażowaniem finansowym w procesy polityczne i spo−
łeczne i zaostrzoną wrażliwością na wydarzenia. Póki co sprawujący władzę nie
doceniają czynnika masowego, uważając, że wszystkie decyzje powinny być po−
dejmowane na górze, z pominięciem opinii publicznej, widząc w tej ostatniej
w wiadomym stopniu fikcję i środek do prób manipulowania tą opinią oraz uza−
sadniania decyzji, wywołujących sprzeciw części społeczeństwa.
Władze mają podstawy do takiego punktu widzenia. Niedojrzały system par−
tyjny, prawie całkowity brak niezależnych środków masowego przekazu, niski po−
ziom społecznego uświadomienia i samoorganizacji pozwalają manipulować
na stosunkowo szeroką skalę opinią publiczną z pomocą, w pierwszym rzędzie, te−
lewizji. Równocześnie brak odpowiedniego mechanizmu monitorowania i reakcji
na problemy rzeczywiście ważne dla społeczeństwa może spłatać figla rządzącym,
którzy uwierzyli we wszechwładzę państwowej telewizji, a w ostateczności – „in−
strumentów siłowych”. Niektóre wydarzenia ubiegłego roku ujawniły to w całej
okazałości: to i przerażający przypadek „fali” w czelabińskiej szkole wojsk pan−
cernych, i pożar we Władywostoku, i Kondopoga i inne. Władzom zdecydowanie
nie zawsze udawało się reagować na nie sprawnie i adekwatnie. Ponadto w wielu
regionach nastąpił ostry wzrost opłat komunalnych. Równocześnie w społeczeń−
78
stwie daje się zauważyć znużenie niekończącymi się obietnicami dobrobytu spo−
łeczno−gospodarczego, w efekcie w kraju dał się zauważyć wzrost sprzeciwu spo−
łecznego.
W 2006 roku lud nie „siedział cicho” – usiłował dosyć aktywnie manifestować
swoje poglądy z kilku powodów. Można je umownie podzielić na społecznie draż−
liwe, sytuacyjne i narodowe. I o ile w pierwszym przypadku tradycyjnie manifesto−
wały najgorzej sytuowane grupy ludności, o tyle z powodów o charakterze sytu−
acyjnym do sprzeciwu wobec władz coraz aktywniej dołączali przedstawiciele
„klasy średniej”. W kwestii narodowej solidarnie zamanifestowali i jedni, i drudzy.
Występujące w kraju problemy w ubiegłym roku przyciągały uwagę coraz
większej liczby obywateli, przede wszystkim, zakwalifikowanych przez oficjalną
statystykę do kategorii „biednych”. Sondaże opinii społecznej wskazywały w 2006
roku, że daje się zauważyć znużenie społeczne obietnicami politycznymi i spo−
łeczno−gospodarczymi, czemu towarzyszy wzrost braku zaufania ludności
do niemal wszystkich instytucji państwa (z wyłączeniem prezydenta FR).
W wyniku upowszechnienia się postaw w dużym stopniu roszczeniowych obywa−
tele oczekują od państwa działań, które prowadziłyby do poprawy ich sytuacji,
chcą, by wyniki wzrostu gospodarczego w kraju przekładały się bezpośrednio
na ich sytuację materialną. Jednak tak się nie dzieje.
Gospodarcza i społeczna polityka rządu prowadzi do wzrostu protestów.
Od początku 2005 roku, kiedy to rozpoczęta została reforma zamiany ulg socjal−
nych na dodatki pieniężne, masowe akcje protestu stały się w kraju zjawiskiem
normalnym. Tym bardziej, że rząd ustąpił wobec tych, którzy wyrazili niezadowo−
lenie z powodu monetaryzacji, i w ten sposób stworzył precedens. Fakt ten zasłu−
guje na szczególną uwagę z tego względu, że wcześniej władze starały się nie ule−
gać naciskom protestujących i nie spełniać ich żądań, gdyż taka „skuteczność”
szantażu pozwalała uczynić z akcji masowych realne narzędzie nacisku na kierow−
nictwo państwa, jednak „proces monetaryzacji” udowodnił, że władza gotowa jest
spełniać żądania protestujących.
Ruch protestu wobec monetaryzacji stał się na tyle masowy i niebezpieczny
dla władz, że Władimir Putin jeszcze w 2005 roku wydał bezpośrednie polecenia
co do spełnienia żądań niezadowolonej ludności. To lokalne powodzenie zade−
monstrowało siłę zorganizowanych mas ludności i dało im podstawy do przekona−
nia, że presję na „Kreml” można kontynuować.
W tym momencie został uruchomiony niebezpieczny proces żywiołowego
rozprzestrzeniania się nastrojów sprzeciwu i organizacji masowych akcji, trwają−
cy także w 2006 roku. „Oddolne” pojawienie się organizacji, które wyrażają bez−
79
pośrednie interesy ludności, stworzyło poważne zagrożenie dla władz. Jeśli na cze−
le ruchu protestu stoją struktury polityczne, jest szansa porozumienia się z nimi,
osiągnięcia kompromisu zadowalającego obie strony, i wtedy można kontrolować
przebieg masowych akcji i kierować je w nurt wygodny dla władzy. Natomiast
pracę z ruchami spontanicznymi utrudnia ich dynamiczność i to, że nie wysuwają
jasno określonych żądań. Zwykle jest to niezbyt długa lista pretensji, które jednak
rządzący powinni spełnić, by położyć kres protestom. Obecnie socjotechnicy Ad−
ministracji Prezydenta, którzy powinni zajmować się zagadnieniami walki z ak−
tywnością kontestacyjną, nie mają gotowych recept kanalizowania niezadowolenia
w bezpiecznym nurcie. Dlatego nacisk położono na istniejące już „konstruktywne”
struktury: za dowód tego może posłużyć intensywne rozkręcenie w środkach ma−
sowego przekazu w 2006 roku tematu „opozycyjności” KPFR i jej lidera, Genna−
dija Ziuganowa.
Administracja Prezydenta podejmowała niezbyt udane próby częściowej re−
animacji niegdysiejszej popularności „systemowej” partii komunistycznej, aby de
facto sprzeciw ludności wziąć pod własną kontrolę. Protesty mogą przekształcić
się w najbardziej radykalne i niesystemowe formy, co więcej, wraz z ich wzrostem
żądania gospodarcze zostaną uzupełnione przez polityczne, co może stworzyć gle−
bę pod niemalże rewolucyjne nastroje. Dlatego też podejmowano próby utwierdze−
nia KPFR w roli „siły przewodniej sprzeciwu społecznego” i stworzenia w oczach
społeczeństwa wrażenia, że to właśnie „partia Ziuganowa” powinna bronić ich in−
teresów na szczeblu federalnym. Z kolei komuniści chętnie zgodzili się „przewo−
dzić” akcjom protestu. Na przykład, w lutym 2006 roku, w zespole hotelowym
„Izmajłowskij” przy pośrednictwie KPFR odbył się ogólnorosyjski zjazd ofice−
rów. Przedstawiciele emerytowanych wojskowych z 65 regionów wyrazili brak za−
ufania wobec głównodowodzącego sił zbrojnych Władimira Putina i zażądali od−
sunięcia ministra obrony, Siergieja Iwanowa, co stworzyło efekt „kontestacyjno−
ści” partii komunistycznej.
Ten i inne fakty potwierdzają wersję o tym, że „ziuganowcy” zobowiązali się
uczestniczyć w projektach AP, stając się niejawnie sojusznikiem władz. Jednakże
zdecydowanie nie zawsze i nie wszędzie w bieżącym roku ludność występowała,
by zakomunikować „górze” swoje problemy, w sposób zorganizowany i pod czer−
wonymi sztandarami.
W 2006 roku regularnie pojawiały się w regionach żywiołowe i niekontrolo−
wane ogniska niezadowolenia z polityki społecznej rządu. I tak, od 1 stycznia 2006
roku wzrosły opłaty komunalne. Przy czym w szeregu regionów nastąpił wzrost
czynszów i opłat eksploatacyjnych rzędu 30%, zamiast planowanych 20%. Zaś
80
ludność okazała się praktycznie nieświadoma nadchodzących podwyżek. W rezul−
tacie, w wielu regionach zaczęły się żywiołowe i stosunkowo liczne akcje prote−
stu, skierowane przeciwko polityce gospodarczej rządu FR. Duża część mieszkań−
ców FR zalicza się do „paternalistów”, dla których ważne jest poczucie troski ze
strony państwa. Dlatego podniesienie opłat komunalnych przy jednoczesnej infor−
macji o nadmiarze petrodolarów w kraju tylko sprzyja umocnieniu niezadowole−
nia społecznego. Należy zauważyć, że władze zareagowały na nastroje sprzeciwu,
dwukrotnie zmniejszając poziom podwyżek opłat od 1 stycznia 2007 roku.
Także pozytywnie przyjętym przez społeczeństwo priorytetowym projektom
narodowym grozi „zła sława”. Jak oświadczył w niedawnym wywiadzie pierwszy
wicepremier rządu FR Dmitrij Miedwiediew, właściwa realizacja najważniejszych
projektów narodowych, w tym związanych z rozwiązaniem problemu dostępności
mieszkań, faktycznie rozpocznie się dopiero w latach 2007−2008. Jest to całkowi−
cie logiczne w związku z terminami kolejnych wyborów prezydenckich i parla−
mentarnych.
Ważnym problemem dla władz w 2006 roku była samoorganizacja mieszkań−
ców wobec braku oficjalnych struktur i kanałów, które mogłyby w „ustalonym po−
rządku” rozwiązać tę czy inną aktualną kwestię. Następowała przy tym jakościo−
wa zmiana uczestników prostestów. Coraz częściej na ulicę wychodzili ludzie
średnio sytuowani, nie mający palących problemów materialnych, a nie tylko
przedstawiciele biednych warstw społecznych.
Podstawową cechą samoorganizujących się struktur jest ich „żywotność”
i wysoka zdolność mobilizacyjna. Istnieje przy tym szereg problemów, które ma−
ją wysokie znaczenie zarówno dla poszczególnych regionów, jak i dla całego pań−
stwa. Dla przykładu, przez cały 2006 rok trwały akcje protestu właścicieli samo−
chodów z kierownicą po prawej stronie na Dalekim Wschodzie (tanio sprowadza−
nych z Japonii – tlum.). Protestowali przeciwko decyzjom, które dotyczyły ich re−
gionu. Jednak w tym samym czasie właściciele „prawostronnych” samochodów
w całym kraju na znak solidarności przeprowadzili kilka działań, skierowanych
przeciwko zakazowi wwozu i korzystania z tych pojazdów w Rosji.
Protesty kierowców stopniowo stają się wcale nieprzyjemne dla władz. Ma−
sowość uczestników manifestacji, a także ich mobilność i możliwość przeprowa−
dzenia niesankcjonowanych akcji pozwalają im przejawiać wysoką aktywność
w całym kraju. Na przykład, w Moskwie niezadowoleni miłośnicy samochodów
wykorzystali następującą taktykę: o określonej godzinie na Sadowe Kolco czy in−
ną ważną arterię Moskwy wyjeżdża duża liczba samochodów z włączonymi świa−
tłami awaryjnymi i porusza się bardzo powoli. Do „aktywistów” dosyć szybko do−
81
łączają się kierowcy, którzy wcześniej nawet nie wiedzieli o demonstracji. Z for−
malnego punktu widzenia właściciele samochodów nie łamią zakazu przeprowa−
dzania niesankcjonowanych akcji masowych, gdyż nie stoją w miejscu, lecz jadą.
Władze nie mogą ograniczyć prawa do poruszania się samochodów z wlączonymi
migaczami. Mimo że milicja usiłuje zatrzymać podczas takich akcji kilkadziesiąt
samochodów „w celach profilaktycznych”, tym niemniej, zmuszona jest wypuścić
kierowców, gdyż formalnie nie naruszają oni żadnych przepisów. W wielu regio−
nach doszło do protestów kierowców z powodu zawyżonych cen polis OC.
W 2006 roku w całym kraju niejednokrotnie wybuchały ogniska napięcia spo−
łecznego związane z protestami oszukanych posiadaczy wkładów budowlanych.
Kłopot w uregulowaniu tych konfliktów, z którym muszą sobie poradzić władze,
tkwi w zderzeniu znaczących materialnych interesów deweloperów i udziałowców
(z reguły przedstawicieli „klasy średniej”), z niejednoznacznością interpretacji
prawnych i długotrwałością procesów sądowych.
Jeszcze jednym tragicznym wydarzeniem, które wzburzyło mieszkańców
kraju, był pożar 16 stycznia 2006 roku w 9−piętrowym biurowcu „DW Prom−
strojniiprojektu” we Władywostoku. Zginęło 9 osób, wszystkie były kobietami,
głównie młodymi, które skakały z objętych pożarem trzech najwyższych pięter.
Szybko rozeszła sie wiadomość, że strażacy zajęci byli ratowaniem kierownic−
twa banku, znajdującego się w tym skrzydle, któremu pożar nie zagrażał. Publi−
kacje na ten temat, a także relacje naocznych świadków pożaru wywołały szero−
ki społeczny rezonans. W wielu miastach, w tym w Moskwie i Petersburgu, mia−
ły miejsce demonstracje domagające się ukarania winnych, w Internecie powsta−
ło kilka stron, na których przedstawiono „niezależną” informację o pożarze,
a prasa regionalna przez długi czas omawiała tragiczne wydarzenia w trakcie po−
żaru. Zrodziło się przekonanie o „znieczulicy” społecznej rządzących i braku
chęci z ich strony do zapewnienia ludności bezpieczeństwa. Pomimo dostatecz−
nie zdecydowanych działań organów ścigania w sprawie wykrycia i ukarania
winnych temu, co się stało, zainteresowanie opinii publicznej podobnymi wyda−
rzeniami nie słabnie.
Wojsko również było w centrum uwagi publicznej w 2006 roku. Po tragicz−
nym incydencie z Andriejem Syczowem przez cały rok praktycznie wszystkie fe−
deralne kanały telewizyjne i poważne tytuły prasowe informowały o coraz to no−
wych wypadkach w rosyjskiej armii, których liczba wyłącznie rośnie. Mimo że ta
kampania informacyjna skierowana była przede wszystkim przeciwko ministrowi
obrony Siergiejowi Iwanowowi, to naniosła poważny uszczerbek także autoryteto−
wi władzy w ogóle.
82
Niezadowolenie z reguł panujących w „niezwyciężonej i legendarnej”, której
po staremu znaczna część mieszkańców zmuszona jest oddawać swoje dzieci bez
żadnej gwarancji ich bezpieczeństwa, może sprowokować w 2007 roku znacznie
bardziej poważne protesty społeczne.
Gniew ludności wywołują także przypadki niesprawiedliwości, której władze
dopuszczają się wobec szeregowych obywateli. Szczególne oburzenie wywołują
„podwójne standardy” przy ocenie prawnej działań zwykłych ludzi i wysoko po−
stawionych urzędników. Jaskrawym przykładem takiego niezadowolenia była pu−
bliczna reakcja na wyniki postępowania sądowego w sprawie śmierci gubernatora
Kraju Ałtajskiego Michaiła Jewdokimowa w wypadku samochodowym. Sąd ska−
zał Olega Szczerbinskiego, w którego samochód uderzył mercedes gubernatora,
na cztery lata pozbawienia wolności w otwartej kolonii karnej. W dwudziestu mia−
stach Rosji kierowcy przeprowadzili demonstracje przeciwko tak surowemu wy−
rokowi. W Moskwie miał miejsce największy protest – ponad tysiąc samochodów
z plakatami i włączoną sygnalizacja awaryjną blokowało ruch na szosie Rublow−
skiej i Amińjewskiej oraz na Miczurinskim prospekcie. Należy podkreślić, że
w tych protestach, jak i w demonstracjach „prawostronnych”, biorą udział posia−
dacze aut, a więc ludzie niebiedni.
W nocy z 29 na 30 sierpnia 2006 roku w Kondopodze w Republice Karelii do−
szło do masowej bijatyki między imigrantami z regionu Kaukazu Północnego
i miejscową ludnością, w wyniku której dwoje „aborygenów” Kondopogi zmarło
od ran.
Prokuratura Generalna republiki oświadczyła, że „nie posiada jakichkolwiek
dowodów, by u źródła konfliktu mogły leżeć stosunki etniczne, narodowe, religij−
ne ani inne tego typu motywy”, co zapewne jest prawdą. Wątpliwe jest, by ofiary
i pozostali przy życiu młodzi ludzie szli do rozsławionej na cały kraj restauracji
„Mewa”, należącej do imigrantów z Kaukazu Północnego, po to, żeby zorganizo−
wać konflikt na tle narodowościowym, ryzykując swoim życiem. Gdyby ta akcja
była wcześniej zaplanowana, ofiary byłyby po obu stronach, a skala działań – szer−
sza. W efekcie, doszło do spotęgowania zwykłej kłótni i wydarzeń, które dały pre−
tekst do podniesienia tematu etnicznego. Próba Prokuratury Generalnej republiki,
by zaprezentować dalszy rozwój wydarzeń jako zaplanowaną akcję, była podykto−
wana wyłącznie chęcią usprawiedliwienia swojej bezczynności w okresie poprze−
dzającym incydent. Według Prokuratury Generalnej Karelii, mieszkańcy miasta
byli zachęcani do udziału w niesankcjonowanym zgromadzeniu poprzez Internet
od 30 sierpnia, to jest dzień przed jego rozpoczęciem. Zebranie w ciągu doby i wy−
prowadzenie na ulicę 1/5 mieszkańców miasta wydaje się zadaniem nie najprost−
83
szym, tym bardziej, jeśli uwzględnić fakt, że w Kondopodze nie ma zbyt wielu
użytkowników Sieci. Oświadczenia PG republiki o tym, że z przeprowadzeniem
dobrze zaplanowanej akcji mają związek działacze Ruchu przeciwko Nielegalnej
Imigracji również wydają się próbą przerzucenia odpowiedzialności za zajścia
na siły „z zewnątrz”. Dowodzi tego przyznanie, że nie ma podstaw do zatrzyma−
nia aktywistów RPNI, mimo że samo zorganizowanie niesankcjonowanego zgro−
madzenia jest podstawą do zatrzymania i wszczęcia postępowania. Na miejscu wy−
darzeń widziano jednego z przywódców RPNI, Aleksandra Biełowa, który, spę−
dziwszy w Karelii jeden dzień (dzień wiecu), nie podejmował działań sprzecznych
z prawem i został zwolniony.
Nawet jeśli brać pod uwagę udział w kondoposkich wydarzeniach „sił desta−
bilizacyjnych” w jakiejkolwiek formie, to należy je rozpatrywać jako czynnik to−
warzyszący i uznać, że nie ma „dymu bez ognia”. Co więcej, sytuacja powstała
w Kondopodze jest w tej czy innej formie charakterystyczna dla wielu miast Ro−
sji. Tym samym, wydarzenia w Karelii zwróciły uwagę na kilka poważnych pro−
blemów społeczno−politycznych, które do nich doprowadziły.
Bezpośrednią przyczyna zaistniałej sytuacji była korupcja wśród pracowni−
ków MSW różnego szczebla, dla nikogo nie będąca tajemnicą. Niskie oficjalne za−
robki przedstawicieli organów porządku są przyczyną zawarcia sojuszu z przedsta−
wicielami światka przestępczego i imigrantami z Północnego Kaukazu. Sądząc
z wypowiedzi mieszkańców Kondopogi, większość lokali rozrywkowych w mie−
ście należy do „przybyszów” i goście restauracji „Mewa” nie mieli alternatywy.
Powyższe potwierdza także fakt, że podczas incydentu obok restauracji stali stró−
że prawa, którzy nie interweniowali w bieg wydarzeń.
Inna przyczyną jest bezczynność władz regionalnych i lokalnych, ignorują−
cych zaistniałą sytuację i nie życzących sobie nagłaśniania wybuchu konfliktów.
Nie posiadając możliwości wpływania ustawodawczo na sytuację migracyjną,
władze regionalne mogą ją zmienić tylko z pomocą metod adminstracyjnych, któ−
rych często nadużywają, z przyczyn opisanych powyżej.
W pierwszej połowie 2006 roku władze nie zwracały praktycznie w ogóle
uwagi na zagadnieniu imigracji wewnętrznej. Gastarbeiterzy z Ukrainy, Białorusi,
Mołdawii i republik Azji Centralnej dostarczają mieszkańcom kraju, w swojej ma−
sie niechętnym pojawieniu się dużej liczby przyjezdnych, mniej problemów, niż
„imigranci wewnętrzni”. O ile ci pierwsi zajmują miejsca pracy „rdzennych”
mieszkańców, których nie zadowala poziom proponowanej płacy, to ci ostatni,
opanowując prestiżowe sfery z „pomocą” przedstawicieli władz, sprzyjają powsta−
niu sytuacji podobnych do tej, która dała się zaobserwować w Kondopodze. Nie−
84
wielkie północne miasto nie jest wyjątkiem i może posłużyć za przykład innym
ośrodkom różnej wielkości, w których powstał analogiczny stan rzeczy, do czasu
ukrywany i przemilczany. Przykład Kondopogi udowadnia także, że ciepliwość lu−
dzi prędzej czy później ma swoje granice, a masowe wyjście na ulicę to rzecz re−
alna.
Odpowiedzią władz na niesankcjonowane zajścia między grupami etniczny−
mi były znaczące kadrowe wnioski z kondoposkich wydarzeń i daleko idące decy−
zje w odniesieniu do procesów migracyjnych. Tymczasem wydarzenia wokół „Ro−
syjskiego marszu” 4 listopada 2006 roku udowodniły, z jednej strony, duży poten−
cjał nacjonalistycznie nastawionych grup społecznych, a z drugiej – umiejętność
władz przy odpowiednim przygotowaniu do złagodzenia i niwelacji wybuchu kse−
nofobii w społeczeństwie.
„Rosyjski marsz”, do którego przygotowania stały się znacznie większym wy−
darzeniem społecznym, niż on sam, przebiegał w formie wiecu, na który pozwoli−
ły władze miejskie, i odbył się tak jak powinien, by zadowolić wszystkie zaintere−
sowane strony. Kilkuset aresztowanych, raczej w celach profilaktycznych, brak ja−
kichkolwiek poważnych starć, zatrzymanie deputowanego Dumy Nikołaja Kurja−
nowicza, oraz protokół administracyjny, spisany na deputowanego Dumy Siergie−
ja Baburina za to, że liczba zgromadzonych na wiecu przekroczyła wstępnie zgło−
szoną. Wiec, którego istota nie zawierała i nie mogła zawrzeć żadnej nowej treści,
dla poszczególnych zapomnianych postaci politycznych stał się sposobem autore−
klamy, a dla kogoś innego – zakończeniem starego i rozpoczęciem nowego etapu
kariery politycznej.
Los „Rosyjskiego marszu” został przesądzony w przeddzień jego planowane−
go przeprowadzenia, kiedy Dmitrij Rogozin zwrócił się do kierownictwa i człon−
ków Ruchu przeciwko Nielegalnej Imigracji, inicjatora i organizatora „Rosyjskie−
go marszu”, o rezygnację z zaplanowanej akcji w moskiewskim metrze i ograni−
czenie się do wiecu, na przeprowadzenie którego zgodę otrzymała jedna z organi−
zacji współpracujących z RPNI. Połowiczna demonstracja nacjonalistycznie zo−
rientowanych sił politycznych w oczywisty sposób udowodniła, że działania o cha−
rakterze radykalnym, po pierwsze, będą udaremniane przez władze wszystkich
szczebli, a po drugie, mogą, w wiadomych okolicznościach, znaleźć znaczące po−
parcie ludności.
W 2006 roku rozpoczęła prace nowa instytucja w Rosji – Izba Społeczna. For−
mowanie Izby Społecznej przebiegło w trzech etapach jesienią i zimą 2005 roku.
Na pierwszym – prezydent Władimir Putin „w oparciu o wyniki konsultacji z or−
ganizacjami społecznymi” wysunął 42 kandydatów, którzy następnie wybrali do−
85
datkowych 42 członków reprezentujących ogólnorosyjskie organizacje społeczne.
Na ostatnim etapie 84 członków wybrało jeszcze 42 członków reprezentujących
regionalne i międzyregionalne stowarzyszenia społeczne. Pomogło to zachować
reprezentację, zarówno terytorialną, jak i „ideologiczną”. Jednak „ukłon” w stronę
postaci lojalnych wobec władz mimo wszystko został uczyniony – od całkowicie
prorządowo nastawionych „wybrańców” (autora książki „Putin i jego ideologia”
Aleksieja Czadajewa) do postaci nastawionych neutralnie lub stosunkowo życzli−
wie do władz najwyższych (na przykład, rektor Wyższej Szkoły Gospodarki Jaro−
sław Kuźminow).
Opierając się na analizie wypowiedzi i działań członków IS w minionym ro−
ku, można przypuścić, że ogólnie zostało ustalone dla nich jedno nieformalne
ograniczenie, podobnie jak dla wszystkich działaczy politycznych, mających do−
stęp do mass−mediów: w swoich wypowiedziach nie „zniżać się” do krytyki gło−
wy państwa i jego otoczenia, co zostało zresztą spełnione.
Wśród najgłośniejszych wydarzeń, toczących się z udziałem członków IS,
można wyróżnić „sprawę szeregowego Syczowa”, „konflikt Butowski” na tle
przymusowej wyprowadzki mieszkańców moskiewskiej dzielnicy, manifestacje
oszukanych współinwestorów, sprawę kierowcy Szczerbinskiego, oskarżonego
o spowodowanie śmierci gubernatora Kraju Ałtajskiego, Michaiła Jewdokimowa,
a także utworzenie w grudniu ub.r. rady koordynacyjnej NGO−s ds. kontroli spo−
łecznej.
Większość wydarzeń, w których uczestniczyli członkowie IS, miało duży od−
dźwięk i konfliktowy charakter. Przy czym, skandale te przynosiły uszczerbek
konkretnym przedstawicielom ugrupowań elity. Na przykład, „sprawa Syczowa”
była poważnym ciosem dla reputacji kandydata na „następcę” i wicepremiera Sier−
gieja Iwanowa, „konflikt Butowski” – dla moskiewskich władz, a demonstracje
oszukanych współinwestorów budowlanych – dla pierwszego wicepremiera Dmi−
trija Miedwiediewa, odpowiedzialnego za projekt narodowy „Dostępne mieszka−
nia”. Tak szeroki rozrzut celów „ataku” pozwala mówić o relatywnej neutralności,
zachowywanej przez IS w walce toczonej przez wiodące frakcje. Aktywność prze−
jawiana przez „społeczników” miała dwa cele: uzasadnić w oczach społeczeństwa
własne istnienie, a także „próbę sił”, która pokazała, że jedyną, ale stosunkowo
skuteczną bronią członków IS jest obecność w przestrzeni informacyjnej i umie−
jętność większości z nich utrzymywania się „na świeczniku”, co związane jest
z dużym doświadczeniem w ich działalności publicznej. Co zaś dotyczy intrumen−
tów urzędowych, to wyniki pierwszego roku pokazały prawie całkowity ich brak.
Bez względu na ustawodawczy zapis o obowiązkowym uwzględnianiu wyników
86
ekspertyz IS przez parlament, zapis ten w rzeczywistości przez cały rok był igno−
rowany (na przykład, praktycznie nie zostały wzięte pod uwagę rezultaty eksper−
tyzy kodeksów – wodnego i leśnego).
Praktycznie od razu inni „przedstawiciele społeczeństwa”, przede wszystkim
Duma Państwowa, wskazali IS jej realne miejsce. Miało to miejsce podczas dys−
kusji o zezwoleniu członkom IS na obecność podczas posiedzeń izby niższej par−
lamentu. Przedstawiciele IS domagali się nieskrępowanego dostępu swoich człon−
ków do budynku parlamentu i sali posiedzeń, a także prawa udziału w dyskusji
nad projektami ustaw. Jednak komitet do spraw regulaminu Dumy Państwowej za−
jął dostatecznie twarde stanowisko, ograniczając liczbę przedstawicieli IS na po−
siedzeniach komitetów do pięciu członków i de facto uniemożliwił swobodny
udział członków IS w debatach podczas posiedzeń plenarnych.
W ten sposób został wysłany do IS jednoznaczny sygnał, że nie zostanie ona
dopuszczano do decydowania w kwestiach dotyczących podziału konkretnych re−
sursów (finansowych, urzędniczych itp.). Prezydent w żaden sposób nie ingerował
w konflikt, podtrzymując tym samym pośrednio parlamentarzystów. Równocze−
śnie zagwarantowana została instytucjonalnie możliwość aktywnego udziału
członków w procedurze „wypuszczania pary” – interpelacjach parlamentarnych.
Opierając się na analizie wyników działalności IS za ubiegły rok, można wy−
rożnić kilka autentycznych zadań, dla realizacji których została powołana IS.
Po pierwsze, jest to skanalizowanie nastrojów sprzeciwu. W ostatnim czasie
znacznie wzrosła niekontrolowana przez instytucje państwowe aktywność społe−
czeństwa obywatelskiego i zrodziła się konieczność powołania instytucji, zdolnej
do zamknięcia tych natrojów w konstruktywnych ramach. Na przykład, właśnie
po spotkaniu z członkami IS oszukani posiadacze wkładów budowlanych przerwa−
li swoją głodówkę i przenieśli batalię na teren Ministerstwa Rozwoju Regionalne−
go. Drugie zadanie – stworzenie wrażenia namacalnego poparcia społecznego dla
polityki władz w oczach zachodniej opinii publicznej. Z tym zadaniem IS sobie
poradziła, co w sposób najbardziej wyraziście zostało zademonstrowane podczas
lipcowego szczytu G−8, kiedy IS w zdecydowany sposób potępiła zjazd „Innej Ro−
sji”. Wreszcie, niektórzy analitycy jako jeszcze jeden cel istnienia IS rozpatrują re−
zerwowy wariant „zatrudnienia” Władimira Putina po upływie pełnomocnictw
prezydenta. Oczywiście, w tym celu należałoby w sposób kardynalny zmienić sta−
tus IS w zakresie wyposażenia jej w poważne intrumenty wpływów biurokratycz−
nych i finansowych. Jednak stopień prawdopodobieństwa takich hipotez stanie się
bardziej jasny pod koniec pierwszej kadencji IS, w styczniu 2008 roku.
87
A zatem, sytuację polityczną w Rosji w 2006 roku można scharakteryzować
w sposób następujący. W ciągu całego minionego roku trwał wyścig „oficjalnych
następców” – Dmitrija Miedwiediewa i Siergieja Iwanowa. Prezydent Władimir
Putin zajął pozycję najwyższego arbitra z „egalitarnym” zacięciem, powstrzymu−
jąc wyrywającego się do przodu i pomagając pozostającemu w tyle. Pod koniec ro−
ku stało się przy tym ostatecznie jasne, że obecny prezydent w żadnym razie nie
zgodzi się pozostać u władzy na trzecią kadencję, co dodało „wyścigowi” szcze−
gólnego napięcia. Jednocześnie określone kontury polityczne uzyskały postaci in−
nych „następców”, na liście których trzecie „medalowe” miejsce należy do szefa
Rosyjskiej Kolei Władimira Jakunina.
W ciągu całego 2006 roku aktywnie postępowała fragmentacja elity, której to−
warzyszyła walka o wpływy, co przesądziło o zmianach organizacyjnych i perso−
nalnych w systemie władzy wykonawczej. W 2006 roku stopniowo tracił na zna−
czeniu podział rosyjskiej elity na dwie frakcje – „liberałów” i „siłowików”. Bar−
dziej właściwe wydaje się mówienie o coraz bardziej amorficznych skrzydłach „li−
beralnym” i „siłowym”, które mieszczą w sobie poszczególne, często wrogie wo−
bec siebie, grupy – Kudrina i Grefa (liberałowie), Sieczyna, Siergieja Iwanowa,
Wiktora Iwanowa, Czemiezowa, Zołotowa, Patruszewa (siłowicy). Równocześnie
pojawia się jeszcze jedno potężne ugrupowanie, nie związane z dwoma wspomnia−
nymi powyżej „skrzydłami” – banku „Rosja”, jako lidera którego można wskazać
Gennadija Timczenkę, dawnego kolegę Władimira Putina ze służb.
W wyniku zmian urzędowo−kadrowych najbardziej ucierpieli „liberałowie”
w osobie Germana Grefa. Jednak nie można wskazać „skrzydła siłowego” jako
jednoznacznego zwycięzcy w wyniku tych transformacji, ponieważ utracone przez
Grefa aktywa administracyjne staną się „kością niezgody” na „skrzydle siłowym”,
co dodatkowo wzmocni jego fragmentację.
Na tle niekończącego się konfliktu elit i budowy systemu partyjnego doszło
do nasilenia się protestów ludności. istniejące partie strukturalne ze względu
na obiektywnie istniejące ograniczenia nie mogą zadowolić wyborczych potrzeb
wielu grup społecznych, z czego korzystają ruchy antysystemowe, w większości
nacjonalistycznego nurtu. Jeśli sygnał wysłany przez społeczeństwo elitom w 2006
roku nie zostanie wysłuchany, to operacja „Następca” może potoczyć się według
scenariusza zdecydowanie różniącego się od posiadanego obecnie.
88
Rozdział 3.
SYTUACJA MAKROEKONOMICZNA
Makroekonomiczna sytuacja w roku 2006 była uwarunkowana starciami mię−
dzy głównymi grupami wpływów w „bloku gospodarczym” rządu FR. Właściwie
to różne podejścia do zarządzania państwem przesądziły o rocznych wynikach Fe−
deracji Rosyjskiej.
Dotychczas polityka monetarna FR sprowadzała się do sterowanego („płyn−
nego”) umocnienia rubla. Głównymi szerzycielami tej polityki było Ministerstwo
Finansów i Bank Centralny. Resort Siergieja Ignatjewa wykupywał płynne aktywa
dolarowe i w zaplanowany sposób obniżał normy rezerw obowiązkowych.
Od marca 2004 roku normy większości rodzajów pozyskiwania były obniżone
z 10% do 3,5%. Równolegle ministerstwo Aleksieja Kudrina odcinało gotówkowe
aktywa dolarowe od eksportu ropy do Funduszu Stabilizacyjnego. Tym nie mniej
ceny „czarnego złota” rosły skokowo i znaczne ilości petrodolarów i tak trafiały
na rynek FR. To z kolei napędzało inflację, co obniżało zarówno wydatki państwo−
we, jak i inwestycyjną atrakcyjność rubla.
Jednak po fiasku planów inflacyjnych na rok 2005 polityka finansowa Banku
Centralnego uległa zmianie. Został przyjęty kurs na totalne (sztywne) umocnienie
rubla. Powodem do tego, oprócz innych przyczyn, stało się wiosenne przesłanie
prezydenta, w którym ogłoszono jako cel najważniejszy hamowanie dewaluacji
waluty krajowej. Bank Centralny praktycznie zaprzestał interwencji walutowej
w stosunku do dolara, co doprowadziło do znacznego umocnienia rubla. Oprócz
tego zostały znacznie obniżone stawki rezerw.
W związku z tym 22 sierpnia w rezydencji „Boczarow Ruczej” prezydent FR
Władimir Putin przyjął Ministra Finansów Aleksieja Kudrina. Na początku zamie−
rzano omówić dopracowanie projektu budżetu na rok 2007. Jednak podstawowym
tematem stała się polityka zapobieżenia znacznemu umocnieniu rubla.
Zwrócono uwagę, że mocny rubel może zachwiać konkurencyjnością gospo−
darki krajowej. Dotyczy to przede wszystkim dużych eksporterów, produkcja któ−
rych jest nominowana w walucie amerykańskiej, przede wszystkim spółek handlu−
jących surowcami. Przy czym, im wyższa jest wartość dodana towaru, tym większe
są koszty producenta. Tak więc najbardziej narażone są spółki z wysoką marżą.
W gospodarce krajowej są to firmy pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia prze−
twarzania. Największe straty ponoszą wielkie spółki metalurgiczne (metalurgia me−
tali nieżelaznych i metalurgia żelaza i stali z wysoką wartością dodaną): Siewier−
stal, EwrazGrup (stal walcowana), Rusał, Suał (aluminium), Norylski Nikiel (nikiel
i miedź), UGMK (cynk), WSMPO−Awisma (tytan i magnez).
Ich bezpośredni konkurenci na rynkach światowych otrzymują znaczące pre−
ferencje w postaci słabej krajowej waluty. Jest to uwarunkowane różnicą kursów.
90
Tak więc ich koszty produkcji będą się znacznie zmniejszać, a spółki krajowe bę−
dą tracić zysk.
Jednak największą stratę ponoszą rezydenci, którzy konkurują z zagraniczny−
mi producentami na rynku krajowym. Na przykład, nie−rezydenci wypierają rosyj−
skie spółki z rynku krajowego. Rośnie import. W 2003 roku import zwiększył się
o 25%,w 2004 roku – o 28%, a w roku 2005 – o 29%. W tym roku wzrost impor−
tu wyniesie 27%.
To z kolei zmniejsza wpływy do budżetu FR, ponieważ podstawowe podatki
obcokrajowcy płacą według miejsca ich zarejestrowania.
Pośród krajowych rezydentów, którzy ponieśli znaczne straty z powodu
umocnienia krajowej waluty należy wymienić spółki zajmujące się budową ma−
szyn dla przemysłu ciężkiego. Charakterystycznym może być tu przykład „Silni−
ków” Władimira Potanina. Przypomnijmy, rosyjska spółka najbardziej ucierpiała
z powodu zagranicznych producentów, szczególnie po obniżeniu opłat celnych
na importowane urządzenia.
Na podstawie wyników I kwartału spółka miała zysk w wysokości 2,4 mln ru−
bli. Tak więc w ciągu pierwszych sześciu miesięcy bieżącego roku strata „Silni−
ków” wyniosła 136,7 mln rubli w porównaniu do czystego zysku w wysokości
301,5 mln rubli w analogicznym okresie ubiegłego roku. Wpływy spółki według
Rosyjskich Standardów Rachunkowości w 2005 roku wzrosły z 15,75 mld rubli
do 16,21 mld. rubli. Czysty zysk wyniósł 194 mln. rubli, zysk ze sprzedaży – 1,614
mld. rubli. Strata netto „Silników” według Międzynarodowych Standardów Spra−
wozdawczości Finansowej w 2005 roku wyniosła 40,5 mln USD w porównaniu
do zysku 10,2 mln USD rok wcześniej.
Niezależnie od wszystkiego, szef „Interros” aktywnie bronił idei płynnego
(sterowanego) osłabienia rubla. Przypomnijmy, Potanin już wcześniej przestrzegał
przed niebezpieczeństwem wzmocnienia waluty krajowej, jednak dotychczas nie
przysłuchiwano się jego słowom. Uważa się, że należy on do grupy wielkich biz−
nesmenów, któremu udało się wywrzeć wpływ na obecną monetarną politykę
Kremla.
W zasadzie istnieją trzy skuteczne sposoby obniżenia tempa umacniania się
rubla w FR. I wszystkie trzy są realizowane przez poszczególne grupy wpływu
w rządzie RF.
Pierwszy – to regulacje celne. Ten sposób pozwala na przyhamowanie dola−
rowej masy pieniężnej poprzez podniesienie opłat celnych. Tak więc przy wyso−
kich opłatach celnych i limitach obecność importerów na rynku krajowym zmniej−
sza się. A więc zmniejsza się również „wymywanie” z rynku rubli. Mechanizm
91
z powodzeniem zdał egzamin w sektorze rolnym. Dokładniej, na rynku mięsa dro−
biowego. Ten projekt z powodzeniem realizował Minister Rolnictwa Aleksiej Gor−
diejew. Niedawno, na spotkaniu z Władimirem Putinem wypowiadał się on za za−
chowaniem limitów na import drobiu z USA. Do roku 2003 takie regulacje celne
były jednym z najskuteczniejszych środków. Jego podstawowa wada polega
na ograniczonym zakresie działania: jeżeli chodzi o ochronę rynku krajowego, mo−
że on pomóc, ale w warunkach eksportu jest mniej efektywny. Ten mechanizm re−
alizuje Federalna Służba Celna RF, która jest bliższa „siłowej” grupy wpływu.
Drugi – to polityka monetarna Banku Centralnego, której wspomniano już
wyżej. Przede wszystkim są to interwencje walutowe (skup dolarów) i podniesie−
nie norm rezerw. Nad tym kierunkiem sprawuje pieczę Bank Centralny na czele
z Ignatjewem. Od 2004 roku był to najważniejszy sposób rosyjskiej polityki finan−
sowej. Jednak pozycje Banku Rosji znacznie osłabły po wniesieniu do Dumy Pań−
stwowej projektu ustawy o wolnej wymienialności rubla. Zgodnie z tym, proponu−
je się ustalenie normy rezerw (kluczowy środek oddziaływania na politykę finan−
sową FR).
Trzeci sposób, to sterylizacja większej części dochodów eksportowych
w Funduszu Stabilizacyjnym. Tę strategię realizuje i lobbuje za nią z powodze−
niem Ministerstwo Finansów na czele z Aleksiejem Kudrinem. Pomysły ministra,
ogłoszone na spotkaniu z prezydentem mają za zadanie znacznie wzmocnić jego
pozycję w aparacie. Według słów Kudrina 80% mechanizmów kontroli kursu ru−
bla znajduje się w gestii Ministerstwa Finansów, a tylko 20% w gestii Banku Cen−
tralnego. W tym celu proponuje się zaostrzenie wydatkowania środków z budżetu.
Tak więc w charakterze eksperymentu 16 federalnych resortów przejdzie na bu−
dżetowanie zorientowane na wyniki (BOR).
Wprowadzenie BOR ma dwa cele. Pierwszy – wzmocnienie pozycji Kudrina
w zakresie kontroli polityki finansowej FR. Drugi – utworzenie dźwigni wpływa−
jących na inne resorty w rządzie.
Odpowiedzią Banku Centralnego na propozycje Ministra Finansów było za−
rządzenie o zwiększeniu norm rezerw z tytułu zobowiązań wobec banków zagra−
nicznych. Przypomnijmy, resort Ignatjewa ma zamiar zwiększyć stopę rezerw od 1
października 2006 roku z 2% do 3,5%.
Oprócz tego, do walki przystąpił szef Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego
i Handlu German Gref. Jego resort przygotował projekt utworzenia Krajowej
Agencji Wspierania Eksportu z finansowaniem w wysokości 2% wydatków bu−
dżetowych. Zaproponowano przekazanie do resortu głównych funkcji dotyczące
wsparcia eksporterów. Planowane jest odebranie Ministerstwu Finansów prawa
92
udzielania gwarancji państwowych, a Ministerstwu Przemysłu Energetycznego
prawa subsydiowania stóp procentowych dla kredytów eksportowych.
W taki sposób główna walka o mechanizmy kontroli nad polityką ekonomicz−
na FR rozpoczęła się pomiędzy czterema resortami: Ministerstwem Rozwoju Go−
spodarczego i Handlu, Ministerstwem Finansów, Bankiem Centralnym i Minister−
stwem Rolnictwa.
Największe znaczenie zdobył spór na linii Gref – Kudrin. Obaj ministrowie
w dużej mierze zmodernizowali swoje projekty, co znacznie wzmocniło potencjał
ich realizacji.
BOR został uzupełniony projektem Funduszu nie pochodzącego z ropy i ga−
zu, podstawowe zasady którego były sformułowane w dokumencie „Metodologia
tworzenia bilansu budżetu Rosji nie pochodzącego z ropy i gazu”.
Sedno propozycji Ministerstwa Finansów sprowadza się do wykorzystania
„osobnego księgowania dochodów z ropy i gazu (surowców) oraz dochodów nie
pochodzących ropy i gazu”. Aleksiej Kudrin proponuje zarządzanie tymi dochoda−
mi w specjalnym systemie: wycofywanie z gospodarki na oddzielny fundusz ze
specjalnym sposobem administrowania wydatków lub przynajmniej uwzględnia−
nia ich osobno.
Do dochodów z ropy i gazu Aleksiej Kudrin zalicza „podatek od zysku, zali−
czany do budżetu federalnego w części dochodów otrzymanych ze sprzedaży pro−
duktów z ropy i gazu”. Do tej kategorii trafi również akcyza na benzynę, olej na−
pędowy i oleje silnikowe. W celu wyodrębnienia dochodów z eksportu gazu, któ−
re w Ministerstwie Finansów zaliczane są do tego samego klucza co dochody z ro−
py, proponuje się przywrócenie akcyzy na gaz ziemny, która była zniesiona
w 2004 roku. Do dochodów z ropy i gazu proponuje się odnieść część zaliczane−
go do budżetu federalnego podatku od wydobycia surowców kopalnianych (NDPI)
na ropę, gaz ziemny i kondensat gazowego. Tam powinny również trafić cła eks−
portowe za gaz i produkty naftowe.
Oprócz tego do dochodów z ropy i gazu proponuje się zaliczyć „dochody
z różnych form udziału w kapitale, dywidend z akcji będących własnością FR,
wpływających od przedsiębiorstw prowadzących wydobycie surowców węglowo−
dorowych i wytwarzających produkty naftowe oraz dochody z działalności wspól−
nego przedsiębiorstwa „Vietsovpetro”.
Szef Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i handlu również znacznie zmo−
dernizował projekt utworzenia Krajowej Agencji Wspierania Eksportu. Ten pro−
jekt został przerobiony na kompleksowy plan rozwoju przemysłu i technologii
na lata 2006−2007, który został przedstawiony rządowi 24 października. W tym
93
dokumencie zawarte są podstawowe inicjatywy gospodarcze Ministerstwa Rozwo−
ju Gospodarczego i Handlu w ostatnim roku.
W planie szczególną uwagę zwraca się na mechanizmy regulacji podatko−
wych. Większość przedsięwzięć przewidzianych w planie dotyczy właśnie zmian
prawa podatkowego.
Zasadniczą pozycją dokumentu jest wsparcie rosyjskich eksporterów produk−
cji przemysłowej. Proponowane jest stymulowanie eksporterów poprzez przyspie−
szenie zwrotu podatku VAT z jednoczesnym wzmocnieniem kontroli nad proce−
sem zwrotu oraz poprzez doskonalenie mechanizmu subsydiowania stóp procento−
wych z tytułu kredytów eksportowych i udzielania gwarancji, w tym również ma−
łym i średnim przedsiębiorstwom.
Oprócz tego proponuje się udoskonalenie mechanizmów polityki amortyza−
cyjnej. Ta część opiera się na projekcie rozporządzenia rządu o wniesieniu zmian
do klasyfikacji środków trwałych włączanych do grup amortyzacyjnych. Proponu−
je się danie możliwości podatnikom przeszacowania wartości środków trwałych
zakładów. Powinno to znacznie zwiększyć zwrot amortyzacji dla spółek. Proponu−
je się również znaczne zwiększenie premii amortyzacyjnych od 10 do 20−30%
przy nabywaniu sprzętu wysokiej technologii. Ustawowe zabezpieczenie wymie−
nionych przedsięwzięć ukaże się prawdopodobnie pod koniec 2007 roku.
Proponuje się również zwolnienie z podatku VAT operacji patentowych i li−
cencyjnych związanych z obiektami własności przemysłowej oraz prac naukowo−
−badawczych i doświadczalno−konstruktorskich.
Jako osobny punkt wymienia się przyspieszone wprowadzenie porozumień
inwestycyjnych. Obecnie są one stosowane w rosyjskim przemyśle samochodo−
wym i pozwalają na znaczne preferencje dla spółek zagranicznych, które w dużej
ilości lokują zakłady pracy. Należy nadmienić, że ten rodzaj stosunków nie odpo−
wiada przedstawicielom Światowej Organizacji Handlu, którzy rozpatrują go jako
naruszenie zasad wolnego handlu. Prawdopodobnie porozumienia inwestycyjne
będą wprowadzane w kluczowych produkcyjnych sektorach gospodarki, na przy−
kład w przemyśle lotniczym.
Należy zauważyć, że starcie pomiędzy Ministerstwem Rozwoju Gospodar−
czego i Handlu i Ministerstwem Finansów związane jest zarówno ze różnicą inte−
resów ministrów, jak i z różnymi zakresami ich kompetencji.
Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego i Handlu, które odpowiada za zwięk−
szenie PKB i wspieranie eksportu krajowego, jest przede wszystkim zainteresowa−
ne zmniejszeniem tempa umocnienia rubla. Dlatego też znaczne wydatki państwa
są na rękę Germanowi Grefowi, ponieważ mogą osłabić nacisk na walutę krajową.
94
Takie postępowanie jednak może doprowadzić do zwiększenia inflacji,
za którą bezpośrednio ponosi odpowiedzialność Ministerstwo Finansów i Bank
Centralny. W zasadzie, dla Aleksieja Kudrina korzystne jest znaczne umocnienie
rubla. Chodzi o to, że w tym przypadku w charakterze „skrajnych” wystąpią Mi−
nisterstwo Rozwoju Gospodarczego i Handlu i Bank Centralny. Pierwszemu do−
stanie się znaczne zmniejszenie eksportu produktów przemysłowych, drugi będzie
obwiniany o podrożenie waluty krajowej, zaś Minister Finansów będzie miał do−
datkowe argumenty do wsparcia projektu kontroli budżetowej.
95
Rozdział 4.
FINANSE PAŃSTWA
4.1. Budżet
W 2006 roku o kontrolę nad budżetem zaczęły walczyć główne grupy wpły−
wów w elitach politycznych. Najważniejszą rolę tradycyjnie odgrywa szef Mini−
sterstwa Finansów Aleksiej Kudrin.
28 sierpnia Ministerstwo Finansów FR przedstawiło rządowi metodologię
kształtowania bilansu budżetu Rosji nie pochodzącego z ropy i gazu oraz podsta−
wowe zasady funkcjonowania „funduszu przyszłych pokoleń”. W materiale tym
Aleksiej Kudrin zwrócił się z prośbą o zlecenie Ministerstwu Finansów i Minister−
stwu Rozwoju Gospodarczego przy udziale Banku Rosji rozpatrzenia zapropono−
wanej metodologii i wniesienia uzgodnionych propozycji w sprawie jej ewentual−
nego wykorzystania w praktycznym planowaniu budżetu.
Głównymi graczami w walce o środki budżetowe są Bank Rosji (Bank Cen−
tralny), Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego i Handlu (MERT), Federalna Służ−
ba Celna (FTS). Jednocześnie każdy z nich realizuje swój projekt walki z ekspor−
tem i umocnieniem rubla. Bank Centralny proponuje podwyższenie norm rezerw
dla nie rezydentów i zwiększenie interwencji. MERT optuje za utworzeniem Kra−
jowej Agencji Wsparcia Eksportu, której należy przekazać funkcje udzielania
gwarancji państwowych i subsydiowania stóp procentowych. FTS działa na rzecz
znaczącego podwyższenia ceł importowych i obniżenia eksportowych.
Tym nie mniej, główną rolę w tym starciu odgrywa minister finansów Alek−
siej Kudrin. To właśnie jego otoczenie opracowuje dwa kluczowe projekty. Pierw−
szy to budżetowanie skierowane na wynik (BOR) przedstawione na spotkaniu
z Władimirem Putinem 22 sierpnia tego roku. Celem tego projektu jest przejęcie
kontroli nad głównymi resortami rządowymi. BOR ma obejmować 16 resortów nie
podlegającym Ministerstwu Finansów.
Drugim (i najważniejszym) projektem stanie się tak zwany „budżet nie po−
chodzący z ropy i gazu”. Właśnie jego promocja stała się jednym z głównych wy−
darzeń 2006 roku. Po raz pierwszy koncepcja „budżetu nie pochodzącego z ropy
i gazu” pojawiła się w znanym artykule Aleksieja Kudrina w lutowym wydaniu
czasopisma „Woprosy ekonomiki” [Sprawy gospodarcze]. Jego istota sprowadza
się do tego, że na bazie Funduszu Stabilizacyjnego [Stabfond] tworzony jest tzw.
„fundusz ropy i gazu”. Proponuje się gromadzenie w nim wszystkich dochodów
FR pochodzących z operacji z nośnikami energii. Będą więc do niego wpływać po−
datki od zysku spółek naftowych i gazowych, akcyza na benzynę, olej napędowy
i oleje silnikowe. Oprócz tego proponuje się wprowadzenie akcyzy na gaz ziem−
ny, która była zniesiona w 2004 roku. Do nowego funduszu będzie wpływać rów−
97
nież federalna część podatku od wydobycia kopalin użytecznych (NDPI), ropy, ga−
zu ziemnego i kondensatu gazowego. Tutaj również będą pozostawiane cła wywo−
zowe z eksportu gazu i produktów naftowych. Ponadto, jeszcze jednym źródłem
wpływów staną się dochody z różnych form udziału w kapitale, dywidendy z ak−
cji, właścicielem których jest FR, wpływające od przedsiębiorstw prowadzących
wydobycie surowców węglowodorowych i wytwarzających produkty naftowe
oraz dochody z działalności WP „Vietsovpetro”.
W taki oto sposób w nowym budżecie zostanie skonsolidowane do 52,2%
wszystkich dochodów budżetu federalnego, co w znaczący sposób wzmocni pozy−
cję Kudrina przed 2006 rokiem.
Według obliczeń ministerstwa w 2006 roku dochody budżetu federalnego
z ropy i gazu wyniosą 3,199 trylionów rubli (52,2% wszystkich dochodów),
w 2007 roku – 3,195 trylionów rubli (45,7%), w 2008 r. – 2,7 tryliona rubli
(39,9%), a w 2009 r. – 2,46 tryliona rubli (33,2%). Deficyt budżetu nie pochodzą−
cego z ropy i gazu w 2006 roku osiągnąłby 5,2% PKB, w 2007 r. – 5,4% PKB,
w 2008 r. – 5,3% PKB, a w 2009 r. – 4,2% PKB. Zgodnie z perspektywicznym
planem finansowym rządu, nadwyżka poszerzonego budżetu zmniejszy się
od 6,8% PKB w 2006 roku do 2,2% PKB w 2009 roku. Deficyt budżetu nie po−
chodzącego z ropy i gazu poszerzony przez rząd w latach 2006−2008 wyniesie
około 6,1−6,5% PKB, zmniejszając się w przyszłości do 5,1% PKB w 2009 roku.
Główny deficyt nie pochodzący z ropy i gazu ukształtował się na szczeblu federal−
nym, a jednocześnie, dla skonsolidowanych budżetów podmiotów Federacji Ro−
syjskiej i państwowych funduszy pozabudżetowych deficyt nie pochodzący z ropy
i gazu nie przekroczy 1% PKB. Z łącznej wysokości dochodów z ropy w skonso−
lidowanym budżecie Federacji Rosyjskiej na budżet federalny w 2006 roku we−
dług szacunków przypada 91 procent łącznej wysokości dochodów budżetu z ro−
py i gazu.
Sam fundusz zostanie podzielony na dwie części. Pierwsza – to fundusz przy−
szłych pokoleń. Będzie on pełnił funkcję Funduszu Stabilizacyjnego w celu zacho−
wania dochodów z koniunktury na nośniki energii. Druga część będzie rezerwowa.
Właśnie z niej będą dokonywane transfery do budżetu federalnego, który po wy−
cofaniu podstawowej części dochodowej stanie się deficytowy. Transfer będzie
wynosił 4% PKB, co powinno pokrywać deficyt.
Projekt utworzenia „budżetu nie pochodzącego z ropy i gazu” został zapropo−
nowany jako środek wsparcia eksporterów i osłabiania rubla. W jego uzasadnieniu
(dokument oficjalnie nazwany został „Metodologią tworzenia bilansu budżetu Ro−
sji nie pochodzącego z ropy i gazu”) mówi się, że utworzenie funduszu będzie
98
sprzyjało sterylizacji dolarowej masy pieniężnej (odsysaniu waluty amerykań−
skiej), co powinno zmniejszyć nacisk na rubel. Waluta rosyjska tania w stosunku
do dolara zapewni znaczną przewagę konkurencyjną dla eksporterów krajowych
na rynkach zagranicznych.
W taki sposób projekt został zgłoszony w ramach nowej polityki gospodar−
czej, co znacząco wzmacnia pozycje Kudrina w trakcie jego promowania.
Premier zareagował na aktywizację grupy Kudrina pod koniec sierpnia. Wła−
ściwie spory między szefem rządu i ministrem finansów w sprawie funduszy bu−
dżetowych mają już długą historię. „Metodologia tworzenia bilansu budżetu Rosji
nie pochodzącego z ropy i gazu” jako skuteczny środek została zaproponowa−
na Rządowi na corocznym kolegium Ministerstwa Finansów. Jednak Fradkow
scharakteryzował ją jako wyłącznie analityczny środek wyceny, wskazując na brak
możliwości jej realizacji.
Tym nie mniej Kudrin zdołał przeprowadzić „Metodologię...” w Rządzie ra−
zem z budżetem na 2007 rok. Odpowiedzią premiera stał się projekt utworzenia
komisji rządowej do spraw wsparcia przemysłu rosyjskiego. Praktycznie rzecz
biorąc ten projekt łączy projekty Grefa („Krajowa Agencja Wspierania Eksportu”)
i Kudrina („budżet nie pochodzący z ropy i gazu”). W taki sposób struktury rządo−
we będą z jednej strony wspierać eksport, a z drugiej opracowywać antykorupcyj−
ne środki w celu usuwania barier utrudniających rozwój przemysłu. Oprócz tego
pod jurysdykcją komisji znajdzie się polityka amortyzacji i resortowe programy
celowe. Tak oto premier przejmując elementy konkurencyjnych projektów, wytrą−
ca z rąk głównych przeciwników argumenty.
Wstępne rozpatrzenie projektu Fradkowa odbyło się 28 sierpnia na posiedze−
niu zaplanowanym jako przygotowanie do Rady ds. Konkurencyjności i Przedsię−
biorczości. Właśnie na Radzie został on oficjalnie zaprezentowany Komisji. A 30
sierpnia na spotkaniu Władimira Putina z premierem na Kremlu projekt został
uzgodniony z prezydentem.
Oprócz tego do walki o kontrolę nad środkami budżetowymi włączyło się Mi−
nisterstwo Przemysłu Energetycznego. Jest to związane z forsowaniem dwóch klu−
czowych projektów Wiktora Christienko, które powinny w istotny sposób wzmoc−
nić pozycję ministra w walce o środki budżetowe w latach 2007−2008.
Należy podkreślić, że w sporze resortów dotyczącym źródeł finansowania
na najbliższe dwa lata Christienko nie brał aktywnego udziału. Główna walka to−
czyła się pomiędzy „siłowym” i „gospodarczym” blokiem Rządu. Program budże−
tu nie pochodzącego z ropy i gazu zaanonsowało Ministerstwo Finansów, utwo−
rzenie jednej organizacji zajmującej się wsparciem eksportu rosyjskiego nagłośnił
99
Gref, kroki zmierzające do ograniczenia importu zaprezentowała Federalna Służ−
ba Celna, a plan „finansowego osłabienia rubla” zaproponował Bank Centralny.
Tym nie mniej bez względu na znaczne opóźnienie w potyczce o inwestycje
państwowe, właśnie inicjatywy szefa Ministerstwa Przemysłu Energetycznego są
najbardziej perspektywiczne. Jest to związane zarówno z wykorzystaniem pew−
nych czynników pozapolitycznych, jak i wystarczająco mocnym poparciem poli−
tycznym.
Pierwszy projekt Christienko realizowany jest ze zmiennym szczęściem przez
ostatnie kilka lat. Jest to tak zwany „projekt kaspijski”, związany ze umocnieniem
pozycji Federacji Rosyjskiej w Kaspijskim Konsorcjum Rurociągowym (KTK).
Gwoli przypomnienia. Kaspijskie Konsorcjum Rurociągowe to właściciel je−
dynego prywatnego rurociągu naftowego w Rosji, łączącego złoża Kazachstanu
z Noworosyjskiem. Najwięksi państwowi akcjonariusze – Rosja (24%), Kazach−
stan (19%) i Oman (7%), prywatni – Chevron (15%), WP LUKOIL i BP (12,5%),
WP „Rosneft” i Shell (7,5%).
Reprezentowane są tutaj dwie główne grupy inwestorów. Z jednej strony – in−
teresy FR, z drugiej – akcjonariuszy prywatnych. W interesie tych ostatnich
w KTK aktywnie lobbuje amerykański Chevron.
Akcjonariusze prywatni konsorcjum są również głównymi użytkownikami ru−
rociągu. Nie są oni zainteresowani znacznym podniesieniem taryf, jednak aktyw−
nie lobbują za zwiększeniem zdolności przepustowej KTK. Przede wszystkim do−
tyczy to już wspominanego Chevronu, który jest operatorem największego ekspor−
tera „Tengizchevron” kazachstańskiego gazu. Nierezydenci proponują jednocze−
sne podwyższenie taryf rurociągu z 27,38 USD za tonę ropy z Kazachstanu do No−
worosyjska o 2,5 USD, niezwłoczne zaakceptowanie przez Rosję projektu zwięk−
szenia mocy produkcyjnych KTK od 34 do 67 mln ton rocznie, wniesienie do sta−
tutu KTK zmian zwiększających rolę spółek wydobywczych w KTK, obniżenie
stóp procentowych kredytów udzielanych przez konsorcjum prywatnym akcjona−
riuszom KTK do 10,5% rocznie, restrukturyzację zadłużenia KTK z terminem je−
go umorzenia w 2014 roku. Zmiany proponuje się przyjąć w pakiecie.
Odmienną pozycję zajmuje Federacja Rosyjska. Centrum federalne lobbuje
za znacznym podwyższeniem taryf, nie jest jednak zainteresowane rozwojem
KTK, ponieważ opóźni to w czasie wypłaty dla FR w perspektywie długotermino−
wej. Rzecz polega na tym, że w odróżnieniu od akcjonariuszy zagranicznych Fe−
deracja Rosyjska i Kazachstan do kapitału zakładowego wniosły nie środki pie−
niężne, a bezpośrednio infrastrukturę transportową (rurociągi, przepompownie,
grunt). W zamian zostały im wydane weksle na odpowiednią kwotę. Przewiduje
100
się, że pełny zwrot z weksli powinien rozpocząć się w 2009 roku. Jednak w przy−
padku rozwoju KTK opóźnienie może wynieść kilka lat.
Wynikiem czynnego starcia między FR i Chevron stał się szereg głośnych
projektów dotyczących osłabienia wpływu zagranicznych spółek prywatnych.
W maju 2006 roku KTK zostało oskarżone przez Federalną Służbę Podatkową
(FNS) o wykorzystywanie „schematów podatkowych” oraz niekorzystne dla Rosji
zasady działalności KTK. FNS rozpoczęła egzekucję od KTK 4,7 mld rubli nieza−
płaconego podatku od zysku.
Rola szefa Ministerstwa Przemysłu Energetycznego w tym projekcie polega
na aktywnym promowaniu interesów FR na szczeblu rządowym. Właśnie resort
Christienko po raz pierwszy ogłosił o ewentualnej upadłości projektu na rzecz Rosji.
Przypomnijmy, że w okresie od 1998 roku do III kwartału 2004 roku KTK
przekazał do budżetów wszystkich szczebli Federacji Rosyjskiej 525 milionów do−
larów w postaci podatków, opłat i pomocy charytatywnej. Oprócz tego należy
uwzględnić opodatkowanie wynagrodzeń pracowników KTK i opłatę za usługi
podwykonawców rosyjskich (i odprowadzane przez nich podatki). Aktywa rosyj−
skie przekazane KTK w 1997 roku do tego czasu były zakonserwowane. KTK od−
nowił je i znacznie zmodernizował. Wartość tych aktywów była zastąpiona po−
życzką udzieloną przez Federację Rosyjską dla konsorcjum. 85 procent wszystkich
środków rozchodowanych przez KTK w Rosji otrzymują rosyjscy dostawcy
i Rząd Rosji (rzędu 90 milionów USD rocznie). Obliczenia z uwzględnieniem
efektu multiplikacji wskazują, że każdy dolar zapłacony przez KTK za zamówie−
nia dla strony rosyjskiej daje dodatkowo 2 dolary przyrostu PKB, tj. efekt całko−
wity trzykrotnie przewyższa bezpośredni. W listopadzie 2004 roku KTK zaczął
odbierać rosyjską ropę na Kropotkińskiej Tłoczni Ropy w Krasnodarskim Kraju.
Wielkość dostaw ropy rosyjskiej w 2005 roku zwiększyła się do 6 milionów ton
rocznie. W taki oto sposób Rosja otrzymała dodatkową trasę eksportu swojej ropy
oraz odpowiednie podatki i opłaty eksportowe do budżetu państwowego.
Drugi projekt, o którym zrobiło się głośno, zorientowany jest na rynek krajo−
wy i prowadzony jest w interesie Gazpromu. Na przyszły tydzień zaplanowana by−
ła narada u Prezydenta w sprawie bezpieczeństwa energetycznego FR. Na naradzie
zaprezentowano referat Ministerstwa Przemysłu Energetycznego, zgodnie z któ−
rym zużycie energii w Rosji będzie wzrastać średnio o 5−6%. W rezultacie,
do 2011 roku konieczne będzie zainwestowanie około 600 mld USD w rozwój wy−
dobycia gazu i jego transport.
Połowę tej kwoty powinien zapewnić Gazprom, Przewiduje się, że oprócz
bezpośrednich inwestycji państwowych, zostanie podjętych szereg kroków zmie−
101
rzających do wyrównywania cen gazu na rynku krajowym i zagranicznym. Od 1
stycznia 2007 roku planuje się wdrożenie systemu kontraktów długoterminowych
na gaz z uwzględnieniem ceny kontraktów eksportowych, podniesienie ceny gazu
dla przemysłu i elektrowni państwowych do 80 USD z utrzymaniem niezmienio−
nych cen dla ludności, zasobów mieszkaniowo−komunalnych i elektrociepłowni
w 2007 roku. Jednocześnie przewiduje się zwiększenie do 30% udziału nieregulo−
wanego handlu energią elektryczną i zmianę taryf z uwzględnieniem udziału libe−
ralizacji i wysokości różnicy pomiędzy cenami regulowanymi i nieregulowanymi.
Oprócz tego do walki o środki budżetowe włączyło się Ministerstwo Łączno−
ści kierowane przez Leonida Rejmana. Powodem demarche ministra stała się wi−
zyta Władimira Putina w Zielenogradzie 17 października. Prezydent zapoznał się
z produkcją zakładu „Mikron” – głównego przedsiębiorstwa OAO „Sintronix”
oraz poprowadził naradę poświęconą rozwojowi technologii innowacyjnych. Sze−
fowi państwa zademonstrowano całe spektrum produktów wysokich technologii
wytwarzanych w zakładach „Sintronix”, m.in. telewizory, telefony komórkowe,
odtwarzacze DVD i inne. „Kupujemy przede wszystkim nie technologie, a sprzęt
i urządzenia co stanowi 60% kosztów. Kupujemy z reguły przestarzałe urządzenia,
sprzęt poprzednich generacji. Na nowe technologie, licencje i patenty idzie mniej
niż 2% środków”, podkreślił prezydent.
W strukturach państwowych reprezentowane są trzy główne projekty rozwo−
ju sektorów wysokich technologii.
Pierwszy – to utworzenie specjalnych obszarów rozwoju innowacji, tak zwa−
nych technoparków. Właśnie te ostatnie projektowane były jeszcze w latach 80.
minionego wieku. Bazą dla technoparków powinny stać się miasteczka akademic−
kie na wzór radziecki. Dzisiaj w rządze ten projekt prowadzi grupa „łącznościow−
ców” na czele z Ministrem Łączności Leonidem Rejmanem. Obecnie w budżetach
różnych szczebli na rozwój technoparków przewidziano środki w wysokości 26,3
mld rubli.
Głównym resortowym konkurentem jest Gref, który należy do tzw. „prawni−
ków”. Aktywnie prowadzą oni projekt utworzenia specjalnych stref ekonomicz−
nych (SSE), które od samego początku grupa przedstawiała jako alternatywę dla
technoparków. Przypomnijmy, że zasadnicza różnica między nimi polega na róż−
nych sposobach stymulowania działalności inwestycyjnej. Technoparki oferują
duże preferencje dzięki zespołowemu wynajmowaniu powierzchni i wspólnemu
korzystaniu z infrastruktury. Natomiast SSE proponują przede wszystkim ulgi po−
datkowe. Przy tym zarówno „łącznościowcy” jak i „prawnicy” nie zamierzają
przekazywać konkurencji wpływów w biurach prowadzących prace naukowo−ba−
102
dawcze i doświadczalno−konstruktorskie. Dobitnie o tym świadczy sytuacja, kiedy
premier zaproponował wprowadzenie do technoparków ulg podatkowych i od Rej−
mana otrzymał odpowiedź odmowną, ponieważ w tym przypadku przeszłyby one
pod jurysdykcję MERT.
Oprócz SSE „prawnicy” aktywnie lobbują za utworzeniem państwowych fun−
duszy ryzyka, do których można byłoby pozyskać spółki prywatne. Wicepremier
FR Aleksander Żukow ogłosił, że w ciągu najbliższych 2−3 lat w Rosji planuje się
utworzenie ze środków Rosyjskiej Spółki Ryzyka 10−15 nowych funduszy ryzyka
o łącznym kapitale około 30 mld rubli. Powiedział to występując na zjeździe Ro−
syjskiej Zjednoczonej Partii Przemysłowej (RSPP). W latach 2006−2007 na te ce−
le zostanie przydzielone 15 mld rubli. Zgodnie z programem MERT zostanie
utworzona Rosyjska Spółka Ryzyka, 49% inwestycji której będzie finansowane
przez państwo, a pozostałe 51% ze środków prywatnych. Przewiduje się, że wyso−
kość inwestycji w ciągu dwóch lat powinna wynieść około 1,05 mld USD.
W Federacji Rosyjskiej reprezentowany jest jeszcze jeden, trzeci projekt utwo−
rzony w celu skonsolidowania środków finansowych skierowanych na rozwój prac
naukowo−badawczych i doświadczalno−konstruktorskich. Jest to tzw. model „klaste−
ra wysokotechnologicznego” Przypomnijmy, że teoria rozwoju klastera była rozwi−
jana przez M.Portera i Sztokholmską Szkołę Gospodarczą. Według Portera klaster to
sieć dostawców, producentów, konsumentów, elementów infrastruktury przemysło−
wej, instytutów badawczych, związanych ze sobą w procesie tworzenia wartości do−
danej. Właściwie, w sensie organizacyjnym klaster najbliższy jest technoparkowi.
Głównym opiekunem tego projektu jest AFK „System” na czele ze swoim głównym
akcjonariuszem Władimirem Jewtuszenko. Spółka ma zamiar utworzyć nowy wyso−
kotechnologiczny klaster na bazie Sitronics – swojej spółki – córki.
AFK „System” jest największym usługodawcą sektora prywatnego w Rosji
i WNP, obsługującym ponad 60 milionów użytkowników. Założona w 1993 roku
firma zajmuje czołową pozycję w sektorach telekomunikacyjnym, technologicz−
nym, ubezpieczeniowym, nieruchomości, bankowości, handlu detalicznego
i mass−mediów. Przychody spółki w 2005 roku wyniosły 7,6 mld USD, a w pierw−
szym kwartale 2006 roku – 2,0 mld USD. Aktywa łącznie na dzień 31 grudnia
2005 wynosiły 13,1 mld USD, a na dzień 31 marca 2006 roku – 14,9 mld USD.
Akcje AFK „System” notowane są na Giełdzie Londyńskiej pod symbolem SSA,
na Giełdzie „Rosyjski System Handlowy” [PTC] pod symbolem AFKS, a na Gieł−
dzie Moskiewskiej pod symbolem SIST.
Realnie rzecz biorąc, budżet przyjęty przez Radę Federacji w końcu 2006 ro−
ku był wynikiem starcia wyżej wymienionych resortów. 8 grudnia Izba Najwyższa
103
parlamentu rosyjskiego przeważającą większością głosów zaakceptowała budżet
FR na przyszły rok. „Za” głosowało 138 senatorów, dwóch wstrzymało się od gło−
su, jeden był przeciwny.
Łączna wysokość wpływów systemu budżetowego Federacji Rosyjskiej wy−
niesie 11713,9 mld rubli, tj. 37,52% PKB. Wpływy budżetu skonsolidowanego Fe−
deracji Rosyjskiej w roku 2007 prognozowane są na kwotę 10523,6 mld rubli, tj.
33,71% PKB, bez uwzględnienia środków z jednolitego podatku socjalnego, zali−
czanego do budżetu federalnego i odpisów na Fundusz Stabilizacyjny Federacji
Rosyjskiej w wysokości 8464,1 mld rubli (27,11% PKB). Wpływy budżetu fede−
ralnego w 2007 roku wyniosą 6965,3 mld rubli (22,31% PKB), w tym bez
uwzględnienia środków z jednolitego podatku socjalnego i odpisów na Fundusz
Stabilizacyjny Federacji Rosyjskiej na kwotę 4905,9 mld rubli (15,71% PKB).
W strukturze wpływów budżetu federalnego przewidziano: wpływy podatko−
we na kwotę 4253,0 mld rubli (13,59% PKB), bez uwzględnienia środków jedno−
litego podatku socjalnego i odpisów na Fundusz Stabilizacyjny Federacji Rosyj−
skiej – 3245,1 mld rubli (10,39% PKB); wpływy budżetu federalnego nie pocho−
dzące z podatków – 2721,9 mld rubli (8,72% PKB), bez uwzględnienia odpisów
na Fundusz Stabilizacyjny Federacji Rosyjskiej 1660,3 mld rubli (5,32% PKB),
odpisy celowe z tytułu rosyjskich loterii państwowych 0,5 mld rubli. W porówna−
niu do oczekiwanego wykonania budżetu federalnego za 2006 rok prognozowane
wpływy w roku 2007 zwiększą się o 806,3 mld rubli. Jednocześnie w wyniku
zmniejszenia się kursu USD do rubla Federacji Rosyjskiej wpływy budżetu fede−
ralnego zmniejszą się o 84,2 mld rubli. Zmiana ustawy podatkowej i budżetowej
doprowadzi do łącznego zmniejszenia się wpływów budżetu federalnego w roku
2007 w stosunku do oczekiwanego wykonania w 2006 roku o 169,7 mld rubli.
W wyniku innych czynników wpływy budżetu federalnego zwiększą się o 113,7
mld rubli. Udział wpływów budżetu federalnego w produkcie krajowym brutto
w 2007 roku wyniesie 22,31% i w porównaniu do 2006 roku zmniejszy się o 0,32
punkty procentowe, w tym w związku ze zmianą ustawy podatkowej i budżetowej
o 0,54% w stosunku do PKB. Jednocześnie w wyniku zmiany wysokości wskaź−
ników makroekonomicznych i innych czynników wpływy budżetu zwiększą się
o 0,22% w stosunku do PKB.
Zgodnie z dokumentem, wpływy do budżetu federalnego wyniosą 6 trylionów
965,3 mld rubli, wydatki – 5 trylionów 463,5 mld rubli. Przewiduje się, że produkt
krajowy brutto w przyszłym roku zwiększy się o 6%. Przewidywana inflacja
– w granicach 6,5−8%. Budżet 2007 zorientowany jest na średnioroczną cenę ropy
Urals, równą 61 USD za baryłkę, przy kursie 26,5 rubli za dolara. Ustawa budże−
104
towa określa górną granicę długu wewnętrznego Rosji na 1 stycznia 2008 roku
na kwotę jeden trylion 363 mld rubli, długu zagranicznego na 46,7 mld.
Zgodnie z oficjalnymi danymi wydatki państwa z rozdziału „Oświata” zwięk−
szyły się w porównaniu do roku 2006 na około 37%, tyle samo zwiększyły się wy−
datki z rozdziału „Ochrona zdrowia i sport”. Na finansowanie szkolnictwa planu−
je się wydać prawie 278 mld rubli, na ochronę zdrowia i sport – 206 mld rubli.
Wydatki z rozdziału „Sprawy ogólnopaństwowe” wyniosą 808 mld rubli.
W rozdziale „Obrona narodowa” wysokość pomocy państwowej wzrosła w po−
równaniu do 2006 roku o 23% i wyniesie 822 mld rubli, wydatki z rozdziału „Bez−
pieczeństwo narodowe i ochrona prawa” wyniosą 622,86 mld rubli – wzrost w cią−
gu roku o 22%.
Rozdział „Gospodarka narodowa” zostanie sfinansowany kwotą 497 mld ru−
bli – wzrost o 47%, wydatki z rozdziału „Gospodarka komunalna i mieszkaniowa”
wyniosą 53,03 mld rubli – wzrost o 39%. Na realizację rozdziału „Ochrona środo−
wiska naturalnego” przydzielono 8 mld rubli – w porównaniu z rokiem poprzed−
nim wzrost o 30%.
Na finansowanie wydatków z rozdziału „Kultura, kinematografia i środki ma−
sowego przekazu” przeznaczono 68 mld rubli – o 35% więcej niż przed rokiem.
W rozdziale „Polityka społeczna” zarezerwowano 215 mld rubli – wzrost o 7%.
Właśnie o pozycje wydatków w głównym dokumencie finansowym kraju to−
czy się zaciekła walka między resortami, przede wszystkim pomiędzy minister−
stwami, rządem i „Jedną Rosją”.
W efekcie, większości parlamentarnej udało się przeprowadzić swój projekt
budżetu. I chociaż poddany był dużym zmianom, Jedna Rosja przeforsowała swo−
je kluczowe wskaźniki finansowe. Podstawą stało się zwiększenie „socjalnej” czę−
ści budżetu, co ma duże znaczenie w przeddzień 2008 roku. Lwia część wydatków
związana jest z głównymi kierunkami projektów narodowych. Wzmocni to znacz−
nie pozycje grupy wpływu „prawników”.
Oprócz tego w istotny sposób zwiększyły się wydatki na obronę i bezpieczeń−
stwo. Pozwoli to utrzymać szefowi Ministerstwa Obrony Siergiejowi Iwanowowi
bazę zasobów. To ostatnie nie jest bez znaczenia w kontekście problemów mini−
stra z aktywami, które kontroluje, z czego najbardziej płynnymi aktywami jest
„Aerofłot”. Należy również podkreślić, że znaczna część przydzielanych na obro−
nę środków zostanie przekazana do „Rosoboroneksport” Siergieja Czemiezowa,
co zwiększy już i tak mocną pozycję szefa FGUP w aparacie.
Duże inwestycje państwowe na wydatki socjalne i obronę oznaczają obcięcie
przewidywanych budżetów ministerstw. Zmniejszyć swoje apetyty musieli Igor
105
Lewitin, German Gref, Aleksander Sokołow i inni. Oprócz tego znaczne straty po−
niosło Ministerstwo Finansów, dla którego trzeba było przydzielić dodatkowe fi−
nansowanie.
Tym nie mniej Gref i Kudrin zamierzają „odegrać się” na projektach długo−
terminowych.
Zgodnie z planami Ministerstwa Finansów w lutym rozpoczną się prace
nad projektem budżetu trzyletniego na lata 2008−2010. Planuje się przedstawienie
go do Dumy państwowej już w kwietniu. Według słów Kudrina budżet trzyletni
można będzie poprawiać co roku, jednak około 90−95% części wydatkowej nie bę−
dzie ulegać zmianom. Właśnie w ramach tego dokumentu minister zamierza prze−
prowadzić pomysł zbudowania „budżetu nie pochodzącego z ropy i gazu”, które−
go nie udało się zrealizować w budżecie na 2007 rok.
Gref liczy także na wzmocnienie swojej pozycji w perspektywie długotermi−
nowej. Jego głównymi instrumentami staną się Fundusz Ryzyka i Fundusz Inwe−
stycyjny, za powiększaniem których czynnie lobbuje szef MERT.
W ramach projektu dotyczącego Funduszu Ryzyka minister zaprezentował
już Radę Dyrektorów Rosyjskiej Spółki Ryzyka (PBK). W jej skład weszli dyrek−
torzy niezależni: były premier Finlandii Esko Aho, prezydent izraelskiego stowa−
rzyszenia funduszy ryzyka Igal Erlich i właściciel „Niezawisimoj Gaziety” Kon−
stantin Remczukow. W skład Rady wejdą również sam German Gref jako przed−
stawiciel rządu, szef Federalnej Służby Antymonopolowej (FAS) Igor Artemjew
i zastępca szefa Ministerstwa Oświaty i nauki Dmitrij Liwanow. Według słów sze−
fa MERT, PBK zajmie się inwestycjami w długoterminowe projekty wysokiej
technologii. Kapitał zakładowy spółki wyniesie 15 miliardów rubli.
Fundusz inwestycyjny minister rozwoju gospodarczego obliczył na trzy lata
naprzód. Jego zdaniem łączna zaplanowana wysokość funduszu w latach 2006−
2009 przekroczy 377,9 mld rubli. Przypomnijmy, że w tym roku już kilka regio−
nów otrzymało prawo do częściowego finansowania ze środków Fundusz Inwesty−
cyjnego. Są to w większości projekty infrastrukturalne, większość których będzie
realizowana w europejskiej części Rosji. Priorytetem w przyszłości dla Germa−
na Grefa są plany rozwoju Dalekiego Wschodu i Syberii.
Należy podkreślić, że w nowym roku walka o fundusze budżetowe będzie
kontynuowana, gdy Aleksiej Kudrin spróbuje przejąć od Germana Grefa kontrolę
nad inwestycjami państwowymi.
22 stycznia na posiedzeniu u premiera Michaiła Fradkowa została uzgodnio−
na reforma Kodeksu Budżetowego, na temat zasadniczych punktów którego Mini−
106
sterstwo Finansów i Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego nie mogły dogadać już
od kilku lat. Jeszcze jesienią ubiegłego roku rozpoczął się kolejny etap starcia o in−
westycje państwowe pomiędzy Kudrinem i Grefem, gdy oba ministerstwa zapro−
ponowały kroki zmierzające do wspierania krajowych eksporterów na rynkach za−
granicznych. W wyniku tego projekt szefa Ministerstwa Finansów w zakresie two−
rzenia „funduszu nie pochodzącego z ropy i gazu”, który proponował „steryliza−
cję” nadwyżki pieniężnej, został faktycznie odrzucony i ze zwycięstwa cieszył się
szef Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego. Tym nie mniej minister finansów
przygotował kolejny projekt przejęcia kontroli nad kluczowymi kanałami inwesty−
cji państwowych. Stał się nim trzyletni budżetowy plan Kudrina, przejście na któ−
ry zaplanowano już na 2008 rok.
Zgodnie z uchwalonym perspektywicznym polanem finansowym Federacji
Rosyjskiej na lata 2007−2009, wpływy budżetu państwa w 2008 roku wzrosną
o 2%, w 2009 – o 11% w porównaniu do wskaźników bieżącego roku. Przy tym
wydatki wzrosną o 11% i 22% odpowiednio, osiągając w 2009 roku kwotę
6716,23 mld rubli. Łączna wysokość transferów budżetowych zwiększy się o 16%
w przyszłym roku i o 26% w 2009 roku. Jednak transfery do budżetów innych
szczebli mogą rosnąć średnio o 1% rocznie. Jednocześnie państwowe fundusze po−
zabudżetowe w 2008 roku otrzymają o 25,7%, a w 2009 roku o 42,3% środków
więcej. Większość tych środków zostanie skierowana do Funduszu Emerytalnego
FR, którego budżet w 2009 roku pozostanie nadal deficytowy. Łączna wysokość
federalnej nadwyżki budżetowej w przyszłym roku zmniejszy się w porównaniu ze
wskaźnikami roku bieżącego o 33%. Pewne jego zwiększenie zaplanowane zosta−
ło dopiero na 2009 rok, jednak również wtedy nie przekroczy on 72% wysokości
nadwyżki przewidzianej na rok 2007.
Przypomnijmy, że obecnie inwestycje państwowe corocznie rozdziela Mini−
sterstwo Rozwoju Gospodarczego. Ministerstwo Finansów proponowało połącze−
nie wszystkich zatwierdzanych podczas przygotowywania budżetu trzyletniego
programów w długoterminowe programy celowe na okres sześciu lat. W wyniku
tego German Gref straciłby główny argument administracyjny – coroczny podział
środków budżetowych. Ministerstwo Finansów chciało zmniejszyć również listę
instrumentów inwestycyjnych, zastępując federalne programy celowe, adresowa−
ne programy inwestycyjne (FAIP) oraz resortowe programy celowe (WCP) długo−
terminowymi programami celowymi.
Rozumiejąc, że nie uda się bezpośrednio „storpedować” projektu (został on
uzgodniony bezpośrednio z Prezydentem FR), Grefowi jednak udało się znacznie
skomplikować jego realizację.
107
Przede wszystkich szef Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego zdołał opóźnić
terminy wprowadzenia propozycji Ministerstwa Finansów. Uzgodniono uzupeł−
nienie projektu ustawy „O wniesieniu zmian do ustawy budżetowej…” artykułami
o FAIP i WCP. Teraz dokument przewiduje dla tych programów „postanowienia
przejściowe” do 2009 roku. W taki sposób Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego
jeszcze przez dwa lata będzie kształtować programy inwestycyjne starym sposo−
bem – co roku faktycznie od nowa. Jednak już podczas przygotowywania budżetu
na lata 2010−2013 FAIP zniknie, a głównym dysponentom środków budżetowych
(ministerstwa i resorty) zostanie udzielone prawo samodzielnego przydzielania
kwot na obiekty o wartości kosztorysowej mniejszej niż 600 mln rubli.
Inne ustępstwo na rzecz Germana Grefa to uzupełnienie Ustawy Budżetowej
artykułem o zbiorczym bilansie finansowym. Dokument ten „określający wyso−
kość i wykorzystanie środków finansowych i sektorów gospodarki” będzie opra−
cowywać Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego w trakcie przygotowywania bu−
dżetu trzyletniego. Tym samym uwzględniono uwagę pana Grefa, że Ministerstwo
Finansów odsuwa MERT od prac nad budżetem. Oprócz tego w ustawie po raz
pierwszy będzie artykuł opisujący Fundusz Inwestycyjny – obecnie również jego
dysponentem jest MERT. W tym artykule zezwala się na przenoszenie jego salda
na następny rok. Do tej pory Aleksiej Kudrin mógł postąpić z niewykorzystanymi
kwotami Funduszu Inwestycyjnego pod koniec roku tak samo jak z innymi salda−
mi na rachunkach – przekazać je na Fundusz Stabilizacyjny. Należy podkreślić, że
Fundusz Inwestycyjny jest kluczowym instrumentem wpływów Germana Grefa.
Wysokość Funduszu w 2006 roku wyniosła 69,7 mld rubli. W perspektywicznym
planie finansowym na lata 2007−2009 przewidziano następujące wpływy do Fun−
duszu Inwestycyjnego: 110,6 mld rubli, 104,3 mld rubli i 93,3 mld rubli rocznie.
Kompromis pomoże zachować wpływy na kształtowanie budżetu szefowi
MERT Germanowi Grefowi. Oprócz tego po 2008 roku skład Rządu FR może się
zmienić, a realizacja projektu Kudrina ulec korekcie.
4.2. Podatki
Tworzenie systemu podatkowego FR również w wielu aspektach uzależnione
jest od ścierania się kluczowych grup wpływów. Przede wszystkim mowa o Mini−
sterstwie Finansów i Ministerstwie Rozwoju Gospodarczego.
W 2006 roku MF przeprowadziło przez Rząd FR poprawki do Ustawy Podat−
kowej. Formalnym powodem nowych inicjatyw MF stało się żądanie prezydenta
108
FR dotyczące ukrócenia kształtowania cen transferowych. Zostało ono wysunięte
przez Władimira Putina w ramach wystąpienia na temat tegorocznego budżetu.
Później na jego podstawie Michaił Fradkow sporządził polecenia dla rządu. Doku−
ment zobowiązywał Ministerstwo Sprawiedliwości, Ministerstwo Finansów i Mi−
nisterstwo Rozwoju Gospodarczego do przedstawienia do dnia 30 listopada 2006
roku przedsięwzięć dotyczących zmian w ustawodawstwie.
Właściwie problem kształtowania cen transferowych zaznaczył się już dawno
temu. Jego istota polega na „optymalizacji” (zmniejszeniu) wydatków kosztem za−
niżania lub zawyżania cen wewnątrz korporacji. Przede wszystkim dotyczy to firm
krajowych na linii spółki−matki – spółki−córki. Po raz pierwszy schemat „optyma−
lizacji” podatkowej zaistniał w sprawie spółki naftowej JUKOS. Przypomnijmy,
że firmy afiliowane przy spółce naftowej kupowały surowce od spółek – córek
i odsprzedawały JUKOS’owi, co znacznie zmniejszało wpływy podatkowe. Po−
twierdzeniem jest sprawa dyrektora finansowego Spółki Bruce Mizamora. Oskar−
żono go o kradzież przez spółkę środków pieniężnych w 2001 roku na kwotę 31
mld rubli przy wykorzystaniu firmy handlowej z Mordowy „Fargoil”. Zdaniem
śledczych, firma kupowała ropę po cenie transferowej od wydobywających „có−
rek” JUKOS’a i tego samego dnia odsprzedawała ją JUKOS’owi lub rafineriom
po znacznie wyższej cenie. Przy tym ropa nie opuszczała punktów ewidencyjnych
Spółek wydobywczych, a firma oszczędzała na regionalnych ulgach podatkowych.
W taki sposób za pomocą „optymalizacji” transferowej spółka naftowa mogła
zmniejszyć w 2003 roku obciążenie podatkowe z 24% do 7%.
Później podjęto szereg kroków utrudniających działanie tego mechanizmu.
Przede wszystkim była to zmiana prawa podatkowego. Pierwszym krokiem stała
się likwidacja wewnętrznych stref off−shore. Oprócz tego zmieniono system obli−
czania podatków od wydobycia ropy. Wcześniej podatek naliczany był w procen−
tach, teraz w rublach od tony. Właśnie w ramach tej polityki dwa lata temu Mini−
sterstwo Finansów przygotowało projekt ustawy z dnia 28 grudnia 2004 roku
„O wniesieniu zmian do artykułu 20 i 40 pierwszej części Ustawy Podatkowej”.
Tym nie mniej projekt ustawy nie został przyjęty. Decyzje o jego zamrożeniu pod−
jął Władimir Putin.
Przygotowany przez Ministerstwo Finansów dokument jest kopią projektu
ustawy z 2004 roku. W ramach tego projektu zaproponowano wprowadzenie me−
chanizmu udowodnienia „rynkowości” cen przez podatnika. Polegał on na tym, że
spółka musiała uzasadnić w Federalnej Służbie Podatkowej (FNS) zgodność swo−
ich cen z warunkami rynkowymi. Przy tym ten wymóg dotyczył nie tylko spółek
matek i córek, lecz również spółek siostrzanych (z jedną „matką”) oraz „spółek−
109
−wnucząt” (związek poprzez trzecią spółkę). Jeżeli FNS uważało ceny transferowe
między kontrahentami za nie odpowiadające rynkowym, miało możliwość nalicza−
nia firmie dodatkowych podatków. Jako wzorzec proponowano wykorzystanie cen
rynkowych między „uczciwymi i niezależnymi” agentami.
Projekt ten przygotowany został w wielu aspektach w interesie „siłowej” gru−
py wpływów, która tradycyjnie już kontroluje FNS. Projekt ustawy pozwala
na znaczące zwiększenie roli grupy w zakresie regulacji działalności dużych struk−
tur biznesowych, szczególnie spółek surowcowych. Rzecz w tym, że ceny transfe−
rowe właściwe są dla dużych pionowo zintegrowanych firm. Natomiast ogólniko−
we sformułowania pozwalają FNS na wykorzystanie tego środka w stosunku
do każdej firmy. W projekcie ustawy, na przykład, nie zapisano dokładnie kto jest
„uczciwym i niezależnym” agentem na rynku i w jaki sposób można określić
„sprawiedliwą” cenę rynkową. Większość rynków surowcowych w FR jest dosyć
mocno skoncentrowanych lub są monopolami. Na przykład, dla takich spółek jak
Gazprom, Transneft, RAO „EES Rosji” niemożliwe jest określenie „sprawiedli−
wych” cen transferowych na terenie Rosji.
Da to FNS duże możliwości wpływania na kluczowe aktywa głównych grup
wpływów, co ma istotne znaczenie w przededniu 2008 roku.
Oprócz tego, kolejnym projektem na korzyść grupy „siłowej” stanie się wpro−
wadzenie systemu obowiązkowej rejestracji płatników podatku od wartości doda−
nej (VAT). Planuje się, że już w 2007 roku zostanie przyjęta ustawa wprowadza−
jąca system od 2008 roku. W 2009 roku udział VAT we wpływach budżetu powi−
nien zwiększyć się z obecnych 24,9% do 40,5%, a w wyrażeniu nominalnym
– dwukrotnie, z 1534,5 mld rubli do 3019,4 mld rubli. Aby zrealizować tę progno−
zę, wpływy z VAT powinny zwiększać się o 17,9% rocznie. Jednak na razie
wzrost zbierania VAT znacznie rożni się od tempa wzrostu jego zwrotu. W okre−
sie styczeń−lipiec, według danych FNS, zwrot VAT zwiększył się o 60% w porów−
naniu do poziomu zeszłorocznego (do 426,1 mld rubli), a wpływy – o 3%
(do 542,5 mld rubli).
Przypomnijmy, że wymóg zarejestrowania się jako podatnik VAT pojawił się
w Ustawie Podatkowej w 2001 roku. Tym nie mniej, po kilku miesiącach został
zniesiony, ponieważ system praktycznie nie funkcjonował. Rzecz w tym, że reje−
stracja nie była obowiązkowa. Oprócz tego nie istniały żadne istotne preferencje
z tym związane. Później, w latach 2003−2006, zarejestrowane spółki miały możli−
wość zwrotu akcyzy. Jednak większość spółek odmówiła płacenia akcyzy jako ta−
kiej, co doprowadziło do zmniejszania ilości podatników odprowadzających poda−
tek akcyzowy.
110
W obecnym projekcie proponuje się obowiązkową rejestrację dużych firm
w systemie płatników VAT, jednocześnie średnie i małe spółki mogą przystępo−
wać do systemu dobrowolnie. Tylko uczestnicy systemu otrzymają prawo do od−
liczania VAT, nie dopuszczeni do systemu takiego prawa mieć nie będą. Prawdo−
podobnie kontrolę nad systemem będzie sprawować znowu FNS.
Środek ten znacząco wzmocni pozycję grupy „siłowej” w zakresie kontroli
największych eksporterów, ponieważ mechanizm zwrotu VAT działa przede
wszystkim wśród eksporterów. Jednocześnie praktyczne wyłączenie z systemu
małych i średnich przedsiębiorstw pozwoli na skoncentrowanie środków wyłącz−
nie na dużych firmach. Należy również podkreślić, że temu projektowi sprzeciwia−
ją się czynnie „prawnicy”. Grupa ta w ostatnim czasie promuje pomysł zastąpienia
VAT 10% podatkiem od sprzedaży. Za tym pomysłem, m.in. wypowiedział się
szef Urzędu Administracji Prezydenta Arkadij Dworkowicz.
Aktywizacja działalności Kudrina w interesie „siłowików” świadczy o poszu−
kiwaniu przez szefa Ministerstwa Finansów ewentualnych sojuszników w latach
2007−2008. Minister potrzebuje politycznej przykrywki w roku przedwyborczym.
Jednocześnie sojusznicy będą potrzebni podczas przeprowadzenia przez Dumę
i Rząd ważnych dla Kudrina projektów ustaw.
Starcie ministerstw gospodarczych kontynuowane było pod koniec września.
Zostało wtedy opublikowane pismo zastępcy ministra rozwoju gospodarczego Ki−
ryła Androsowa, w którym mowa była o zmianie zasad amortyzacji. Pismo adre−
sowane było do wicepremiera Aleksandra Żukowa. Istota propozycji wiceministra
polegała na ponownym rozpatrzeniu samej procedury wypłat amortyzacyjnych.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami amortyzacja obliczana jest na podstawie
pierwotnej wartości aktywów. Jednak wskutek tego, że wartość rynkowa środków
trwałych produkcji zwiększa się, firmy tracą różnicę między nominalną (pierwot−
ną) i rzeczywistą (bieżącą) wartością rynkową towaru.
Obecnie Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego proponuje wykorzystanie no−
wego mechanizmu. Przewiduje on okresową wycenę głównych aktywów produk−
cyjnych. W wyniku tego wartość urządzeń znacznie wzrośnie, a więc zmniejszy
się podatek od zysku, od którego odliczane są koszty amortyzacyjne. Swoją decy−
zję resort Grefa motywuje chęcią uwolnienia dodatkowych środków na wewnętrz−
ne inwestycje i odnowienie środków trwałych. Tak więc MERT widzi problem
w niedoborze środków na zakup nowych urządzeń, ponieważ zastępowanie odby−
wało się według starych cen.
Według obliczeń Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego, jeżeli zezwolić
spółkom na uwzględnienie przeszacowania już w 2007 roku, to zaoszczędzą one
111
na podatku od zysku 276 mld rubli. Jeszcze 333 mld rubli zostanie do ich dyspo−
zycji w roku 2008 i 421 mld rubli w roku 2009. Ministerstwo Rozwoju Gospodar−
czego ma nadzieję, że przeznaczając te pieniądze na odnowienie urządzeń biznes
sprawi, że PKB w ciągu trzech lat wzrośnie o 0,3−0,6 punktów procentowych.
Głównymi sojusznikami MERT w sprawie zmniejszenia podatku od zysków
są struktury biznesowe i organizacje reprezentujące ich interesy. O swoim popar−
ciu dla nowej inicjatywy resortu Grefa poinformowało Rosyjskie Stowarzyszenie
Przemysłowców i Przedsiębiorców [RSPP], które wywiera nacisk na możliwość
zmiany systemu opłat amortyzacyjnych. Organizacja przygotowała badania, zgod−
nie z którymi budżet RF otrzyma znaczne wpływy pośrednie. Przy zwiększeniu
wartości aktywów wzrośnie ściągalność podatków od dochodów. Oprócz tego in−
westycje wewnętrzne i unowocześnianie pozwolą zwiększyć zysk przedsię−
biorstw, co również znajdzie odzwierciedlenie w zwiększonych wpływach podat−
kowych. Tak więc, według obliczeń RSPP budżet federalny w roku 2007 straci nie
276 mld rubli lecz 174 miliardy.
Zresztą nie jest to pierwsza próba zmiany systemu opłat amortyzacyjnych.
Przypomnijmy, taka możliwość istniała przed 2002 rokiem. Już wówczas spółki
mogły przeszacowywać swoje aktywa opierając się na ich wartości rynkowej.
W rezultacie większość rosyjskich firm zwiększyła wartość majątku produkcyjne−
go.
Jednak w wyniku celowej działalności „siłowej” grupy wpływu możliwość
przeszacowania została cofnięta, Duma państwowa przyjęła poprawki do Ustawy
Podatkowej, które ograniczały skorzystanie z tej procedury. Głównym argumen−
tem „siłowej” grupy, reprezentowanej przez Ministerstwo Podatków i Opłat było
znaczne zmniejszenie wpływów do budżetu. Według obliczeń straty mogły wy−
nieść ponad 200 mld rubli rocznie.
Obecnie plany MERT napotykają na ostry opór ze strony MF. Grupa Kudri−
na nie jest zainteresowana wyprowadzeniem ponad 500 mld rubli z pod swojej
kontroli. Ministerstwo Finansów skupia uwagę na braku mechanizmów prawnych
na zabezpieczenie inwestycji środków zgromadzonych na modernizację zakładów.
Resort twierdzi, że wolne środki finansowe będą wyprowadzane ze firm w posta−
ci dywidend. Przy czym podkreśla się, że nowy system będzie wykorzystany
głównie do „wypompowywania” środków pieniężnych za granicę i minimalizację
podatku od zysku.
Głównym sojusznikiem Kudrina jest „siłowa” grupa wpływu, w interesie któ−
rej Minister Finansów już realizuje szereg projektów perspektywicznych. Grupa
„siłowa” jest zainteresowana umocnieniem Federalnej Służby Podatkowej, którą
112
tradycyjnie kontroluje. Szczególnie należy podkreślić, że grupa ma mocną pozycję
w poszczególnych komisjach Dumy Państwowej. Rzecz dotyczy przede wszyst−
kim Komisji Dumy Państwowej ds. Budżetu i Opłat oraz Rady Ekspertów Dumy
Państwowej ds. Podatków. Szef tej ostatniej wypowiadał się bardzo negatywnie
o nowej inicjatywie MERT.
113
Rozdział 5.
PROJEKTY NARODOWE
5.1.Projekty narodowe jako ideologia polityczna
Oficjalnie o istnieniu projektów narodowych dowiedziano się 5 września 2005
roku, kiedy prezydent RF Władimir Putin wystąpił na spotkaniu z kierownictwem
Rządu, Zgromadzenia Narodowego i członkami Dumy Państwowej. Po raz pierw−
szy określił on główne kierunki projektów narodowych i ich ogólne założenia.
Należy jednak zauważyć, że te projekty bardzo różnią się zarówno co do stop−
nia opracowania jak i co do założeń, co z kolei wymaga dokładnej analizy każde−
go z nich.
Koncepcja projektów narodowych jako kompleksowej polityki państwa sięga
do praktyki radzieckiego planowania centralnego (pięciolatek). Na początku lat
90. w nowych realiach społeczno−politycznych doświadczenia planowania central−
nego ekonomiści oceniali negatywnie (w większości z ciężkimi i źle opracowany−
mi projektami i pięciolatkami ZSRR wiązała się nieefektywność radzieckiej go−
spodarki).
W przestrzeni informacyjnej zainteresowanie projektami narodowymi poja−
wiło się na początku XXI wieku, a dokładniej w roku 1999. Było to uwarunkowa−
ne szeregiem czynników, oto najważniejsze z nich:
• Pomyślna koniunktura w handlu zagranicznym (ceny nośników energii),
• Nowy gospodarczy kurs rządu,
• Wzmocnienie pozycji konserwatywnych w elitach politycznych itp.
Należy zauważyć, że na początku te projekty miały charakter lokalny (teryto−
rialny) i były związane z zagospodarowaniem poszczególnych regionów. Ich sze−
rzycielami byli tacy politycy, jak Dugin, Krupnow i inni. Będąc geopolitykami,
w znaczeniu politycznym reprezentowali oni pozycje euroazjatyckie.
Jednak realnie do porządku obrad projekty narodowe zostały włączone wów−
czas, gdy do ich opracowania przyłączyli się gracze zbliżeni do struktur partyjnych
Jednej Rosji i Administracji Prezydenta. Można tutaj wyodrębnić dwa ich rodzaje:
• Firmy i zjednoczenia
• Odrębni gracze (głównie szefowie przedsiębiorstw)
Właściwie, kluczową rolę odegrały tutaj dwa zjednoczenia: Instytut Projek−
tów Społecznych i Fundusz Efektywnej Polityki.
Jak wiadomo pierwszym kieruje Walerij Aleksandrowicz Fadiejew, który jest
także głównym redaktorem dziennika „Ekspert” i współprzewodniczącym „Deło−
woj Rossii” (średni biznes). Stoi on na pozycji narodowego kapitalizmu, tj., będąc
jawnym zwolennikiem gospodarki rynkowej, optuje za aktywną rolą państwa
w przestrzeni politycznej i gospodarczej. Właśnie projekty narodowe, zdaniem
115
Fadiejewa, powinny stać się katalizatorem aktywności gospodarczej kraju. Biorąc
pod uwagę tę doktrynę staje się jasna jego surowa krytyka Rządu (szczególnie je−
go bloku gospodarczego). Właśnie on, zdaniem „Eksperta”, powstrzymuje wzrost
gospodarczy poprzez odmowę inwestycji państwowych i gromadzenia Funduszu
Stabilizacyjnego. Jeśli chodzi o pozycję polityczną, to sam Fadiejew określa ją ja−
ko liberalizm konserwatywny (system liberalny przy znacznym udziale państwa).
Funduszem Efektywnej Polityki kieruje Gleb Pawłowskij. Stoi on na pozycji
bardzo zbliżonej do Fadiejewa. Jednak jest on bardziej związany z elitami poli−
tycznymi.
Projekty tych dwóch organizacji często krzyżują się, można powiedzieć, że
stanowią pewną siatkę projektową, np. przykład w ramach projektu „Mediakra−
cja”. Projekty narodowe opracowywane są również w Klubie Serafimowskim.
Oprócz organizacji i stowarzyszeń istotny wkład w rozwój i tworzenie projek−
tów narodowych wnieśli szefowie podmiotów Federacji Rosyjskiej. Wspomnieć
należy Łużkowa (prace dotyczące praktycznie wszystkich czterech projektów na−
rodowych), Szajmijewa (Projekty modernizacji zniszczonej substancji mieszka−
niowej), Tkaczewa (Rozwój branży turystycznej Krasnodarskiego Kraju).
Jednak najważniejszym, zdaniem analityków, stało się przygotowanie progra−
mu „Jednej Rosji”, który powinien być opublikowany na zjeździe partii w Krasno−
jarsku, planowanym na koniec listopada. Prace nad programem rozpoczęły się
jeszcze latem.
Tutaj trzeba podkreślić dwa główne wydarzenia. Pierwsze – zawarcie porozu−
mienia ramowego pomiędzy Jedną Rosją i Diełowoj Rossijej w ramach którego
do opracowania programu dla tej pierwszej (JR) zaangażowany został Instytut Pro−
jektów Społecznych. Właśnie on zajął się opracowaniem gospodarczego programu
partii, zawierającego szereg projektów narodowych. Jednak program ten nie został
uchwalony. Tym nie mniej szereg jego postanowień wszedł w skład projektów na−
rodowych.
Drugie wydarzenie – to „Projekt rozwoju rejonu Dolnej Angary” opracowany
przez Aleksandra Chłoponina, gubernatora Krasnodarskiego Kraju. W odróżnieniu
od poprzednich projektów terytorialnych był on w pełni obliczony i gospodarczo
uzasadniony. Oprócz tego wiadomo, że Chłoponin reprezentuje interesy Interros
i Norylskiego Niklu, tzn. jest przedstawicielem wielkiego biznesu reprezentowa−
nego przez poszczególne grupy przemysłowo−kapitałowe. Właśnie dzięki temu je−
go program uzyskał w listopadzie wsparcie Rady Generalnej Jednej Rosji.
Podsumowując, należy podkreślić, że projekty narodowe oraz ideologia poli−
tyczna zostały opracowane przez przedstawicieli wielkiego i średniego biznesu.
116
Wyraźny kierunek socjalny projektów narodowych jest raczej kompromisem mię−
dzy polityką państwa zorientowaną na cele społeczne i projektami rozwoju bizne−
sowego.
5.2. Cele projektów narodowych
Sfera gospodarcza
Cel pierwszy – zmniejszenie inflacji i zwiększenie PKB. Przy nadwyżce bu−
dżetowej inflacja w pewnym stopniu rośnie (w 2006 roku szacunkowo o 10,5%−
10,8%), ponieważ PKB (ilość towaru w wyrażeniu pieniężnym) nie jest proporcjo−
nalne do masy pieniężnej. Jeżeli pieniędzy (masy pieniężnej) jest na rynku dużo
– to pojawia się wysoka inflacja, jeżeli towaru (PKB) brakuje – inflacja jest nie−
wysoka.
Właśnie po to, aby zmniejszyć inflację z jednej strony i zwiększyć PKB
– z drugiej, należy inwestować masę pieniężną w produkcję (towary). Inwestowa−
nie tych pieniędzy powinno być jak najbardziej skuteczne. Tzn. jeden rubel pienią−
dza powinien dać więcej niż jeden rubel w towarze, aby relacja między PKB i ma−
są pieniężną zmieniła się na korzyść towarów, a inflacja (ich stosunek) nie zaczę−
ła galopować.
Cel drugi – stymulowanie popytu wewnętrznego. Przy podniesieniu wynagro−
dzeń zwiększa się zdolność ludności do nabywania towarów, co oznacza wzrost
popytu, co z kolei odzwierciedla się na dobrobycie spółek, pojawiają się środki
na modernizację produkcji, co z kolei zwiększa konkurencyjność firm krajowych.
Oprócz tego zwiększają się wpływy z podatków.
Można by tutaj wymienić mnóstwo celów, jednak najważniejsze są wymie−
nione powyżej.
Sfera polityczna
Cel pierwszy – zapewnienie bazy politycznej dla realizacji projektu „Następ−
ca −2008”. Wiadomo, że bezpośrednio za realizację projektów narodowych będzie
odpowiadać wicepremier Miedwiediew. Tym samym otrzymuje on z jednej strony
potężny instrument do walki z aparatem (na nowym stanowisku może on realnie
wpływać na działalność całego aparatu rządowego i szereg ministerstw), a z dru−
giej – potencjalną bazę elektoratu w wyborach 2008 roku. Jeżeli wziąć pod uwagę
117
społeczną orientację projektów (lekarze, nauczyciele, studenci, wojskowi), to naj−
liczniejsze (i słabe) grupy elektoratu będą sympatyzować z Miedwiediewem.
Oprócz tego umiejscowienie go jako wyraziciela głównych priorytetów narodo−
wych i człowieka rzeczowego (który realizuje konkretne i bardzo odczuwalne dla
społeczeństwa projekty) korzystnie wyróżnia go na tle potencjalnych konkuren−
tów.
Istnieje tutaj jednak szereg problemów. Pierwszy polega na braku doświad−
czenia wicepremiera w sferze polityki społecznej, czym można wyjaśnić stałą
obecność jego w krajowych środkach przekazu.
Drugi problem – bezlitosna walka tocząca się w samym aparacie. Jak wiado−
mo Miedwiediew jako przedstawiciel „prawników z Petersburga” konkuruje z gru−
pą „siłowików”, głównym graczem której jest Sieczyn. Przy czym szereg anality−
ków uważa, że jedynym sposobem gromadzenia elektoratu tego ostatniego jest za−
ostrzanie sytuacji, ponieważ główne środki „siłowików” skoncentrowane są w or−
ganach siłowych (MSW, FSB, GRU i inne).
Oprócz tego sam Michaił Fradkow nie zgadza się z rolą „premiera technicz−
nego” i nie jest gotów do oddania całej władzy politycznej w Rządzie. Właśnie
tym można wyjaśnić podział głównych funkcji między szefem aparatu rządowego
FR S.J.Naryszkinem (wykreowanym przez Fradkowa) i pierwszym wicemini−
strem, co pozwoliło Fradkowowi na utrzymanie kontroli nad aparatem rządowym.
Cel drugi – próba odbicia zwolenników opozycji radykalnej. Rewolucje
w krajach WNP i Europie Wschodniej, głównymi aktorami których były organiza−
cje młodzieżowe („Tako” [Pora] – Ukraina, „Kmara” [Dosyć] – Gruzja, „Otpor”
– Jugosławia) były uwarunkowane masową aktywnością najsłabszych ekonomicz−
nie warstw społecznych. Należy podkreślić tutaj trzy grupy: studenci, wojskowi,
sfera budżetowa. Właśnie aktywność pierwszych, pasywność drugich i brak
wspólnoty trzecich zapewniły sukces projektów rewolucyjnych.
Oprócz tego znaczącym zjawiskiem staje się popularność ideałów „pomarań−
czowej rewolucji” w środowisku młodzieżowym, która została zagospodarowana
przez partię Rodina [Ojczyzna] w wyborach moskiewskich. Z drugiej strony wi−
doczny jest nowy protest socjalistyczny, zasoby którego stara się opanować Ko−
munistyczna Partia Federacji Rosyjskiej poprzez połączenie z Awangardą Czer−
wonej Młodzieży i innymi organizacjami młodzieżowymi.
Jeszcze jednym czynnikiem stymulującym nastroje protestu w tych grupach
społecznych jest przejście na stuprocentową opłatę za usługi komunalne (w niektó−
rych regionach wyniesie ona +30%) i wysoka inflacja. Właśnie do tych grup spo−
łecznych kierowane są projekty narodowe.
118
Trzecim celem jest kształtowanie długoterminowej polityki państwowej. Rze−
czywiście, można podkreślić, że po kryzysie 1998 roku polityka stała się krótko−
terminową, obejmującą tylko rok finansowy. Natomiast brak programów długoter−
minowych tworzył nieokreśloność, zarówno polityczną jak i społeczną. Oprócz te−
go politykę długoterminową państwa można rozpatrywać jako umacnianie się par−
tii. Właśnie ideologiczna i programowa platforma silnej partii ogólnofederalnej,
a nie koniunkturalne (krótkoterminowe) decyzje prezydenta zaczęły dominować
w rozwoju politycznym.
Sfera kultury
Do sfery kultury należy zaliczyć kształtowanie się nowej ogólnonarodowej
tożsamości, szczególnie aktualnej we współczesnych realiach politycznych.
W wielu aspektach ujednolicenie polityki regionalnej i opracowanie długotermino−
wej polityki państwa ukształtuje pozycje rosyjskie, zbudowane na projektach na−
rodowych, a nie na lokalnej (terenowo−etnicznej) dominancie.
5.3. Istota projektów narodowych
Oficjalnie o istnieniu projektów narodowych poinformowano 5 września 2005
roku, kiedy prezydent FR Władimir Putin wystąpił na spotkaniu z kierownictwem
Rządu, Zgromadzenia Federalnego i członkami Rady Państwa. Wtedy po raz pierw−
szy nakreślił on główne kierunki projektów narodowych i ich ogólne założenia.
Tym nie mniej trzeba podkreślić, że wymienione projekty zdecydowanie róż−
nią się zarówno stopniem dopracowania, jak i celami, co wymaga kompleksowej
analizy każdego z nich.
„Zdrowie”
Pierwotnie budżet projektu na rok 2006 oceniany był na 62,6 mld rubli. Łącz−
na wartość inwestycji państwa w latach 2006−2007 miała wynosić 145 mld rubli.
Jednak później wydatki w ramach projektu na 2006 rok były kilka razy ponownie
rozpatrywane, co doprowadziło do ich zwiększenia do 88,4 mld rubli.
Główne elementy projektu są następujące:
• Wyposażenie w nowy sprzęt diagnostyczny ponad 10 tys. przychodni,
przede wszystkim wiejskich oraz szpitali rejonowych i punktów pierwszej
pomocy;
119
• Zapewnienie wzrostu wynagrodzeń lekarzy rejonowych, pediatrów
i internistów na początku 2006 roku o 10 tys. rubli miesięcznie, pie−
lęgniarek – minimum o 5 tys. rubli.
• Szkolenie ponad 10 tys. lekarzy rejonowych i internistów.
• Modernizacja parku samochodowego pogotowia ratunkowego, za−
kup karetek reanimacyjnych, urządzeń medycznych i nowoczesnych
systemów łączności.
• Minimum 4−krotne zwiększenie liczby obywateli, którym ze środ−
ków budżetu federalnego zostanie udzielona pomoc medyczna.
• Budowa nowych nowoczesnych ośrodków medycznych w regionach
rosyjskich, włącznie z Syberią i Dalekim Wschodem.
Projekt posiada trzy główne kierunki: wsparcie pracowników medycznych pierw−
szego szczebla, rozwój nowoczesnej medycyny i modernizacja sprzętu medycznego.
Pracownicy pierwszego szczebla mają mniej możliwości „dorabiania” niż le−
karze specjaliści w ramach instytucji medycznych. W wyniku zwiększenia wyna−
grodzeń rozwiązywana była sprawa niwelowania „głodu kadrowego” w rosyjskiej
służbie ochrony zdrowia.
Nowoczesna medycyna – to sfera rozwoju z dużym potencjałem. Obecnie za−
potrzebowanie Rosjan w tej sferze zaspokojone jest tylko w 10−20%. Oprócz tego
ta dziedzina jest katalizatorem rozwoju w stosunku do innych „pokrewnych” dzie−
dzin (narzędzia precyzyjne, genetyka, szkolenia, farmaceutyka i inne).
Trzeci kierunek to unowocześnianie wyposażenia całego sektora (poczynając
od karetek reanimacyjnych, kończąc na nowoczesnych systemach łączności), co
stanowi duży problem dla regionalnej ochrony zdrowia.
Głównymi sponsorami i zleceniodawcami projektu są podmioty RF i duże
spółki działające na rynku ochrony zdrowia. W ramach projektu znaczne środki
były zagospodarowane przez fabrykę samochodów GAZ, należącym do „Russkije
Maszyny” Olega Deripaski. Oprócz tego, uważa się, że głównym inicjatorem
„Zdrowia” był szef Ministerstwa Rozwoju Społecznego Michaił Zurabow. Przy−
puszczalnie minister w projekcie wspierał interesy bliskich sobie firm. Najwięcej,
w stosunku procentowym – bo aż piątą część wszystkich kontraktów dotyczących
dostaw sprzętu medycznego otrzymała firma ZAO „Medstor”, która według infor−
macji Izby Rozrachunkowej była związana z małżonką ministra Julią Zurabową.
Oprócz tego do ostatniej chwili stała ona na czele utworzonej przez siebie firmy
Oktopus, która również uczestniczyła w projekcie narodowym.
Należy podkreślić, że narodowy projekt „Zdrowie” jest podzielony na szereg
różnych projektów i poszczególnych przedsięwzięć i nie ma całościowego proto−
120
typu reprezentowanego przez Federalny Program Celowy. Na początku ten projekt
narodowy był najbardziej ukierunkowany na pomoc socjalną i najmniej kosztow−
ny. Jednak z czasem jego budżet znacznie powiększył się. Wiązało się to z szere−
giem problemów związanych z jego realizacją. Przede wszystkim, Dmitrij Mie−
dwiediew napotkał skomplikowany system finansowania regionalnej ochrony
zdrowia. Oprócz tego, znaczne kwoty szły na program podniesienia uposażeń
w 2006 roku dla pracowników podstawowego szczebla.
Wśród głównych czynników ryzyka związanego z projektem należy wspo−
mnieć o braku systemu oceny efektywności pracy personelu, co wiąże się z pro−
blemem motywacji pracowników medycznych.
Należy również podkreślić ostrą konkurencję między podmiotami Federacji
w zakresie zagospodarowania środków tego projektu. Już od dawna trwa walka o fi−
nansowanie przez państwo ośrodków wyposażonych w nowoczesne technologie.
Tym nie mniej obecnie „Zdrowie” jest najważniejszym dla wicepremiera pro−
jektem. Jest on najbardziej „widoczny” i gwarantuje duży efekt w postaci polep−
szenia wizerunku.
„Edukacja”
Trudno jest określić łączny koszt tego projektu. Pierwotnie jego budżet na rok
2006 planowany był w wysokości 30,8 mld rubli. Potem jednak został znacznie
powiększony. Tylko w jego części federalnej kwota wyniosła ponad 40 mld rubli.
Głównymi elementami projektu są:
• Zakup dla kilkudziesięciu wyższych uczelni i kilku tysięcy szkół
sprzętu laboratoryjnego, oprogramowania, modernizacja izb lekcyj−
nych i szkolenia dla wykładowców.
• Zapewnienie dostępu do Internetu dla minimum 20 tys. szkół.
• Możliwość uzyskania kwalifikacji zawodowych przez wojskowych
zawodowych, a dla wojskowych kontraktowych – przygotowania
w dostaniu się na wyższe uczelnie.
• Otwarcie nowych uniwersytetów w Południowym i Syberyjskim
Okręgu Federalnym oraz szkół biznesu w regionie moskiewskim
i Sankt−Petersburgu w celu przygotowania kadr zarządzających.
• Przydzielenie minimum 5 tysięcy indywidualnych grantów dla
uczniów, studentów i młodych specjalistów.
• Zapewnienie wzrostu wynagrodzeń dla wykwalifikowanych pracow−
ników naukowych średnio do 30 tys. rubli.
121
• Przejście na finansowanie procesu nauczania, przy którym środki bu−
dżetowe podążają za uczącymi się.
• Dodatkowe comiesięczny dodatek pieniężny za wychowawstwo
(około 1 mln nauczycieli).
• Coroczne premie w wysokości 100 tys. rubli dla 10 tys. najlepszych
nauczycieli w kraju.
„Edukacja” jest najbardziej eklektycznym projektem narodowym, składa się
z kilku Federalnych Programów Celowych i charakteryzuje się dużym zróżnico−
waniem regionalnym.
Najciekawsze kierunki to utworzenie w Południowym i Syberyjskim Okręgu
Federalnym dużych wyższych uczelni, ponieważ trwa tu zażarta walka o finanso−
wanie. Na Syberii kandydatami do otrzymania środków są Krasnojarsk, Tomsk,
Nowosybirsk, Irkuck, na Południu – Krasnodar, Stawropol, Rostów nad Donem
i Taganrog.
Oprócz tego ciekawy jest również konkurs innowacyjnych programów oświa−
towych pomiędzy wyższymi uczelniami, o który już teraz zaczynają się starcia po−
lityczne.
Jednak najbardziej przyszłościową stroną projektu jest organizacja dwóch
szkół biznesu w Moskwie i Sankt−Petersburgu. I jeżeli w „Stolicy Północy”
wszystko było raczej jasne (bazą dla szkoły biznesu powinien stać się Państwowy
Uniwersytet w Sankt Petersburgu), to w Moskwie o prawo do otrzymania finanso−
wania budżetowego walczyły największe uniwersytety ekonomiczne (Wyższa
Szkoła Ekonomiczna, Akademia Plechanowa, Akademia Finansowa i inne). Zwy−
ciężył projekt „Skołkowo” kuratorem którego jest Przewodniczący Rady Dyrekto−
rów grupy spółek „Trojka Dialog” Ruben Wardanian. Później przyłączyli się
do niego Roman Abramowicz, Aleksander Abramow (Evraz), Leonid Michelson
(NOVOTEK), Andriej Rappoport (RAO EES) i Walentyn Zawadnikow (członek
Rady Federacji).
Wśród głównych inicjatorów projektu należy wspomnieć duże uczelnie (Mo−
skiewski Uniwersytet Państwowy, Państwowy Uniwersytet w Sankt Petersburgu,
Moskiewski Państwowy Uniwersytet Techniczny, Wyższa Szkoła Ekonomiczna
i inne). Korzyści z realizacji projektu uzyskali również wspomniani wyżej przed−
siębiorcy. Na przykład przetarg na dostawę autobusów dla szkół ogólnokształcą−
cych na terenach wiejskich, przeprowadzany w ramach projektu narodowego
w połowie października 2006 roku wygrały trzy marki autobusów – PAZ, KAwZ
(wchodzą w skład grupy GAZ) i UAZ (należy do właściciela Siewierstali Aleksie−
ja Mordaszowa).
122
Głównym problemem „Edukacji” jest brak uzgodnienia podstawowych
przedsięwzięć w ramach projektu. Dotychczas nie została zsynchronizowana reali−
zacja projektu w różnych regionach. Nie przedstawiono również konkretnego pla−
nu realizacji etapowej w perspektywie średnioterminowej. Dlatego najbardziej in−
teresującą dla wicepremiera sferą pozostają najlepiej dopracowane i spektakularne
kierunki projektu: zapewnienie uczelniom dostępu do Internetu, podwyższenie wy−
nagrodzeń dla pracowników sfery oświatowej i stypendiów dla studentów w FR.
„Dostępne i komfortowe mieszkania dla obywateli Rosji”
Pierwotnie projekt nosił miano „Dostępne mieszkanie”, a jego budżet w 2006
roku wynosił 21,9 mld rubli, a na lata 2006−2007 planowany był w wysokości 48,5
mld rubli. Potem jednak został on zwiększony ponad 5−krotnie. Obecnie koszty
na najbliższe dwa lata wyniosą 212,9 mld rubli, z czego wydatki bezpośrednie
– 122,9 mld rubli, a gwarancje państwowe – 90 mld rubli.
Projekt przewiduje:
• Wzrost budownictwa mieszkaniowego do roku 2007 minimum o jed−
ną trzecią. Przydzielenie z budżetów wszystkich szczebli środków
na uzbrojenie terenów pod budownictwo mieszkaniowe.
• Opracowanie mechanizmu subsydiowania kredytów hipotecznych
i znaczne zwiększenie kapitału zakładowego Agencji Kredytów Hi−
potecznych i Mieszkaniowych.
• Pełnowartościowe funkcjonowanie oszczędnościowego systemu hi−
potecznego dla wojskowych.
• Wzrost wydatków budżetu federalnego na wsparcie młodych rodzin.
• Pomoc dla młodych specjalistów na wsi w rozwiązywaniu proble−
mów mieszkaniowych.
Realizacja tego projektu narodowego jest najbardziej problematyczna. Rzecz
w tym, że posiada on największy czynnik regionalny, zarówno w aspekcie finan−
sowym jak i administracyjnym. Środki budżetu federalnego wynoszą 86,1 mld ru−
bli na wydatki bezpośrednie i 60 mld rubli na gwarancje państwowe. Środki bu−
dżetów regionalnych i lokalnych – 36,8 mld rubli na wydatki bezpośrednie i 30
mld rubli na gwarancje państwowe. Oprócz tego w większości regionów rynek bu−
dowlany kontrolowany jest przez afiliowane przy lokalnej administracji spółki, co
znacznie utrudnia proces realizacji projektu.
Za głównego projektanta i lobbystę tego projektu można uważać zastępcę sze−
fa administracji prezydenta Igora Szuwałowa. Pod jego opieką i wspólnie z Cen−
123
trum Opracowań Strategicznych utworzono grupę ekspercką do spraw doskonale−
nia ustawodawstwa w zakresie mieszkalnictwa. Opracowała ona tzw. „pakiet
mieszkaniowy” – 27 projektów ustaw, większość z których zostało uchwalonych
przez Dumę Państwową pod koniec 2004 roku. Wśród najważniejszych należy
wspomnieć nowe Kodeksy Mieszkaniowy i Urbanistyczny, ustawę „O uczestnic−
twie w budownictwie udziałowym”, kilka poprawek do prawa hipotecznego.
Następnym etapem rozwoju tego projektu stał się federalny program celowy
„Mieszkanie”, opracowany przez Budownictwo Państwowe [Gosstroj] dwa lata te−
mu. Oceny jego efektywności są zróżnicowane. Jednak większość analityków od−
nosi się do niego bardzo sceptycznie. Tym nie mniej właśnie on stał się podstawą
projektu narodowego.
Na rozpatrzenie przez rząd został on wniesiony przez Ministerstwo Rozwoju
Regionalnego. Z działalnością tego ostatniego wiąże się jego dopracowanie, które
przewidywało zwiększenie budżetu programu i zmianę samego sposobu finanso−
wania. Obecnie zamiast bezpośrednio mieszkania planuje się dotacje państwowe
(pomoc pieniężna na zakup mieszkania) i gwarancje państwowe na hipotekę.
W tym celu znacznie zwiększono gwarancje państwowe dla Agencji Mieszkanio−
wych Kredytów Hipotecznych. Został również wyodrębniony podprogram
„Uzbrojenie działek”, połączony z programem przesiedlenia ludności ze zniszczo−
nej i zastępczej substancji mieszkaniowej. Właściwie większość nowych pozycji
programu celowego weszło w skład projektu narodowego.
Tym nie mniej realizacja projektu od razu napotkała na szereg trudności. Brak
jest w programie niezbędnych inwestycji lub preferencji podatkowych na urbaniza−
cję. A przecież właśnie ze zwiększeniem wydatków na tą ostatnią związane jest pod−
niesienie („rozpędzenie”) cen na rynku mieszkaniowym. W związku z tym należy
wspomnieć o konflikcie pomiędzy Federalną Służbą Antymonopolową i „Euroce−
mentem”. Ten ostatni oskarżany był o naruszenie prawa „O konkurencji”, co pocią−
gnęło za sobą znaczny wzrost cen mieszkań w Moskwie. Problemem projektu jest
również brak opracowanej bazy ustawodawczej. Właśnie niewystarczające dopraco−
wanie ustawodawstwa w sferach budownictwa udziałowego i hipoteki doprowadzi−
ło do kryzysu na rynku nieruchomości (wielu oszukanych inwestorów). Jego reali−
zację znacznie utrudnił również konflikt między resortami. Wspominane już Mini−
sterstwo Rozwoju Regionalnego lobbowało o zwiększenie łącznego budżetu projek−
tu. Ten pomysł aktywnie promował Władimir Jakowlew, który zażarcie walczył
o środki finansowe z szefem Ministerstwa Finansów Aleksiejem Kudrinem.
I nawet po przekazaniu kontroli nad projektem bezpośrednio pierwszemu wi−
cepremierowi program „Dostępne mieszkanie” pozostaje najbardziej problema−
124
tycznym dla realizacji. Trudności z jego wprowadzeniem w życie w przyszłości
mogą poważnie zaszkodzić wizerunkowi Dmitrija Miedwiediewa.
„Rozwój kompleksu rolno−przemysłowego”
Pierwotnie budżet projektu w 2006 roku wynosił 19 mln rubli, w latach 2006−
2007 planowany był na 30 mld rubli. Jednak stopniowo wysokość finansowania
została zmieniona. Wydatki w 2006 roku było zmniejszone, wynosząc 16,2 mld
rubli, a na lata 2006−2007 wprost przeciwnie zwiększone do 34,9 mld rubli.
Projekt narodowy rozwoju kompleksu rolno−przemysłowego przewiduje:
• Zapewnienie realnego dostępu przedsiębiorstw rolnych do środków
kredytowych.
• W tym celu z budżetu federalnego wydzielenie dodatkowych środ−
ków na subsydiowanie stóp procentowych.
• Utworzenie w latach 2006−2007 systemu hipotecznego kredytowania
gruntów na długi okres i z rozsądnymi stopami procentowymi
pod zastaw działek.
• Zaplanowanie w budżecie federalnym dodatkowych środków na sub−
sydiowanie stóp procentowych kredytów na okres do 8 lat na budo−
wę i modernizację kompleksów hodowlanych.
• Wydzielenie sporych środków na rozwój leasingu rolniczego.
• Likwidację opłat celnych wwozowych na urządzenia do hodowli
zwierząt nie posiadające odpowiedników krajowych. Zmniejszenie,
a w niektórych przypadkach zlikwidowanie ceł wwozowych na takie
wyposażenie również dla innych branż.
Jak wynika z projektu, wyodrębnia się dwa główne kierunki rolnictwa, inwe−
stycje w które będą maksymalnie skuteczne i istnieją realne perspektywy „wyho−
dowania” zdolnego do konkurencji krajowego producenta. Jest to rozwój hodowli
i stymulowanie małych form gospodarowania. W pierwszym przypadku istnieją
realne perspektywy wzrostu (potencjał popytu na mięso może wynosić do 80% dla
poszczególnych kategorii). W drugim – stymulowanie rozwoju małych form go−
spodarowania – obecnie głównych producentów rolnych na rynku. Około 50% ca−
łego mięsa, 80% warzyw, 90% ziemniaków produkują właśnie te podmioty,
do których należą indywidualne gospodarstwa pomocnicze, głównym problemem
których jest sprzedaż towaru.
Podstawowym, zdaniem Ministerstwa Rolnictwa instrumentem wspierania
tych kierunków jest subsydiowanie stopy procentowej, co pozwoli zmodernizować
125
zakłady produkcyjne, przystąpić do zakupów bydła zarodowego, umaszynowić
i zautomatyzować gospodarstwa, zwiększyć nakłady na badania stosowane.
Oprócz tych dwóch podstawowych kierunków wyodrębnia się wiele przedsię−
wzięć towarzyszących, takich jak wsparcie programów innowacyjnych, budownic−
two mieszkaniowe dla młodych rodzin zatrudnionych w rolnictwie i inne.
Projekt narodowy „Rozwój kompleksu rolno−przemysłowego” jest najbar−
dziej dopracowanym i całościowym. Dokładnie obliczone zostały efekty ekono−
miczne i opracowany harmonogram przedsięwzięć. Przez długi czas za projektem
lobbowało Ministerstwo Rolnictwa i osobiście jego szef Aleksiej Gordiejew.
Oprócz tego projekt otrzymał wsparcie nie tylko małego i średniego biznesu, lecz
również lobby rolniczego (wielkich holdingów rolnych). Jednocześnie kilka wiel−
kich rosyjskich i zachodnich firm ogłosiło zamiar budowy nowoczesnych kom−
pleksów do hodowli trzody chlewnej w Rosji. Wśród nich są „Rusagro”, „Agriko”,
Cargill, Sucden, „Czerkizowskij”. I chociaż według pewnych danych, projekt ten
służy również do „prania” środków finansowych, tym nie mniej rozwój krajowej
hodowli bydła i trzody chlewnej obecnie rozkwita.
Jednak projekt „Rozwój kompleksu rolno−przemysłowego” posiada szereg
wad. Przede wszystkim należy uwzględnić, że jest on długoterminowy i szybkich
rezultatów z jego realizacji oczekiwać nie należy, co znacznie obniża wartość
„Rozwoju Kompleksu Rolno−Spożywczego” dla Dmitrija Miedwiediewa w przed−
dzień nowej kampanii wyborczej. Chodzi o to, że projekty narodowe są rozpatry−
wane przez „prawną” grupę wpływów jako „bilet elektoratu” na 2008 rok i brak
widocznych rezultatów jest nie do przyjęcia dla Dmitrija Miedwiediewa.
Jeszcze jeden ryzykowny fakt stanowi specyfika realizacji projektu. Szef
MERT jesienią 2006 roku podpisał porozumienie z USA o wstąpieniu do WTO.
Jednym z najbardziej bolesnych ustępstw Germana Grefa na rzecz Amerykanów
było zmniejszenie dotacji dla krajowych producentów rolnych. Ten środek był bar−
dzo negatywnie przyjęty w Ministerstwie Rolnictwa. Grozi to niebezpieczeń−
stwem przekształcenia się w nowy zatarg między resortami, co też nie przyspieszy
projektu.
5.4. Źródła finansowania
Dla realizacji politycznych projektów głównych grup wpływu potrzebne są
znaczne państwowe środki finansowe. W gruncie rzeczy o kontrolę nad tymi środ−
kami rozpoczęła się ostra walka w elitach federalnych. Głównymi graczami są tu
126
szef Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego German Gref i szef Ministerstwa Fi−
nansów Aleksiej Kudrin.
Podstawowymi zasobami finansowymi Ministra Finansów tradycyjnie jest
Fundusz Stabilizacyjny FR, który na dzień 1 grudnia 2006 roku wynosił 83,21 mld
USD. Zresztą Aleksiej Kudrin forsuje szereg projektów w celu jego zwiększenia.
Pierwszy projekt, to budżetowanie zorientowane na wyniki (BOR), zapowie−
dziane na spotkaniu z Władimirem Putinem 22 sierpnia tego roku. Celem tego pro−
jektu jest kontrola nad wydatkowaniem środków przez kluczowe resorty federal−
ne. Pozwoli to szefowi Ministerstwa Finansów, mimo ogólnego zmniejszenia bu−
dżetu, wzmocnić wpływy w głównych ministerstwach rządu. BOR obejmie 16 re−
sortów nie podlegających Ministerstwu Finansów.
Drugi (i najważniejszy) projekt, to tak zwany „budżet nie pochodzący z ropy
i gazu”. Właśnie jego promocja stała się jednym z najważniejszych wydarzeń 2006
roku. Po raz pierwszy koncepcja „budżetu nie pochodzącego z ropy i gazu” poja−
wiła się w bardzo znanym artykule Aleksieja Kudrina w lutowym wydaniu czaso−
pisma „Woprosy ekonomiki”. Istota sprawy sprowadza się do tego, że na bazie
Funduszu Stabilizacyjnego tworzony jest tak zwany „Fundusz nie pochodzący
z ropy i gazu”. W tym funduszu proponuje się gromadzenie wszystkich dochodów
FR z operacji z nośnikami energii. Do tego funduszu będą wpływały podatki
od zysku spółek naftowych i gazowych, podatek akcyzowy na benzynę, olej napę−
dowy i oleje silnikowe. Oprócz tego proponuje się wprowadzenie podatku akcyzo−
wego na gaz ziemny, który był zniesiony w 2004 roku. Do nowego funduszu bę−
dzie również wpływała część podatku od wydobywania kopalin użytecznych
(NDPI) od ropy, gazu ziemnego i kondensatu gazowego. Tu też pozostaną podat−
ki od eksportu gazu i produktów naftowych. Ponadto, jeszcze jednym źródłem bę−
dą dochody z różnych form uczestnictwa w kapitale, dywidendy z akcji będących
własnością FR, wpływające od przedsiębiorstw wydobywających surowce węglo−
wodorowe i wytwarzających produkty naftowe oraz dochody z działalności WP
„Vietsovpetro”. W taki sposób w nowym budżecie zostanie skonsolidowane
do 52,2% wszystkich dochodów federalnego budżetu, co znacznie wzmocni pozy−
cję Kudrina na początku 2008 roku.
Głównym konkurentem szefa ministerstwa Finansów w walce o państwowe
finansowanie jest German Gref. Jego podstawowym instrumentem będą Fundusz
Ryzyk i Fundusz Inwestycyjny, wzrost których wspiera szef MERT. W ramach
projektu utworzenia Funduszu Ryzyka minister już przedstawił Radę Dyrektorów
Rosyjskiej Spółki Ryzyka. Według słów ministra Rosyjska Spółka Ryzyka zajmie
się inwestycjami w długoterminowe projekty wysokiej technologii. Jej kapitał za−
127
łożycielski wyniesie 15 miliardów rubli. Fundusz Inwestycyjny Minister Rozwoju
Gospodarczego obliczył na trzy lata na przód. Według jego słów, łączna zaplano−
wana kwota funduszu w latach 2006−2009 przekroczy 377,9 miliardów rubli. Przy−
pomnijmy, że w roku 2006 kilka regionów już zdobyło prawo do częściowego fi−
nansowania ze środków Funduszu Inwestycyjnego. Są to przeważnie projekty do−
tyczące infrastruktury, większość z nich będzie realizowana w europejskiej części
Rosji. Za priorytetowe zadanie na przyszłość German Gref uznaje plan rozwoju
Dalekiego Wschodu i Syberii.
Jeszcze jednym ważnym projektem Grefa jest utworzenie Krajowej Agencji
Wspierania Eksportu. Jej finansowanie powinno stanowić 2% wydatków budżeto−
wych. Zgodnie z inicjatywami szefa MERT zaproponowano przekazanie do mini−
sterstwa podstawowych funkcji w zakresie wspierania eksporterów. Planowane
jest odebranie prawa do udzielania gwarancji Ministerstwu Finansów, a Minister−
stwu Energii Przemysłowej prawa do subsydiowania stóp procentowych kredytów
eksportowych.
W taki sposób sukces realizacji projektów politycznych pod wieloma wzglę−
dami stanie się wynikiem współpracy pomiędzy głównymi grupami wpływów
i ministrami kontrolującymi podział finansowania państwowego w latach 2007−
2008. Przy czym, ogólne zarysy przyszłych sojuszy określone zostały już teraz.
Szef MERT w ostatnim czasie aktywnie broni interesów grupy Dmitrija Miedwie−
diewa. Minister Finansów, przeciwnie, skłania się w stronę grupy Sieczyna−Bog−
danczykowa. W roku 2006 dowiedziano się o przynajmniej dwóch projektach Mi−
nisterstwa Finansów prowadzonych na rzecz „grupy siłowej”. Pierwszy – to po−
nowne przygotowanie projektu ustawy „O wniesieniu zmian do artykułów 20 i 40
pierwszej części Ustawy Podatkowej”. Ten dokument daje Federalnej Służbie Po−
datkowej znaczne możliwości wpływania na duże spółki krajowe. Drugi – wpro−
wadzenie systemu obowiązkowej rejestracji płatników VAT, co pozwoli organom
podatkowym na kontrolowanie głównych eksporterów Federacji Rosyjskiej.
128
Rozdział 6.
POLITYKA ZAGRANICZNA ROSJI
Rok 2006 stał pod znakiem konsekwentnego tworzenia i umacniania przez
władze rosyjskie statusu Federacji Rosyjskiej jako światowego mocarstwa energe−
tycznego. W związku z tym polityka zagraniczna Moskwy w wielu wypadkach by−
ła zdeterminowana kierunkami polityki uprawianej w ubiegłym roku, i w tym wła−
śnie sensie można mówić o strategii, ukierunkowanej na stopniowym wzmacnia−
niu narodowych interesów Rosji za granicą.
Wydarzeniem roku był szczyt „wielkiej ósemki” w Sankt Petersburgu, wy−
znaczający nowy etap w tworzeniu rosyjskiej polityki międzynarodowej. Jako go−
spodarz i przewodniczący forum, Moskwa wyznaczała porządek obrad. Głównym
problemem forum było bezpieczeństwo energetyczne, które można również trak−
tować jako zagadnienie strategiczne i priorytetowe obranego przez Rosję na naj−
bliższe lata. Większość działań rosyjskiego „sezonu” międzynarodowego pierw−
szej połowy 2006 roku była nastawiona na przygotowanie szczytu G8. Rosja jed−
nocześnie oficjalnymi kanałami zapewniła, że dysponuje zasobami, które są ko−
nieczne do zapewnienia międzynarodowego bezpieczeństwa, i że energetyczna
współpraca stanowi dla niej priorytet jej międzynarodowej polityki. Szczyt po−
przedzał szereg nie mniej ważnych spotkań różnego stopnia, tak czy inaczej poru−
szających kwestie bezpieczeństwa. Do najbardziej znaczących wydarzeń tego ro−
ku, uznawanych za priorytetowe dla rosyjskiej polityki zagranicznej, należało za−
proszenie Rosji na posiedzenie ministrów infrastruktury energetycznej krajów
„wielkiej ósemki”, a także organizacja w Moskwie spotkania ministrów spraw za−
granicznych tej nieformalnej grupy.
Krajowa polityka zagraniczna na przestrzeni całego roku prezentowała wielo−
kierunkowy charakter. Jednocześnie na przestrzeni ostatnich lat praktycznie
wszystkie międzynarodowe wydarzenia, dotyczące interesów Rosji, związane by−
ły z energetycznym bezpieczeństwem. Nie godząc się na obraz własnego kraju ja−
ko „surowcowego dodatku” Zachodu, Władimir Putin stawia na „odbudowę” Ro−
sji i na zwrócenie jej należnego miejsca na arenie międzynarodowej jako silnego
i niezależnego gracza. Federacja Rosyjska nie odżegnuje się od wielokierunkowe−
go kursu polityki zagranicznej, co w całej mierze przejawia się zarówno w jej sto−
sunkach z krajami postsowieckimi, jak i z krajami BRICh, do których oprócz Ro−
sji zalicza się Chiny, Indie i Brazylię. Ponadto, w końcu roku dało się zaobserwo−
wać ocieplenie stosunków rosyjsko−amerykańskich, co przyczyniło się do złago−
dzenia stanowisk obu tych krajów w najważniejszych aspektach aktywności mię−
dzynarodowej. Ze strony USA ustępstwem była zgoda na przystąpienie Rosji
do Światowej Organizacji Handlu, a ze strony Rosji – zaostrzenie żądań kierowa−
nych w stosunku do irańskiego „nuklearnego dossier” i częściowe poparcie dla idei
130
wprowadzenia sankcji przeciw Irańskiej Republice Islamskiej. Dywersyfikacja
kursu polityki zagranicznej polega nie tylko na realizacji wybranej strategii, ale
i na obniżeniu potencjalnego ryzyka możliwych protestów ze strony wiodących
graczy areny międzynarodowej, jakimi są UE i USA, a także, nabierające znacze−
nia na międzynarodowym obszarze ekonomicznym, Chiny.
Głównym zadaniem polityki Władimira Putina w obecnych złożonych warun−
kach jest przestrzeganie wybranej geopolitycznej strategii poprzez prowadzenie
gry na obu przeciwnych biegunach – ośrodkach wpływu na światową politykę
i poprzez zdobywanie dzięki temu politycznych i ekonomicznych korzyści. Puti−
nowi udaje się z powodzeniem manewrować między dwoma potężnymi geopoli−
tycznymi graczami – UE i USA. Kraje te są bliskie ideologicznie, jednakże
w ostatnich czasach między nimi pojawia się coraz więcej kwestii, w których trud−
no osiągnąć im kompromis. Wśród takich problemów znajdują się: polityka USA
w Iraku, i jako jej rezonans, obwinianie Waszyngtonu o narzucanie demokracji
i podwójne podejście do problemu praw człowieka, perspektywy NATO jako mię−
dzynarodowej organizacji militarnej i zasadność rozszerzania sojuszu. W ostatnich
latach najgłośniej rozbrzmiewa temat energetycznego bezpieczeństwa i zachowa−
nia najpoważniejszych światowych graczy, wychodzących od własnego rozumie−
nia tej koncepcji. Aby realizować strategię przekształcania Rosji w energetyczne
supermocarstwo – co jest głównym zadaniem Władimira Putina – należy stworzyć
w społeczeństwie zachodnim przekonanie, że Rosja jest krajem, który powinien
być traktowany jako poważny i wpływowy aktora, gotowy grać według ustalonych
reguł, ale – co się z tym wiąże – nie godzący się na jednostronne ustępstwa.
6.1. Stosunki Rosji z Zachodem
W 2006 roku Rosja wreszcie określiła swój priorytetowy kierunek polityki za−
granicznej, wskazany w związku ze spotkaniem Władimira Putina i kanclerza
RFN, Angeli Merkel. Jest nim wzmocnienie partnerskich stosunków ze „starą Eu−
ropą” i wejście wiodących krajowych kompanii na rynek europejski. Oprócz tego,
położono w tym miejscu akcent na energetyczne wzajemne współdziałanie Rosji
i Niemiec.
O ważności dla Federacji Rosyjskiej właśnie niemieckiego rynku świadczy
również pragnienie Moskwy stworzenia w Niemczech centrum rozdzielczego ro−
syjskich zasobów energetycznych, tak aby zminimalizować ryzyko związane z do−
stawami paliwa w czasie potencjalnego konfliktu międzynarodowego. Finalnym
131
akordem 2006 roku była kolejna „energetyczna wojna”, w czasie której główną ro−
lę oprócz Rosji odegrała dawniej „braterska” republika Białorusi. W tych warun−
kach stworzenie centrum dystrybucji stanowi jedno z ogniw łańcucha zabiegów
rosyjskiego kierownictwa zmierzającego do uratowania wizerunku własnych kom−
panii na Zachodzie. Kwestie związane z gazem dominowały nad tymi, związany−
mi z ropą naftową w stosunkach z krajami europejskimi; co wiąże się z tym, że –
jak dotąd – nie doszło do przerwania dostaw rosyjskiego „czarnego złota” do kra−
jów Europy Zachodniej i do Niemiec. Symbolem rosyjsko−europejskiego gazowe−
go sojuszu ma być projekt Gazociągu Północnoeuropejskiego, powołany po to,
aby dostarczać gaz najważniejszemu partnerowi Rosji – Niemcom, a w perspekty−
wie i innym krajom Europy z pominięciem tranzytowych obszarów nadbałtyckich.
Trzeba jednak zauważyć, że projekt budowy rurociągu wywołuje niezadowo−
lenie i potencjalnych odbiorców gazu. Szwecja przez całą drugą połowę 2006 ro−
ku zapowiadała, że możliwe jest wydanie rządom Rosji i Niemiec zakazu na bu−
dowę odcinka gazociągu w pobliżu jej granic morskich. Gazociąg Północnoeuro−
pejski jest projektem nie tyle związanym z ekonomią, ile wizerunkiem i prestiżem;
już teraz jest on określany jako jedna z najbardziej ambitnych prac „Gazpromu”.
Putin nie mógł nie przewidzieć, że jego budowa wywoła fale oburzenia wśród
urzędników europejskich, których oficjalnym argumentem jest obawa przed eko−
logiczną katastrofą. W rzeczywistości większość nieuczestniczących w projekcie
krajów dostrzega w budowie rurociągu zagrożenie dla własnej niezależności i wy−
raża w ten sposób niechęć do obecności rosyjskiej na taką skalę w regionie.
Na przestrzeni całego roku europejskim i amerykańskim czytelnikom gazet
kilkakrotnie dawano możliwość bliższego poznania nowej koncepcji rosyjskich
władz. Władimir Putin publikował w zachodnich wpływowych wydawnictwach ar−
tykuły, w których prezentował zagranicznym obserwatorom swoją wizję miejsca,
jakie mogłaby zajmować Rosja w świecie. Wśród takich artykułów był między in−
nymi tekst „Trzy światowe problemy”, w którym Putin uzasadnia słuszność wybo−
ru koncepcji energetycznego bezpieczeństwa jako priorytetowego zagadnienia dys−
kutowanego podczas spotkania liderów „wielkiej ósemki”. O ile celem tego artyku−
łu było przygotowanie Zachodu do zbliżającego się „forum roku” – do szczytu
„wielkiej ósemki”, to kolejny artykuł, „Europa nie musi się obawiać pragnień Ro−
sji”, ma zgoła usprawiedliwiający charakter, ponieważ uwzględnia się w nim nie−
pomyślną dla rosyjskiego prezydenta międzynarodową koniunkturę z końca 2006
roku. Poprzez publikację artykułów w zagranicznej prasie, Putin pragnie tym sa−
mym podkreślić pierwszorzędne znaczenie aspektów międzynarodowych w two−
rzeniu własnego wizerunku jako polityka o wielkim międzynarodowym statusie.
132
Schemat dostaw rosyjskiej ropy naftowej do środkowo−wschodniej Europy
Rurociąg „Przyjaźń”
Rosja
Białoruś
Niemcy
Polska
Ukraina
Odcinek rurociągu na terytorium Białorusi,
który został odłączony 8 stycznia 2007 roku
Kraje, pozostające bez rosyjskiej ropy
naftowej
Przy tym Rosja nie stara się prowadzić dialogu z Europą jako nierozerwalną
całością. W większości wypadków można to tłumaczyć brakiem konsolidacji
w obrębie samej Unii Europejskiej. Głównymi tego przyczynami są różnice celów
i międzynarodowych priorytetów państw wchodzących do „europejskiej rodziny”.
O ile bowiem kraje „starej Europy”, a wśród nich przede wszystkim RFN – loko−
motywa integracji europejskiej, są w całości nastawione na konstruktywny dialog
z Moskwą ze względu na świadomość własnej póki co jeszcze zasadniczej energe−
tycznej zależności od Rosji, to szereg państw−„nowalijek” można uważać w ra−
mach UE za lobbystów polityki antyrosyjskiej. Są to przeważnie byli członkowie
Układu Warszawskiego, którzy od niedawna są członkami „rodziny europejskiej”,
więc trudno im zapomnieć i odciąć się od swoich historycznych i geopolitycznych
„kompleksów”. Dlatego też starają się oni znaleźć własną niszę w ramach UE ja−
ko „tarczy” osłaniającej ich przed „rosyjską imperialistyczną ekspansją”. Najbar−
dziej zaostrzyły się tego typu sprzeczności w przeddzień szczytów Rosji i krajów
Unii Europejskiej, a także szczytu Paktu Północnoatlantyckiego w Rydze. Narasta−
nie antyrosyjskiej retoryki z ich strony płynnie przeszło w krytykę osoby samego
133
Władimira Putina. Podobny rozwój wydarzeń, szczególnie gdy do informacyjnego
i propagandowego „ataku” na rosyjskie kierownictwo przyłączają się „lokomoty−
wy” UE, może być brzemienny w skutkach zarówno dla polityki zewnętrznej, jak
i wewnętrznej Rosji. Jednakże do niedawna temu podobne wrogie stanowisko de−
monstrowały przede wszystkim zachodnie środki masowego przekazu i rządy
„małych państw” (na przykład Estonia). Ostatnio jednak szereg głośnych zabójstw
w przeddzień tych szczytów (zwłąszcza Anny Politkowskiej i Aleksandra Litwi−
nienki), szeroko dyskutowanych przez europejskie społeczności, doprowadziło
do poważnego ochłodzenia stosunków między Moskwą a Brukselą.
Kanclerz RFN, Angela Merkel, zapowiedziała, że jako jedno z prioryteto−
wych zadań prezydencji Niemiec w UE widzi konsolidację członków „europej−
skiej rodziny”, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w przyjęciu przez nich Trak−
tatu Konstytucyjnego UE. Polska jawnie broni własne interesy przed uszczerb−
kiem, przedkładając je nad interesami ponadnarodowymi, a Estonia niektórymi an−
tysowieckimi przepisami stawia urzędników europejskich w trudnym położeniu.
Z jednej strony, nadzwyczajne akty ustawodawcze estońskiego parlamentu, naka−
zujące burzenie sowieckich pomników, powinny wywołać adekwatną reakcję
Brukseli, oznaczałoby to jednak uznanie faktu naruszenia nieformalnych norm
własnej „suwerenności”. Z drugiej strony, Unia Europejska nie ma też moralnego
prawa do poparcia Tallinna. W przeciwnym bowiem przypadku, stosunki z Mo−
skwą ostatecznie się popsują. Bruksela wybiera najbardziej możliwy do przyjęcia
dla niej wariant – unikanie konieczności zabierania głosu, i tym samym, pozosta−
wianie rozwiązania problemu skonfliktowanym stronom (Przewodniczący Zgro−
madzenia Parlamentarnego Rady Europy René van der Linden nazwał sytuację
w Estonii wewnętrzną sprawą tego państwa). W Europie powstało kolejne ognisko
zapalne, mające sprowokować kolejną wojnę handlową. Rosyjscy parlamentarzy−
ści już zapowiadają, że rozpatrzą kwestię możliwego wprowadzenia sankcji w sto−
sunkach z Estonią. Ten zamiar chyba jednak nie zostanie wcielony w życie, nie
stanie się więc kolejnym powodem dla europejskich przywódców do obwiniania
Rosji o próby rozwiązywania problemów politycznych metodami ekonomicznymi.
Po niedawnym konflikcie rosyjsko−białoruskim byłoby to przez Moskwę w naj−
wyższym stopniu niepożądane.
Za sojusznika Rosji w Europie można uważać Włochy, które, bez względu
na odejście ze sceny politycznej Silvio Berlusconiego, głównego budowniczego
dialogu z Federacją Rosyjską ze względu na osobiste przyjacielskie stosunki
z Władimirem Putinem, w dalszym ciągu są gotowe popierać na arenie europej−
skiej rosyjskie interesy. W większości wypadków oznacza to zainteresowanie eko−
134
nomiczne państwa zacieśnieniem wzajemnej współpracy z rosyjskim biznesem.
Jesień 2006 roku upamiętniła się podpisaniem ważnej umowy między Gazpromem
i włoską ENI. Zgodnie z porozumieniem strony mają zamiar rozpocząć współpra−
cę długofalową (kontrakt został podpisany do 2035 roku). Przy tym Gazprom
otrzyma możliwość od 2007 roku zrealizowania bezpośrednich dostaw rosyjskie−
go gazu na rynek włoski – największego poza brytyjskim i niemieckim spośród
rynków europejskich. Wielkość dostaw bezpośrednich będzie zwiększana stopnio−
wo do 3 miliardów metrów sześciennych do 2010 roku. Włochy tym samym za−
bezpieczyły się przed ryzykiem, związanym z przerwaniem tranzytu gazu z Rosji,
co stanowi przedmiot dyskusji urzędników europejskich od kilku ostatnich lat. Ry−
nek włoski jest trzecim co do wielkości rynkiem w Europie po rynkach brytyjskim
i niemieckim. Głównymi dostawcami naturalnego gazu są Algieria i Rosja. O dy−
wersyfikacji dostaw w celu zmniejszenia zależności energetycznej od Moskwy
prowadzi się dyskusje i w innych państwach Europy. I dotyczy to nie tylko dostaw
gazu, ale i – po kryzysie rosyjsko−białoruskim – również ropy naftowej. Jednak
żadne z potencjalnych źródeł poza Rosją w tym momencie nie rokuje nadziei.
Do tego organizacja alternatywnych dostaw okazuje się zbyt kosztownym proce−
sem, a to w warunkach rosnącego zapotrzebowania na energię może znacznie od−
bić się na ekonomii krajów – importerów paliwa.
Komisja Europejska już zapowiedziała, że zamierza bezpośrednio zająć się
perspektywami dywersyfikacji dostaw, przy czym alternatywnymi drogami po−
winny stać się Bliski Wschód, rejon Morza Kaspijskiego i Centralna Azja. Ale ża−
den z tych regionów nie wydaje się stabilniejszy niż Rosja. Bliski Wschód w naj−
bliższym czasie będzie musiał się zmierzyć z konfliktem zarówno z ugrupowania−
mi nacjonalistów, niezadowolonych z egzekucji Saddama Husajna, jak i z ingeren−
cją zewnętrznych aktorów, a przede wszystkim USA i, możliwe, że wojsk NATO
w ogólności. A do tego jeszcze Iran zgłasza pretensje do irackiej prowincji nafto−
wej Basra, żądając wycofania się stamtąd wojsk brytyjskich. W potencjalny kon−
flikt między Iranem a USA tak lub inaczej zostaną wciągnięci i eksporterzy ropy
naftowej z Zatoki Perskiej (przede wszystkim Arabia Saudyjska i Kuwejt), dlate−
go zaognienie sytuacji na Bliskim Wschodzie nie może gwarantować Europie sta−
bilności dostaw ropy naftowej i gazu z tego rejonu.
135
Dane porównawcze dotyczące wydobycia ropy naftowej w Federacji Rosyjskiej
i wiodących krajach – eksporterach ropy (w tys. baryłek na dobę):
2006 r.
październik
wrzesień
sierpień
Rosja
9593
9293
9689
Kraje OPEC
łącznie
29447
29611
29773
wśród nich:
Irak
1958
2048
2065
9031
9056
9183
Arabia Saudyjska
Źródło: Federalny Państwowy Urząd Statystyki Federacji Rosyjskiej, 2006.
Bardzo prawdopodobna jest aktywizacja kierunku kaspijskiego. W tym regio−
nie jako za najbardziej perspektywiczne z europejskiego punktu widzenia uważa
się uruchomienie dostaw ropy naftowej rurociągiem Baku – Tbilisi – Ceyhan, eks−
ploatacja kazachskiego złoża „Kaszagan” przy uczestnictwie włoskiej ENI, planu−
jącej zainwestować w ten projekt do 29 miliardów dolarów. Jednakże eksploatacja
tego złoża do tej pory się nie rozpoczęła, mimo że projekt planowano rozpocząć
jeszcze w 2005 roku. Oprócz tego, kaspijska ropa naftowa także jest dostarczana
do Europy tranzytem przez Iran, a w przypadku rozwiązań militarnych nie będzie
gwarancji na stabilne dostawy do UE.
Jeżeli zaś chodzi o Azję Centralną, to UE w pierwszym rzędzie mogłaby my−
śleć o Turkmenistanie jako potencjalnym dostawcy. Jednakże z chwilą zmiany po−
litycznej sytuacji wewnętrznej w tym kraju, wątpliwe czy będą zagwarantowane
nieprzerwane dostawy stamtąd. Alternatywnym dostawcom mógłby być Kazach−
stan. Ale UE już udowodniła własną niechęć do traktowania tej centralno−azjatyc−
kiej republiki jako równego geopolitycznego gracza, odmówiwszy Astanie prze−
wodniczenia w OBWE w 2009 roku. W rezultacie, nie zwracając uwagi na dąże−
nia europejskich urzędników do dywersyfikacji dostaw, wątpliwe, czy w najbliż−
szej przyszłości zostanie to zrealizowane w związku z napięciami na Bliskim
Wschodzie. Instytucjonalne ramy, za pomocą których UE próbuje ograniczyć
wpływy rosyjskich kompanii paliwowych, nie wywołują żadnych skutków. Karta
energetyczna, na ratyfikację której nalegają Europejczycy, w tym również i RFN,
pozbawi Rosję monopolu na dostawy energii do krajów Unii Europejskiej. Mo−
skwa nie ukrywa, że zdaje sobie z tego sprawę, i dlatego wszystkie usiłowania kra−
136
jów UE, żeby wywrzeć nacisk na Moskwę przy pomocy karty energetycznej po−
zostają w gruncie rzeczy jałowe.
Kolejną kwestią rodzącą nieporozumienia w stosunkach Rosji z Unią Euro−
pejską pozostaje określenie statusu autonomii Kosowa. Najbardziej optymalnym
dla Rosji wariantem jest zachowanie istniejącego stanu rzeczy, dzięki czemu w rę−
kach Moskwy pozostaje poważny instrument szantażu Unii Europejskiej. Jednak−
że Unia Europejska przed podjęciem jakichś kroków woli poczekać do wyborów
parlamentarnych w Serbii, licząc na to, że podczas nich wpływy zdobędzie lojalna
wobec Zachodu demokratyczna partia prezydenta Serbii Borisa Tadića, która bę−
dzie miała polityczną wolę rozwiązania problemu. Dla Rosji Kosowo – jak daw−
niej – pozostaje efektywnym argumentem wywierania nacisku na społeczeństwo
europejskie w kwestii określenia statusu nie uznawanych przez nią republik na ob−
szarze postsowieckim, w pierwszym rządzie w Gruzji i Mołdowie. Właśnie odwo−
łanie się do „scenariusza kosowskiego” stanowi istotny argument dla stanowiska
rosyjskiego kierownictwa dotyczącego losu samodzielnie proklamowanych repu−
blik. Władimir Putin zapowiedział, że w przypadku, gdy Kosowo otrzyma niepod−
ległość, to do niezależności mogą pretendować i nie uznawane podmioty państwo−
we na terytorium WNP. Jednakże Zachód nastaje na niepowtarzalność sytuacji
w Kosowie i wzbrania się przed dostrzeżeniem precedensu w pozytywnym końcu
problemu. W prawie międzynarodowym do tego czasu nie została rozwiązana
kwestia narodowej suwerenności. Z jednej strony, Uchwała ONZ deklaruje prawo
narodu do samostanowienia, a z drugiej strony – istnieje zasada jedności terytorial−
nej, zgodnie z którą terytorium jednego państwa nie może stać się obiektem do po−
zyskania przez inne.
Dla Moskwy bardzo korzystny jest de facto nieokreślony charakter statusu
Kosowa również i dlatego, że – po pierwsze – odwlekające się pertraktacje można
wykorzystać jako narzędzie nacisku na UE w celach osiągnięcia własnych korzy−
ści, a w szczególności, aby skłonić do ugodowości urzędników europejskich
w kwestiach energetycznych. Po drugie, w razie przyjęcia pomyślnej dla między−
narodowej społeczności decyzji, od Moskwy będzie się oczekiwać, że zrealizuje
swoje groźby i wprowadzi w życie obiecane przyśpieszenie procesu umożliwiają−
cego zbuntowanym prorosyjskim regionom osiągnięcie niezależności, co będzie
brzemienne nie tylko ze względu na utratę przez nią wizerunku, ale i naruszenie
norm prawa międzynarodowego. Na to Moskwa nie jest jeszcze gotowa również
dlatego, że zbuntowane terytoria w całości nie stanowią dla niej poważnego inte−
resu. Dla Europy wszystkie poza prawnymi rozwiązania przyznania niezależności
krajowi są niedopuszczalne. 30 października w Serbii odbyło się referendum kon−
137
stytucyjne, w wyniku którego Kosowo uznano za nieodłączną część Serbii z pra−
wem szerokiej autonomii. Właśnie również i to stanie się ważnym argumentem
przeciwników oddzielenia, wśród których są serbski premier Vojislav Koštunica
i serbski radykał Vojislav Šešelj, obecnie przebywający w więzieniu haskim.
Koniec roku charakteryzował się ociepleniem stosunków rosyjsko−amerykań−
skich, co doprowadziło do złagodzenia stanowiska obu stron w najbardziej waż−
nych dla nich aspektach ich międzynarodowej działalności. Ze strony USA ustęp−
stwem była zgoda na przystąpienie Rosji do Międzynarodowej Organizacji Han−
dlu, a ze strony Rosji – zaostrzenie żądań w stosunku do irańskiego „nuklearnego
dossier” i zgoda na wprowadzenie częściowych sankcji przeciw Irańskiej Republi−
ce Islamskiej. Dywersyfikacja kursu międzynarodowej polityki Rosji skierowana
jest nie tylko na realizację wybranej strategii, ale i na obniżenie potencjalnych za−
grożeń związanych z możliwymi protestami wiodących światowych liderów, jaki−
mi są UE i USA, a także, nabierające coraz większego znaczenia na międzynaro−
dowym obszarze ekonomicznym, Chiny.
Głównym zadaniem polityki Władimira Putina w obecnych złożonych warun−
kach jest przestrzeganie wybranej geopolitycznej strategii poprzez prowadzenie
gry na obu przeciwnych biegunach – ośrodkach wpływu na światową politykę
i poprzez zdobywanie dzięki temu politycznych i ekonomicznych korzyści. Puti−
nowi udaje się z powodzeniem manewrować między dwoma potężnymi geopoli−
tycznymi graczami – UE i USA. Kraje te są bliskie ideologicznie, jednakże
w ostatnich czasach między nimi pojawia się coraz więcej kwestii, w których trud−
no osiągnąć im kompromis. Wśród takich problemów znajdują się: polityka USA
w Iraku i w Iranie, i jako jej rezonans, obwinianie Waszyngtonu o narzucanie de−
mokracji i podwójne podejście do problemu praw człowieka, perspektywy NATO
jako międzynarodowej organizacji militarnej i zasadność rozszerzania sojuszu.
Dążąc do pozyskania w oczach zagranicznych elit statusu przywódcy wiodą−
cego światowego mocarstwa, Putin faktycznie „walczy” na dwa fronty. Z jednej
strony – UE, geograficznie i politycznie bliższa Rosji, aniżeli USA, i do tego bar−
dzo uzależniona od dostaw zasobów energetycznych z Rosji. Z drugiej strony
– odwieczny geopolityczny konkurent, jakim jest Waszyngton, z którym Moskwa
od czasów zakończenia „zimnej wojny” nie mogła w większości przypadków na−
wiązać trwałych przyjacielskich stosunków. Tym niemniej, w celu przeforsowania
swojej koncepcji Putin traktuje USA nie tyle jako permanentnego oponenta na are−
nie międzynarodowej, ile jako potencjalnego sojusznika na drodze realizacji jego
„wielkich planów”. Oprócz tego amerykańskie kierownictwo same jest gotowe
do zbliżenia z Rosją. Było to najbardziej dostrzegalne jesienią, po wyborach
138
do Kongresu USA, podczas których rządząca partia republikańska przegrała ze
swoimi oponentami – demokratami i tym samym straciła możliwość, wpływania
w takiej jak dawniej mierze na sposób uprawiania przez Amerykę polityki zagra−
nicznej.
Charakterystyczne jest, że ocieplenie stosunków z USA odznaczało się para−
lelnym ochłodzeniem dialogu rosyjsko−europejskiego. Przyczyn tego stanu rzeczy
może być wiele. Po pierwsze, obiektywny rozłam wewnątrz sojuszu euro−atlantyc−
kiego i różnice między stroną amerykańską a europejską w podejściach do działań
na arenie międzynarodowej. Większe skupienie Rosji na współpracę z jedną stro−
ną naturalną koleją rzeczy wywołuje niezadowolenie drugiej strony, i na odwrót.
Dla Moskwy taki rozłam jest bardzo wygodny i pozwala jej na uzyskiwanie
od partnerów korzyści zarówno politycznych, jak i ekonomicznych. Ukierunkowa−
nie Putina na obszar euro−atlantycki jest zbudowane na pragmatyzmie, co jeszcze
kilka lat temu było nietypowe w stosunkach Rosji z tymi krajami. Putin wszelki−
mi sposobami udowadnia, że Rosja obecnie dysponuje takimi zasobami, których
posiadanie pozwala jej dyktować własne warunki. To pozwala jemu dostatecznie
śmiało zachowywać się w stosunkach z najpoważniejszymi geopolitycznymi gra−
czami, jakimi w danym momencie są UE, USA i Chiny. O drugorzędnym znacze−
niu współpracy z USA może świadczyć zdanie Putina na temat złoża sztokmanow−
skiego, zapowiedział on możliwość przekierowania jego zasobów do Europy za−
miast Ameryki Północnej. Jednakże i z Unią Europejską rosyjski przywódca nie
zamierza budować innych relacji, poza tymi, u podstaw których leży podejście ra−
cjonalne. O tym świadczy twarde stanowisko, zajmowane przez rosyjskie kierow−
nictwo w związku z kartą energetyczną, na której ratyfikację nalegają praktycznie
wszystkie państwa UE. Przyjęcie tego dokumenty będzie oznaczało złamanie ro−
syjskiego monopolu na wydobycie gazu na własnym terytorium, i co się z tym
wiąże, stanie się dużą przeszkodą na drodze realizacji strategii budowania energe−
tycznego supermocarstwa.
6.2. Stosunki Rosji z krajami Wspólnoty Niepodległych Państw
(WNP)
Pozycję Rosji na obszarze postsowieckim w obecnym czasie wyznaczają
energetyczne możliwości byłych socjalistycznych republik. Będących z jednej
strony producentami zasobów paliwowych, a z drugiej – obszarami tranzytowymi;
kraje te pretendują do roli poważnych geopolitycznych graczy w swoim regionie.
139
W największym stopniu taką chęć wykazują republiki Azji Centralnej, które ze
względu na to, że posiadają znaczące zapasy naturalnych zasobów, a także i na to,
że są kierowane przez stabilne politycznie reżimy, starają się umocnić własną po−
zycję nie tylko w stosunkach z Rosją, ale i z innymi krajami azjatyckim. Kurs
na wzajemną dwustronną współpracę, a przede wszystkim ciążenie ku dywersyfi−
kacji dostaw surowców paliwowych pozwala tym krajom prowadzić własną poli−
tykę energetyczną. Wprawdzie za wcześnie jeszcze mówić o utraceniu przez Ro−
sję pozycji na obszarze WNP, ale można zaobserwować tendencję do osłabienia jej
wpływów. Jednym z symptomów tego jest niezdolność do oddziaływania na sytu−
ację polityczną republik innymi metodami niż ekonomiczne. A w sytuacji, gdy
w tych republikach występują własne złoża zasobów naturalnych taki nacisk oka−
zuje się praktycznie niemożliwy do zrealizowania.
Najbardziej bezpieczeństwu energetycznemu zagraża…
(WCIOM*, marzec 2006)
wzrost cen ropy naftowej, gazu
i innych zasobów energetycz−
nych
możliwe wyczerpanie zapasów
ropy naftowej i gazu
ataki terrorystyczne, nastawione
na zniszczenie rurociągów
emisja do atmosfery produktów
spalania ropy i gazu
możliwe zagrożenie radioaktyw−
ne w wyniku katastrofy i awarii
elektrowni atomowej
naciski polityczne i ekonomiczne
wzrost zużycia zasobów energe−
tycznych
* WCIOM
to Wszechrosyjskie
Centrum
Opinii Społecznej
tłumacza).
Rosyjskie
kierownictwo
wBadania
stosunkach
z krajami(przypis
postsowieckimi,
140
które same
są eksporterami zasobów energetycznych, stara się zastosować podejście ostrożne
i pragmatyczne. Dotyczy to wzajemnych stosunków z krajami regionu centralno−
−azjatyckiego (Turkmenia, Kazachstan), gdzie Rosja nie posiada już dawnych po−
litycznych wpływów, ale tym niemniej jest traktowana przez kierownictwo tych
republik jako wygodny ekonomiczny partner, ponieważ dostawy azjatyckiego pa−
liwa do Europy możliwe są właśnie przez terytorium Rosji. Zagospodarowaniem
regionu Azji Centralnej są nie w mniejszym stopniu zainteresowane również Chi−
ny. W związku z tym, Federacja Rosyjska zmuszona jest pójść na ustępstwa w per−
traktacjach z krajami−eksporterami Azji Centralnej, aby zachować własną pozycję
przywódcy w strategicznym bądź co bądź regionie. Ustępliwość Rosji można rów−
nież tłumaczyć jeszcze utrzymującymi się mocnymi pozycjami politycznymi elit
rządzących tych krajów.
Władimir Putin, kładąc nacisk na utrzymanie wpływów Rosji na obszarze
postsowieckim, występuje w roli zwolennika zjednoczenioych procesów. Federa−
cja Rosyjska aktywnie bierze udział w „zjednoczeniowych” zabiegach, które ma−
ją miejsce na obszarze postsowieckim. Wśród nich są: szczyt WNP, spotkanie sze−
fów rządów krajów członkowskich Wspólnoty, spotkania w ramach bloku militar−
nego Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (z ros. ODKB). Dla Wła−
dimira Putina istnienie WNP jest raczej potwierdzeniem faktu, że Rosja jest przy−
wódcą, choćby tylko formalnym, byłych „lenn” (regionów zależnych), ponieważ
w tym momencie daje się zauważyć znaczne przyśpieszenie wzajemnej współpra−
cy z państwami postsowieckimi w formacie dwustronnym. Ostatni szczyt WNP
w listopadzie 2006 roku wyłonił sojuszników Władimira Putina, wśród których
znajdują się przedstawiciele „starych”, w większości jeszcze „sowieckich” elit
– Kazachstanu, Uzbekistanu, Armenii, po części Mołdowy. Faktycznie, Rosji, po−
mijając jej politykę „bata”, udaje się zachować przynajmniej jednego sojusznika
w każdym regionie o strategicznym dla niej znaczeniu. To zaś nie pozwala mówić
o ostatecznym odejściu Moskwy z obszaru postsowieckiego i o utracie przez nią
dawnej pozycji. Poza Rosją o wpływy w regionie walczy także jeszcze dwóch po−
tężnych graczy, z którymi urzędujące kierownictwo rosyjskie stara się podtrzymy−
wać konstruktywne stosunki – są to USA i Chiny. O wpływy na region centralno−
−azjatycki w większym stopniu niż Stany Zjednoczone walczą Chiny, stające się
perspektywicznym rynkiem zbytu zasobów energetycznych Kazachstanu i Turk−
menistanu. Rozporządzające bogatymi naturalnymi zapasami gazu, kraje Azji
Centralnej są nastawione na ścisłą współpracę i z Waszyngtonem. Jednakże
w obecnej sytuacji perspektywy zakrojonego na szeroką skalę współdziałania są
bardzo mgliste. Międzynarodowa polityka USA na przestrzeni ostatnich czasów
141
zorientowana jest przede wszystkim na walkę ze „światowym złem”, które,
wbrew przeciwnym przekonaniom Białego Domu, ma całkowicie wyraźne, is−
lamskie źródła. Ponieważ formalnie ludność krajów Azji Centralnej wyznaje is−
lam, prawdopodobieństwo pełnego zaufania i dialogu między USA a nimi jest
znacząco obniżone.
Wśród wszystkich państw Azji Centralnej Kazachstan pozostaje najbardziej
lojalnym państwem w stosunku do Rosji, przy tym, międzynarodowy kurs zarów−
no Narsułtana Nazarbajewa, jak i przywódców innych republik regionu, odznacza
się wielokierunkowością. Początek 2006 roku upamiętnił się finansowym zbliże−
niem przedstawicielstw Rosji i Kazachstanu, nie mniej doniosłym niż w dziedzi−
nie wydobycia i eksportu ropy i gazu. Władimir Putin i Nursułtan Nazarbajew
podpisali pakiet dokumentów dotyczących utworzenia banku euroazjatyckiego.
Ta struktura została powołana do tego, aby finansować międzynarodowe procesy
w ramach Euroazjatyckiego Stowarzyszenia Gospodarczego (EurAZES−u).
U podłoża finansowego połączenie dwóch państw leżą nie względy ekonomicz−
ne, a polityczne. Niewykluczone, że stworzenie podobnej organizacji ma za cel
monopolizację finansowego rynku WNP i wyparcie takich światowych gigantów,
jakimi są Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Europejski Bank Odbudowy
i Rozwoju.
Obok tego, Kazachstan jest dla Rosji atrakcyjnym krajem, w pierwszym rzę−
dzie z punktu widzenia zapasów energetycznych. W październiku 2006 roku stro−
ny podpisały porozumienie o utworzeniu wspólnego przedsiębiorstwa zajmujące−
go się transportem i przerobem gazu z karaczaganakskiego złoża ropy naftowej
i gazu w zachodnim Kazachstanie w orienburskiej fabryce, zajmującej się przero−
bem gazu. Opracowywany projekt zakłada, że konsorcjum (British Gas i Eni
– po 32,5%, ChevronTexaco – 20%, ŁUKOIL – 15%) będzie sprzedawać gaz ist−
niejącej od 2001 roku kompanii Kazrosgaz, której współwłaścicielami są Gazprom
i Kazmunajgaz (po 50%). Kazrosgaz będzie dostarczać gaz do stworzonej spółki
joint venture do dalszego przetworzenia. Według warunków porozumienia, fabry−
ka od 2012 roku będzie przerabiać nie mniej niż 15 miliardów metrów sześcien−
nych gazu na rok. Przerobiony w spółce gaz będzie kupować Gazeksport. Będzie
on wysyłany do Ukrainy i na Białoruś, a następnie do Europy Zachodniej. Wspól−
ny projekt Gazpromu i Kazmanajgazu został powołany po to, aby umocnić pozy−
cję rosyjskiego biznesu na energetycznym rynku Kazachstanu.
Poważny wpływ na zachowanie wpływowych geopolitycznych graczy w Azji
Centralnej będzie miała sytuacja w Turkmenistanie. Śmierć Saparmurata Nijazo−
wa była z jednej strony faktem możliwym do przewidzenia, a z drugiej – nieocze−
142
kiwanym, uwzględniając rozkład sił w polityce międzynarodowej regionu central−
no−azjatyckiego. Właśnie wyniki wewnętrznej walki wywarły bezpośredni wpływ
również na międzynarodową orientację republiki, i odpowiednio, będą wskazywać
kierunek rozwoju stosunków rosyjsko−turkmeńskich.
Bezpośrednio uczestniczą przy ustalaniu stref wpływów w Turkmenistanie
również Chiny, na współpracę z którymi w ostatnich latach nastawiał się Nijazow.
Dywersyfikacja dostaw gazu w chińskim, a także indyjskim kierunku pozwoliłaby
Turkmenbaszy jeszcze bardziej manipulować cenami gazu, a szczególnie
po uwzględnieniu nieokreślonej ilości „niebieskiego paliwa” na terytorium repu−
bliki. Kontakty Aszchabadu z Pekinem zintensyfikowały się jeszcze w połowie
2005 roku, kiedy chińskiej kompanii CNPC zaproponowano przeprowadzenie po−
szukiwań geologicznych na prawym brzegu Amu−Darii. W kwietniu 2006 roku
kurs na partnerstwo energetyczne został wzmocniony poprzez podpisanie general−
nego porozumienia, na podstawie którego Chiny będą w ciągu 30 lat otrzymywać
turkmeński gaz nawet o objętości 30 miliardów metrów sześciennych rocznie; co
prawda, aby rozpocząć tę współpracę, należy wpierw wybudować rurociąg. Ter−
min uruchomienia tego projektu został wyznaczony na 2009 rok. Jednakże w obec−
nych złożonych warunkach perspektywy realizacji tego projektu są nieokreślone.
Uwzględniając, że wszystkie międzynarodowe kontakty Aszchabadu bazowa−
ły na osobistych związkach Nijazowa, to po jego śmierci dalsza współpraca nie
tylko z rosyjskimi, ale i chińskimi kompaniami jest wielką niewiadomą. Chińsko−
−turkmeńska współpraca gazowa wywołała obawy w Rosji i na Ukrainie w związ−
ku z gwarancjami już uzgodnionych dostaw. Wbrew zapewnieniom, że porozu−
mienie z Chinami nie przyniesie uszczerbku innym importerom turkmeńskiego ga−
zu, a do ChRL będzie dostarczany gaz z nowych złóż, gdzie obecnie odbywają się
poszukiwania, w generalnym porozumieniu znajduje się punkt dotyczący możli−
wości realizacji dostaw z innych złóż w przypadku, gdy ilość dostaw gazu będzie
niewystarczająca. Biorąc pod uwagę nierzadkie odstąpienia Turkmenbaszy od wy−
pełnienia już podjętych zobowiązań, może okazać się bardzo prawdopodobne wy−
pełnienie chińskiej rury gazem przeznaczonym dla Federacji Rosyjskiej; wpłynąć
na taki krok turkmeńskiego przywódcy Moskwa, jak zwykle, by nie mogła.
W związku z gazem, przetargowa pozycja Nijazowa okazała się silniejsza,
aniżeli rosyjska. Rosja zgodziła się kupować „niebieskie paliwo” po 100 dolarów
za tysiąc metrów sześciennych, co okazało się ponad 2,5 raza wyższą ceną niż
oczekiwana. Nijazowowi tym samym udało się wskazać nie tylko Rosji i Ukrainie,
będącym pośrednikami w łańcuszku tranzytu gazu, ale i krajom−importerom z Eu−
ropy Zachodniej i Centralnej – obszar do manewru. Własną politykę zewnętrzną
143
Nijazow budował, wychodząc od możliwości współpracy w sferze energetycznej,
w czym proces pertraktacji pełni szczególnie wyjątkową rolę. Po śmierci główne−
go pertraktującego przyszłość zawartych kontraktów jest nieokreślona. W intere−
sie Rosji jest, żeby nie dopuścić do zmiany cen, uzgodnionych w istniejących po−
rozumieniach, i żeby otrzymać gwarancję utrzymania dostaw gazu na obecnym
poziomie.
Wyniki ostatnich wyborów prezydenckich w krajach Azji Centralnej
(na podstawie danych z centralnych komisji wyborczych poszczególnych republik)
Emomali Rachmonow
Kurmanbek Bakijew
Nursułtan Nazarbajew
Isłam Karimow
Saparmurat Nijazow
Nie mniej napięta jest dla Rosji kwestia południowo−kaukaska. W obecnym
czasie obserwuje się postępującą rezygnację republik tego regionu ze współpracy
z Rosją jako z priorytetowym kierunkiem ich polityki zagranicznej i ekonomicz−
nej. Na przykład Azerbejdżan, podobnie jak Gruzja, już od dawna nie ukrywa swo−
jej prozachodniej orientacji. W świetle budowania pozycji Rosji jako mocarstwa
energetycznego i jej prób wywierania nacisku na niektóre republiki postsowieckie,
Azerbejdżan najaktywniej wchodzi w rolę alternatywnego dostawcy zasobów pa−
liwowych do Europy. Znamienne w tym przypadku wydaje się niedawno podpisa−
ne przez prezydenta Azerbejdżanu Ilhama Alijewa i przewodniczącego Komisji
Europejskiej Jose Manuela Durao Barroso memorandum o wzajemnym porozu−
mieniu w dziedzinie energetyki. To porozumienie jest zaledwie prawnym sformu−
łowaniem wzajemnych pragnień stron, dążących do tego, aby uwolnić się od ener−
getycznej i paliwowej hegemonii Federacji Rosyjskiej. Zgodnie z tym dokumen−
tem sygnatariusze będą starać się zmniejszyć swoją zależność od Moskwy na rzecz
dostaw zasobów energetycznych eksploatowanych ze złóż Morza Kaspijskiego.
We wrześniu brytyjska kompania BP zapowiedziała, że rozpocznie wydobycie
144
gazu ze złoża Szach−Deniz, co ma pozytywnie wpłynąć na bezpieczeństwo ener−
getyczne Unii Europejskiej. Szach−Deniz będą eksploatować razem z BP, norwe−
ski Statoil i azerbejdżański SOCAR. Paliwo ze złoża będzie dostarczane nowym
gazociągiem południowo−kaukaskim, który prowadzi przez Azerbejdżan i Gruzję
do Turcji, skąd będzie przetransportowywane do Włoch i Grecji. Rosji podobny
„podział” sfer wpływów energetycznych nie urządza. Utworzenie alternatywnego
sojuszu Gruzja – Azerbejdżan sprzeciwia się planom Moskwy „neutralizacji” reżi−
mu Saakaszwilego. W stosunkach z nieustępliwą zakaukaską republiką Rosja ko−
lejny raz zastosowała, udowadniając własną efektywność, „kartelowy” mechanizm
nacisku. Uwzględniając, że Rosja od nowego roku wstępuje w inną fazę swojego
politycznego rozwoju, dla Putina okazało się ważne zachowanie wytyczonej linii
stosunków z Tbilisi. W przeciwnym przypadku, złagodzenie pozycji w „kwestii
gruzińskiej” będzie oznaczać, jeśli nie upadek, to znaczące osłabienie całej polity−
ki Federacji Rosyjskiej w regionie.
Dla USA Azerbejdżan stanowi interes w pierwszym rzędzie strategiczny. Jest
to związane z dążeniami Baku do uzyskania członkowstwa w NATO, co jest nie−
zmiernie wygodne dla Waszyngtonu. Po pierwsze, Azerbejdżan będzie musiał do−
łączyć do krajów, które nałożyły sankcje na Iran. Po drugie, na terytorium republi−
ki zostanie rozlokowany kontyngent wojskowy NATO, co znacząco wzmocni po−
zycję USA w roponośnym regionie, a także postawi jednocześnie dotychczas jesz−
cze lojalne w stosunku do Rosji państwo południowo−kaukaskie – Armenię
– w bardzo niekomfortowym położeniu „zająca” okrążonego przez sforę państw
satelickich Zachodu. Po trzecie, w warunkach toczącej się „walki z międzynarodo−
wym terroryzmem”, którego wizerunek jest w pełni określony, dla Stanów Zjed−
noczonych bardzo ważne byłoby zapewnienie sobie poparcia jak największej licz−
by muzułmanów. W związku z zaostrzeniem stosunków z Baku, Rosja może wy−
korzystać zamrożony górno−karabaski konflikt jako monetę przetargową w proce−
sie politycznego targu z Azerbejdżanem i otwarcie oznajmić, że zamierza poprzeć
Armenię. Oprócz tego, przykład gruziński pokazał, że zawoalowana pomoc Za−
chodu nie jest jeszcze gwarancją pomocy w kwestiach, odnoszących się do rozwią−
zania konfliktów etnicznych.
Podwyższenie przez Rosję cen gazu dla Armenii jednocześnie wywołało nie−
zadowolenie wśród miejscowych kręgów politycznych. Stosunki się nie ociepliły
nawet po wizycie armeńskiego prezydenta w Moskwie w październiku. Przywód−
cy obu państw doszli do wniosku, że przewaga europejskich inwestycji w zakau−
kaskiej republice staje się już pewną prawidłowością, a Rosja w tym sensie już nie
jest kierunkiem priorytetowym. Do tego jeszcze doszło i to, że premier Armenii
145
Andranik Margarjan ogłosił wybór nowego kursu kraju na integrację z Unią Euro−
pejską. W związku z tym, polityczne elity Armenii na urzędowym szczeblu przy−
znają, że w stosunkach Moskwy i Erewanu już nie ma tych konstruktywnych rela−
cji, które dominowały wcześniej. A współpraca ma wybitnie pragmatyczny cha−
rakter.
Próby przejęcia przez Gazprom rurociągu Iran – Armenia dostatecznie wyraź−
nie świadczą o obecnych tendencjach panujących w stosunkach rosyjsko−aremeń−
skich. Przedstawiciele Gazpromu uzasadniają to potrzebą optymalnej kontroli do−
staw gazu do republiki ze względu na nie uzgodnione i nie zatwierdzone jego po−
bieranie na terytorium Gruzji. Faktycznie jednak Gazprom wyraził chęć uzyskania
kontroli nad infrastrukturą rurociągów Armenii w celu przechwycenia jej alterna−
tywnych źródeł dostaw paliwa gazowego, by w ten sposób zostać monopolistą
na armeńskim rynku energetycznym. Konieczność pogłębienia związków ekono−
micznych z Zachodem stanowi leitmotiv również w wypowiedziach przedstawi−
cieli armeńskiej opozycji. Deputowany zgromadzenia narodowego Armenii z opo−
zycyjnego bloku „Sprawiedliwość” z nieskrywanym zachwytem wypowiadał się
na temat kursu wybranego przez Gruzję i Azerbejdżan, uważających, że ich we−
wnętrzne problemy wiążą się z interesami supermocarstw w regionie zakauka−
skim, co miało być aluzją do możliwego przystąpienia Gruzji do NATO.
Niemniej charakterystyczna w kontekście wzmocnienia kursu polityki Rosji
w relacjach do republik obszaru postsowieckiego jest sytuacja, jaka się wytworzy−
ła wokół kompanii RUSŁAN w Tadżykistanie. Rosyjski gigant produkcji alumi−
nium jest oskarżąny przed kierownictwem republiki o niewykonanie jego zobo−
wiązań budowy Rogunskoj GES. Władze republiki zapowiedziały już odmowę do−
puszczenia kompanii do budowy tadżyckiej fabryki aluminium. Konflikt wokół
sytuacji z rosyjską kompanią przeniósł się na poziom państwowy, ponieważ GES
stanowi spuściznę po ZSRR, a odpowiednio jego część należy do Rosji. Tadżyki−
stan, obwiniając RUSŁAN o bezczynność, demonstruje tym samym, że nie oba−
wia się rosyjskiego biznesu. Podobne zachowanie tadżyckiego kierownictwa
świadczy o zmianie układu sił nie tylko w regionie zakaukaskim, ale i w azjatyc−
kim, i o postępującej zmianie orientacji kierownictwa dawniej wiernych republik
w stronę Zachodu.
Rosja stosuje naciski energetyczne nie tylko na republiki, w których dominu−
je kurs prozachodni. Wyraźnym tego przykładem może być Białoruś, w stosun−
kach z którą Rosja faktycznie wykopała między państwami przepaść, rozpętując
najpierw wojnę celną, a następnie i handlową. Mińsk już zagospodarowuje nowe
ekonomiczne przestrzenie, jakim jest w pierwszym rzędzie Azerbejdżan. Kierunek
146
na współpracę z tą południowo−kaukaską republiką tłumaczy się w Mińsku obu−
stronnym interesem. Białoruś, będąca obszarem tranzytowym, gotowa jest podjąć
współpracę z Azerbejdżanem w sferze dostaw ropy naftowej i gazu. Znamienne
jest to, że szukając alternatywnego partnera, Aleksander Łukaszenko wybrał wła−
śnie prozachodni Azerbejdżan. Taki krok ma za zadanie udowodnienie Rosji, że
Białoruś jest krajem niezależnym, a białoruskie kierownictwo dysponuje różnymi
możliwościami manewrów. Naprawdę można jednak wątpić w to, czy ogłoszone
perspektywy współdziałania przekształcą się w poważne projekty. Wątpliwe, żeby
nastawiony na współpracę zagraniczną z Zachodem, Azerbejdżan zgodził się na−
wiązać poważne ekonomiczne stosunki z Mińskiem.
Koniec roku odznaczał się gwałtownym ochłodzeniem stosunków rosyjsko−
−białoruskich. Rosja przyjęła kurs na realizację swoich obietnic odnoszących się
do Białorusi i wykazuje w tym kierunku charakterystyczną dla ostatnich miesięcy
konsekwencję. Białoruś przez długi czas była sojusznikiem Rosji na obszarze post−
sowieckim. Moskwa więc, oprócz ekonomicznego poparcia, „zakrywała oczy”
na wewnętrzną politykę reżimu Aleksandra Łukaszenki. Wzajemne stosunki osią−
gnęły swój szczyt w okresie, kiedy u władzy pozostawał Borys Jelcyn, kiedy
dwóch prezydentów łączyły stosunki przyjacielskie, a nie rzeczowe. W odróżnie−
niu od swojego poprzednika, Władimir Putin nie traktuje Łukaszenki jako przy−
wódcy „braterskiej” republiki, dlatego też nie przebiera w twardych metodach na−
cisku, wypróbowanych wcześniej na „pomarańczowych” przywódcach. Rosja fak−
tycznie zagania Mińsk w ekonomiczną ślepą uliczkę, jednak uświadomienie sobie
tego faktu, łącznie z analogicznymi sankcjami ze strony Ukrainy, nie sprzyja zła−
godzeniu rosyjskiej postawy. Rezygnując z preferencyjnych cen eksportu rosyj−
skiej ropy naftowej do sąsiadującej republiki, Rosja znowu praktykuje ekonomicz−
ne metody politycznego nacisku w celu stworzenia w społeczności zachodniej ob−
razu kraju jako państwa niezaangażowanego i nieuprzedzonego w swojej zagra−
nicznej polityce. Niewykluczone, że Putin także dąży do pokazania Zachodowi
nieustępliwości i siły jego postawy w stosunku do „autorytarnego” reżimu Łuka−
szenki, silnie krytykowanego przez amerykańskich i europejskich obrońców praw
człowieka, żeby naprawić „pomyłki” poprzednika.
Pomimo tego, że kwestia energetyczna między Moskwą a Mińskiem w cało−
ści jest już uregulowana, to napięcie między państwami nie maleje. Kierownictwo
rosyjskie, wprowadzając cło eksportowe, zamierzało poprzez to wyrównać struk−
turę ekonomicznej współpracy z Białorusią. Reakcja Łukaszenki była wprawdzie
niezwykła, tym niemniej możliwa do przewidzenia. W odróżnieniu od Ukrainy
i Gruzji, opierających się na zdaniu Zachodu, białoruski prezydent nie widzi po−
147
trzeby, żeby działać z oglądaniem się na rozwój kraju. Ta sztucznie zbudowana
przewaga rozszerza ramy jego ruchów politycznych, pozwalając Łukaszence akty−
wizować współpracę z takimi outsiderami światowej polityki jak Chavez i Ahme−
dineżad.
Przyczyny, przez które Rosja konsekwentnie wzmacniała naciski na Białoruś,
noszą jednocześnie i ekonomiczny, i polityczny charakter. Na przestrzeni ostatnich
lat kością niezgody w rosyjsko−białoruskich stosunkach była perspektywa stwo−
rzenia zjednoczonego państwa. W obecnym momencie to „na poły mityczne” zjed−
noczenie stanowi bardziej projekt związany z wizerunkiem, aniżeli z praktycznie
realizowaną integracją. Połączeniu przeszkadza różnica w podejściu obu stron.
Rosja nalega na to, aby sojusz miał charakter ekonomiczny, a jego podstawą i gwa−
rantem powinna być rosyjska waluta z jednym centrum emisyjnym w Moskwie.
Łukaszenkę nie może zadowalać takie podejście, ponieważ w przypadku wprowa−
dzenia rosyjskiego rubla na terytorium Republiki Białorusi, zostanie faktycznie na−
ruszona ekonomiczna suwerenność Białorusi. Proces tworzenia państwa Rosja−
−Białoruś przeciąga się już dłużej niż 10 lat. I jeżeli nie było ono stworzone w cza−
sie prezydentury Borysa Jelcyna, którego stosunki z Łukaszenką nosiły bardziej
przyjacielski charakter, to w sytuacji, gdy Rosją rządzi Putin perspektywy połącze−
nia państw wydają się jeszcze bardziej iluzoryczne.
W 2001 roku Białoruś jednostronnie opuściła Porozumienie Celne, stawiając
tym samym Rosję w położeniu pośredniego sponsora Białoruskiej gospodarki, po−
nieważ corocznie nie zwracała, zdaniem rosyjskich oficjalnych osobistości, do 4
miliardów dolarów. Porozumienie przewidywało przekazanie Rosji 85% cła z eks−
portu rosyjskich produktów ropy, a pozostawienie w budżecie białoruskim 15%.
Jednakże rząd Łukaszenki zbagatelizował tę sytuację, naruszając tym samym dwu−
stronne porozumienia i stawiając pod znakiem zapytania swoje dążenia zmierzają−
ce do stworzenia zjednoczonego państwa. Dla Łukaszenki stworzenie jednego
państwa w tym sensie, w jakim proponuje to Moskwa, jest nie do zrealizowania.
Pomimo, że szereg instytutów wciąż funkcjonuje zgodnie z porozumieniem,
którego jednym z punktów jest likwidacja granicy między Rosją a Białorusią, to
wspólny zjednoczony organizm państwowy jak dotąd nie został powołany. Można
przypuszczać, że naciskając na Łukaszenkę w kwestii ropy naftowej, Moskwa ma
zamiar odłożyć finalizację projektu zjednoczonego państwa do wyborów prezy−
denckich w Federacji Rosyjskiej. Jednak wątpliwe jest, aby rosyjskie kierownic−
two poważnie liczyło na układność Łukaszenki w tej sprawie. Sankcje Moskwy
w oficjalnych relacjach z Mińskiem już pokazały swoją nieefektywność, a Rosja
stopniowo pozbawia się środków oddziaływania na nieukładnego prezydenta.
148
Oprócz tego, energetyczne naciski Rosji dały pretekst Łukaszence do rozpoczęcia
zabiegów o względy Zachodu, szczególnie z krajami Europy. Jeszcze w czasie
trwania szczytu WNP w listopadzie Łukaszenko wezwał Kijów do połączenia sił
w celu przeciwstawienia się rosnącej paliwowej hegemonii Rosji. Prowokacje
z przerwaniem dostaw rosyjskiej ropy naftowej wywołały w krajach Europy
Wschodniej ostrą krytykę pod adresem międzynarodowej polityki Rosji,
przy czym warto zauważyć, że sam Łukaszenko ma status persona non granta
na obszarze europejskim. Rosyjsko−białoruski konflikt stał się kolejny raz dosko−
nałym pretekstem dla krajów−importerów rosyjskiego paliwa do obwinienia Mo−
skwy o niepewność i „upolitycznienie” jej gospodarki i przypomnienia o koniecz−
ności ratyfikacji karty energetycznej.
Łącznie z tym Moskwa zrozumiała, że broniąc własnych ekonomicznych inte−
resów, nie jest ona gotowa całkowicie odżegnać się od Białorusi. Świadczą o tym
pertraktacje na temat gazu, które miały miejsce tuż przed Nowym Rokiem. Podczas
nich białoruskim urzędnikom udało się obniżyć żądaną cenę ze 105 do 100 dolarów.
Pomimo, że dostawy gazu do republiki mogły zostać przerwane, Moskwa wolała nie
powtarzać scenariusza ukraińskiego z zimy 2006 roku, a wybrała wariant kompro−
misowy. Jednak cios Moskwy, wymierzony w gospodarkę Białorusi w związku
z cłem na eksport ropy naftowej, nie został zapomniany. Wątpliwe, żeby postano−
wienie, podpisane przez Fradkowa, było wypełniane w całości, jednakże brak ela−
styczności stanowiska rosyjskiego stało się doskonałym powodem dla kierownictwa
białoruskiego do rozpoczęcia z Moskwą politycznych gier, poprzez wprowadzenie
sztucznie stworzonego cła na tranzyt rosyjskiej ropy naftowej do Europy.
Czy dojdzie, czy też nie dojdzie do zjednoczenia Rosji i Białorusi
w najbliższym czasie?
(FOM, marzec 2006)
dojdzie do zjednoczenia
nie dojdzie do zjednoczenia
149
trudno powiedzieć
Można było przypuszczać, że ataki Rosji na białoruską gospodarkę miały za cel
zdyskredytowanie i bez tego niepopularnego reżimu Łukaszenki. Jednakże ta wersja
także nie ma wielu podstaw. Łukaszenko przedstawia rosyjsko−białoruski konflikt
jako efekt dążenia Rosji do podporządkowania sobie republiki, co czyni po to, aby
ukryć za hasłami populistycznymi słabość gospodarki Białorusi. Gdyby istotnie Mo−
skwa chciała pozbawić Łukaszenkę władzy, to rozpoczęłaby ten proces jeszcze
przed marcowymi wyborami w 2006 roku, jak to było w przypadku Ukrainy. Jed−
nakże Łukaszenko, w przeciwieństwie do Kijowa, ma w swoich rękach potężny in−
strument szantażu – projekt zjednoczonego państwa, którego krach oznaczałby po−
ważne straty w wizerunku rosyjskiego kierownictwa, w tym również i samego Puti−
na. Pomimo, że realizacja tego projektu z Łukaszenką jest praktycznie niemożliwa
do wykonania, to jednak Moskwie nie zależy na publicznej rezygnacji z idei zjedno−
czenia. Oprócz tego na Białorusi w tym momencie nie ma nikogo takiego, kto speł−
niałby podobną rolę do Janukowycza na Ukrainie. Lider białoruskiej opozycji demo−
kratycznej, Milinkiewicz, nigdy nie był stronnikiem ścisłej integracji z Rosją. Jest on
w dużym stopniu nastawiony na tworzenie relacji z Zachodem. Do tego Milinkie−
wicz nie dysponuje takimi środkami władzy, jakimi umiejętnie operuje Janukowycz,
wbrew występującym na Ukrainie poważnym preferencjom polityczno−gospodar−
czym. Dla Moskwy nie jest wygodnie zajmować się wewnętrzną polityką Białorusi
ze względu na zbliżający się proces wyborczy w samej Federacji Rosyjskiej.
W tych warunkach najbardziej konstruktywną wydaje się ekonomiczna wer−
sja rozgorzenia „wojny paliwowej”. Rosja już dawno stara się wykupić białoruskie
przedsiębiorstwo Bełtransgaz. Zgodnie z podpisanym w przeddzień Nowego Ro−
ku porozumieniem Białoruś została zobowiązania do płacenia 70 dolarów w ekwi−
walencie walutowym, a 30 dolarów – akcjami kompanii Bełtransgaz. Gdyby zało−
żyć, że ostatecznym celem międzynarodowej polityki Putina jest przekształcenie
Rosji w energetyczne supermocarstwo, rozporządzające przedsiębiorstwami pali−
wowymi nie tylko w granicach Rosji, ale także na terytoriach państw „tranzyto−
wych”, to kwestia przejmowania własności byłych sowieckich republik byłaby już
wyjaśniona. Rosyjskie kierownictwo chciałoby otrzymać na własność i przerabia−
jącą ropę naftową gałąź gospodarki Republiki Białorusi, gdzie sztandarowy wyda−
je się białoruski państwowy koncern chemiczny i naftowy (Bełneftechim). Jeżeli
w sferze gazowej w danej kwestii Moskwa i Mińsk podpisały porozumienie praw−
ne, to w sferze ropy naftowej między stronami jest jeszcze wiele spornych kwestii,
zwłaszcza po wprowadzeniu przez Rosję cła eksportowego na ropę, po czym kie−
rownictwo Bełneftechimu zapowiedziało o możliwości zerwania kontraktów z ro−
syjskimi kompaniami naftowymi.
150
Dopóki u władzy utrzymuje się Łukaszenko, dopóty Białoruś może mówić
o utracie przez Rosję swojego zachodniego sąsiada w sensie polityczno−gospodar−
czym. Łukaszenko już zademonstrował, że Moskwa rozporządza bardzo słabymi
narzędziami nacisku na jego reżim, a wszystkie próby Rosji wywierania nacisku
na niepokornego polityka postrzegane są na Zachodzie, przede wszystkim jako
usiłowanie przez Rosję powiększenia swojej energetycznej potęgi. W związku
z tym do wyborów prezydenckich nikt nie będzie zajmował się wewnętrzną poli−
tyką Białorusi.
Podstawowe rozbieżności w podejściach do stworzenia zjednoczonego pań−
stwa odbijają się również negatywnie na dalszych losach rosyjsko−białoruskiej in−
tegracji. Na tę kwestię również będzie musiał zwrócić baczną uwagę następca Pu−
tina. Widocznego ocieplenia w stosunkach dwóch krajów nie można oczekiwać,
jednak ciężar dwustronnych rozmów bez względu na wszystko nadaje dobry kie−
runek. Rosja, pomimo wszystko, zajęła dostatecznie twardą pozycję w stosunkach
z Mińskiem, będzie ona uwzględniać wagę budowanej dzięki tranzytowi gospo−
darki Białorusi nie tyle dla komercjalnej wygody, ile dla realizacji koncepcji
„energetycznego supermocarstwa”.
Paralelnie do ochłodzenia stosunków z Białorusią, ostatni rok zaznaczył się
ociepleniem w dialogu rosyjsko−ukraińskim. Można to tłumaczyć wewnętrznopo−
litycznym rozkładem sił w „samodzielnej” Ukrainie. Zostawszy premierem, Wik−
tor Janukowycz na przestrzeni całego roku demonstrował negatywny stosunek
do kursu, prowadzonego przez Wiktora Juszczenkę. Pomimo, że żadnych konkret−
nych korzyści z takiego poręczenia Moskwa nie otrzymała, to antyrosyjska retory−
ka oficjalnych władz w Kijowie znacząco przycichła. Oprócz tego Federacji Ro−
syjskiej udało się porozumieć z Ukrainą w związku z ceną gazu, która była jedną
z najniższych wśród wszystkich krajów na obszarze postsowieckim. Jednakże jak
dawniej pozostaje nierozwiązana kwestia utrzymywania rosyjskiej bazy floty czar−
nomorskiej w Sewastopolu. Przedłużenie terminu dzierżawy w obecnym momen−
cie stoi pod wielkim znakiem zapytania. Wskazują na to również: nieokreśloność
w rosyjsko−ukraińskich pertraktacjach, w czasie których ukraińska strona nazywa
obecność rosyjskiej bazy antykonstytucyjną; i budowa na wielką skalę bazy w No−
worosyjsku; a także postanowienie sewastopolskiego gospodarczego sądu apela−
cyjnego, zobowiązujące stronę rosyjską do zwrotu stronie ukraińskiej szeregu na−
wigacyjno−hydrograficznych obiektów miasta.
151
6.3. Stosunki Rosji z krajami rozwijającymi się
Obok tego obserwuje się dążenia Putina do nieograniczania strefy wpływów
na kraje zależne od Rosji energetycznie. Dla większej efektywności wprowadze−
nia koncepcji „mocarstwa energetycznego” ważne jest zapewnienie sobie poparcia
jak największej liczby krajów. Jako osobną międzynarodową aktywność rosyjskie−
go prezydenta można wskazać jej kierunek afrykański, ponieważ „czarny konty−
nent” uważa się za potencjalny teren działania, służący wzrostowi rosyjskich inte−
resów politycznych i biznesowych.
Tak, na przykład, w związku z wizytą w Moskwie prezydenta Angoli Jose
Eduardo dos Santosa między dwoma krajami podpisano ponad 10 porozumień
o wzajemnej współpracy. Nie mniej godna uwagi w tym planie była również wi−
zyta Władimira Putina w RPA i Maroku latem tego roku, której efektem także by−
ło nawiązanie licznych korzystnych kontaktów. Opanowanie afrykańskiego rynku
jest korzystne dla Rosji nie tylko pod względem ekonomicznym, ale i strategicz−
nym. Wzmocnienie pozycji na „czarnym kontynencie” oznacza dla Federacji Ro−
syjskiej przywrócenie jej wpływów w tym regionie, utraconych po rozpadzie
Związku Sowieckiego.
Rosja stara się uzyskać jak najwięcej korzyści ze współpracy z afrykańskimi
kompaniami. Uczestniczenie w projektach wiodących firm rosyjskiego rynku
w ich gałęziach – Gazpromu i AŁROSA – świadczy o sprzyjającym inwestycjom
klimacie w regionie i o gotowości jego biznesu do brania udziału w długofalowych
projektach. Spółka akcyjna AŁROSA podpisała porozumienia z państwowymi
kompaniami Republiki Angoli ENDIAMA i SONANGOL. Zgodnie z umową
ENDIAMA będzie wykorzystywać technologie kompanii AŁROSA w poszukiwa−
niach, wydobyciu i wzbogacaniu zasobów naturalnych. Oprócz tego, jakucka kom−
pania zabezpieczy właściwe przygotowanie angolskich specjalistów, zatrudnio−
nych przy projektach wydobycia diamentów w komercyjnych spółkach z jej udzia−
łem. AŁROSA S.A., Zarubieżneft i Dark Oil Company podpisały
z SONANGOL (Państwowa Paliwowa Kompania Republiki Angoli) memoran−
dum o wzajemnej współpracy w dziedzinie wspólnych poszukiwań i wydobycia
surowca węglowodorowego. Gazprom także usiłuje opanować ten perspektywicz−
ny rynek. Między rosyjskim gazowym monopolistą a afrykańską kompanią Sonan−
gol zostało podpisane memorandum o wzajemnej współpracy, zgodnie z którym
będzie wydobywany na terytorium Angoli gaz ziemny. Świadczy to o staraniach
Rosji do wzmocnienia jej pozycji na nowym rynku w kierunku dla niej prioryteto−
wym. Praca nad wzmocnieniem swoich pozycji systematycznie odbywa się rów−
152
nież w sferze bankowej. Na bazie Międzynarodowego Banku Handlowego w An−
goli została założona filia – BTB−Afryka, która będzie od strony finansowej zabez−
pieczała działalność rosyjskich przedsiębiorstw w tym kraju.
Rozszerzanie rosyjskich wpływów odbywa się także w kierunku algierskim.
Na początku roku Rosja umorzyła temu północno−afrykańskiemu krajowi jego
państwowy dług (rzędu 4,5 miliardów dolarów) w zamian za zakup rosyjskiego
uzbrojenia. Oprócz tego, możliwości energetyczne Algieru czynią ten kraj całkiem
atrakcyjnym dla ekspansji rosyjskiego biznesu. Algier jest ważnym dostawcą ga−
zu do Europy Południowej (12%), gdy tymczasem region wschodnioeuropejski
jest kontrolowany przez Rosję (ponad 25%). „Gazprom” już wyraził chęć wymia−
ny aktywów z algierskim gazowym gigantem Sonatrach w celu uzyskania dostępu
do rynków Południowej Europy (Hiszpania, Portugalia, Włochy). W ten sposób
energetyczne wpływy Rosji rozszerzą się na większą część obszaru europejskiego,
co nie tylko jeszcze bardziej wzmocni pozycję Moskwy w dialogu energetycznym
z Unią Europejską, ale i wywoła kolejną falę krytyki pod adresem rosyjskiego „im−
perialnego” kierownictwa.
Co się tyczy Egiptu, to Putin nadaje współpracy z tą republiką dosyć ważne
znaczenie. Zapewnił o tym podczas wizyty prezydenta Arabskiej Republiki Egip−
tu Hosni Mubaraka w Moskwie. Dobre stosunki z Egiptem rzeczywiście mogą
przynieść Rosji wiele korzyści i może on być traktowany jako ważny partner po−
lityki Putina w świecie arabskim. Pomimo tego, że Egipt terytorialnie przynależy
do kontynentu afrykańskiego, to prawdziwe jego interesy skoncentrowane są
na Bliskim Wschodzie, z państwami tego regionu także Rosja jest zainteresowana
podtrzymywać bliskie związki. W obecnym momencie najbardziej perspektywicz−
nym kierunkiem współpracy są opracowania i eksploatacja w dziedzinie energety−
ki jądrowej. Wspólne przedsięwzięcia w tej dziedzinie są prowadzone jeszcze
od lat pięćdziesiątych, jednak zwłaszcza w chwili obecnej przed Egiptem powsta−
je perspektywa deficytu zasobów paliwowych. W związku z tym Rosja, USA
i Chiny są gotowi okazać konieczną pomoc w rozwoju tego aspektu energetyki.
Wszyscy trzej główni gracze, aktywizując współpracę z Egiptem, zmierzają do re−
alizacji swoich celów. O ile dla ChRL ważne jest rozszerzenie ekspansji w regio−
nie afrykańskim (jak już to ona czyni w Centralnej i Południowej Ameryce),
a USA stara się uzyskać kontrolę nad procesem przemysłu jądrowego, to Rosja,
pamiętająca o stopniu wpływów Kairu w świecie arabskim i solidaryzacji z Ira−
nem, aktywnie usiłuje odzyskać byłą sowiecką potęgę w regionie.
I, tym niemniej, pomimo ważności wyliczonych spotkań, Putin woli rozpocząć
aktywne zagospodarowywanie afrykańskiego kontynentu od RPA. Dla Rosji to naj−
153
bardziej perspektywiczny pod względem ekonomicznym rynek. Federacja Rosyjska
nawiązuje współpracę w dziedzinie wydobycia diamentów, gdzie stronę rosyjską re−
prezentuje holding AŁROSA. Renova Group Wiktora Wekselberga wydobywa
mangan. Za jeden z kluczowych elementów współpracy uznano także opanowanie
przestrzeni kosmicznej. A, o ile rynek RPA jest przez Rosję w danym momencie
mniej opanowany, aniżeli rynki Angoli i Egiptu, o tyle południowoafrykańska repu−
blika może występować w roli gwaranta rosyjskiej obecności na Południu Afryki.
Starając się zapewnić sobie poparcie możliwie jak największej liczby krajów
rozwijających się, Moskwa niejednokrotnie występowała o dopuszczenie
do szczytu „Wielkiej ósemki” takich zdobywających wpływy ekonomiczne kra−
jów, jak Chiny, Indie i Brazylia w ramach BRICh. Przywódcy Rosji i Chin niejed−
nokrotnie podkreślali, że dwustronna współpraca, zwłaszcza w dziedzinie energe−
tyki, stanowi dla nich kierunek priorytetowy. Ponadto bliskie ekonomiczne związ−
ki mogłyby pozbawić USA mechanizmów wpływu w tym regionie. Tak więc, we−
dług zapowiedzi Władimira Putina, Rosja zamierza dostarczać do Chin 60−80 mi−
liardów metrów sześciennych gazu na rok w zamian za wybudowanie nowego ka−
nału przesyłu gazu na zachodnim odcinku granicy rosyjsko−chińskiej.
Jednak i Chiny, będąc ważnym światowym graczem, jednocześnie stanowią
konkurencję dla Rosji w regionie. W związku z tym Putin, biorąc udział w geopo−
litycznej grze, ucieka się do metod, którymi posługuje się w stosunku do USA
i UE. Przeszkodą do tej pory jest kowyktyńskie złoże gazu. Chiny zapowiedziały
o gotowości kupowania rosyjskiego gazu po cenach rynkowych, jednak Rosja i tak
nie rozpoczęła dostaw paliwa do ChRL w związku z konfliktem między „Gazpro−
mem”, popieranym przez władze a TNK−BR, operatorem projektu zagospodaro−
wania złoża. Sporna sytuacja wyniknęła wokół ropociągu Wschodnia Syberia
– Ocean Spokojny, od którego planuje się poprowadzić odgałęzienie do Chin.
W roli zamawiającego projekt występuje rosyjska kompania OAO „Transneft”.
W połowie listopada prezes kompanii Semen Wajnsztok potwierdził informację
o tym, że odgałęzienie do Chin będzie budowane, jednak dodał, że te informacje
nie są oficjalne. Rosja przeciąga realizację ekonomicznych projektów z Chinami,
pomimo, że ten kierunek jest jednym z bardziej perspektywicznych i strategicznie
korzystnych dla kraju. Rosnącą konkurencję Chin Rosja może w szybkim czasie
odczuć w regionie centralno−azjatyckim, i dlatego też priorytetem handlu energe−
tycznego między Moskwą a Pekinem jest wyzyskanie od Chin stanowczych
ustępstw w zamian za współpracę w dziedzinie energetyki.
Podobnie jak Chiny, również Rosja prowadzi aktywną ekspansję w Indiach,
gdzie podstawą współpracy jest kompleks militarno−przemysłowy. Indie, również
154
jak ChRL, z jednej strony są obiektem roszczeń ze strony USA, a z drugiej – naj−
silniej wzrasta ich własny potencjał ekonomiczny i są one ważnym graczem
na skalę regionalną. O tym, że w Indiach przyjdzie Moskwie konkurować z Wa−
szyngtonem, świadczą jego starania uzyskania statusu podstawowego partnera
Delhi w dziedzinie energetyki jądrowej. W końcu 2006 roku George Bush podpi−
sał ustawę o współpracy z Indiami w tej sferze. Jednak ta współpraca nie będzie
bezinteresowna. Jej warunkiem będzie konieczność podzielenia przez kraj jego
obiektów jądrowych na militarne i gospodarcze, a także dostęp IAEA (Międzyna−
rodowej Agencji Energii Atomowej) do tych ostatnich. Rosja również jest zainte−
resowana tym, aby rozszerzyć swoją ekonomiczną obecność w sferze energii ato−
mowej na terytorium Indii. Obiektem rosyjskich interesów jest elektrownia atomo−
wa „Kudamkulan”.
Kontakty z Brazylią nie są tak bardzo intensywne na skutek jej geograficz−
nego oddalenia. Jednak i to południowoamerykańskie państwo nie pozostaje bez
uwagi rosyjskiego kierownictwa. W kwietniu 2006 roku premier Michaił Frad−
kow odwiedził Brazylię, zaznaczywszy, że obrót towarowy między dwoma kra−
jami wymaga poważnych korekt w kierunku jego zwiększenia. Oprócz tego, Ro−
sja rozważa wzięcie udziału w budowie transkontynentalnego gazociągu na tery−
torium Ameryki Łacińskiej, gdzie rynek praktycznie nie jest opanowany przez
nasz kraj.
6.4. Rosja na Bliskim Wschodzie
Bliski Wschód, mimo obecności kilku ognisk napięcia, w całości nie stano−
wi obiektu pierwszoplanowych interesów dla Rosji. Wiodącą rolę w regionie od−
grywają Stany Zjednoczone. Jednakże na przestrzeni zeszłego roku Moskwa ak−
tywnie starała się osiągnąć pozycję ważnego gracza w regionie, wybrawszy dla
siebie rolę pośrednika. Rosja nie wypiera się swojego pośredniego uczestnictwa
w bliskowschodnim konflikcie, uwzględniwszy fakt, że znajduje się tam sprzęt
wojskowy dostarczony jeszcze przed wojną. W końcu roku Władimir Putin przy−
jął u siebie prezydenta Syrii Baszara Al−Asada, a nieco wcześniej z oficjalną wi−
zytą do Moskwy przyleciał przedstawiciel przeciwnej strony konfliktu – premier
Libanu Fouad Siniora. Ten fakt, że skonfliktowane strony mają zamiar przycią−
gnąć do rozwiązania wieloletniej syryjsko−izraelskiej wrogości Rosję, świadczy
o obecności w kraju wyraźnych zasobów negocjacyjnych, z których mógłby on
skorzystać.
155
Jednak na nieformalnym poziomie pozycja Moskwy nie jest odbierana jako
jednoznacznie neutralna. Będąc wojennym sponsorem Syrii, Federacja Rosyjska
jest zmuszona do konsekwentnego popierania Damaszku w jego konflikcie z Izra−
elem. W czasie letniej wojskowej kampanii Tel Awiwu w Bejrucie Moskwa zaję−
ła nieokreśloną pozycję, która nie wywołała żadnego echa na Bliskim Wschodzie.
Jedynym powodem przypomnienia sobie o miejscu Rosji w konflikcie było ujaw−
nienie, że bojówki Hezbollahu używają broni jakoby rosyjskiej produkcji, dostar−
czonego do Libanu z Syrii. Oficjalnie Moskwa ani nie sprostowała, ani nie po−
twierdziła tej informacji, przedkładając pozostanie na tylnych pozycjach, aby nie
prowokować przeciwko sobie ani Izraela, ani Libanu.
Jednak o tym, że Moskwa jest nastawiona na okazanie solidarności z Zacho−
dem w syryjsko−libańsko−izraelskim procesie rokowań pokojowych, świadczy jej
przyłączenie się do rezolucji ONZ, potępiającej zabójstwo prozachodniego byłego
premiera Libanu Al−Rafika Hariri i przewidującej stworzenie złożonego z przed−
stawicieli różnych państw trybunału do zbadania tego zabójstwa. Ukrytym celem
trybunału jest stworzenie jawnego antysyryjskiego nastawienia, pomimo tego, że
premier Libanu Siniora zapewnia o braku uprzedzeń i o politycznej neutralności
obecnej komisji. Rosja, dawszy zgodę na utworzenie trybunału, łącznie z tym nie
starała się zrezygnować z kontaktów z Syrią. Wielomilionowe umowy (przeciw−
czołgowe baterie rakietowe „Kornet−E” (na 65 milionów dolarów) i „Metis−M”
(na 73 miliony dolarów)) nie pozwoliły ani Moskwie, ani Damaszkowi wodzić się
międzynarodowej koniunkturze i zerwać latami tworzone handlowe stosunki
w sferze dostaw uzbrojenia.
Groźba wojny domowej w Libanie przy bezpośrednim udziale sił międzyna−
rodowych, takich jak Syria i Izrael, może pociągnąć za sobą nieformalny sprzeciw
i najbardziej liczących się geopolitycznych graczy – USA i Rosji. Przy czym Mo−
skwa praktycznie na przestrzeni całego konfliktu pozostawała na uboczu i wzięła
w nim udział wyłącznie na poziomie deklaratywnym. Teraz Moskwa zamierza
wreszcie określić się jako realna siła, gotowa odblokować libański kryzys.
Teraz także, kiedy sytuacja w regionie zaostrzyła się, czego przyczyną jest nie
tylko nasilenie sprzeciwu szyitów z „Hezbollahu i stronników proizraelskiego kie−
rownictwa Siniory, ale i palestyński kryzys w sferach rządowych i nieokreślona
przyszłość Iraku i Iranu, „gra” może wyjść poza ramy regionalnego konfliktu.
I w tym sensie dla Rosji ważne jest nie wypuścić z rąk szansy i zająć tu pozycję,
która pozwoliłaby jej z jednej strony zademonstrować, że dysponuje ona narzę−
dziami nacisku i wpływu politycznego w regionie, a z drugiej strony nie popsuć
stosunków z partnerami na Zachodzie i jednocześnie nie utracić lojalności arab−
156
skich Syrii i Iranu. Oprócz tego Moskwa nie może nie dostrzegać i bagatelizować
interesów imperiów naftowych Zatoki Perskiej (Arabii Saudyjskiej, Kuwejtu, Ka−
taru), będących podstawowymi eksporterami „czarnego złota” do USA i także
w większości negatywnie ustosunkowanych do relacji z Damaszkiem i Tehera−
nem. Władimir Putin, przyjmując u siebie Siniora, a następnie Al−Asada, tym sa−
mym usiłuje zwiększyć rolę Rosji jako pośrednika w rozmowach dotyczących pro−
blemu bliskowschodniego, gdzie do tej pory jej polityczny wpływ nie był zbyt zna−
czący.
Rosja nie poparła oficjalnie żadnej ze stron konfliktu, jednakże jest najbar−
dziej skłonna wspierać kraje, które tradycyjnie są negatywnie nastawione do USA.
Tak też wizyta syryjskiego prezydenta w tym przypadku była bardzo znamienna.
Jednak rzecz nie tylko w ekonomicznej współpracy dwóch krajów. Moskwa, wy−
syłając Damaszkowi polityczne sygnały, stara się tym samym zająć wolną do tej
pory niszę, za którą nie stoją inne międzynarodowe siły, jak to jest w przypadku
Izraela, działającego przy bezpośrednim wsparciu ze strony Waszyngtonu. Pomi−
mo, że obecne syryjskie kierownictwo na czele z Baszarem Al−Asadą nie cieszy
się autorytetem w świecie arabskim, jest zaliczane przez USA do tak zwanej
„światowej osi zły”, to jednakże Damaszek jest poważnym graczem regionalnym.
Dla Moskwy ważne jest podwyższenie jej statusu na Bliskim Wschodzie, i Syria
w tym sensie mogłaby okazać się znaczącym sprzymierzeńcem, ponieważ jest
członkiem Ligi Państw Arabskich.
Obserwuje się niestabilność i w Zatoce Perskiej, zwłaszcza zaostrzającą się
po wykonaniu wyroku w końcu grudnia 2006 roku na byłym prezydencie Iraku
Saddamie Husajnie i niejasności wokół „irańskiego jądrowego dossier”. Zmusiło
to administrację George’a Busha do zaktywizowania jej działalności w regionie.
Wykonanie wyroku na Husajnie, co już nazwano symbolem katastrofy amerykań−
skiej demokracji, poważne straty wojsk USA w całej kampanii irackiej, a także ro−
snąca niestabilność w regionie w związku z aktywizacją Iranu i Syrii wymuszają
na George’u Bushu bardziej zdecydowane działania pod adresem jego odwiecz−
nych wrogów. Iran, zaliczany przez amerykańskich urzędników do tak zwanej „osi
zła”, także zaktywizował swoją międzynarodową działalność w celu znalezienia
sojuszników.
Łącznie z tym rośnie w Stanach Zjednoczonych zaniepokojenie wzmożoną
uwagą Iranu nie tylko w kierunku Ameryki Łacińskiej, dokąd, szukając pomocy
pojechał irański przywódca Mahmud Ahmadineżad, i którą Waszyngton praktycz−
nie utracił, przestawiwszy całą swoją uwagę na rozwiązanie problemu bliskow−
schodniego. Powód do niepokoju dała Rosja, potwierdzająca fakt dostaw rosyj−
157
skiego uzbrojenia do Islamskiej Republiki Iranu. Fakt sprzedaży Iranowi rakiet
o wysokiej precyzji rażenia „Top−M1” wywołał niezadowolenie zarówno w USA,
jak i w Izraelu. Kraje te obwiniły Rosję o uzbrojenie potencjalnego przeciwnika,
zwłaszcza, że istnienie poważnych kontaktów wojskowych między Federacją Ro−
syjską a Islamską Republiką Iranu nigdy nie było sekretem dla Waszyngtonu i Je−
rozolimy. Swoje niezadowolenie z rosyjsko−irańskich wojskowych kontaktów
Biały Dom wyrażał jeszcze w 2005 roku po ujawnieniu informacji o podpisaniu
rosyjsko−irańskiego kontraktu sprzedaży przez Moskwę „Top−M1”. Aktywne za−
gospodarowywanie irańskiego rynku czyni z kraju silnego gracza w regionie, co
wywołuje obawy Białego Domu. Próby Waszyngtonu odpowiedzi na aktywizację
współpracy rosyjsko−irańskiej wyraziły się w sankcjach w stosunku do trzech ro−
syjskich kompanii – „Rosoboroneksportu”, Tulskiego przedsiębiorstwa produkcji
narzędzi i Kołomieńskiego przedsiębiorstwa budowy maszyn.
Dosyć ważną rolę odegrały także wewętrznopolityczne przyczyny. Społecz−
ność USA nie jest zadowolona przebiegiem kampanii irackiej, co szczególnie się
przejawiło haniebnym wyrokiem wydanym na byłego prezydenta Iraku. Antyrepu−
blikańskie nastroje społeczności umiejętnie wykorzystali demokraci, którzy potra−
fili zapewnić sobie większość w Kongresie podczas listopadowych wyborów
w 2006 roku. O ile dla Busha wyjście wojsk z Iraku będzie oznaczać krach jego
międzynarodowej polityki, o tyle dla demokratów, stanowiących opozycję wobec
prezydentury, stanie się to poważnym politycznym zwycięstwem i faktycznie za−
gwarantuje fotel prezydencki przedstawicielowi tej partii w 2008 roku. Kampania
w Iraku (póki mowa tylko o operacji powietrznej) w przypadku przyspieszonego
jej zakończenia mogłaby być „małą zwycięską wojną” dla Busha w przeddzień
prezydenckich wyścigów.
Usiłowania Moskwy powiększenia jej roli w uregulowaniu bliskowschodnie−
go konfliktu wpisuje się w koncepcję „supermocarstwa”, realizowaną przez Wła−
dimira Putina w trakcie drugiej jego kadencji. Dla Moskwy ważne jest wykazanie
jej obecności w jakimkolwiek regionie planety. Bliski Wschód w tym sensie jest
najbardziej spektakularnym miejscem ze względu na zderzenie interesów maksy−
malnej liczby krajów. USA, odgrywające jedną z pierwszych ról w regionie, dopó−
ki nie będą mogły ustanowić pokojowego współistnienia historycznych przeciwni−
ków, dopóty nie zrealizują swojej misji zbawienia świata od groźby terroryzmu.
Całkowicie prawdopodobne jest, że podobne zadanie gotowa jest wziąć na siebie
Moskwa. Pośrednictwo na Bliskim Wschodzie byłoby poważaną zdobyczą dla wi−
zerunku rosyjskiego prezydenta.
158
Międzynarodowy kierunek działalności Władimira Putina można traktować
jako priorytetowy, gdy tymczasem do aspektu regionalnego w ostatnich czasach
przykładano znacznie mniejszą uwagę. Putin skoncentrował się na wątkach mię−
dzynarodowych. Celem jego polityki zagranicznej jest realizacja strategii prze−
kształcenia Rosji w energetyczne supermocarstwo i wymuszenie od krajów Zacho−
du stopniowej rezygnacji z postrzegania Federacji Rosyjskiej jako „surowcowego
dodatku”. Dla Putina ważne jest stworzenie pozytywnego obrazu w oczach mię−
dzynarodowej społeczności nie tylko samej Rosji, ale i jego samego jako silnego
przywódcy silnego kraju. Środkiem do realizacji strategii ma być zaproponowana
koncepcja energetycznego bezpieczeństwa jako jądra międzynarodowych stosun−
ków 2006 roku – roku przewodniczenia Rosji w „Wielkiej ósemce”. Członkow−
stwo w tym elitarnym klubie daje możliwość rosyjskiemu prezydentowi prowadzić
rozmowy nie tylko o poszerzaniu wpływów kraju w świecie, ale i o zaufaniu
do niego ze strony byłych ideologicznych przeciwników. Na przestrzeni całego ro−
ku Rosja starała się wziąć udział w jak największej liczbie poważnych forów,
gdzie Władimir Putin mógłby prezentować coraz silniejszy kraj i o większych
wpływach w świecie.
2006 rok odznaczał się jeszcze jednym ważnym wydarzeniem o randze mię−
dzynarodowej – wstąpieniem Rosji do WTO. Pomimo tego, że Moskwa prawie
na pewno poniesie na tym ekonomiczne straty, to przyłączenie się do tej elitarnej
organizacji całkowicie i z powodzeniem wpisuje się w strategię polepszenia wize−
runku Rosji na światowej arenie. Oprócz tego, przystąpieniu do WTO towarzyszy−
ło ocieplenie stosunków z USA, co, jednakże, było skutkiem raczej obiektywnych
przyczyn – zmiany sytuacji wewnętrznej w Ameryce i osłabieniem pozycji Geor−
ge’a Busha.
Wraz z normalizacją stosunków z Waszyngtonem rosyjska polityka zagra−
niczna została wystawiona na ostrą krytykę ze strony Brukseli. W UE energetycz−
ne projekty Moskwy są raczej przyjmowane jako próba całkowitego zmonopolizo−
wania regionu. Podobne zdanie mają kraje, które stały się członkami Unii Europej−
skiej stosunkowo niedawno, gdy tymczasem „lokomotywy” integracji europej−
skiej, przede wszystkim Niemcy, jak dawniej są nastawione na współpracę z Ro−
sją. Federacja Rosyjska ukierunkowana jest na utrzymanie dostatecznie twardego
stanowiska w realizacji jej interesów, odmawiając budowania stosunków na zasa−
dach przyjacielskich z jej najbliższymi sąsiadami. Władimir Putin w dużej części
odwołuje się do ekonomicznych metod nacisku nie tylko w stosunkach z opozy−
cyjnymi reżimami, w pierwszym rzędzie z Gruzją, Ukrainą i Mołdową, ale i w sto−
sunku do dawniej lojalnej Białorusi.
159
Rozdział 7.
EDUKACJA, NAUKA I KULTURA
7.1. Edukacja i oświata
Edukacja w obecnej chwili pozostaje jedną z najmniej kontrolowanych
przez władzę sfer życia społecznego. Z jednej strony, sprzyja temu „duch wolno−
ści”, tradycyjnie obecny w szkołach wyższych, a z drugiej – niechęć rządzącej eli−
ty do zaostrzenia relacji ze środowiskiem akademickim i studenckim w przeddzień
okresu wyborczego na przełomie 2007 i 2008 roku. Tym niemniej, postępujący
proces unifikacji dotyka również i szkoły wyższe.
Przede wszystkim, trzeba koniecznie wspomnieć fakt stopniowej realizacji
jednego z priorytetowych projektów narodowych w dziedzinie oświaty. Z jednej
strony, edukacja krajowa po surowych rynkowych reformach z pierwszej połowy
lat 90. przez długi czas znajdowała się na peryferiach z punktu widzenia prioryte−
tów państwowych, ponieważ nie mogła ona zapewnić szybkiego „komercyjnego”
zysku i było sferą deficytową. Jednakże stopniowo wraz ze wzmocnieniem rosyj−
skiej państwowości i pojawieniem się budżetowej nadwyżki środki zaczęły napły−
wać i tutaj. Ponadto, jesienią 2005 roku edukacja stała się jednym z bazowych kie−
runków projektów narodowych, które są kontrolowane w obecnym momencie
przez pierwszego wicepremiera Dmitrija Miedwiediewa. Z drugiej strony, dodat−
kowemu finansowaniu i pomocy ze strony władz towarzyszy wzmocnienie kontro−
li państwa w sferze oświatowej, będące efektem twardych „reguł gry” we wzajem−
nych stosunkach administracji i społeczności uniwersyteckiej, unifikacji i standa−
ryzacji w działalności wykładowej.
W 2006 roku finansowanie oświaty wyniosło ponad 200 miliardów rubli,
z czego ponad 25 miliardów zostało przeznaczone na realizację priorytetowego
projektu narodowego „Edukacja”. Przed projektem postawiono siedem zadań roz−
wiązania najbardziej aktualnych problemów w sferze edukacyjnej. W minionym
roku udało się osiągnąć wyraźny postęp. Zostały powiększone pensje nauczycieli
(w tym również za wychowawstwo), była kontynuowana „internetyzacja” szkół,
aktywnie przebiegał zakup dla szkół kompletów wyposażenia i nauczycielskich
oraz poglądowych pomocy naukowych, zostały przeprowadzone konkursy wspie−
rające nowatorskie szkoły wyższe (chociaż wskazaniu tych ostatnich nierzadko to−
warzyszyło starcie ich „lobbystycznego potencjału”). Także do wiejskich szkół do−
cierają autobusy, całkowicie odpowiadające państwowym standardom transportu
dzieci. A na początku 2006 roku został zorganizowany konkurs wśród pedagogów
kraju. 10.000 najlepszych nauczycieli otrzymało finansowe wynagrodzenie w wy−
sokości 100 tysięcy rubli. Kolejnym konkursowym przedsięwzięciem projektu na−
rodowego „Edukacja” jest wsparcie utalentowanej młodzieży. Przewiduje się, że
161
utalentowani studenci i uczniowie mogą otrzymać dwa rodzaje nagród – po 60 ty−
sięcy i 30 tysięcy rubli. Pierwszą nagrodą nagradzani są zwycięzcy i laureaci mię−
dzynarodowych olimpiad i innych konkursowych imprez. Drugą – w wysokości 30
tysięcy rubli – otrzymają laureaci w skali ogólnorosyjskiej.
Przewiduje się, że w 2007 roku kwota finansowania krajowego projektu
„Edukacja” powiększy się 1,5 raza, odpowiednio powiększy się również finanso−
wanie podstawowych kierunków projektu. Po prawdzie, w większości przypad−
ków będzie to efekt gry przedwyborczej. Z jednej strony, rozdawanie „prezentów”
jest najbardziej widoczne w całokształcie osiągnięć ludzi sprawujących władzę,
a z drugiej – nauczyciele i wykładowcy szkół wyższych stają się potencjalnymi
„agitatorami i propagandystami”, a studenci są przecież społecznie najaktywniej−
szą kategorią ludności.
W 2006 roku Duma państwowa przyjęła poprawki do ustawy, które faktycz−
nie zmieniły sposób wybierania rektorów, a także wprowadziły nowe stanowisko
– prezydenta uczelni wyższej. Wszystko to razem wywołało protest władz uczelni
wyższych. Przypuszcza się, że kandydaci na stanowisko rektora będą musieli
na początku przejść procedurę atestacji w komisjach, które w połowie będą się
składać z przedstawicieli władzy wykonawczej. W ten sposób rektorzy będą mu−
sieli wykazać się swoją lojalnością w stosunku do kierownictwa ministerstwa, za−
nim obejmą wysokie stanowisko.
Instytucja prezydentów uczelni wyższych również pomniejsza prawa rekto−
rów. Andriej Fursenko zapowiedział, że to stanowisko jest przewidziane dla by−
łych władz uczelni wyższych, które odchodzą na emeryturę zgodnie ze zmienio−
nym cenzusem wiekowym. Wydawałoby się, że ta inicjatywa Ministerstwa Edu−
kacji będzie atrakcyjna dla rektorów – zachowują oni swoją pozycję w szkołach
wyższych także po wygaśnięciu ich legitymacji. Ale w rzeczywistości stanowisko
prezydenta wyższej uczelni jest potrzebne dla Fursenki, żeby wykluczyć możliwo−
ści przeciwstawiania się przez najbardziej wpływowych rektorów, których chce on
wyprawić na honorową „zsyłkę”, na stanowisko prezydenckie.
W sferze wykształcenia stopniowo kontynuowano wprowadzanie elementów
„systemu bolońskiego” w celu zbliżenia rosyjskiego i europejskiego systemu
kształcenia. Poważnym lobbystą reformy jest minister edukacji i nauki Federacji
Rosyjskiej Andriej Fursenko. I, pomimo tego, że część społeczności naukowej po−
piera te wysiłki, poważna grupa profesorów i wykładowców pozostaje dość nega−
tywnie nastawiona w stosunku do nich. Liderem „opozycji” jest rektor Moskiew−
skiego Uniwersytetu Państwowego Sadowniczyj, który stara się, jeśli nie wstrzy−
162
mać, to przynajmniej „sabotować” proces transformacji. Co zaś tyczy się studen−
tów, to oni także dość sceptycznie patrzą na „bolońską reformę”. W większości
przypadków sceptycyzm rodzi się z braku określonych reformatorskich zamysłów,
braku przekonania, co do ich efektywności, a także wpływem na studentów „kon−
serwatywnej” profesury.
Zwolennicy „bolońskiej reformy” wysuwają jako pozytywne następujące jej
inicjatywy:
1. Możliwość powszechnego uznawania dyplomów. Wiadomo, że do chwili
obecnej już tylko kilka poszczególnych krajów europejskich przyznaje krajowe
dyplomy świadczące o ukończeniu studiów wyższych. Dlatego w przypadku raty−
fikacji porozumienia przedstawiony problem zostanie usunięty. W wyniku tego
młodzi specjaliści będą mogli znacznie łatwiej znaleźć pracę w krajach europej−
skich i przystosować się do życia za granicą.
2. Mobilność. Liberalizacja obszaru oświatowego doprowadzi do intensyfika−
cji wymian studenckich, wzmocnienia pryncypiów pluralizmu w działalności
oświatowej i naukowej. To w ramach systemu bolońskiego usuwane są wszelkie
bariery i przeszkody na drodze swobodnego przepływu uczących się, wykładow−
ców, badaczy i aparatu zarządzania.
3. Kolejnym argumentem „za” jest odświeżenie krajowej nauki według stan−
dardów bolońskich związane z zapewnieniem, że nowy system sprawi, że rosyjski
uczeń czy student będzie bardziej samodzielny, odpowiedzialny za swoje intelek−
tualne wybory, dostarczy on więcej możliwości nauczającym do urozmaicenia ich
rozkładu zajęć i nakładu pracy. W szczególności, wskazują one na to, że w obec−
nym momencie model oświaty zarówno na poziomie średniej, jak i wyższej szko−
ły niszczy inicjatywę uczących się, sztywny system obowiązkowych zajęć wyklu−
cza możliwość samodzielnego wyboru przez nich optymalnego „pakietu” kursów
szkoleniowych. W szczególności, w odróżnieniu od Europy i USA, gdzie do 70%
kursów związanych jest z możliwością wyboru, w naszym modelu oświatowym ta−
kich zajęć jest nie więcej niż 30%, tak więc proporcje są wprost odwrotne. Dlate−
go, zdaniem zwolenników reformy, jeżeli Rosja na serio planuje włączyć się
do procesu bolońskiego, to powstanie kwestia kardynalnego zburzenia obecnego
systemu podmiotowo−obiektowych stosunków w sferze oświatowej. A do tego
uczący się stanie się w tym systemie całkowicie odpowiedzialną za siebie osobą,
rozporządzającą prawem tak wyboru kierunku swojej nauki, jak i prawem do po−
myłki, tj. człowiekiem biorącym pełną odpowiedzialność za wszystkie swoje ini−
cjatywy (i pozytywne, i negatywne). Jak powiedział jeden z inicjatorów wprowa−
dzenia reformy bazującej na standardach bolońskich, „włączenie się w proces bo−
163
loński pozwoli nam przejść w kulturze oświatowej z tradycji dziewiętnastego wie−
ku do systemu, mam nadzieję, wieku dwudziestego pierwszego, w którym każdy
człowiek ma prawo rozporządzać samym sobą, swoim czasem i brać za to odpo−
wiedzialność”.
4. Szereg zwolenników „systemu bolońskiego” także wskazuje na tę okolicz−
ność, że w nowym systemie najważniejsza jest sama zmiana systemu wykładania
i systemu wzajemnych stosunków w nauczaniu. Od tej chwili (w warunkach roz−
szerzenia możliwości wyboru przez studentów profesjonalnych kursów) wykła−
dowca nie będzie miał prawa dyrektywnie „narzucać” swojego kursu, będzie mu−
siał w warunkach ostrej konkurencji „walczyć” o studenta, kładąc nacisk przede
wszystkim na jakość wykładanego materiału i sztukę wykładania.
5. Wreszcie, większość zwolenników reformy przypuszcza, że będzie ona
wspierać proces integracji Rosji z „ogólnoeuropejskim domem” i pozwoli na prze−
zwyciężenie spuścizny sowieckiego represyjnego modelu kształcenia. W szcze−
gólności, podpisanie deklaracji bolońskiej będzie ważkim argumentem za przystą−
pieniem Rosji do WTO, ponieważ system nauczania przystępującego kraju powi−
nien według przepisów odpowiadać standardom UE.
Przeciwnicy przyłączenia się Rosji do procesu bolońskiego mają zgoła prze−
ciwne zdanie.
Większość z nich wskazuje na to, że podobna reforma nie będzie miała cha−
rakteru kosmetycznego, a doprowadzi do zasadniczej rewizji podstaw polityki
edukacyjnej i procesu nauczania w Federacji Rosyjskiej. Uważają oni, że adapta−
cja europejskich zasad nauczania wejdzie w konflikt z tradycjami rosyjskiej szko−
ły wyższej, zarówno okresu sowieckiego, jak i przedrewolucyjnego. W szczegól−
ności przeciwnicy procesu bolońskiego wyrażają sprzeciw wobec zakładanej przez
standardy europejskie wąskiej specjalizacji studentów, co wymagałoby zmiany
większości podstawowych kursów i zamiany ich na system kursów specjalistycz−
nych. W tej sytuacji według ich zdania rosyjska szkoła wyższa utraci właściwą jej
głębię i uniwersalność przygotowania, a wiedza absolwentów okaże się fragmen−
taryczna i przypadkowa.
Inni oponenci „procesu bolońskiego” uważają, że realizacja jego zasad
w Rosji jest nieco przedwczesna z innych powodów. Wskazują oni na to, że sze−
ścioletnie kształcenie (4 lata studiów licencjackich + 2 lata studiów magister−
skich) nie ma jeszcze odpowiednich regulacji prawnych w prawie pracy. Obecnie
licencjat plasuje się na rynku pracy o dwie pozycje niżej niż specjalista i żadne
zapewnienia o „odpowiednim stopniu” jego wiedzy nie przekonają potencjalnych
pracodawców. Jednocześnie praca magisterska jest nieporównywalna z rozprawą
164
kandydacką*, co czyni bezsensownym pozostały (po wyrównaniu z programem
specjalizacji) rok, spędzony na studiach magisterskich.
Poważne wątpliwości budzą również wysiłki autorów „bolońskiej reformy”
zmierzające w kierunku jednoczesnego zburzenia systemu dotychczas obowiązu−
jących kursów. Przeważająca stawka na kursy do wyboru (przewiduje się, że
w trakcie modernizacji ich liczba osiągnie 70%) może doprowadzić (szczególnie
jeżeli weźmie się pod uwagę naszą paternalistyczną mentalność studentów) tylko
do chaosu w sferze edukacyjnej i do poważnego upadku jakości wiedzy. Tym bar−
dziej, że taka reforma będzie zdecydowanym zerwaniem z tradycjami okresu nie
tylko sowieckiego, ale i przedrewolucyjnego, gdzie przyznawano priorytetowe
znaczenie obowiązkowym ćwiczeniom i zajęciom.
W końcu wreszcie, istnieje sprzeciw i w sprawie systemu modułowego na−
uczania, wprowadzanego zgodnie z porozumieniami bolońskimi. Rewolucyjne
zmiany tutaj polegają na tym, że zmienia się, a w wielu wypadkach znika dawny
tradycyjny przedmiotowy system nauczania. Moduł zawiera całokształt zadań edu−
kacyjnych, realizowanych albo za pomocą kilku aspektów pracy, albo uczenie kil−
ku bliskich, ale różnych przedmiotów. W ten sposób w związku z nauczaniem mo−
dułowym zostanie położony szczególny nacisk na wąskie specjalizacje i praktycz−
ny charakter wiedzy, co faktycznie zrywa z tradycjami fundamentów zarówno kra−
jowego, jak i europejskiego nauczania.
Tym niemniej, sądząc po całości, zasadnicza decyzja, co do wprowadzenia
w czyn reformy edukacyjnej została podjęta na samej „górze”, dlatego też w 2006
roku społeczność uniwersytecka rozpoczęła „wycofywanie się z zajmowanej po−
zycji”. Dla większości szkół wyższych, w tym również „konserwatywnych” (Aka−
demia Finansów, Moskiewski Państwowy Instytut Stosunków Międzynarodo−
wych) zostały wydane wytyczne dotyczące opracowania nowych planów naucza−
nia w duchu „wymogów bolońskich”.
Wysiłki reformatorskie zostały uzupełnione dokładnymi, ale uporczywymi
czynnościami „usuwania” z „systemu” samodzielnych i pełnych ambicji szefów
szkół wyższych. Tak na przykład w 2006 roku zostało zniesione stanowisko pre−
zydenta Rosyjskiego Państwowego Uniwersytetu Humanistycznego (RGGU),
w odpowiedzi tę szkołę wyższą porzucił jej były charyzmatyczny rektor, demokra−
ta „pierwszej wody” Jurij Afanasjew. A w Akademii Finansów przy rządzie Fede−
racji Rosyjskiej nastąpiły mniej zasadnicze, niemniej jednak także znaczące prze−
* Kandydat to zbliżony do naszego doktora pierwszy stopień naukowy w Rosji, przyznawany osobom, któ−
re obroniły rozprawę kandydacką (przyp. tłumacza).
165
sunięcia kadrowe. Zostało wprowadzone stanowisko prezydenta Akademii Finan−
sów, na które przeszła Ałła Grjaznowa, pełniąca przez ponad 20 lat funkcję rekto−
ra uczelni, a jej „następcą” został pierwszy prorektor Michaił Eskindarow. Ten
ostatni, choć również „rodem” z Akademii (w swoim czasie był tam nawet sekre−
tarzem Wszechzwiązkowego Leninowskiego Komunistycznego Związku Mło−
dzieży), ale z punktu widzenia władzy uważany jest za człowieka bardziej przewi−
dującego i „systemowego”.
Pozostali wpływowi przedstawiciele społeczności rektorskiej w obecnej
chwili stanęli pod ostrzałem organów państwowych. W szczególności we wrześniu
2006 roku rozpoczęły się szczegółowe kontrole komercyjnej działalności Peters−
burskiego Uniwersytetu Państwowego, w wyniku których wytoczono szereg za−
rzutów kryminalnych wobec osób z najbliższego otoczenia szefa uczelni Ludmiły
Werbickiej. Uwzględniwszy jej lojalność do Władimira Putina osobiście i do ofi−
cjalnych władz kraju w całości, chyba nie można traktować takiej akcji jako pró−
by zastraszenie kierownictwa SPBGU. Jednak wobec tego, że uczelnia stała się
kuźnicą „petersburskich kadr”, zwłaszcza „prawniczej” części rodzimej elity,
można przypuścić, że „atak” na Werbicką był przeprowadzony przez „siłowików”
w celu niebezpośredniego nacisku na grupę Dmitrija Miedwiediewa.
Przy okazji, trzeba wspomnieć o jeszcze jednej tendencji w sferze oświato−
wej. Widocznie, nie całkiem pokładając nadzieję w propagandowy potencjał „tra−
dycyjnej” uczelnianej profesury, która w większości przypadków prezentuje posta−
wy albo „prokomunistyczne”, albo „liberalne”, władze przedsięwzięły kroki stwo−
rzenia „zaangażowanych” szkół wyższych, które byłyby zorientowane na przygo−
towywanie młodzieży w duchu lojalności wobec „suwerennej demokracji”. Szcze−
gólną aktywność w tym kierunku wykazują technolodzy polityczni administracji
prezydenta, przy których aktywnym udziale została stworzona „półpaństwowa”
Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji (WSU), nastawiona na wyszkolenie
aktywistów „prokremlowskich” ruchów młodzieżowych („Nasi”, „Młoda gwar−
dia”, „Miejscowi” i in.). Jednocześnie WSU została powołana po to, aby być ka−
drowym „filtrem” wyboru młodzieży rokującej największe nadzieje na kolejne
przesunięcia kadrowe. Poza tym, nie jest wykluczone, że pod egidą tej struktury
w perspektywie zostanie stworzona cała sieć „wszechrosyjskich” wyższych szkół
partyjnych według wzoru sowieckich uczelni politycznych.
166
7.2. Nauka
W całym 2006 roku w sferze naukowej daje się zaobserwować dwie tendencje:
– aktywizacja działalności naukowej, w tym rzędzie również w sferze funda−
mentalnych badań, a także zwiększenia finansowania ze strony państwa;
– wysiłki władzy do zmniejszenia samodzielności społeczności naukowej po−
przez włączenie jej w ogólnopaństwową politykę „suwerennej demokracji”.
Zmobilizowaniu społeczności naukowej ma służyć reforma Rosyjskiej Aka−
demii Nauk (RAN), związana z przeobrażeniem jej struktury i działalności. Tak
więc 12 września 2006 roku rząd Federacji Rosyjskiej przyjął poprawki do prawa
„O nauce i polityce naukowo−technicznej”, faktycznie zmieniające status RAN.
Reforma Rosyjskiej Akademii Nauk od dawna już konieczna i od dawna dys−
kutowana, zaczęła się urzeczywistniać. Jeden z projektów został zaproponowany
przez Ministerstwo Oświaty i Nauki i przewidywał faktyczne pozbawienie RAN
jakiejkolwiek samodzielności, utratę prawa do rozporządzania majątkiem i prze−
mianowanie Akademii w swego rodzaju „klub naukowy”. Taki wariant zdecydo−
wanie nie odpowiadał członkom RAN, w wyniku czego znaleziono rozwiązanie
kompromisowe, do którego realizacji razem z kierownictwem Akademii przystą−
pił rosyjski rząd.
Poprawki w prawodawstwie, przyjęte przez gabinet ministrów i przedłożone
do rozpatrzenia przez Dumę Państwową, przewidują znaczące ograniczenie samo−
dzielności Rosyjskiej Akademii Nauk. Obecnie wybranego przez Akademię prze−
wodniczącego będzie zatwierdzać osobiście prezydent Federacji Rosyjskiej (wcze−
śniej robił on to automatycznie), statut Akademii – rząd, a sama RAN będzie ogra−
niczona w swoich działaniach przy rozdzielaniu środków budżetowych. Coroczny
budżet RAN wynosi około 20 miliardów rubli plus inne dochody, na przykład
z dzierżawy pomieszczeń należących do Akademii. Zarządzanie własnością RAN
jest obecnie jednoosobowe, czego może bronić jej kierownictwo. Częściowym
wyrównaniem za poniesione straty było podpisane zaraz po przyjęciu rozwiązania
rządu porozumienie o współpracy między RAN i Wniesztorgbankiem.
Zgodę kierownictwa RAN na zmiany można spróbować wyjaśnić kilkoma
przyczynami. Po pierwsze tym, że przeciwstawianie się rozwiązaniom przyjętym
na poziomie rządowym w obecnych czasach nie ma sensu i jest niebezpieczne.
Po drugie, proponowany wariant jest względnie do przyjęcia w porównaniu z „pro−
jektem Fursenki”, który w sumie i tak nie potrafił wziąć pod swoją kontrolę RAN.
Po trzecie, w grę wchodzi również obecność osobistych motywów. Jurij Osipow,
zajmujący swoje stanowisko od 1991 roku, nie zamierza się z nim rozstawać
167
i w skomplikowanej sytuacji nie zaczął przeciwstawiać się proponowanym zmia−
nom w zamian za przedłużenie jego urzędowania na okres nieokreślony.
Obowiązujący cenzus wiekowy nie pozwoliłby Jurijowi Osipowi na wzięcie
udziału w wyborach przewodniczącego Akademii, wyznaczonych na grudzień
2006 roku. W związku z tym prezydium RAN przyjęło postanowienie o wstrzy−
maniu działań, związanych z przygotowaniem i przeprowadzeniem tego głosowa−
nia do czasu przyjęcia przez Dumę Państwową odpowiednich poprawek i do opra−
cowania nowej ustawy, która zapewne będzie musiała być zatwierdzona przez
rząd. W nowym wariancie ustawy może pojawić się punkt o zmianie cenzusu wie−
kowego – ta kwestia już aktywnie jest podnoszona przez wiele zainteresowanych
osób, ale na razie jej rozpatrzenie zostało odłożone. Poza wszystkim, obecny stan
rzeczy był możliwy właśnie dzięki zaangażowaniu Jurija Osipowa.
Charakterystyczne jest, że takie wydarzenie, jak reforma głównej instytucji
naukowej kraju nie jest z nikim konsultowana, nie bierze się pod uwagę zdania
społeczeństwa i środków masowego przekazu. Zdaniem na ten temat samych
członków Akademii także niezbyt się interesowano, wiceprzewodniczący RAN
Aleksandr Niekipiełow był zaledwie obecny na posiedzeniu rządu, na którym
przyjmowano uchwałę. I winna temu jest także sama Rosyjska Akademia Nauk,
w której działaniach nauka zaczęła schodzić na drugi plan, na pierwszy wyszły
walki administracyjne, ekonomiczne interesy i inne, niezwiązane z podstawowymi
obowiązkami RAN, kwestie. Wszystko to doprowadziło do przedłużenia i tak
przeciągającego się kryzysu i nauki rosyjskiej jako takiej, i RAN w szczególności,
z którego obecnie próbuje się wyjść przy pomocy metod administracyjnych.
Co zaś się tyczy osiągnięć naukowych w 2006 roku, to są one związane, prze−
ważnie, z działalnością Specjalnych Stref Ekonomicznych (OEZ), szczególnie
techniczno−wdrożeniowych, które zostały powołane na podobieństwo krzemowej
doliny w USA. Jednakże, stopniowo wyjaśniało się, że opiekuni OEZ zamiast sty−
mulowania projektów innowacyjnych, wolą rozwijać bardziej „operatywne” i „ko−
mercyjne” projekty, na przykład strefy portowe lub turystyczno−rekreacyjne, mo−
gące przynieść zyski już w najbliższej przyszłości. Ponadto, zamiast budować
OEZ na „niezagospodarowanym polu”, jak to przewidywano wcześniej, zostały
one stworzone na bazie już działających przedsięwzięć i nierzadko stanowiły skry−
tą formę ich dotowania.
Przy tym podstawowe innowacyjne projekty tradycyjnie były związane
z kompleksem wojskowo−przemysłowym. Po „rozprzężeniu” w latach dziewięć−
dziesiątych Zjednoczonej Korporacji Przemysłowej w chwili obecnej stopniowo
wychodzi ona z kryzysu. Tak więc, wielkość produkcji w okresie od 2001 roku
168
do 2005 średnio zwiększała się w tempie 6−7%, co przewyższa dynamikę wzrostu
produkcji przemysłowej we wszystkich gałęziach przemysłu (4,3−4,5%). Oprócz
tego, „obronności” przypada w udziale ponad 70% całej wykonywanej w kraju na−
ukowej produkcji, a w gałęziach obronności pracuje przeszło 50% wszystkich pra−
cowników naukowych.
Co zaś dotyczy najbardziej znaczących osiągnięć rosyjskich uczonych w 2006
toku, to bezapelacyjnie prym wiedzie matematyk Grigorij Perelman, któremu uda−
ło się rozwiązać hipotezę Poincarégo, która „przeczekała” ponad 100 lat. Problem
lub, jak to się jeszcze nazywa, hipoteza Poincarégo została sformułowana przez
francuskiego myśliciela Henri Poincaré w 1904 roku. Uważa się ją za centralny
problem topologii – nauki o geometrycznych właściwościach ciał, które nie zmie−
niają się przy rozciąganiu, kurczeniu lub skręcaniu. Hipoteza Poincarégo jest jed−
nym z najważniejszych matematycznych „zadań tysiąclecia”, za których rozwiąza−
nie Instytut Matematyczny Claya (USA) wyznaczył nagrodę w wysokości jedne−
go miliona dolarów. Tym niemniej, hipoteza Poincarégo została rozwiązana jesz−
cze cztery lata temu przez wybitnego naukowego pracownika laboratorium rów−
nań fizyki matematycznej Petersburskiego oddziału Instytutu Matematycznego im.
W. A. Stiekłowa, kandydata nauk fizyczno−matematycznych Perelmana. Po sta−
rannym sprawdzaniu przez międzynarodowych ekspertów dowodu, trwającym
około 4 lat, światowa społeczność naukowa doszła do wniosku, że rozwiązanie Pe−
relmana jest bez zarzutu. Odpowiednio, w sierpniu 2006 roku „Za wkład w geo−
metrię i rewolucyjne osiągnięcia” przyznano mu Medal Fieldsa” – jedną z najwyż−
szych nagród w świecie matematyki, rangą porównywalną z Nagrodą Nobla. Jed−
nakże rosyjski uczony i tu zademonstrował własną „oryginalność”: odmówił przy−
jęcia nagrody, wyjaśniając, że „porzucił matematykę, ponieważ rozczarował się
do niej”.
7.3. Sztuka i kultura
W 2006 roku trochę ustabilizowała się sytuacja w Ministerstwie Kultury.
Dawny konflikt między ministrem Aleksandrem Sokołowem i formalnie podpo−
rządkowanym mu szefem Federalnej Agencji Kultury i Kinematografii Michaiłem
Szwydkim nie miał już swoich publicznych odsłon, można było odnieść wrażenie,
że urzędnicy porozumieli się, co do podziału „sfer wpływów”.
Nawiasem mówiąc, nie było szczególnie głośnych skandali w „środowisku
twórczym”, nawet w tradycyjnie konfliktowych pisarskich, kompozytorskich i in.
169
grupach panował względny porządek i „układność”. Przeważnie jest to związane
z tym, że finansowanie sfery kulturalnej w obecnych czasach zasadniczo się
zwiększyło, a także z konstruktywnym współdziałaniem „inteligencji twórczej”
z władzą.
Także trzeba wspomnieć o poważnym rozdźwięku między rozumieniem
w „wysokiej” i „niskiej” kulturze tego, czemu przydaje się pierwszeństwo. Kultu−
ra masowa wyróżnia się uproszczeniem priorytetów, zaufaniem do kiczu i brakiem
wyrazu. Elitarna kultura bardziej jest ukierunkowana na wartości postmoderni−
styczne, urok i oryginalność. Przy tym i te, i inne bardzo różnią się od podstawo−
wych wartości rosyjskiej kulturalnej tradycji przedrewolucyjnej i nawet sowieckiej
Rosji.
Za główne wydarzenie kulturalne 2006 roku, według danych WCIOM, ponad
połowa ankietowanych uważa telewizyjny projekt łyżwiarzy figurowych „Gwiaz−
dy na lodzie”. Wyjątkowo popularny był także według telewidzów program saty−
ryczny Jewgienija Pietrosjana „Krzywe zwierciadło”, obfitujący w „wątpliwe”
żarty i nieoryginalne riposty. Nie mniej interesujące są również osobistości, cieszą−
ce się popularnością w massmediach. Tak więc najlepszym pisarzem 2006 roku
została uznana twórczyni licznych detektywistycznych „pocket−booków” Daria
Doncowa, a najlepszym piosenkarzem wykonawca estradowy Dima Biłan, który
zajął 2 miejsce w konkursie Eurowizji.
Co zaś się tyczy Ministerstwa Kultury, to jego oceny odbiegają od ocen spo−
łeczeństwa: za najważniejsze „branżowe” inicjatywy 2006 roku zostały uznane
na konferencji prasowej Aleksandra Sokołowa Pierwsze Forum Inteligencji Twór−
czej i Naukowej państw członków WNP, ceremonia przeniesienia z Królestwa Da−
nii i złożenia do grobu w soborze Pietropawłowskim w Sankt Petersburgu pro−
chów Imperatorowej Marii Fiodorowny – małżonki imperatora Aleksandra III,
a także szereg innych poważnych międzyresortowych projektów.
7.4. Życie religijne
W warunkach zmniejszania wpływu na umysły świeckich autorytetów ducho−
wieństwo tradycyjnych rosyjskich religii – prawosławia, islamu i judaizmu usiłu−
je (wprawdzie we współpracy z władzą) przejąć kontrolę nad postawami świato−
poglądowymi i duchowymi ludności kraju.
„Prawosławie, samowładztwo, narodowość” to potrójny zestaw wartości,
tworzących formułę istnienia przedrewolucyjnej Rosji. Współczesne państwo ro−
170
syjskie jest formalnie świeckie, w którym obowiązuje prawny rozdział państwa
od kościoła.
Obie strony zwracają uwagę na to, aby relacje między nimi były poprawne
i opanowane, prezentowane są postawy obustronnego niewchodzenia sobie w dro−
gę. Przy tym cerkiew prawosławna odgrywa najbardziej znaczącą rolę w polityce
wewnętrznej, prowadzonej przez władze kraju. Wychodząc z obiektywnych wa−
runków praktycznie wszystkie elitarne grupy muszą liczyć się z pozycją Rosyj−
skiej Cerkwi Prawosławnej (RCP), ponieważ pomimo wielości wyznań wielona−
rodowej Rosji, prawosławni tradycyjnie stanowią większość spośród wszystkich
wierzących.
W obecnej chwili państwo i RCP, pomimo formalnego rozdziału funkcji, do−
szli wyraźnie do wzajemnego porozumienia. Nierozgłaszane powszechnie intere−
sy władzy i Cerkwi Prawosławnej są znane od dawna i dobrze. Zrozumiawszy, ja−
ki wpływ ma cerkiew na ludność kraju, kierownictwo Federacji Rosyjskiej
w przeddzień wyborów na przełomie lat 2007−2008 pragnie zapewnić sobie jej po−
parcie w celu dotarcia do wyborcy z koniecznymi pomysłami. Właśnie dlatego
wygodne jest dla władzy świeckiej poszerzenie wpływów Cerkwi Prawosławnej,
czemu władze nie przeszkadzają, a nawet sprzyjają.
W odpowiedzi na to Cerkiew liczy na otrzymanie dodatkowych preferencji
do rozszerzania swojej prozelickiej i komercyjnej działalności. Dla nikogo nie jest
sekretem, że Cerkiew Prawosławna w Rosji jest poważną strukturą na kształt
przedsiębiorstwa, które zajmuje się nie tylko sprofilowaną działalnością bizneso−
wą, ale i prowadzi swoje interesy w sferze handlu produktami alkoholowymi i ty−
toniowymi, wykorzystując przy tym szereg określonych ulg.
Oprócz tego, w niektórych regionach Rosji już naucza się przedmiotu „Pod−
stawy kultury prawosławnej”, o wprowadzenie którego do powszechnego progra−
mu szkolnego aktywnie toczy boje Cerkiew Prawosławna, wywołując przy tym
burzliwe dyskusje. Powszechne zdanie na temat tej kwestii jest wysoce niejedno−
znaczne, i bardzo sporne jest to, czy taki krok będzie pozytywnie postrzegany
przez większość ludności. Tym niemniej wskazano już kierunek, i władza może
w przyszłości doprowadzić do prawnego usankcjonowania tej inicjatywy Patriar−
chatu Moskiewskiego.
Jednakże wewnętrznej jedności w rosyjskiej Cerkwi nie ma. W obecnej chwi−
li hierarchia Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej jest nieoficjalnie podzielona
na przynajmniej cztery nurty:
– zwolenników obecnie kierującego kościołem prawosławnym Aleksego II,
którego status w ramach rosyjskiej Cerkwi jest analogiczny do statusu „staromo−
171
skiewskiego” w kręgach świeckich. Są oni nastawieni na dosyć konstruktywną
współpracę z władzami, ale przy tym starają się zachować pewien dystans. Ich
głównym projektem jest przezwyciężenie rozłamu narodowego prawosławia
na Rosyjską Cerkiew Prawosławną i Rosyjską Cerkiew Prawosławną za Granicą
(RPCZ), do którego doszło jeszcze w latach 20.
– grupa metropolity Kiryła (Gundjajewa), która nastawiona jest bardziej prag−
matycznie w sprawie współpracy z władzą, w większym stopniu wykazuje swoją
gotowość do wypełniania „poleceń państwowych”; w znacznej mierze kontroluje
ona przepływ finansów, związany z komercyjną działalnością Cerkwi. Oprócz te−
go, zwolennicy metropolity Kiryła wypowiadają się za zbliżeniem z Kościołem
Katolickim w celu wspólnej walki przeciwko szerzącemu się wśród społeczeństwa
ateizmowi i przeciwko ekspansji radykalnego islamu do Europy. Szczególnie ak−
tywnie idea prawosławno−katolickiej współpracy zaczęła być realizowana
po śmierci „antyrosyjskiego” i „odnowicielskiego” papieża Jana Pawła II i po wy−
borze na jego miejsce tradycjonalisty Benedykta XVI. Wzmocnieniu pozycji tej
frakcji sprzyja aktywna działalność metropolity Kiryła w ostatnich miesiącach.
Przez niego zwłaszcza były inicjowane poświęcenie świątyni prawosławnej
w Rzymie i rozmowy między przedstawicielami Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej
i Kościoła Katolickiego.
– wewnątrzcerkiewni „liberałowie”, utożsamiający się z Federacją Rosyjską
z początku lat 90., którzy nie w pełni (a gdzieniegdzie i całkowicie) nie rozdziela−
ją państwowo−patriotycznego patosu obecnej władzy rosyjskiej i idei „suwerennej
demokracji”. Ich nieformalnym przywódcą jest metropolita petresburski i ładożski
Władimir.
– grupa „radykałów”, sztywno ukierunkowanych na realizację narodowo−pa−
triotycznych wartości, głoszonych pod silnym wpływem rosyjskiego czarnosoteń−
stwa* z początku XX wieku z jego negatywnym stosunkiem do „obcych”.
Po śmierci w listopadzie 1995 roku ich duchowego przywódcy – metropolity pe−
tersburskiego i ładożskiego Joanna, nie potrafili znaleźć podobnego do niego przy−
wódcy i w obecnej chwili nie mają silnego przywódcy. Przedstawiciele tego nurtu
(na przykład arcybiskup władywostocki i primorski Wieniamin) aktywnie współ−
pracują z przycerkiewnymi narodowo−patriotycznymi organizacjami (Związek
Prawosłwanych Nosicieli Chorągwi, Związek „Chrześcijańskie odrodzenie” i in.)
i biorą udział w duchowym „ożywianiu” ich religijno−politycznych akcji.
* Czernosoteństwo oznacza skrajny reakcjonizm, antysemityzm i szowinizm, słowo nawiązuje do Czarnej
Sotni, organizacji nacjonalistycznej, monarchistycznej i antysemickiej z czasów przedrewolucyjnych (przypis
tłumacza).
172
Oprócz tego, oczywiście wbrew hierarchii cerkiewnej, do elity Rosyjskiej Cer−
kwi Prawosławnej można zaliczyć szereg prawosławnych komentatorów, którzy co
jakiś czas występują z zapowiedziami w imieniu Cerkwi i informują opinię publicz−
ną o jej stosunku do tej lub innej kwestii. Do takich ludzi można zaliczyć ojca An−
dreja Kurajewa (grupa patriarchy Aleksego II), a także zajmującego stanowisko
przewodniczącego Komisji Patriarchatu Moskiewskiego ds. Kontaktów z Zagrani−
cą, protojerijeja (księdza) Wsiewołoda Czaplina (grupa metropolity Kiryła).
Co zaś się tyczy rosyjskiego duchowieństwa islamskiego, to tu wewnętrzne
walki i starcia elity prowadzą także w pewnym kierunku. Po pierwsze, można za−
obserwować walki o wpływy między przewodniczącym Rady muftych Rosji,
Przewodniczącym Religijnego Związku Muzułmanów europejskiej części Rosji
Rawiłem Gajnutdinem, który reprezentuje ugodowe skrzydło narodowego islamu,
mocno powiązanego z władzą federalną, a najwyższym muftym Rosji Tałgatem
Tadżudinem, który znany jest ze swoich bardzo radykalnych poglądów i wypowie−
dzi. Po drugie, w wielu regionach Rosji (zwłaszcza Północnego Kaukazu) oficjal−
ne islamskie duchowieństwo bardzo ustępuje popularnością ideologom wahhabic−
kim i innym religijnym autorytetom (na przykład w Dagestanie jest mnóstwo
stronników szejka Said Afandiego z Czirkei).
Rosyjski judaizm w obecnej chwili w całości jest kontrolowany przez władzę
świecką. Stało się tak po tym, jak prozachodni talmudysta Adolf Szajewicz, które−
go łączyły ścisłe związki z opalowym oligarchą Władimirem Gusińskim, został za−
stąpiony na stanowisku naczelnego rabina Rosji przez chasyda−tradycjonalistę Be−
rela Łazara, który lepiej wpisał się w konserwatywny kurs Władimira Putina.
W ten sposób, trzeba zaznaczyć, że „konstruktywny związek” duchowieństwa
i władzy świeckiej praktycznie został już ukształtowany. W zamian za lojalność
podstawowych wyznań kierownictwo kraju proponuje im znaczące preferencje
i kompensacje (ulgi finansowe i majątkowe, współpracę w walce z sektami i „nie−
tradycyjnymi religiami”, poparcie dla inicjatyw chroniących „religijno−moralny
początek życia” itd.). W tym planie spektakularny był sądowy proces rosyjskich
wierzących przeciw Oficynie Wydawniczej Radionowa, zakończony w styczniu
2007 roku. Na Oficynę Wydawniczą nałożono karę grzywny za zamieszczenie
na okładce czasopisma „Mulen Ruż” (Moulin−Rouge) fotografii prawie obnażonej
modelki, a przy tym przedstawiciele prokuratury aktywnie uzupełniali prawnicze
zarzuty odesłaniami do Biblii i Koranu.
173
Rozdział 8.
SIŁY ZBROJNE I PRZEMYSŁ ZBROJENIOWY
8.1. Wojsko w środkach masowego przekazu
Zwiększone wydatki z budżetu pozwalały ministrowi obrony w 2006 roku
na stanowcze oświadczenia w środkach masowego przekazu o planowanej mo−
dernizacji bazy technicznej sił zbrojnych i rozwoju przedsiębiorstw przemysłu
zbrojeniowego. Oprócz tego Siergiej Iwanow z powodzeniem pracował nad po−
lepszeniem swego wizerunku bezpośrednio związanego z postrzeganiem przez
ludność rosyjskich sił zbrojnych. Dotyczy to zarówno kanału telewizyjnego
„Zwiezda” jak i ułożenia stosunków z Szefem wojskowej prokuratury, skrócenia
okresu służby zasadniczej oraz ogłoszenia szybkiego przejścia wszystkich woj−
skowych na kontrakty.
Przyjazd ministra obrony 16 sierpnia 2006 roku na urlop na Kamczatkę
„zbiegł się” z początkiem ćwiczeń wojskowych na szeroką skalę na Północnym
Wschodzie Rosji, w których uczestniczyły wszystkie zgrupowania wojsk, zaś wy−
jazd powinien był nastąpić wraz z zakończeniem ćwiczeń. Charakter tych ćwiczeń
był unikalny, ponieważ po raz pierwszy nie były to ćwiczenia „antyterrorystycz−
ne”, jak to zwykle bywało w ostatnich latach, lecz strategiczne (tj. w roli symbo−
licznego przeciwnika wystąpiły siły zbrojne z innych państw) i miały za zadanie
zademonstrować wojskową potęgę Rosji.
Prawdę mówiąc, minister obrony Siergiej Iwanow skutecznie pracował przez
całe lato, nawet w czasie urlopu, jednak na początku września kilkakrotnie jego re−
putacja została zachwiana. 7 września 2006 roku spadła do morza międzykonty−
nentalna rakieta balistyczna „Buława−30”, będąca w stadium prób, zaś 11 września
w rejonie Władykaukazu uległ katastrofie śmigłowiec Mi−8 Ministerstwa Obrony,
w której zginęło 11 osób.
Katastrofa śmigłowca Ministerstwa Obrony spowodowała nie tylko śmierć lu−
dzi, pośród których byli wysocy rangą oficerowie z resortu obrony. Po katastro−
fach lotniczych tego lata Siergiej Iwanow został odpowiedzialnym za bezpieczeń−
stwo lotnictwa cywilnego i wojskowego, dlatego też wydarzenia pod Władywosto−
kiem dotknęły go bezpośrednio.
Lecz poważniejsze w skutkach mogły być dla wicepremiera nieudane próby
balistycznej rakiety „Buława”. „Buława” powinna znaleźć się na wyposażeniu ło−
dzi podwodnych nowej generacji i oddanie do eksploatacji tych rakiet jest kluczo−
wym momentem w procesie modernizacji jądrowych sił zbrojnych Rosji. Jak się
okazało, prace nad „Buławą” odbywały się w warunkach braku czasu i oszczędno−
ści środków, w wyniku czego została podjęta odmowna decyzja o przeprowadze−
niu niezbędnej ilości prób. Jakby tego było mało, niektórzy eksperci podają w wąt−
175
pliwość zamianę podmiotu opracowującego systemy rakietowe dla podwodnej flo−
ty. Jest nim obecnie Moskiewski Instytut Techniki Cieplnej. Przyspieszanie proce−
su przezbrajania rosyjskich atomowych łodzi podwodnych spowodowane jest
upływem terminu eksploatacji istniejących rakiet oraz samych atomowych łodzi
podwodnych. Uzbrojenie w „Buławy” planowano przed końcem następnego roku,
lecz wydarzenia potoczyły się w taki sposób, że trudno będzie zmieścić się w tym
terminie. Tymczasem w „Buławach” duże nadzieje pokłada Ministerstwo Obrony
i Siergiej Iwanow osobiście.
Czy aprobujecie działalność Armii Rosyjskiej?
(Rosyjski Ośrodek Badania Opinii Publicznej, sierpień 2006 r.)
Aprobuję
Nie aprobuję
Trudno powiedzieć
Konieczność modernizacji bazy technicznej sił zbrojnych wymusza przyspie−
szenie wydarzeń, co prowadzi do incydentów, o których wspomniano wcześniej.
Tymczasem środki budżetowe przydzielane z pozycji przeznaczonych na wydatki
związane z obroną narodową powinny spowodować uporządkowanie w krótkim
terminie sił zbrojnych i zapewnić dobrą jakość, o czym przypomniał ministrowi
Władimir Putin na Radzie Bezpieczeństwa, powtarzając swoją prośbę na następ−
nym spotkaniu z ministrem obrony.
176
8.2. Próby wprowadzenia instytucji kontroli społecznej
Sprawa znęcania się nad szeregowym Andriejem Syczewem z batalionu za−
bezpieczenia Czelabińskiego Instytutu Czołgów stała się głośnym „wojskowym”
incydentem w ostatnich latach. Wydarzenia w noc noworoczną 2006 roku koszto−
wały młodego człowieka kalectwo, a kierownictwo wojskowe – kilka stanowisk
i karierę paru osób. W tej sprawie widać cechy szczególne armii rosyjskiej jako ca−
łości i sądownictwa wojskowego w szczególności. Najbardziej bezpośrednio
„sprawa Syczewa” wpłynęła na pozycję polityczną ministra Siergieja Iwanowa.
„Niedźwiedzią przysługę” swemu szefowi wyświadczyli oficerowie i generałowie
Ministerstwa Obrony, próbujący naciskać na świadków oskarżenia i przenieść od−
powiedzialność na śledczych prokuratury wojskowej, jakoby dokonujących dzia−
łań sprzecznych z prawem. Działalność ta stała się znana społeczeństwu, co rów−
nież było na rękę przeciwnikom Siergieja Iwanowa.
26 września 2006 roku główny oskarżony w „sprawie Syczewa” młodszy
sierżant Aleksandr Siwjakow został skazany przez Czelabiński Sąd Garnizonowy
na 4 lata pozbawienia wolności. Oskarżenie i obrona oświadczyły, że każda stro−
na będzie wnosić o ponowne rozpatrzenie sprawy. Z formalnego punktu widzenia
proces się jeszcze nie zakończył, lecz wnioski można wyciągnąć już dzisiaj.
Orzeczenie Sądu Czelabińskiego wygląda na wariant kompromisowy. „Spra−
wa Syczewa” trwająca ponad rok, przeszła kilka etapów. Stając się odzwierciedle−
niem dokonujących się w dzisiejszej armii rosyjskiej procesów, poważnie za−
chwiała wizerunek ministra obrony Siergieja Iwanowa. Szerokie naświetlenie pro−
cesu w federalnych środkach masowego przekazu przywodziło na myśl, iż „spra−
wę Syczewa” zainteresowane siły starały się przekształcić w pokazową.
Proces ten był odzwierciedleniem konfliktu interesów ministra obrony, z jed−
nej strony, byłego prokuratora generalnego Władimira Ustinowa i byłego główne−
go prokuratora wojskowego Aleksandra Sawienkowa, z drugiej. Jednocześnie
w ramach konfliktu w środowisku „siłowym” zaznaczył się konflikt między Sier−
giejem Iwanowem i Igorem Sieczynem, wyrazicielem interesów którego był Wła−
dimir Ustinow. Właśnie dlatego były prokurator generalny wykorzystując będące
w jego dyspozycji zasoby i pełnomocnictwa, robił wszystko co możliwe w celu
nadania rozgłosu „sprawie Syczewa”. Z kolei Siergiej Iwanow ogłosił nawet za−
miar utworzenia w ramach Ministerstwa Obrony specjalnego zespołu adwokackie−
go do obrony interesów żołnierzy i oficerów.
Sytuacja zmieniła się diametralnie po dymisji Władimira Ustinowa i miano−
waniu na stanowisko prokuratora generalnego Jurija Czajki, który, zapewne, otrzy−
177
mał polecenie zneutralizowania negatywnego stosunku do Ministerstwa Obrony
i osobiście Siergieja Iwanowa. Jako jeden z pierwszych został odwołany Aleksan−
der Sawienkow, a na jego miejsce mianowano drugiego zastępcę prokuratora ge−
neralnego Siergieja Fridinskiego. Po tych wydarzeniach stosunki między Minister−
stwem Obrony i Głównym Prokuratorem Wojskowym uległy ociepleniu i zaczęły
się normować. W wyniku tego „sprawa Syczewa” została wyciszona i główny
oskarżony otrzymał stosunkowo mały wyrok, chociaż prokurator żądał dla niego
surowszej kary.
Została podjęta kompromisowa decyzja, będąca wynikiem braku chęci elit po−
litycznych do zaostrzenia sytuacji. Siergiej Iwanow został całkowicie usunięty spod
obstrzału, a wyrok uniewinniający oskarżonego byłby zbyt arogancki. Tym nie
mniej, jeżeli rozpatrywać „sprawę Syczewa” bardziej globalnie, to należy przyznać,
że w skrajnie negatywny sposób odbiła się ona na wizerunku ministra obrony.
Odpowiedzią Siergieja Iwanowa stało się założenie komitetów rodzicielskich
przy komisjach poborowych oraz utworzenie Rady Społecznej przy Ministerstwie
Obrony, na temat konieczności utworzenia której niejednokrotnie wypowiadał się
Prezydent Władimir Putin. Jednak kroki te mają przede wszystkim znaczenie PR
i raczej nie mogą doprowadzić do powstania cywilnej instytucji kontroli nad siła−
mi zbrojnymi.
Ministerstwo Obrony, m.in. z początku kategorycznie zaprzeczało, że w naj−
bliższych latach planowane jest utworzenie jednostek operacyjnych i zlikwidowa−
nie okręgów wojskowych. Potem pojawiły się informacje, że podczas trzech stra−
tegicznych eksperymentalnych ćwiczeń przeprowadzanych w trzech okręgach
wojskowych (należy podkreślić, że na największym z nich – Nadwołżańskim
Okręgu Wojskowym – był obecny minister obrony Siergiej Iwanow), sprawdzana
była celowość przekształceń strukturalnych. Co prawda w 2006 roku struktura kie−
rowania armią rosyjską pozostała ta sama: sztab generalny – okręgi wojskowe – ar−
mie – korpusy – dywizje – pułki. Zgodnie z nieoficjalnymi informacjami planowa−
ne zmiany napotkały na gwałtowny opór wyższego dowództwa. Równie zdecydo−
wanie dementowane były informacje o rozpoczęciu opracowywania nowej doktry−
ny wojennej Rosji na miejsce istniejącej, która w wielu aspektach już się wyczer−
pała. Jednak w styczniu 2007 roku sprawa ta omawiana była na konferencji Aka−
demii Nauk Wojskowych. O tym, że Ministerstwo Obrony utrzymywało informa−
cje w tajemnicy świadczy fakt, że za ujawnienie informacji o nieudanych startach
nowej rakiety „Buława” zostali zdymisjonowani trzej pułkownicy.
W 2006 roku przeprowadzona została aktywna kampania PR, której główną
treścią było przyspieszenie przezbrojenia armii. Wiązano to z faktem, że Siergiej
178
Iwanow stał się w rzeczywistości jednoosobowym kuratorem krajowego przemy−
słu zbrojeniowego. W ciągu roku odwiedził on praktycznie wszystkie regiony
„obronne”, a w niektórych był kilka razy, rozpoczął szereg „perspektywicznych
projektów”, np. budowę kilkunastu nowych myśliwców Su−34. Jednak w większo−
ści kontynuowana była niekorzystna dla Rosji modernizacja starego sprzętu woj−
skowego zarówno w wojskach lądowych jak i lotniczych. Jeżeli chodzi o marynar−
kę wojenną, to nadal nie zostały oddane do użytkowania łodzie podwodne czwar−
tej generacji „Jurij Dołgorukij” i „Aleksander Newski”, co było planowane jeszcze
na lata 2003−2004.
8.3. Przezbrojenie
Szereg wojaży ministra obrony do regionów przemysłu wojskowego oprócz
„badania sytuacji na miejscu” miał także zademonstrować, że w rosyjskich siłach
zbrojnych po wielu latach stagnacji wreszcie rozpoczęło się przezbrajanie. 2
czerwca Komisja Wojskowo−Przemysłowa przy rządzie Rosji na czele z Siergie−
jem Iwanowem przyjęła Państwowy Program Rozwoju Zbrojeń na lata 2007−2015
(GPRW−2015). Jednakże eksperci zajmujący się KWP sądzą, że w tym programie
było zaplanowane nie opracowywanie perspektyw rozwoju, lecz opóźnianie szere−
gu zasadniczych dziedzin wojskowo−technicznych. W szczególności przedstawi−
ciele Ministerstwa Obrony oświadczają, że, jeżeli w poprzednim programie, za−
twierdzonym w 2001 roku, który miał obowiązywać do 2010 roku, seryjne zaku−
py nie były planowane, to obecnie podstawowe wydatki (ponad 63%) przypadną
właśnie na wyposażenie armii w nowe typy uzbrojenia. Lecz przemilcza się fakt,
że GPRW−2005 (z 1996 roku) i GPRW−2010 pod tym względem został praktycz−
nie zaprzepaszczony, stopień wykonania różnych jego elementów nie przekraczał
10−15%.
Jednocześnie był przyjęty Program Federalny Przezbrojenia i Rozwoju Przemy−
słu Zbrojeniowego. Temu wydarzeniu również towarzyszyła potężna kampania pro−
mocyjna, w której brały udział pierwsze osoby w państwie. Jest to zrozumiałe, gdyż
rodzimy przemysł zbrojeniowy ma wyraźnie określoną orientację proeksportową.
Należałoby porównać ilość uzbrojenia przekazywanego przez rodzimy prze−
mysł zbrojeniowy za granicę i rosyjskim siłom zbrojnym. Na przykład, w 2004 ro−
ku do Indii wyeksportowano 300 czołgów, zaś wojsko rosyjskie otrzymało tylko
30 maszyn. Przemysł lotniczy Federacji Rosyjskiej obsługuje przede wszystkim
zagranicznych zleceniodawców. W ostatnich latach dla sił zbrojnych FR zakupio−
179
no 28 razy mniej jednostek sprzętu lotniczego, niż sprzedano za granicę,
przy czym od 1994 do 2003 roku do jednostek lotniczych nowe samoloty i śmi−
głowce w ogóle nie trafiały. W rzeczywistości, zarówno w 2006 roku jak i w ca−
łym okresie postkomunistycznym nie powstał ani jeden nowy typ samolotu. Roz−
reklamowany prototyp latającego laboratorium samolotu piątej generacji Su−37
do dnia dzisiejszego oficjalnie nie został zaprezentowany, ale i on stanowi tylko
kolejną modyfikację Su−27, przekazanego na uzbrojenie na początku 80. lat. Do te−
go samego okresu należy odnieść wiele innych „nowoczesnych” opracowań.
Przy czym ilość prac naukowo−badawczych i doświadczalno−konstruktorskich jest
dość pokaźna, w programach z lat 2001−2005 było zakończonych około 100 prac
naukowo−badawczych i doświadczalno−konstruktorskich (z ogólnej liczby 3500)
i jednocześnie rozpoczęto 200−300 nowych.
W Miassie (obwód czelabiński) przez ponad 15 lat była opracowywana stra−
tegiczna rakieta morskiego bazowania „Bark”. Zgodnie z dokumentami zaleca się
przeprowadzenie nie mniej niż siedmiu lotów próbnych dopiero co skonstruowa−
nej rakiety. Pierwsze trzy loty „Barków” były nieudane. Po tym wydarzeniu decy−
zją rządu pod pretekstem „ujednolicenia systemów rakietowych” projekt został
wstrzymany i przekazany do Moskiewskiego Instytutu Techniki Cieplnej (MIT).
W MIT od nowa zaczynają się prace nad nowym zespołem rakietowego bazowa−
nia morskiego „Buława”. Jednak prace nad „Buławą” nie zostały zakończone i dla−
tego marynarka wojenna do tej pory nie dostała nowych strategicznych krążowni−
ków podwodnych.
W związku z tym rosyjscy eksperci w ostatnim czasie często jako przykład po−
dają model zakupienia uzbrojenia przez Indie, które mają mniej więcej taki sam bu−
dżet wojskowy jak Rosja. W latach 1999−2004 Delhi wydało na zakup rosyjskiego
uzbrojenia około 12 mld USD. Przez te pięć lat zakupiono 124 czołgi T−90, dodat−
kowo zaś 186 czołgów Hindusi wyprodukowali sami na rosyjskiej licencji, indyjskie
wojska lotnicze otrzymały 250 najnowocześniejszych samolotów (do tego jeszcze
150 zmodernizowały) oraz 80 śmigłowców (w tym 48 rosyjskich). Marynarka wo−
jenna Indii wzbogaciła się o 1 lotniskowiec, 4 okręty nawodne, 3 łodzie podwodne
(plus 5 łodzi zostało zmodernizowanych). Te liczby nie wykazują uzbrojenia, jakie
Indie zamówiły w innych państwach – w Wielkiej Brytanii, Izraelu, Francji. W Ro−
sji zaś zaplanowano wydać na zakup uzbrojenia sił powietrznych w 2006 roku oko−
ło 10,5 mld USD. Za te pieniądze siłom zbrojnym FR przekazano 6 rakiet między−
kontynentalnych, 6 aparatów kosmicznych, 12 rakiet−nosicieli, 31 czołgów, 125
transporterów opancerzonych, 3770 samochodów, 9 samolotów (jeden Tu−160).
Zmodernizowano 139 czołgów, 125 dział, 104 samoloty, 52 śmigłowce.
180
Obliczenia arytmetyczne wykazują, że takie tempo przezbrojenia (i moderni−
zacji) dotyczące batalionu czołgów i eskadry samolotów bojowych w ciągu roku,
w siłach zbrojnych FR wydłuży się na wiele dziesięcioleci. Na przykład, na wy−
mianę 6 tys. czołgów T−72 i 5 tys. czołgów T−80 będących na stanie w rosyjskich
sił zbrojnych potrzebne będzie 64 lata, a 1,8 tys. samolotów bojowych sił lotni−
czych i obrony powietrznej – prawie 100 lat (chociaż przejście na zmodernizowa−
ne modele samolotów może zająć 16 lat).
Sprawa nie jest prosta również z rozreklamowanym zespołem rakietowym
„Topol−M”, w który obecnie wyposażone jest 5 pułków strategicznych wojsk ra−
kietowych. Od 1988 do 1994 roku wojsko otrzymało „Topole”, okres eksploatacji
których obliczono na 17 lat. Rakiet najnowszej generacji „Topol−M” bazujących
w silosach siły zbrojne w 2005 roku otrzymały tylko 4, a w 2006 roku tylko 6.
Oczywiste jest, że w takim tempie przestarzałe zespoły rakietowe uda się wymie−
nić za prawie 90 lat.
Eksperci Komisji Obrony przy Dumie Państwowej uważają, że aby przezbro−
ić siły zbrojne pod względem jakościowym, należy znacznie zwiększyć coroczne
dostawy uzbrojenia i sprzętu wojskowego o 5% w stosunku do ilości, odpowiada−
jącej składowi bojowemu sił zbrojnych. To oznacza minimum 140−150 samolo−
tów, 40−60 śmigłowców, 200 czołgów, 250 dział artyleryjskich rocznie. Te wskaź−
niki są 2−5 krotnie wyższe, niż przewidziane w Państwowym Programie Zbrojeń.
Nawet jeżeli krajowy przemysł zbrojeniowy zgodzi się na tak duże ilości zakupów
uzbrojenia i sprzętu wojskowego, pozwoli to na przezbrojenie armii nie wcześniej
niż za 20−25 lat, tzn. w 2030 roku. Obecnie, według oceny Komisji Obrony
przy Dumie Państwowej udział nowoczesnych modeli uzbrojenia w wojsku nie
przekracza 21%. W siłach zbrojnych czołowych państw świata ten wskaźnik wy−
nosi ponad 60%.
8.4. Współpraca międzynarodowa
Jeżeli chodzi o współpracę wojskowo−techniczną Ministerstwo Obrony osią−
gnęło pewne sukcesy. Do Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym
(ODKB) powrócił Uzbekistan. Szereg wspólnych dwustronnych ćwiczeń zorgani−
zowanych w latach 2005 i 2006, w których szef rosyjskiego resortu obronnego
uczestniczył osobiście, oraz jego poglądy na tragiczne wydarzenia w Andiżanie,
różniące się od waszyngtońskich i europejskich, w dużym stopniu wpłynęły na de−
cyzję Taszkientu o wydaleniu amerykańskiej bazy lotniczej z kraju i „wzmocnie−
181
niu” ODKB, co oczywiście spowodowało wzmocnienie wpływu Moskwy na prze−
strzeń geopolityczną postradzieckiej Azji Środkowej. Oprócz tego zostały wzmoc−
nione zgrupowania wojsk rosyjskich na terytorium Armenii i Kirgizji (z jednocze−
snym zakończeniem wszelkich wojskowo−technicznych stosunków z Gruzją),
podpisano odpowiednie porozumienia z Azerbejdżanem i Ukrainą.
Umocniły się więzi z ważnym sąsiadem regionalnym, jakim jest Turcja.
Po rozmowach 15 września w Moskwie pomiędzy Siergiejem Iwanowem i Mini−
strem Obrony Narodowej Turcji Vecdi Gönülem zostało ogłoszone, że Marynarka
Wojenna Rosji weźmie udział w operacji „Czarnomorska Gwarancja – 2006”, któ−
rą poprowadzą Siły Morskie południowego sąsiada FR. Iwanow oświadczył:
„Za bezpieczeństwo na Morzu Czarnym powinny odpowiadać dwa wiodące kraje
– Rosja i Turcja”. Wkrótce po tym z Kijowa nadeszły apele, że nie należy rozpa−
lać namiętności wokół bazującej na Krymie rosyjskiej Floty Czarnomorskiej,
o czym mówił sam prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko.
Jednocześnie w 2006 roku zaobserwowano wyraźne pogorszenie stosunków
w ramach Rady Rosja – NATO. Spotkanie Sojuszu, które odbyło się w końcu li−
stopada w Rydze unaoczniło, że blok atlantycki nie uważa Moskwy za sojusznika
i partnera, lecz współpracuje z nią o tyle, o ile potrzebne jest to dla bloku, miano−
wicie do rozwiązywania własnych problemów w Afganistanie, Iraku, Iranie i Ko−
rei Północnej. Nawet pobieżna analiza działalności NATO wskazuje, że Sojusz nie
radzi sobie z konkretnymi zagrożeniami współczesnego świata, a w zapalnych
punktach kuli ziemskiej – prawie wcale sobie nie radzi. Wszystko to sprowadza się
do konkluzji, że nie należy oczekiwać perspektywy rozwoju stosunków w ramach
Rady Rosja – NATO w roku 2007.
8.5. Poziom dyscypliny
Bardzo nagłośniona „sprawa szeregowca Syczewa” została wyciszona, głów−
ny winowajca „czelabińskiej tragedii” sierżant Aleksander Siwjakow został skaza−
ny nie na taki długi okres o jaki zwracał się oskarżyciel, a „tylko” na 4 lata. W ta−
ki sposób Ministerstwo Obrony osiągnęło to czego chciało, sukcesem zakończyła
się „informacyjna obróbka opinii publicznej – że żadne nadzwyczajne wydarzenie
w Czelabińsku w noc noworoczną nie miało miejsca. Sam Siergiej Iwanow two−
rząc w wojsku komitety rodzicielskie i „przy sobie” Radę Społeczną o sprawie Sy−
czewa ani razu nie wspomniał. To oznacza, że resort wojskowy oficjalnie nie za−
gwarantował, że podobny wypadek nie zdarzy się ponownie.
182
Aktywna działalność dotycząca wykorzenienia „fali” w wojsku po wypadku
z Syczewem spowodowała kolejną kampanię, która stwarza pozory nieprzejedna−
nej walki z takimi niedociągnięciami w wojsku. W 2006 roku większość mediów
przekazywała informację, jak to pociągnięto do odpowiedzialności jakiegoś kapi−
tana, pułkownika lub generała zmuszającego żołnierzy do pracy na swojej działce.
Jednakże, wraz z uciszeniem „sprawy Syczewa” Ministerstwo Obrony automa−
tycznie przestało udzielać informacji o negatywnych zjawiskach w wojsku. Biorąc
pod uwagę, że o pozytywnych przykładach pracy oficerów w wojsku mówiło się
niewiele (chyba że ogólnikowo), staje się zrozumiałe, że wizerunek korpusu ofi−
cerskiego w mijającym roku mocno ucierpiał, przy czym postarało się o to samo
Ministerstwo Obrony, a takiego zjawiska nie obserwowano od początku 1990 ro−
ku. Dyscyplina wśród oficerów w roku 2006 wg danych Głównej Prokuratury
Wojskowej w dalszym ciągu spadała.
Obecnie, według opinii ekspertów, kierownictwo Ministerstwa Obrony w dal−
szym ciągu zwraca uwagę nie na wykorzenienie fali w wojsku, lecz na „zwiększe−
nie odpowiedzialności kierownictwa za ukrywanie informacji o niezgodnych
z prawem stosunkach i innych uchybieniach”. Nie zajmuje się zasadniczymi spra−
wami, rozwiązanie których pomogłoby w jakimś stopniu zmniejszyć ilość przy−
padków fali. Społeczeństwo nie dowiedziało się jakie inicjatywy ustawodawcze
zaproponowało (lub chciało zaproponować) MO w celu uzupełnienia armii nie tyl−
ko poborowymi i osobami na kontraktach, ale też sierżantami i oficerami. Bez od−
powiedzi również pozostaje pytanie, kosztem czego powinna być zwiększona od−
powiedzialność tych ostatnich za sytuację w koszarach.
Propozycje ekspertów w zakresie doskonalenia służby wojskowej są następu−
jące: uwzględniając nowe okresy służby należy w nowych ustawach przewidzieć
wydłużenie wieku poborowego do 21 roku dla studentów; przywrócić zawodow−
stwo sierżantów w wojsku i w marynarce poprzez zorganizowanie trzyletnich lub
dwuletnich placówek szkoleniowych (kierunków dla sierżantów przy szkołach
wojskowych i akademiach wojskowych); wpisać zawód sierżanta na listę zawo−
dów Federacji Rosyjskiej z odpowiednimi zaleceniami Ministerstwa Pracy; opra−
cować normatywy finansowe dla sierżantów podając ich uposażenie po pięciu la−
tach służby odpowiadające uposażeniu oficerów na poziomie kompanii; przewi−
dzieć kontraktowe sierżanckie stanowiska dla dowódców czołgów, dział, obsługi,
radiostacji. Jednak Ministerstwo Obrony w ciągu całego 2006 roku nie ogłosiło
własnego oficjalnego stanowiska w żadnej z tych spraw.
W rezultacie, do końca 2006 roku nie wyjaśniono w jaki sposób powinna od−
bywać się cywilna kontrola nad armią. Sposób działalności komitetów rodziciel−
183
skich i Rady Społecznej został określony w sposób ogólnikowy, dlatego też o ja−
kiejkolwiek skutecznej kontroli cywilnej nie może być mowy również w roku
2007.
8.6. Próby rozwiązania problemów społecznych
Jeżeli chodzi o sferę socjalną, to Ministerstwo Obrony w minionym roku nie
rozwiązało żadnego ważnego problemu. Na początku roku, według słów przewod−
niczącego Komisji Obrony w Dumie Państwowej Wiktora Zawarzina, resorty si−
łowe potrzebowały 450 tysięcy mieszkań dla oficerów. Jak wiadomo dla młodych
oficerów w 2005 roku zaczął działać system oszczędnościowo−hipoteczny (NIS),
który jest nadzieją wyższego kierownictwa wojskowego na rozwiązanie „super−za−
dania” problemu mieszkaniowego dla wojskowych. Tymczasem, jeżeli w roku
2005 zgromadzone środki przypadające na jednego wojskowego wyniosły 37 tys.
rubli, to w tym roku zostały one zwiększone do 40,6 tys. rubli. Przy takim tempie
oszczędzania i wzroście cen mieszkań (obecnie średnia cena mieszkania w podmo−
skiewskich miejscowościach wynosi 39 tys. rubli za 1 metr kwadratowy) po 25 la−
tach służby wojskowy nie będzie w stanie kupić więcej niż 10−15 m. kw. mieszka−
nia. Tym, którzy zawarli kontrakt z Ministerstwem Obrony przed 1998 rokiem,
obiecano mieszkania przed 2010 rokiem. O tych zaś z lat 1999−2005 Ministerstwo
Obrony milczy.
Do tej pory istnieje znaczna rozbieżność w uposażeniu pomiędzy wojskowy−
mi aparatu centralnego Ministerstwa Obrony oraz oficerami i chorążymi w pro−
wincjonalnych garnizonach. Skróciła się lista lekarstw wydawanych w szpitalach
wojskowych, zostały zlikwidowane lekarstwa drogie i importowane, skrócono
okres pobytu emerytowanych wojskowych w sanatoriach z 21 dni do 12.
Nie zwiększono również wypłaty dla emerytów wojskowych rekompensaty
pieniężnej za przydział żywności, która na dzień dzisiejszy wynosi 20 rubli na do−
bę. Jednoznaczne orzeczenia Sądu Konstytucyjnego i innych sądów na korzyść
weteranów armii i marynarki wojennej (wypłacać ponad trzykrotnie więcej) zosta−
ły zignorowane przez Ministerstwo Obrony i Ministerstwo Finansów. Co więcej,
Ministerstwo Obrony w 2006 roku w trybie jednostronnym spisało długi z tytułu
wypłat za racje żywnościowe według stawki około 60 tys. rubli na jednego eme−
ryta.
184
8.7. „Podarunek noworoczny” dla generalicji
30 grudnia prezydent RF Władimir Putin na trzy lata przedłużył kadencję Sze−
fa Sztabu Generalnego Ministerstwa Obrony RF Jurija Bałujewskiego. Zgodnie
z ustawą „O obowiązku wojskowym i służbie wojskowej” wyżsi oficerowie
po osiągnięciu 60 roku życia powinni odejść z czynnej służby w stan spoczynku.
Jednak w drodze wyjątku głównodowodzący, jakim jest prezydent Władimir Pu−
tin, może przedłużyć ten okres, co też uczynił w stosunku do Szefa Sztabu Gene−
ralnego Jurija Bałujewskiego, który 9 stycznia ukończył 60 lat.
Na pierwszy rzut oka Jurij Bałujewskij jest typowym wojskowym kadrowym,
który w ciągu 15 lat metodycznie dążył do zrobienia kariery w Sztabie General−
nym. W 2001 roku po odejściu w stan spoczynku marszałka Igora Siergiejewa,
na stanowisko Szefa Ministerstwa Obrony został mianowany „cywilny” minister
Siergiej Iwanow, co wywołało niechęć części generalicji. Na czele generalskiej
frondy stanął ówczesny szef Sztabu Generalnego, charyzmatyczny Anatolij
Kwasznin, który często publicznie prowadził spory z Siergiejem Iwanowem. Jed−
nak Iwanowowi udało się doprowadzić do dymisji szefa Sztabu Generalnego latem
2004 roku, potem na czele „mózgu” armii stanął kadrowy generał Jurij Bałujew−
skij. Prawdopodobnie wyostrzone wyczucie aparatczyka podpowiedziało mu, że
jelcynowska epoka wyrazistych osobowości mija (jej przedstawicielem był
Kwasznin), a obecnie nadeszła moda na technokratyczny styl rządzenia, co też po−
zwoliło mu umocnić swoją pozycję (jako przykład z innej dziedziny można podać
zamianę Geraszczenko na Ignatjewa na stanowisku szefa Banku Centralnego).
Mianowanie Bałujewskiego pozwoliło uniknąć zaostrzenia konfliktu z gene−
ralicją (stanowisko zajął „swój”). Z drugiej strony, Bałujewskij cieszy się pełnym
zaufaniem Siergieja Iwanowa. Na początku jego kariery jako szefa Sztabu Gene−
ralnego została zawarta pewna transakcja „instytucjonalna”. Z jednej strony, Sztab
Generalny stawał się jednostką strukturalną Ministerstwa Obrony i tracił swój
szczególny status aparatu, który w czasach Kwasznina prowokował nastroje sepa−
ratystyczne. Z drugiej zaś strony, zakres jego pełnomocnictw w sposób istotny po−
szerzał się; obecnie Sztab Generalny organizuje przygotowanie manewrów i ćwi−
czeń, poszerzone zostały jego funkcje w zakresie kierowania wojskiem itp.
Ponowne mianowanie Bałujewskiego wysłało wyraźny sygnał elitom wojsko−
wym, zaniepokojonym reformami w armii (np. przejście na roczną służbę), że nie
będzie „zmiany kursu”. Z kolei, władza może liczyć na neutralność i nawet lojal−
ność generalicji w razie zaostrzenia sytuacji z projektem „Priejemnik” [kontynu−
ator, następca].
185
8.8. Ogólna sytuacja w przemyśle zbrojeniowym
W 2006 roku ceny na produkty przemysłu zbrojeniowego stale rosły z racji
przestojów maszyn i pracowników. Straty dodawane są do wartości zamówień, co
zwiększa cenę wyrobu 2−3 krotnie. Według słów wicepremiera – Ministra Obrony
Siergieja Iwanowa, sprawy w przemyśle obronnym nie wyglądają tak źle. Łączna
wielkość produkcji w przedsiębiorstwach przemysłu zbrojeniowego w ostatnich
pięciu latach zwiększyła się o 7%, w tym samym czasie wskaźnik produkcji w kra−
ju nie przekroczył 4,5%.
Ponieważ przedsiębiorstwa przemysłu zbrojeniowego obciążone są zamówie−
niami państwowymi tylko w 20−50%, Siergiej Iwanow nawołuje do wdrażania
produkcji wysokich technologii o przeznaczeniu cywilnym. Na razie jej udział,
według słów szefa resortu obrony w łącznej produkcji zbrojeniowej w ostatnich
pięciu latach wyniósł 46%, a potrzebne jest 70%. Osiągnięcie takich wskaźników
pozwoli przedsiębiorstwom nie tylko utrzymać siebie, ale też nie w pełni obciążo−
ne zakłady zbrojeniowe – moce mobilizacyjne.
Jednak dane statystyczne pokazują, że w 2006 roku produkcja o przeznacze−
niu cywilnym w przemyśle podstawowego uzbrojenia zmniejszyła się ponad 5%.
Przede wszystkim zmniejszyła się produkcja samochodów i urządzeń dla kolei,
w tym wagonów towarowych, wyposażenia technologicznego dla przemysłu lek−
kiego, górniczo−wydobywczego, rudnego oraz urządzeń energetycznych. Jest to
uwarunkowane brakiem środków w przedsiębiorstwach na opracowania produkcji
cywilnej o wysokiej technologii, na tworzenie nowych zakładów i szkolenie kadr.
Z otrzymywanych za produkty środków 97% wydatkuje się na pokrycie kosztów
produkcyjnych. Przy czym te koszty rosną, ponieważ przestarzały park maszyno−
wy prowadzi do zmniejszenia wydajności pracy.
Problemy w przedsiębiorstwach przemysłu zbrojeniowego pozostają takie sa−
me: brak jest środków obrotowych i kapitału ryzyka, niski poziom zarządzania,
starzejące się kadry pracownicze, zużycie zasobów, dodatkowe koszty w sferze so−
cjalnej, niskie techniczne uzbrojenie pracy, wysokie koszty energii, kary i grzyw−
ny służb fiskalnych z powodu nieterminowych płatności przez zleceniodawców.
Do tego należy dodać sztuczne doprowadzanie do bankructwa i nie zawsze zgod−
ne z prawem przejęcia.
W krytycznym stanie są przedsiębiorstwa produkujące amunicję. Wiele zakła−
dów bardzo się zadłużyło, a na ich produkcję nie ma zapotrzebowania. Próby pro−
dukcji na eksport z powodu podniesienia cen surowców, przede wszystkim na me−
tale kolorowe, powodują, że kontrakty z zagranicznymi zleceniodawcami stają się
186
nierentowne. W wielu zakładach pracy w ciągu roku odbywały się na dużą skalę
protesty robotników. Na posiedzeniu Komisji Wojskowo−Przemysłowej, które od−
było się 2 listopada, wicepremier Siergiej Iwanow oświadczył, że w sferze produk−
cji amunicji „sprawy nie wyglądają najlepiej”. „Prowadzi to do naukowo−technicz−
nego i technologicznego opóźnienia przemysłu obronnego w wielu podstawowych
dziedzinach produkcji amunicji. Wcześniejsze wstępne prace naukowe−techniczne,
niestety, nie mogą zapewnić parytetu w stosunku do wiodących opracowań zagra−
nicznych. „Szczególną troskę wywołuje fakt, że z powodu narastających zjawisk
kryzysowych w tym sektorze przemysłu nie można już produkować wszystkich ro−
dzajów amunicji”. Siergiej Iwanow mówił też o strategicznym rozwoju tej branży,
o konkretnych zadaniach na razie mowy nie było, co pozwala przypuszczać, że kon−
tynuowana jest tendencja do realnego obumierania tej gałęzi przemysłu.
Budownictwo okrętowe
Rosyjskie budownictwo okrętowe cierpi z powodu braku zamówień. 94,4%
łącznego tonażu statków cywilnych wybudowanych w ostatnich 10 latach na za−
mówienie rosyjskich armatorów wykonano za granicą, zaś w samej Rosji tylko
5,6%. Zmniejsza się budownictwo statków cywilnych. Od stycznia do październi−
ka zmniejszenie produkcji wyniosło 3,2%. Cechą szczególną tej sytuacji jest fakt,
że budowa statków na eksport zwiększyła się o 19,7%, zaś dla zleceniodawców
krajowych zmniejszyła się o 15,1%. W ciągu pierwszych 10 miesięcy wybudowa−
no 20 statków o różnym przeznaczeniu, w budowie jest 141 statków.
Oprocentowanie kredytów w Rosji jest zbyt wysokie, zaś banki zagraniczne
nie udzielają kredytów na budowę statków w Rosji. Dlatego też bardziej opłaca się
budowanie tankowców i statków do ładunków suchych za granicą. Oprócz tego
w Rosji są wysokie podatki i opłaty, zwiększające cenę statku o 20−25% i nie ma
warunków do napływu inwestycji. A więc liczenie na ożywienie tej gałęzi przemy−
słu przy pomocy zamówień cywilnych jest nieuzasadnione.
Rosyjskie stocznie tradycyjnie specjalizowały się w budowie okrętów wojen−
nych, zaś statki cywilne budowano za granicą. W Rosji są wysokie koszty produk−
cji, długi cykl produkcyjny, zbyt mała mechanizacja i wysoka pracochłonność.
W wyniku tego 44% statków budowanych jest na zamówienia państwowe resortu
obrony, zaś 33% przypada na eksport okrętów wojennych.
W 2006 roku zwodowano korwetę „Stierieguszczyj”, trałowiec piątej genera−
cji i eksportową łódź podwodną z dwoma silnikami: elektrycznym i dieslowskim
klasy „Warszawianka”, okręt artyleryjski „Astrachań” dla flotylli kaspijskiej.
187
Amurskie Zakłady Budowy Statków latem ubiegłego roku zwodowały łódź pod−
wodną K−152 „Nerpa” według projektu 971 „Szczuka−B”, zaprojektowaną jeszcze
w roku 1988. Z powodu braku środków finansowych budowa wielu nowych stat−
ków przedłuża się nawet już nie na lata, a na dziesięciolecia. Okręt wojenny „Mu−
rena−E” dla Korei zbudowały Chabarowskie Zakłady Budowy Statków. Wartość
zamówienia 100 mln. UDS. Z finansowaniem, jak to zwykle bywa, na zamówie−
nie zagranicznego zleceniodawcy, problemów nie było.
Obecnie w stoczniach zakłada się budowę wielu nowych okrętów. Przy czym
wysokość środków finansowych potrzebnych na ich budowę jest o wiele wyższa
niż to, co może zapewnić państwowy resort obrony. Tym nie mniej, nie przeszka−
dza to w opracowaniu państwowej strategii i programów rozwoju marynarki wo−
jennej, zagospodarowania szelfu, budowy szybkich okrętów itp. Przy czym dla
zleceniodawcy zagranicznego budowane są najnowocześniejsze okręty wyposażo−
ne w efektywne uzbrojenie, a rosyjska Marynarka Wojenna z powodu przeciąga−
jących się terminów budowy otrzymuje z reguły okręty 15 lub 20−letnie.
Przemysł lotniczy
Głównym wydarzeniem roku w przemyśle lotniczym było utworzenie Zjed−
noczonej Korporacji Przemysłu Lotniczego (OAK) na czele z wicepremierem
– Ministrem Obrony Siergiejem Iwanowem. Do kapitału założycielskiego OAK
wniesiono 100% akcji Lotniczej Spółki Holdingowej (AHK) „Suchoj”, 15% akcji
OAO Zjednoczenia Handlu Zagranicznego „Awiaeksport”, 38% OAO „Iljuszyn
Finance Co”, 25,5% OAO „Zjednoczenie Lotnicze im. J.A. Gagarina w Komso−
molsku nad Amurem”, 86% Międzypaństwowej Spółki Przemysłu Lotniczego „Il−
juszyn”, 38% Niżegorodzkich Zakładów Przemysłu Lotniczego „Sokół”, 25,5%
Nowosybirskiego Lotniczego Zjednoczenia Produkcyjne im. Czkałowa, 90,8%
OAO „Tupolew”, 58% OAO „Finansowa Spółka Leasingowa”, 50,09% OAO
„NPK „Irkut”. Do 1 kwietnia 2007 roku do OAK powinny wejść RSK „MiG”
i Kazańskie Lotnicze Zjednoczenie Produkcyjne.
Według oceny spółki Deloitte wartość aktywów korporacji, uwzględniając
uwagi Skarbu Państwa wynosi 4,5 mld. USD. Przy czym udział holdingu „Suchoj”
wynosi 2 – 2,2 mld USD, „Irkuta” – 940 mln USD. Sami twórcy OAK oceniają
wysokość aktywów na 96,7 mld rubli. Udział państwa wynosi 90%, lecz z czasem
będzie zmniejszony do 75%.
Wygląda na to, że przedsiębiorstwa, przede wszystkim biura konstruktorskie,
które nie weszły w skład OAK nie mogą liczyć na duże finansowanie i są skazane
188
na problemy finansowe, a następnie na likwidację. Wewnątrz OAK również są
„Równi i równiejsi”, np. AHK „Suchoj” który będzie pretendować na większy
udział dotacji (ponieważ przemysł lotniczy jest gałęzią bardzo kapitałochłonną, za−
strzyk kapitału też będzie niemały). Jak oświadczył Prezes Rady Dyrektorów OAK
Siergiej Iwanow, korporacja do 2015 roku gotowa jest wyprodukować dla rosyj−
skich spółek lotniczych 1100 – 1800 nowych samolotów różnych klas. Trzeba tyl−
ko, aby budżet państwa przydzielił 12 mld USD gwarancji państwowych.
W grudniu w Moskwie odbyła się konferencja założycielska Stowarzyszenia
Przemysłu Śmigłowcowego (AWI) – organizacji społecznej, powołanej do połą−
czenia wysiłków wszystkich spółek rosyjskich – producentów i użytkowników
śmigłowców. AWI zamierza zająć się analizą marketingową i prognozowaniem
ekonomicznym na rynku krajowym i zagranicznym w zakresie produkcji i eksplo−
atacji śmigłowców. Na konferencji stwierdzono, że rosyjscy producenci maja tyl−
ko 5−6% światowego rynku śmigłowców, a jeszcze nie tak dawno radzieckie śmi−
głowce „Mil” i „Kamow” stanowiły do 30% światowego rynku śmigłowców.
Na potrzeby Ministerstwa Obrony w 2006 roku zakupiono sześć Mi−28N
„Nocny Myśliwy”, wpłynęło zamówienie na Ka−50 „Czarny Rekin”. Na razie mó−
wi się o dokończeniu budowy 4 śmigłowców z 1998 roku, które stoją na placu
montażowym Arsienjewskich Zakładów Lotniczych od czasu, gdy zaprzestano fi−
nansowania tego programu. Pod koniec grudnia Nowosybirskie Lotnicze Zjedno−
czenie Produkcyjne (NAPO) imienia Czkałowa przekazało Powietrznym Siłom
Zbrojnym RF dwa pierwsze wielofunkcyjne samoloty myśliwsko−bombowe Su−
−34. Według słów głównodowodzącego Sił Powietrznych generała Władimira Mi−
chajłowa, są to zupełnie nowe myśliwce, jakie rosyjskie lotnictwo wojskowe
otrzymało po raz pierwszy od 1992 roku. Łączny koszt dwóch maszyn – 1,8 mld
rubli (na rok 2007 zamówionych zostało sześć Su−34).
Kontynuowana jest modernizacja parku samolotowego Sił Powietrznych Rosji.
Pierwszą partię z 6 udoskonalonych samolotów szturmowych Su−25SM przekazały
siłom powietrznym Zakłady Naprawy Samolotów MO nr 121 w Kubince, które są
głównym wykonawcą programu modernizacji SU−25 dla Sił Powietrznych Rosji.
Wybór wykonawcy uwarunkowany jest strategicznymi wytycznymi Ministerstwa
Obrony – pieniędzy na prace związane z doskonaleniem uzbrojenia i techniki woj−
skowej nie oddawać przemysłowi zbrojeniowemu, lecz „zagospodarowywać” bez−
pośrednio wewnątrz resortu. W 2006 roku była podjęta decyzja w sprawie odmowy
finansowania prac i produkcji bezpilotowych aparatów latających. Obecnie pracami
nad bezpilotowymi aparatami latającymi zajmują się nawet takie kraje, które nie ma−
ją rozwiniętego przemysłu lotniczego, np. Tajwan i Zjednoczone Emiraty Arabskie.
189
Technika pancerna
W 2006 roku Ministerstwo Obrony planowało zakupienie 31 czołgów T−90,
125 transporterów opancerzonych, 3770 samochodów (modernizacji miało ulec
139 czołgów i 125 dział). MO woli jednak nie tyle kupować nową technikę pan−
cerna, ile „uwspółcześniać” posiadaną, przy czym wyłącznie we własnych zakła−
dach remontowych. Natomiast modernizację czołgów na zamówienia eksportowe
zleca się zakładom produkcji czołgów nie wchodzącym w skład systemu Minister−
stwa Obrony, ponieważ zagraniczni odbiorcy stawiają znacznie surowsze wymogi
co do jakości i poziomu modernizacji.
Na przykład, w Federalnym Państwowym Przedsiębiorstwie Unitarnym
(FGUP) „Omsktransmasz”, które ma prawo eksportu bez pośrednika państwowe−
go FGUP „Rosoboroneksport”, Ministerstwo Obrony RF zamierza lokować zamó−
wienie na modernizację czołgów T−80 dla zagranicznych zleceniodawców do 450
maszyn rocznie. W związku z powyższym planowane jest uratowanie „Omsktran−
smasza” od upadłości, w procesie której przedsiębiorstwo znajduje się od 1998 ro−
ku. Na dzień dzisiejszy zadłużenie zakładu wynosi 1,5 mld rubli, zaś cały majątek
oceniany jest na 2 miliardy. Nie jest wykluczone, że budowniczowie czołgów
z Omska dołączą do eksportowej produkcji czołgu T−90S – eksploatacja tej maszy−
ny przez siły zbrojne Indii wykazała jej wysoką efektywność. W najbliższym cza−
sie mogą być podpisane kontrakty na zakup T−90S z Algierią, Libią i Marokiem.
Indie zrezygnowały z planów modernizacji starego sprzętu i zamierzają przezbra−
jać się na T−90S.
8.9. Przedsięwzięcia programowe
W roku 2006 zakończony został Federalny Program Celowy „Reformowanie
i rozwój przemysłu zbrojeniowo−przemysłowego (na lata 2002−2006)”, zatwier−
dzony w październiku 2001 roku. Planowano w okresie pięciu lat utworzenie w ra−
mach przemysłu zbrojeniowego 70 zintegrowanych struktur – holdingów i koncer−
nów, ostateczne przezwyciężenie kryzysu tej branży gałęzi i „zabezpieczenie za−
dań budownictwa wojskowego”. Jednak przedsiębiorstwa nie spieszyły się do in−
tegracji, ponieważ uczyniono próbę podporządkowania ich spółkom zarządzają−
cym jako sposób wycofania dochodów. Dlatego też zdołano utworzyć tylko 6 hol−
dingów, a o FPC starano się nie przypominać. Tym nie mniej, od zamiaru zjedno−
czenia przedsiębiorstw przemysłu zbrojeniowego w struktury zintegrowanie pio−
190
nowo państwo nie odstąpiło. Na potwierdzenie tego utworzono Zjednoczoną Kor−
porację Przemysłu Lotniczego (OAK), która powinna ukształtować się organiza−
cyjne do 1 kwietnia 2007 roku.
Zgodnie z istniejącymi planami do 2010 roku przewiduje się utworzenie 40−
45 holdingów, które połączą 46% przedsiębiorstw przemysłu obronnego. Łącznie
w rejestrze zbiorczym figuruje 1265 przedsiębiorstw i instytucji przemysłu zbroje−
niowego – zakłady, instytuty naukowo−badawcze, biura konstruktorskie. Do hol−
dingu będzie przyjęta ograniczona ilość struktur opracowujących i wytwarzają−
cych produkty końcowe zgodnie z państwowym programem zbrojeń. Innymi sło−
wy te, które będą miały zagwarantowane środki finansowe z państwowych zamó−
wień obronnych i kontrakty eksportowe.
Do zarządzania przemysłem obronnym w marcu utworzona została Komisja
Wojskowo−Przemysłowa (WPK) przy rządzie FR pod kierownictwem wicepre−
miera – Ministra Obrony Siergieja Iwanowa. Do kadry kierowniczej weszło sze−
reg dyrektorów dużych przedsiębiorstw, które w ten sposób mają możliwość lob−
bowania dla swoich firm udziałów w państwowych zamówieniach obronnych, co
znacznie zmniejszyło stopień ich opozycyjności w stosunku do proponowanego
scalenia.
Podstawowym zadaniem WPK jest opracowanie i realizacja koncepcji, pro−
gramów i planów w dziedzinie wojskowo−technicznej oraz „rozwój przemysłu
obronnego, nauki i technologii na rzecz zapewnienia obronności kraju, praworząd−
ności i bezpieczeństwa państwa”. Pozwoliło to wielu ekspertom mówić o odrodze−
niu Ministerstwa Przemysłu Obronnego i wspólnym jednolitym kierowaniu rosyj−
skim przemysłem zbrojeniowym. Mówiło się nawet o odejściu Siergieja Iwanowa
ze stanowiska Ministra Obrony, ponieważ kierowanie jednocześnie dwoma takimi
„super−resortami” byłoby niemożliwe.
Jednak dalszy rozwój wydarzeń pokazał, że WPK było tylko komisją zainte−
resowaną przede wszystkim koncepcjami i planami. Logicznie rzecz biorąc, ta
struktura rządowa powinna była kontrolować decyzje i działania struktur siłowych
i Ministerstwa Przemysłu Energetycznego w części dotyczącej przemysłu zbroje−
niowego, ale ponieważ Siergiej Iwanow już kontroluje Ministerstwo Obrony i ja−
ko wicepremier cały przemysł zbrojeniowy, te funkcje zlikwidowano z racji ich
nieprzydatności. Tak więc, zapowiadane odrodzenie Ministerstwa Przemysłu
Obronnego nie odbyło się.
W takich warunkach zaktywizował działalność Rosyjski Związek Budowni−
czych Maszyn, na czele którego stanął dyrektor FGUP „Rosoboroneksport” Sier−
giej Czemezow. Jego stan liczbowy z 16 przedsiębiorstw zwiększył się do 66.
191
Do związku dołączyły takie giganty jak WAZ, KamAZ, „Stocznia Północna”,
„Siewmaszpredprijatie”, „Suchoj”, Uralska Fabryka Wagonów. Głównym celem
ekspansji była walka o pieniądze i lobbing interesów przemysłu krajowego.
8.10. „Rosoboroneksport” jako lokomotywa rosyjskiego eksportu
uzbrojenia
Ta spółka pośrednik państwowy, jak się oczekuje, biorąc pod uwagę wyniki
2006 roku sprzeda za granicę uzbrojenie i sprzęt wojskowy za ponad 5 mld USD.
Łączna wielkość dostaw za granicę może przekroczyć 6 mld USD, co mniej wię−
cej równa się wielkości sprzedaży z 2005 roku. Potencjał krajowego biznesu zbro−
jeniowego poza granicami kraju praktycznie został wyczerpany, a stagnacja tech−
nologiczna przemysłu zbrojeniowego FR za kilka lat grozi utratą rynków zagra−
nicznych. Zauważywszy te tendencje kierownictwo „Rosoboroneksport” przystą−
piło do realizacji własnej polityki przemysłowej, wstępem do której była ekspan−
sja spółki w rosyjskim przemyśle zbrojeniowym. Spółka–córka „Oboronprom” na−
była kontrolne pakiety ponad dziesięciu przedsiębiorstw zbrojeniowych i faktycz−
nie stała się posiadaczem całej produkcji śmigłowców w Rosji.
Pod kontrolą „Rosoboroneksportu” znajduje się OAO „Korporacja WSMPO−
−Awisma”, unikalny producent tytanu i wyrobów z niego. Jeszcze jeden z akty−
wów pośrednika państwowego to „AwtoWAZ”, który wspólnie ze spółką „Ma−
gna” zbuduje nową fabrykę samochodów o wydajności 440−480 tys. samochodów
osobowych rocznie. Wyraźnie widoczne jest utworzenie potężnej struktury rynko−
wej w sferze budowy maszyn pod zarządem państwowej firmy koncentrującej pry−
watne przedsiębiorstwa. Ten system jest bardziej efektywny, niż przymusowo
tworzone holdingi, ponieważ chodzi tu o rozwój produkcji i wdrażanie nowych
technologii, a nie o skierowanie przepływów pieniężnych w inna stronę.
7 grudnia Prezydent FR podpisał dekret, w którym wyłączne prawo do eks−
portu końcowej produkcji o przeznaczeniu wojskowym pozostaje w gestii FGUP
„Rosoboroneksport”. Wszystkie pozostałe przedsiębiorstwa od 1 marca 2007 roku
mogą samodzielnie sprzedawać za granicę tylko części zapasowe i usługi serwiso−
we. Można skonstatować, że w rosyjskim przemyśle pojawiła się struktura, nie tyl−
ko kontrolująca eksport, lecz prowadząca własną politykę w tej sferze. Osobliwo−
ścią jest to, że jest ona zorientowana na zagranicznego nabywcę, a nie na obsługę
producenta. Innymi słowy, zainteresowana jest w wytwarzaniu produktów wyso−
kich technologii w dziedzinie budowy maszyn. Tym zasadniczo różni się od Ko−
192
misji Wojskowo−Przemysłowej i innych państwowych struktur związanych z po−
działem środków budżetowych. W 2006 roku Rosja umocniła swoją pozycję
na rynku latynoamerykańskim, na który rok wcześniej weszła z wenezuelskim
kontraktem na dostawy pistoletów maszynowych Kałasznikow. Łącznie w ciągu
półtora roku z Wenezuelą podpisano porozumienia eksportowe na ponad 3 mld
USD na dostawę 24 samolotów wojskowych i 53 śmigłowców. Przewidywana
jest również obsługa sprzedawanego sprzętu i szkolenie specjalistów. W marcu
2006 roku zawarty został duży kontrakt z Algierią na dostawy uzbrojenia w za−
mian za umorzenie długu państwowego Rosji przez ten kraj. Wartość kontraktu
wynosi ponad 7 mld USD. Pojawiły się perspektywy zwiększenia sprzedaży pro−
dukcji zbrojeniowej do Syrii, Iranu, Wietnamu, Indonezji, Brazylii i szeregu in−
nych krajów.
Tak więc w 2006 roku nastąpiła istotna dywersyfikacja rynków zbytu. Jeżeli
wcześniej 80% eksportu przypadało na Indie i Chiny, to obecnie ich udział zaczy−
na zmniejszać się. Jednak Indie w dalszym ciągu pozostają największym nabywcą
rosyjskiego uzbrojenia. 15 grudnia Nadbałtycka Stocznia „Jantar” podpisała me−
morandum na budowę trzech fregat dla marynarki wojennej Indii. Jesienią 2006
roku Ministerstwo Obrony Indii podjęło decyzję o budowie 1000 licencjonowa−
nych czołgów T−90S i zakupie w Rosji dodatkowo 300 takich bojowych maszyn
w latach 2007−2008. Wartość kontraktu wynosi 950 mln USD, ale według posia−
danych danych Rosji należy się tylko 860 milionów, ponieważ system kierowania
ogniem – to produkt białoruskiej spółki „Beltecheksport”, zaś część innego urzą−
dzenia elektronicznego wykonała izraelska spółka „Tales”. Jednak w minionym
roku zaznaczyła się jeszcze jedna negatywna tendencja w rosyjskim przemyśle
zbrojeniowym – coraz częściej Rosja dostarcza tylko „żelazo”, zaś urządzenia
elektroniczne samolotów, śmigłowców, okrętów bojowych i czołgów są z importu.
193
Rozdział 9.
ROZWÓJ ROSYJSKICH REGIONÓW W 2006 ROKU
U progu federalnych kampanii wyborczych 2007−2008 sytuacja polityczna
w regionach FR znalazła się na peryferiach zainteresowania wpływowych graczy,
w tym również z Administracji Prezydenta. Aktywność federalnych elit na tym
etapie określa dążenie do zapewnienia maksymalnej realizacji własnych inte−
resów w toku wyboru następcy urzędującej głowy państwa, zaś elity regional−
ne są w małym stopniu włączone do tego procesu. W tym kontekście jest całko−
wicie logiczne, że zasadniczą tendencją rozwoju polityki regionalnej Centrum
w 2006 roku stało się doskonalenie mechanizmów kontroli nad działalnością
szefów administracji regionalnych. Szczególnej aktualności ta problematyka na−
biera w kontekście „poparcia” dla priorytetowych projektów narodowościowych,
na realizację których z budżetu federalnego asygnowane są znaczne środki,
w istotny sposób powiększające bazę resursów elit regionalnych, przy braku real−
nej możliwości nadzoru nad podziałem dodatkowego finansowania w podmiotach
federacji ze strony centrum federalnego (CF).
Czy jest pan(i) zadowolony z sytuacji w Waszym regionie?
(Fundacja „Opinia społeczna”, sierpień 2006)
tak
trudno powiedzieć
nie
Problem oceny działalności władzy wykonawczej w rosyjskich regionach
dyskutowany jest w kołach eksperckich już od blisko półtora roku: jeszcze
w czerwcu 2005 roku Administracja Prezydenta FR ogłosiła konkurs na stworze−
nie „zautomatyzowanego systemu monitoringu sytuacji społeczno−ekonomicznej
i politycznej w podmiotach FR”. Zwycięzca miał nie tylko przygotować program
195
komputerowy, ale również opracować własną metodykę oceny w postaci zbioru
formatów analityczno−sprawozdawczych. Przetarg wygrały dwie spółki – „Pro−
gnoza” z Permu, która pozytywnie przeszła analogiczny konkurs również w 2003
r. i Centrum Polityki Fiskalnej, które – według informacji prasy – przedstawili ad−
ministracji prezydenckiej swoje opracowania już w grudniu poprzedniego roku.
Jednakże informacji o sobie te projekty się nie doczekały: zarówno przedstawicie
spółek−autorów, jak i struktur władzy odmawiali komentarzy, zasłaniając się ta−
jemnicą handlową.
W ciągu ubiegłego roku na poziomie federalnym zgłoszono od razu kilka
inicjatyw, obliczonych na poprawę efektywności zarządzania w administra−
cjach regionalnych. Po pierwsze, mowa tu o działalności specjalnie powołanej
grupy roboczej Rady Państwa pod kierunkiem Władimira Jakuszewa, gubernatora
obwodu tiumeńskiego, która przygotowała spis kryteriów dla wystandaryzowania
procedury oceny efektywności pracy gubernatorów i ich administracji. 13 wrze−
śnia na kolejnym posiedzeniu Prezydium Rady Państwa został przedstawiony re−
ferat zawierający 127 kryteriów dla wszystkich sfer działalności lokalnej władzy
wykonawczej – od „poziomu życia ludności”, „wzrostu gospodarczego” i pracy
służb gospodarki mieszkaniowo−komunalnej oraz „jakości edukacji i wychowa−
nia” po wolumen środków, wydatkowanych na „rozwój kulturalny i duchowy
mieszkańców regionu”. Ustalenie poziomu efektywności według jednego parame−
tru pociąga za sobą poszukiwanie odpowiedzi na mnóstwo dodatkowych pytań:
każda część referatu, poświęcona kolejnemu kryterium, składa się z 21 rozdziałów.
Podstawą analizy sytuacji w regionach są oficjalne dane statystyczne, zaś swo−
istym wskaźnikiem (albo ogólnym kryterium) będzie średnia arytmetyczna,
otrzymana w wyniku uogólnienia danych, zebranych ze wszystkich podmio−
tów federacji. Jak oznajmił mediom jeden z autorów projektu, wice−gubernator
obwodu tiumeńskiego Siergiej Saryczew, jeśli wykresy wykażą duże opóźnienie
tego czy innego regionu według określonego kryterium (na przykład, według po−
ziomu zarobków), to będzie on porównywany z regionem o podobnych wskaźni−
kach ekonomicznych i geograficznych. „Jeśli okaże się, że w dwóch podobnych
według wszystkich kryteriów regionach poziom PKB będzie znacząco się różnił,
to do prowincji pozostającej w tyle będą skierowani eksperci z Moskwy. Po zbada−
niu sytuacji wskażą winnego” – wyjaśnił wice−gubernator. Oświadczył także, iż wy−
niki monitoringu będą jawne i będzie mógł się z nimi zapoznać każdy obywatel FR.
Wszystkie wskaźniki w referacie zostały podzielona na trzy typy: wyni−
ku, efektywności wykorzystania resursów i zarządzania procesami, oraz że
formalnie są one równorzędne, aczkolwiek w istotny sposób różnią się treścią,
196
co obniża obiektywność oceny. Na przykład, według grupy roboczej Jakuszewa
oceny polityki ekonomicznej administracji regionalnych proponuje się dokony−
wać przy pomocy takich wskaźników jak wysokość i dynamika produktu regio−
nalnego brutto (PRB), oraz inwestycji w kapitał początkowy, Jednak zasadnicza
różnica obiektywnych warunków rozwoju ekonomicznego (m.in. istnienie w re−
gionie złóż naturalnych, zasobów węglowodorów itp.) w tej metodyce nie jest
brana pod uwagę. Innymi słowy, w „naftowym” regionie wzrost gospodarczy bę−
dzie zauważalnie wyższy, niż w „niesurowcowym”, jeśli nawet kierownictwo te−
go pierwszego nie prowadzi konsekwentnych działań w zakresie tworzenia przy−
jaznego klimatu inwestycyjnego, podczas gdy bardziej skromne tempo wzrostu
w drugim przypadku może być właśnie wynikiem wysiłków tamtejszej admini−
stracji. W ten sposób, do oceny polityki ekonomicznej regionalnych organów
władzy bardziej poprawne są wskaźniki, które charakteryzują właśnie politykę
ekonomiczną (inwestycyjną), a nie tylko tempo wzrostu gospodarczego czy po−
zyskiwanie inwestycji.
Ogólnie biorąc, idea stworzenia wspólnego dla wszystkich regionów (zarów−
no dawców jak beneficjentów) systemu oceny efektywności działania władzy wy−
konawczej wygląda w pełni nowoczesną i w zupełności odpowiada oficjalnemu
federalnemu kursowi na poprawę jakości życia rosyjskich obywateli. Jednak pro−
jekt Jakuszewa zawiera szereg tez, z założenia nie odpowiadających realnej
sytuacji politycznej i ekonomicznej, dlatego warto traktować go jedynie jako
wstępny plan, który wymaga dopracowania. Przejrzyście ilustruje to sytuacja
z oceną jakości usług mieszkaniowo−komunalnych dla ludności. W szczególności,
członkowie grupy roboczej Rady Państwa doszli do wniosku, że wszystkie przed−
siębiorstwa gospodarki mieszkaniowo−komunalnej w kraju powinny być zamie−
nione w spółki i działać w warunkach konkurencji rynkowej, podczas gdy obecnie
rynek usług komunalnych działa w ramach monopolu państwowego, który jest nie−
bagatelnym czynnikiem hamowania reformy tej sfery. Krytykę budzi również
i wspomniane „uśrednione” podejście, nie uwzględniające regionalnej specyfiki
przy olbrzymiej ilości kryteriów, komplikującej procedurę oceny. „Średnie wskaź−
niki”, według intencji autorów projektu, powinny dać bodziec do bardziej efek−
tywnej działalności administracji prowincji dotowanych, jednak kosztem jakich re−
sursów w tym przypadku powinien zostać osiągnięty „przełom” pozostaje nieja−
sne. Ponadto, trudno jest prognozować, na ile uogólnione dane statystyczne będą
odzwierciedlały realną sytuację, nie mówiąc już o tym, że jakość pracy urzędni−
ków w terenie często zmusza do postawienia zasadniczego pytania o wiarygod−
ność „oficjalnych” danych.
197
Drugi projekt w sferze oceny działalności administracji podmiotów federacji
to program kontroli ekonomicznej, opracowany przez urzędników Minister−
stwa Finansów na czele z Aleksiejem Kudrinem. Nie godząc się na przekazanie
regionom dodatkowych źródeł dochodów, szef resortu zaproponował, aby stosun−
ki międzybudżetowe były doskonalone innymi sposobami, w szczególności: przez
poprawę jakości zarządzania finansami regionalnymi (to znaczy przez wdraża−
nie nowych metod planowania budżetowego) i stymulowanie regionów do po−
większania własnych dochodów. W tym celu planuje się, przede wszystkim,
zmianę metodyki udzielania federalnej pomocy finansowej. „Istniejący system sty−
muluje konsumpcjonizm” – wyjaśnił wiceminister finansów Anton Siłuanow
w wywiadzie prasowym. Jednocześnie sukcesy finansowe nie będą równoznaczne
z całkowitym wycofaniem federalnych transferów: jeśli region osiągnął wskaźni−
ki wzrostu przekraczające wartości średnie, to wolumen pomocy CF nieco się
zmniejszy.
Zgodnie z planami Ministerstwa Finansów, stopień względnej autonomii fi−
nansowej regionów będzie bezpośrednio powiązany z poziomem własnego za−
bezpieczenia budżetowego. Podmiotom, które otrzymują federalne dotacje w wy−
miarze mniejszym niż 20% ich własnych dochodów, będzie „pozwolone
na wszystko to, co nie jest zabronione w kodeksie budżetowym”. Regiony, w któ−
rych budżecie udział pomocy CF stanowi 20−60% własnych dochodów (a takich
jest większość), będą miały ograniczone wydatki na tworzenie struktur władzy,
oraz możliwości określania wielkości płac pracowników sfery budżetowej. Wresz−
cie, podmioty, które otrzymują od CF ponad 60% własnych dochodów, będą dzia−
łać praktycznie pod kontrolą Ministerstwa Finansów: administracje lokalne będą
obowiązane do zawierania z ministerstwem umów, w których planuje się wymie−
nić wszystkie zastosowane wobec nich ograniczenia, włącznie z udzielanymi im
ulgami. Ponadto, budżety tych regionów będzie miała prawo kontrolować Izba
Obrachunkowa FR. Propozycji, zgłoszonych jeszcze w połowie 2005 r. przez peł−
nomocnego przedstawiciela prezydenta w Południowym Okręgu Federalnym
Dmitrija Kozaka w sprawie wprowadzenia zewnętrznego zarządzania finansami
w najbardziej dotacyjnych regionach Ministerstwo Finansów nie popiera, ponie−
waż czasowa administracja może sprawować jedynie funkcje audytorskie, nie zaś
stymulować wzrostu bazy dochodów. Jednak, w odróżnieniu od metodyki zapro−
ponowanej przez grupę roboczą Rady Państwa, program Ministerstwa Finansów
na poziomie federalnym jak dotąd nie został przyjęty do realizacji.
Innym przejawem dążenia Centrum do zaostrzenia kontroli nad działaniami
władz regionalnych jest wniesienie pod obrady deputowanych Dumy Państwowej
198
(26 września) rządowego projektu ustawy mającej znacznie uprościć procedu−
rę przedterminowego wygaśnięcia pełnomocnictw gubernatorów. Zgodnie ze
zgłoszonymi przez Ministerstwo Sprawiedliwości poprawkami do szeregu posta−
nowień kodeksu karnego i karno−procesowego prezydent może otrzymać prawo
do usunięcia gubernatorów ze stanowiska bezpośrednio po postawieniu im oskar−
żenia z dowolnego paragrafu, niezależnie od wagi wnioskowanego przestępstwa.
Co więcej, sytuację regionalnego lidera podejrzanego o naruszenie prawa skompli−
kuje przyjęcie poprawek, zwłaszcza jeśli jego działalność będzie rozpatrywana
w kontekście „wspierania terroryzmu”. Tego rodzaju działania logicznie wpisu−
ją się w kurs na wzmacnianie „pionu władzy”, w ramach którego przed dwoma
laty zostały zniesione bezpośrednie wybory gubernatorów i w zupełności odpo−
wiadają głównym priorytetom federalnej polityki regionalnej, z których naj−
ważniejsze jest zachowanie wysokiego poziomu sterowalności procesami poli−
tycznymi w podmiotach federacji w przededniu kampanii wyborów parlamentar−
nych i prezydenckich w następnym cyklu elektorskim.
Zaproponowane poprawki do art. 114 kodeksu karno−procesowego FR dają
Władimirowi Putinowi prawo odwołania na wniosek prokuratora generalnego gu−
bernatorów z pełnionej funkcji za spowodowanie naruszenia prawa niezależnie
od stopnia winy. Obecnie przeprowadzenia takiej procedury jest możliwe jedynie
w przypadku, jeśli śledztwo prokuratury wobec działalności regionalnego lidera
dotyczy ciężkich lub szczególnie ciężkich przestępstw. W notatce załączonej
do tekstu projektu ustawy, niezbędność tego rodzaju zaostrzenia wyjaśniono w na−
stępujący sposób: „Proponowana sankcja będzie sprzyjać umacnianiu pionu wła−
dzy w FR, jak również wywrze dodatkowy dyscyplinujący wpływ na wskazaną ka−
tegorię osób funkcyjnych”.
Działanie większości zgłoszonych poprawek do kodeksu karnego również
bezpośrednio dotyczy odpowiedzialności szefów regionów za dopuszczone „nie−
doróbki” zarządzania. W szczególności, przewiduje się zaostrzone kary z artyku−
łów „Fałszerstwo dokumentów służbowych” i „Zaniedbanie”. W pierwszym przy−
padku przewidywane są kary pieniężne w wysokości od 100 do 500 tysięcy rubli,
a możliwy okres pozbawienia wolności – do 4 lat. Natomiast w ramach obowiązu−
jącego prawa za wprowadzenie do oficjalnych dokumentów świadomych przeina−
czeń lub fałszywej informacji urzędnik może być ukarany kwotą nie wyższą niż 80
tysięcy rubli; pozbawienie wolności jest możliwe na okres dwóch lat, ale jedynie
w przypadku jeśli sąd udowodni, że naruszenie prawa zostało dokonane „z powo−
du korzyści własnej lub innego osobistego zainteresowania”. Poprawki wyklucza−
ją konieczność podobnego dowodu: wystarczy powołać się na to, że jego działal−
199
ność „spowodowała istotne naruszenie praw i interesów prawnych obywateli”. Po−
dobnym sformułowaniem objęty został także artykuł „Zaniedbanie”, jednak sank−
cje karne w tym przypadku pozostają niezmienione.
Szef Waszego regionu podczas swojej kadencji spowodował poważne
naruszenia prawa?
(Fundacja „Opinia społeczna”, sierpień 2006)
tak
nie
trudno powiedzieć
Powodem wprowadzenia wymienionych zmian w ustawodawstwie, jak
wynika z tekstu notatki, jest konieczność zastosowania nowych środków
do walki z aktywnością terrorystyczną, która „stanowi poważne zagrożenie dla
bezpieczeństwa narodowego Rosji”. Według urzędników Ministerstwa Sprawie−
dliwości, właśnie nieefektywna praca osób na odpowiedzialnych stanowiskach
w regionalnych administracjach ułatwia dokonywania aktów terroru i prze−
szkadza przeprowadzeniu „działań prewencyjnych”. Niesumienne podejście
urzędników do własnych obowiązków, zdaniem autorów projektu ustawy, prowa−
dzi do „otwartej propagandy” idei ekstremistycznych i nacjonalistycznych, pobu−
dzania wśród ludności braku zaufania do organów władzy państwowej, wywołuje
„poczucie bezprawia” wśród terrorystów i pozwala „na niezakłóconą rekrutację
do organizacji terrorystycznych nowych członków, w tym również dysponujących
takimi czy innymi pełnomocnictwami władzy”.
Przyjęcie „lokalnych” środków administracyjnych wobec elit regionalnych
w warunkach, kiedy oficjalnie została zakończona operacja kontrterrorystyczna,
zakłada uzyskanie najmniej dwóch efektów politycznych. Z jednej strony, za−
ostrzenie odpowiedzialności za przestępstwa funkcyjne razem z przedstawionym
200
uzasadnieniem pozwala minimalizować teoretycznie możliwe przejawy „frondy”
ze strony przedstawicieli korpusu gubernatorskiego, zwiększając ich uzależnienie
od ośrodka podejmowanych decyzji „kadrowych” w postaci Administracji Prezy−
denta FR. Z drugiej strony, daje to możliwość przeniesienia znacznej części odpo−
wiedzialności za sytuację w sferze zapewnienia bezpieczeństwa obywateli z fede−
ralnych struktur „siłowych” na kierownictwo regionalnej władzy wykonawczej
– przynajmniej, w przestrzeni publicznej. Tym samym ułatwione jest poszukiwa−
nie winnych w przypadku nowego zaostrzenia aktywności ekstremistycznej, co
powinno sprzyjać zmniejszaniu możliwych strat image’u kierownictwa federalne−
go w przypadku „niesystemowego” rozwoju wydarzeń w przededniu kampanii
wyborczej 2007−2008.
9.1. Reformy federalne na regionalnym poziomie
Jednym z głównych kierunków realizacji inicjatyw federalnych na poziomie
regionalnym w 2006 r. było „scalanie” regionów. Oficjalne uzasadnienie koniecz−
ności wcielania w życie tego rodzaju projektów zakłada tworzenie podmiotów
z efektywnym systemem zarządzania i silną gospodarką, opartą na realizacji stra−
tegicznych prerogatyw prowincji wchodzących w skład regionu. Dla wykonania
tego zadania przewiduje się zredukowanie liczby deficytowych podmiotów fede−
racji, m.in. drogą włączania mniejszych, gospodarczo „niezdolnych do działania”
regionów, wymagających stałego dopływu środków z budżetu federalnego,
w skład większych i pomyślnie działających (przykładem takiego połączenia jest
utworzenie Kraju Permskiego i Kraju Krasnojarskiego). Celowym wydaje się rów−
nież taki argument kierownictwa federalnego, jak konieczność komasacji tak zwa−
nych „matrioszkowych” podmiotów federacji w celu podniesienia efektywności
zarządzania. Jednocześnie, z punktu widzenia interesów Centrum, jednym z naj−
ważniejszych wyników realizacji inicjatyw zjednoczeniowych powinno być
uproszczenie kontroli nad wykorzystaniem potencjału resursów regionów.
Procesy łączenia podmiotów federacji stały się konsekwentną kontynuacją kursu
na redukcję bezpośredniego subsydiowania prowincji „opóźnionych” w rozwoju
ekonomicznym przez centrum federalne: dotowane wcześniej wprost z Centrum
regiony w 2006 r. zaczęły otrzymywać dotacje z budżetu obwodów i krajów,
w których skład wchodzą.
201
„Scalanie” regionów: projekty i rezultaty
Data
Podmioty federacji
obwód permski
07.12.2003
i Komi−Permiacki O.A.
Plany realizacji / wyniki referendum
„Za” połączeniem głosowało: 84% przybyłych
do punktów wyborczych w obwodzie, 89,7%
– w O.A. Od 1 grudnia 2005 r. w składzie FR
pojawił się nowy podmiot – Kraj Permski
„Za” połączeniem głosowało: w Kraju Krasnojarskim
Kraj Krasnojarski, Ewenkijski
– 92,4%, na Tajmyrze – 69,95%, w Ewenkijskim
17.04.2005
i Tajmyrski (Dołgano−Nieniecki) O.A. O.A. – 79,87%. Zjednoczony Kraj Krasnojarski
oficjalnie istnieje od 1 stycznia 2007.
23.10.2005 obwód kamczacki i Koriacki O.A.
16.04.2006
„Za” połączeniem głosowało: 84,99% w obwodzie,
89,04% – w O.A. Kraj Kamczacki powinien być
utworzony prawnie 1 lipca 2007 r.
„Za” połączeniem głosowało: 89,77% mieszkańców
obwód Irkucki i Ust−Ordyński Buriacki
obwodu, 97,74% – okręgu. Nowy podmiot pojawi się
O.A.
na mapie FR 1 stycznia 2008 r.
Kraj Ałtajski i Republika Ałtaj
Głosowanie w sprawie „powiększenia” jest planowa−
ne na grudzień 2007 r.
obwód czytyjski i Agiński Buriacki
O.A.
Głosowanie w sprawie „powiększenia” ma się odbyć
wiosną 2007 r.
Kluczowym czynnikiem który określał tok rozwoju procesu „scalania” regio−
nów w roku ubiegłym była konieczność wzmocnienia stabilności przed cyklem
wyborczym 2007−2008. Jak wykazała praktyka, jedynie pierwsze projekty połą−
czeniowe charakteryzowały się względną bezkonfliktowością, następnie zaś ob−
serwowano wzrost aktywności organizacji społecznych, sprzeciwiających się li−
kwidacji autonomii (dotyczy to, przede wszystkim, okręgów autonomicznych).
Warto odnotować, że wybór okręgów autonomicznych jako przedmiotów „po−
większenia” warunkują dwie zasadnicze przyczyny: mała liczba ludności
i (w ponad połowy przypadków) skrajnie niski poziom rozwoju gospodarczego.
Jednak w toku konsekwentnej realizacji inicjatywy prezydenta poza polem uwagi
kierownictwa federalnego pozostaje tak ważny aspekt, jak czynnik etniczny, któ−
rego działanie w okręgach autonomicznych przejawia się nie mniej silnie, niż w re−
publikach narodowościowych. Jak wykazuje analiza porównawcza, w dwu O.A.
ludność, od której pochodzi nazwa okręgów (tytułowa), jest dominująca liczebnie,
w pięciu następnych – stanowi prawie jedną czwartą mieszkańców, a co więcej,
202
ten odsetek wykazuje trwałą tendencję wzrostową we wszystkich okręgach, z wy−
jątkiem Komi−Permiackiego, z powodu wyższego poziomu liczby urodzeń i mi−
gracyjnego odpływu Rosjan.
Udział tytułowej ludności w składzie mieszkańców okręgów autonomicznych
Okręg autonomiczny
Udział tytularnych ludności w składzie mieszkańców
okręgów autonomicznych (w %)
2002 r.
1989 r.
Agiński Buriacki
62,5
54,9
Komi−Permiacki
59,0
60,2
Ust−Ordyński
39,6
36,3
Koriacki
26,7
16,5
Czukocki
23,5
7,3
Ewenkijski
21,5
14,0
Tajmyrski (Dołgano−Nieniecki)
21,5
13,2
Nieniecki
18,7
11,9
Jamało−Nieniecki
5,2
4,2
Chanty−Mansijski
1,9
1,4
Źródło: „Niezawisimaja gazieta”
Problem uwzględnienia interesów ludności tytułowej jest szczególnie ak−
tualny w odniesieniu do najliczniejszego w Syberyjskim Okręgu Federalnym
buriackiego etnosu. Łączenie buriackich okręgów autonomicznych z obwodami
prowokuje zauważalny wzrost napięcia społecznego – ta tendencja wiąże się,
przede wszystkim, z uwarunkowaniami historycznymi etno−kulturalnego rozwoju
Buriatów. Chodzi o to, że obecnie już po raz drugi dokonuje się „przymusowej”
zmiany ukształtowanego areału zamieszkiwania tego ludu po „przesunięciu” gra−
nic w 1937 r. Warto także wziąć pod uwagę, że Buriaci stanowią jedyną etniczną
społeczność w Rosji, której członkowie są „podzieleni” granicami trzech podmio−
tów federacji (Republiki Buriacji, Ust−Ordyńskiego Buriackiego O.A. i Agińskie−
go Buriackiego O.A.). Ten status, utrzymujący się przez długi czas, tradycyjnie
prowokuje wzrost świadomości etnicznej.
Dodatkowym czynnikiem, który komplikuje sytuację jest to, że w miejscowo−
ściach wiejskich regionów „rosyjskich” sytuacja społeczna z powodu długiego
utrzymywania się procesów starzenia się ludności i marginalizacji struktury spo−
łecznej jest o wiele bardziej złożona, niż w okręgach buriackich, które dają przy−
kład dosyć żywotnej wiejskiej społeczności etnicznej. Łączenie takich terytoriów
203
z reguły prowadzi jedynie do przyspieszenia procesów rozpadu tradycyjnych form
organizacji społecznej, a ponieważ kultura miejska na Zabajkalu jest rozwinięta
słabo, to można wątpić, czy są dzisiaj możliwe pozytywne formy modernizacji
sposobu życia w przeważającej mierze wiejskiej ludności komasowanych okrę−
gów. W związku z tym wydaje się, że polityczna celowość „powiększania” tery−
toriów powinna być uzupełniona uwzględnianiem etno−politycznych ryzyk
danego procesu. Jednak analiza polityki CF w tej sferze pozwala sądzić, że te
czynniki raczej pozostają poza nawiasem.
Wyrazistym przykładem podobnych kontrowersji są przygotowania do prze−
prowadzenia referendum w sprawie zjednoczenia obwodu irkuckiego i Ust−Ordyń−
skiego Buriackiego O.A., w trakcie których w Buriacji rozwinął się ruch przeciw−
ników „scalania” z aktywistami regionalnego zjednoczenia młodych naukowców
na czele, którzy wzywają do przywrócenia „sprawiedliwości historycznej” i niedo−
puszczenia do dyskryminacji przedstawicieli narodu buriackiego. Trzeba powie−
dzieć, że jeśli w okręgu poważną przeszkodą w efektywnym przeprowadzeniu gło−
sowania był wzrost nastrojów protestacyjnych, stymulowany działalnością buriac−
kich organizacji narodowościowych, to w obwodzie takim czynnikiem do ostatniej
chwili pozostawał niski poziom zainteresowania mieszkańców, do zmiany które−
go wyraźnie nie wystarczyła kampania agitacyjna, prowadzona przez administra−
cję Aleksandra Tiszanina przy udziale wszystkich głównych partii politycznych.
Niepowodzenia irkuckiego kierownictwa w sferze realizacji federalnego zada−
nia „scalania” były uwarunkowane zarówno oczywistą ograniczonością „ad−
ministracyjnych” metod stymulacji aktywności elektoralnej (masowe tworze−
nie organizacji społecznych popierających zjednoczenie itd.), jak też polityczną
„słabością” gubernatora Tiszanina, ktory nie potrafił zarówno wykazać się efek−
tywnością zarządzania, jak też wypracować konstruktywnej współpracy z przed−
stawicielami głównych grup biznesu w regionie. W tym kontekście całkowicie lo−
giczna wydaje się ostra krytyka prezydenta pod adresem działalności władz irkuc−
kich na naradzie z udziałem szefów regionów w Moskwie: jak podkreślił Władi−
mir Putin. „sytuacja społeczna w obwodzie irkuckim była i pozostaje niepomyśl−
na”, poziom życia ludności poniżej ogólno federalnego, poziom przestępczości
– wyżej itd.
Merytorycznie kampania agitacyjna administracji Tiszanina (w szczególności
w końcowym etapie przygotowań do referendum) skupiała się wokół jednego
głównego tematu – protestu przeciwko budowie pierwszego odcinka rurociągu
„Syberia Wschodnia – Ocean Spokojny” (SWOS) przez teren strefy ochronnej
Bajkału. Przy czym, w masowych imprezach protestacyjnych aktywnie uczestni−
204
czył sam gubernator. Nie mogąc liczyć na liczące się poparcie referendum ze
strony regionalnych grup finansowo−przemysłowych Aleksander Tiszanin
wolał apelować bezpośrednio do opinii społecznej. Powód do podniesienia po−
pularności gubernatora został wybrany nader pomyślnie – przy udziale miejsco−
wych organizacji naukowych, studenckich i ekologicznych, a także partii politycz−
nych – od Partii Narodowo−Bolszewickiej do Jednej Rosji – w Irkucku odbyła się
seria wielotysięcznych akcji protestu pod hasłem „Powiedz nie!” Transniefti.
W szczególności, management spółki – głównego operatora projektu SWOS został
oskarżony o manipulowanie wynikami ekspertyzy geo−ekologicznej i nieprzestrze−
ganie norm prawnych przy opracowaniu projektu. W rezultacie, zdaniem przedsta−
wicieli „drużyny” gubernatora, obiektywna analiza ryzyk ekologicznych została
zamieniona przez „lobbowanie potrzebnego rozwiązania z wykorzystaniem
wszystkich instrumentów nacisku administracyjnego”. Tiszanin przypominał tak−
że o istnieniu alternatywnych wariantów trasy ropociągu – na przykład wzdłuż rze−
ki Leny (Ust−Kut – Kireńsk – Leńsk), to znaczy z ominięciem Grzędy Bajkalskiej
na terenie Platformy Syberyjskiej. Tym nie mniej, podkreślamy, że w tym przy−
padku kwestia celowości wyboru tego bądź innego wariantu przebiegu ruro−
ciągu naftowego miała znaczenie drugorzędne – głównym zadaniem irkuckiej
administracji było „przełączenie” uwagi społeczeństwa z dyskusji o przyszłym sta−
tusie ludności buriackiej na walkę o ratowanie Bajkału jako „jednej czwartej świa−
towych zasobów słodkiej wody”.
Niedostateczna efektywność wykorzystania resursu administracyjnego
w przygotowaniach do głosowania w połączeniu z negatywnymi wynikami wyko−
rzystania retoryki, apelującej do uczuć przedstawicieli mniejszości narodowej,
spowodowała realną groźbę uzyskania niedostatecznego wyniku glosowania
w sprawie utworzenia zjednoczonego obwodu irkuckiego. W tych warunkach kie−
rownictwo federalne było zmuszone do bezpośredniego włączenia się do pro−
cesu „scalania”: 1 kwietnia z gubernatorami Aleksandrem Tiszaninem i Waleri−
jem Malejewem odbył spotkanie zastępca kierownika Administracji Prezydenta
Władysław Surkow, zaś 5 kwietnia odbyła się wspomniana narada szefów regio−
nów z Władimirem Putinem. Nie wygłaszając bezpośrednich ocen pracy admini−
stracji obwodu i okręgu autonomicznego zastępca szefa Administracji Prezydenta
przypomniał o wielkiej odpowiedzialności za wynik głosowania. „Boję się myśleć,
co będzie z tymi osobami z kierownictwa, które zawalą kampanię” – powiedział.
Z kolei Władimir Putin w trakcie narady z regionalnymi urzędnikami odpo−
wiedzialnymi za „scalanie” wykonał ruch bez precedensu w celu podniesienia
aktywności elektoralnej. Prezydent oznajmił o zamiarze podpisania dekretu o do−
205
datkowych środkach wsparcia jeszcze nie powstałego połączonego podmiotu fede−
racji. Mowa była o stworzeniu infrastruktury społecznej, rozwoju energetyki,
przede wszystkim elektroenergetyki, a także o dodatkowym finansowaniu w in−
nych dziedzinach, gdzie „federacja może i powinna wesprzeć”. Ponadto, na nara−
dzie podjęto decyzję o przekazaniu na własność obwodu dwu zakładów hydrolizy,
których 51% akcji na ten moment należało do federacji. Wreszcie, w trakcie spo−
tkania z prezydentem zostały rozwiązane kwestie związane z budową irkuckiej ob−
wodnicy i dokończeniem budowy mostu przez Angarę. Tym samym Centrum fak−
tycznie wydało zgodę na spełnienie wszystkich warunków, które wcześniej, jesz−
cze w czasie gubernatorstwa Borysa Goworina, wysuwała irkucka administracja
w charakterze przesłanek procesu zjednoczeniowego.
Tak więc, pozytywne przeprowadzenie irkuckiego referendum w znacz−
nej mierze było wynikiem bezprecedensowej w swojej skali ingerencji federal−
nej. Jednak „czynnik etniczny”, związany z aktywnością elit narodowościowych
w sferze obrony własnych interesów, pozostaje aktualny i perspektywy realizacji
innych projektów zjednoczeniowych w przedwyborczym 2007 roku na razie
pozostają nieokreślone.
W ubiegłym roku ponownie na porządku dnia stanęła sprawa możliwości
„scalenia” Kraju Ałtajskiego i Republiki Ałtaj (RA). Jako uzasadnienie celo−
wości realizacji tego projektu na poziomie federalnym wysuwa się fakt, że do 1991
roku Kraj Ałtajski i RA tworzyły jedno terytorium. Kluczowym czynnikiem jest
charakterystyczne dla polityki regionalnej jako całości dążenie CF do „optyma−
lizacji” wydatków na rozwój terytoriów „depresyjnych”. Według danych Cen−
trum Polityki Fiskalnej, wartość produktu regionalnego brutto na głowę ludności
w obu podmiotach jest kilkakrotnie niższa od wskaźników ogólnorosyjskich
i większą część wydatków obydwa regiony finansują transferami z budżetu fede−
ralnego, stąd też nie można tutaj liczyć na wcielenie w życie koncepcji „lokomo−
tyw wzrostu”. Co więcej, z powodu wysokiego stopnia dotacyjności budżetów lo−
kalnych również można wątpić w możliwość realizacji istniejących projektów roz−
woju regionalnego bez dodatkowego finansowania ze strony CF. Niemałe znacze−
nie ma także czynnik geograficzny: Republika Ałtaj leży „na skrzyżowaniu” gra−
nic Rosji, Kazachstanu, Chin i Mongolii, zjednoczenie podmiotów w określonym
stopniu motywowane jest więc zadaniami strategicznymi.
Jednak federalna inicjatywa w sprawie zjednoczenia Ałtaju na razie nie
znajduje zrozumienia u przedstawicieli regionalnych elit. Przede wszystkim,
dotyczy to Republiki Ałtaj, której 31% ludności stanowią przedstawiciele ludno−
ści tytułowej. 31 października przeciwko „scalaniu” jednocześnie wystąpiły Ku−
206
rułtaj Narodu Ałtajskiego (organizacja społeczna, reprezentująca interesy koronnej
ludności republiki), ruch „Za republikę!”, który jako swój główny cel głosi „obro−
nę konstytucyjnego statusu RA”, oraz korpus deputowanych parlamentu (Zgroma−
dzenia Państwowego) Górnego Ałtaju. Wspólną postawę deputowanych ogłosił
wice−spiker Nikołaj Tajtakow, który podkreślił, że rozpoczęty proces likwidacji
republiki jest prowadzony „bez uwzględnienia tradycji narodowo−historycznych
i celowości społeczno−gospodarczej”, zaś „dalszy ruch w tym kierunku niesie za−
grożenie dla stabilności Rosji oraz wzrostu napięcia społecznego”. Po przyjęciu
przez Zgromadzenie Państwowe dokumentu w sprawie nienaruszalności statusu
Górnego Ałtaju jako podmiotu FR w stolicy republiki odbył się wiec przeciwko
„scalaniu” z udziałem około 5 tysięcy osób, który stał się największą imprezą po−
lityczną od początku lat 1990. Jednocześnie przedstawiciele innej organizacji spo−
łecznej „Ene Tił” (Matka−ziemia) przygotowali apel do międzynarodowych orga−
nizacji obrony praw człowieka w celu zwrócenia uwagi społeczności światowej
na proces „przymusowego” łączenia obu regionów.
Skład etniczny ludności komasowanych podmiotów
(według danych ogólnorosyjskiego spisu ludności 2002 r.)
Rosjanie
Ałtajczycy
Kazachowie
Republika Ałtaj
Niemcy
Ukraińcy
Kraj Ałtajski
Z analizy sytuacji wynika, że podobna skala aktywności obrońców interesów
ludności tytułowej była bezpośrednim skutkiem poparcia działalności licznych or−
ganizacji i ruchów przeciwnych zjednoczeniu ze strony elit RA. Kluczową rolę
w tym przypadku odgrywają interesy gospodarcze przedstawicieli mniejszości
207
narodowej: według danych kierownictwa Górnego Ałtaju, region rozwija się
znacznie bardziej dynamicznie w porównaniu do sąsiedniego podmiotu. W związ−
ku z tym, bardziej wysoko oceniany jest również potencjał resursów RA i miejsco−
we elity całkowicie przewidywalnie występują przeciwko prawdopodobnemu po−
działowi strumieni finansowych, związanemu ze „scalaniem” prowincji. Czynnik
etniczny tradycyjnie występuje jako efektywny mechanizm mobilizacji ludno−
ści w celu poparcia idei odpowiadających interesom establishmentu politycznego.
W opisanym kontekście szczególną aktualność zyskuje problem efektywno−
ści gubernatorów wyznaczonych przez CF. Rzecz w tym, że w sytuacji, kiedy
dominujący wpływ na przyjęcie kluczowych decyzji na poziomie regionalnym
wywierają elity narodowościowe, to gubernator−„Wariag” (jakim jest, w szczegól−
ności, były inspektor federalny Aleksander Bierdnikow) w rzeczywistości pozba−
wiony jest możliwości wywierania wpływu na głównych graczy i jest zmuszo−
ny szukać kompromisu z największymi grupami interesów. Właśnie tym tłu−
maczy się „wahania” postawy szefa RA wobec celowości „scalania”. Jeszcze la−
tem ubiegłego roku Bierdnikow oświadczył, że nie widzi niezbędnych przesłanek
dla zjednoczenia z Krajem Ałtajskim, ponieważ obydwa regiony są wysoko doto−
wane. Ten punkt widzenia, jak powiedział, przedłożył na piśmie Władimirowi Pu−
tinowi. Jednocześnie gubernator przyznał, że w przedstawicielstwie pełnomocnym
prezydenta w Syberyjskim Okręgu Federalnym, z którego kierownictwem w oso−
bie Anatolija Kwasznina ałtajskie elity pozostają w bardzo napiętych stosunkach,
sprawa zjednoczenia jest w dalszym ciągu dyskutowana i dał do zrozumienia, że
będzie wykonywał polecenie prezydenta FR w sprawie zjednoczenia regionów, je−
śli takie nadejdzie.
Tak więc, zapewnienie pozytywnego wyniku ałtajskiego referendum staje
się niezwykle resursochłonnym zadaniem, natomiast „cena” krachu zakrojo−
nej na tak wielką skalę inicjatywy federalnej w okresie przedwyborczym bę−
dzie oczywiście bardzo wysoka. Bardzo odczuwalne straty może ponieść także
autorytet kierownictwa federalnego, z prezydentem włącznie, ponieważ właśnie
głowa państwa wystąpiła z inicjatywą „scalania terytoriów” jako jednego z głów−
nych kierunków polityki regionalnej CF. Biorąc to pod uwagę, dalszy przebieg
przygotowań do zjednoczenia będzie zależał od tego, na ile skuteczne okażą się
wysiłki szefa RA i przedstawicieli Administracji Prezydenta w sferze osiągnięcia
kompromisu z grupami elit Górnego Ałtaju. Przy pomyślnym rozwoju wydarzeń,
terminy przygotowań do głosowania, które początkowo planowano przeprowadzić
razem z wyborami deputowanych do Dumy Państwowej w grudniu 2007 roku,
mogą zostać wydłużone, natomiast w przeciwnym wypadku dla zapobieżenia dal−
208
szemu wzrostowi nastrojów protestu realizacja projektu może zostać przesunięta
na czas nieokreślony.
Bardziej pomyślnie układa się sytuacja wokół realizacji projektu utwo−
rzenia Kraju Zabajkalskiego z połączonego obwodu czytyjskiego i Agińskie−
go Buriackiego O.A. Podobnie jak w przypadku innych projektów „scalania”,
przedstawiona w przestrzeni publicznej motywacja tej decyzji wynika z pragnie−
nia regionalnych liderów aby „podnieść dostatek mieszkańców obwodu i okręgu”.
Jednocześnie z analizy dynamiki rozwoju regionów wynika, że utworzenie
Kraju Zabajkalskiego to nietypowy wariant potencjalnego zjednoczenia.
W tym przypadku, w przeciwieństwie do obwodu permskiego, czy irkuckiego, nie
mówiąc już o tak zasobnym finansowo podmiocie, jak Kraj Krasnojarski, podmiot
„mateczny” tradycyjnie odnosi się do terytoriów depresyjnych. Co więcej, w ostat−
nich latach tempo rozwoju regionalnego w obwodzie czytyjskim było znacznie
niższe od analogicznych wskaźników w autonomii. W sferze produkcji przemysło−
wej dynamika rozwoju Agińskiego Buriackiego O.A. również znacznie przewyż−
sza wskaźniki obwodu, co osiągnięto w znacznej mierze dzięki konsekwentnemu
kursowi administracji Baira Żamsujewa na redukcję dotacji z budżetu regionalne−
go poprzez pozyskiwanie wielkiego biznesu dla realnego sektora gospodarki.
Zjednoczenie tych regionów nie wydawało się efektywne, także z punktu wi−
dzenia wykorzystania potencjału resursów, ponieważ perspektywiczne rejony wy−
dobycia surowców znajdują się na terenie obwodu czytyjskiego. Całkowicie lo−
giczne jest, że szef administracji Agińskiego Buriackiego O.A. w ciągu ostatnich
lat występował jako pryncypialny przeciwnik idei „scalania”, tłumacząc swoją po−
stawę koniecznością zachowania autonomii narodowych oraz oczywistymi argu−
mentami ekonomicznymi. Jednak po konsultacjach z przedstawicielami Admini−
stracji Prezydenta FR kierownictwo agińskie musiało przyznać, że „sytuacja
w kraju się zmieniła” i zgłosić „dobrowolną inicjatywę”. Tak więc, zorganizowa−
nego oporu lokalnych elit w przypadku połączenia Agińskiego Buriackiego
O.A. i obwodu czytyjskiego nie powinno być, zaś poparcie federalnej inicjaty−
wy ze strony mieszkańców regionów można uważać praktycznie za zagwaran−
towane. Jedynym nieuwzględnionym czynnikiem, którego działanie na tym etapie
obiektywnie trudno jest prognozować, może być postawa kierownictwa Buriacji
z Leonidem Potapowem na czele, który jak dotąd nie uzyskał prezydenckiego „za−
ufania” (jego pełnomocnictwa kończą się w 2007 r.) Być może na poziomie fede−
ralnym będzie podjęta decyzja o zmianie władzy w republice i a w tej sytuacji Po−
tapow uzyska względną swobodę politycznego „manewru”, związanego z rozegra−
niem „karty narodowościowej” w „obronie interesów” największego w regionie
209
buriackiego etnosu. Buriackie ruchy społeczne już ogłosiły, że na okres kampanii
w sprawie referendum są gotowe przygotować miasteczko namiotów w celu zor−
ganizowania serii wieców protestu. Natomiast „rewanżowe” działania CF trady−
cyjnie będą miały charakter „stabilizacyjny”.
Można też przewidywać, że jeszcze jeden dyskutowany na poziomie federal−
nym projekt „scalania” obwodu archangielskiego i Nienieckiego O.A., uwzględ−
niający priorytety CF w toku przygotowań do przyszłych kampanii wyborczych,
będzie na pewno odłożony na okres po 2008 roku: elity „resursochłonnego” Nie−
nieckiego O.A. są bardzo skonsolidowane i tradycyjnie występują przeciwko
zmianie autonomicznego statusu okręgu. Ponadto, w roku ubiegłym konflikt mię−
dzy regionalnymi administracjami, związany z nieuregulowaniem stosunków mię−
dzybudżetowych, przeniósł się na poziom federalny. W toku przygotowań do pod−
pisania umowy o podziale pełnomocnictw między podmiotami na 2007 rok roz−
mowy wznawiano kilka razy kończąc je przyjęciem kolejnych apeli do prezyden−
ta, szefa rządu i deputowanych do Dumy Państwowej. W ten sposób kierownictwo
każdego z regionów próbowało wykazać inicjatywność swojej postawy z pozycji
własnych interesów gospodarczych. Dla administracji obwodu archangielskiego
z Mikołajem Kisielowem na czele priorytetowym zadaniem jest likwidacja deficy−
tu budżetowego: w 2006 roku niedobór środków wynosił ok. 2 mld rubli. Przy bra−
ku dodatkowych źródeł finansowania jedynym dostępnym sposobem powiększe−
nia bazy resursów jest nowy podział pełnomocnictw. Rozszerzenie kompetencji,
niezależnie od symbolicznego podwyższenia statusu, powinno przynieść dodatko−
we środki na realizację nowych pełnomocnictw, które obwód będzie mógł otrzy−
mać bezpośrednio z budżetu Nienieckiego O.A. Zdecydowanie negatywna reakcja
ustawodawców regiona−dawcy jest całkowicie prawidłowa: rozdział wpływów
z podatków i subsydiów federalnych grozi niewykonaniem programów socjal−
nych, zaplanowanych przez kierownictwo okręgu.
Podobne kontrowersje mają starą historię, jednak w końcu ubiegłego roku ad−
ministracja Kisielowa bardzo zaktywizowała wysiłki aby spowodować podjęcie
decyzji na swoją korzyść. Kluczowym czynnikiem, całkiem możliwe, była zmia−
na sytuacji wewnątrz elity Nienieckiego O.A. po usunięciu ze stanowiska pryncy−
pialnego stronnika zachowania autonomii okręgu, byłego gubernatora Aleksieja
Barinowa. W maju 2006 r. przeciwko szefowi okręgu została wytoczona sprawa
karna z par. 2 art. 159 kk FR (oszustwo na wielką skalę), później zmieniono kwa−
lifikację zarzutów na par. 3 art. 160 (zagarnięcie powierzonego majątku),
przy czym rozpatrywane w śledztwie epizody odnoszą się do czasu, kiedy eks−gu−
bernator stał na czele spółki Archangielskgeołdobycza (lata 1999−2000). Wybór
210
byłego głównego inspektora federalnego Nienieckiego O.A. Walerija Potapienki
na sukcesora Barinowa był znaczącym przykładem „awansowania” do regionu gu−
bernatora−„Wariaga”, którego jednym z głównych politycznych „atutów” na po−
ziomie federalnym będzie absolutna lojalność wobec Centrum. Podobna logika po−
dejmowania decyzji kadrowych była szczególnie aktualna w przypadku Nieniec−
kiego O.A., ponieważ regionalne elity wyróżnia zarówno dążenie do „samodziel−
ności”, jak też dosyć wysoki poziom „zwartości korporacyjnej”.
Podpisana 20 listopada umowa o podziale pełnomocnictw i stosunkach mię−
dzybudżetowych była wynikiem politycznego kompromisu. Nieniecki O.A. w bie−
żącym roku przekaże do budżetu obwodu 1,65 mld rubli i taka sama kwota będzie
skierowana do obwodu z budżetu federalnego. W budżecie okręgu na 2007 r. po−
zostanie 6,7 mld rubli. Pod warunkiem przekroczenia planu finansowego do obwo−
du archangielskiego wpłynie 70% dodatkowych dochodów okręgu, a Nieniecki
O.A. pozostawi sobie 30%. Administracja okręgu ma na koncie ponad 20 pełno−
mocnictw państwowych na swoim terenie. Warto zauważyć, że podpisanie doku−
mentu nie było ostateczną decyzją: umowa przewiduje podpisanie w 2007 r. pro−
tokołu uściślającego pewne parametry finansowe. Przy tym charakterystyczną
tendencją stało się konsekwentne zmniejszanie finansowych resursów nieniec−
kiej administracji: kwota 1,65 mld rubli dla budżetu okręgu, na pierwszy rzut
oka, nie jest zbyt istotna, ale w porównaniu z kwotami przekazanymi z Nieniec−
kiego O.A. do budżetu obwodu w 2005 r. (500 mln rubli), ten wskaźnik wzrósł po−
nad trzykrotnie (bez uwzględnienia 70% dodatkowych dochodów, które według
nowej umowy okręg będzie przekazywać budżetowi obwodowemu po przekrocze−
niu planu finansowego). W ten sposób potencjalnie możliwa jest faktyczna likwi−
dacja ekonomicznej autonomii Nienieckiego O.A. bez przeprowadzenia referen−
dum i innych niezbędnych procedur do „oficjalnego” połączenia regionów. A jeśli
wziąć pod uwagę, że elity Nienieckiego O.A. tradycyjnie prezentowały zdecydo−
wanie negatywny stosunek do istniejącego projektu zjednoczenia regionów, to nie
jest wykluczone, że na poziomie federalnym będzie podjęta decyzja aby roz−
począć „powiększanie” de facto, formalnie zachowując status okręgu autono−
micznego – w ostateczności, w krótkotrwałej perspektywie. Z punktu widzenia in−
teresów federalnych, priorytetowe jest rozwiązanie istniejących w regionie proble−
mów politycznych i ekonomicznych, dlatego tworzenie nowego podmiotu bardziej
celowe jest zaczynać już po 2008 roku.
211
Jaki jest Pana(i) stosunek do scalania regionów?
(Ogólnorosyjski Ośrodek Badania Opinii Społecznej, czerwiec 2006)
to ważne i aktualne zadanie
to potrzebne, ale nie na czasie
tego w ogóle nie warto robić
trudno powiedzieć
Na zakończenie warto wspomnieć o perspektywie zmiany ustawodawstwa,
regulującego proces „scalania” regionów. Na początku października w Radzie Fe−
deracji (RF) decyzją spikera Siergieja Mironowa została powołana grupa robocza,
której priorytetowym zadaniem było doskonalenie tego rodzaju norm. Przypo−
mnijmy, że wcześniej senatorzy prezentujący w RF regiony przygotowujące się
do zjednoczenia, niejednokrotnie występowali z inicjatywami w sprawie wprowa−
dzenia zmian do ustawy „O trybie przyjęcia do FR i utworzenia w jej składzie no−
wego podmiotu FR” z tym, żeby uprościć procedurę „scalania” i skoordynować
kwestie dotyczące finansowania budżetowego łączących się podmiotów. 12 paź−
dziernika stojący na czele grupy roboczej przewodniczący Komitetu ds. federacji
i regionalnej polityki RF Rafgat Ałtynbajew wystąpił z bezprecedensowym wnio−
skiem aby zrezygnować z referendów w sprawie zjednoczenia. Miałoby to znaczą−
co skrócić trwanie procesu „scalania”, jednak jeszcze bardziej ważne jest to,
że przyjęcie poprawki pozwoliłoby szefom regionów, odpowiedzialnym za re−
alizację najważniejszych projektów z punktu widzenia regionalnej polityki,
znacznie obniżyć prawdopodobieństwo „niesystemowego” rozwoju wyda−
rzeń, który może spowodować nieodwracalną szkodę ich politycznemu image
i rozwojowi kariery.
Treść proponowanej przez senatora Ałtynbajewa poprawki sprowadza się
do zamiany procedury referendum na głosowanie na zgromadzeniach ustawodaw−
czych łączących się podmiotów. W ten sposób, bezpośrednie uwzględnianie opinii
212
ludności tych terenów przy wcielaniu w życie inicjatywy federalnej nie będzie po−
trzebne. Według myśli senatora, niezbędny „element demokratyzmu” w ramach
nowego systemu podejmowania decyzji będzie jednak zachowany, ponieważ
„wszystko będzie zależeć od ludzi, wybranych przez samych obywateli w trakcie
ogólnonarodowych wyborów”.
Według oficjalnych komentarzy, propozycja szefa nowej grupy roboczej RF
jest wyłącznie jego „prywatną inicjatywą”. Jednocześnie, według informacji ze
źródła w Administracji Prezydenta, możliwość rezygnacji z przeprowadzenia
referendów w sprawie „scalania” od dłuższego czasu jest dyskutowana
na najwyższych piętrach władzy. W tym przypadku Siergiej Mironow, utwo−
rzywszy grupę roboczą pełni rolę „przewodnika” decyzji mających zapobiec nega−
tywnym skutkom procesu zjednoczeniowego, podobnych do tych, które już miały
miejsce w praktyce politycznej. Pośrednim potwierdzeniem tego może być fakt, że
na poziomie federalnym już były podejmowane próby „optymalizacji” ustawo−
dawstwa w sprawie komasacji prowincji: jesienią 2005 roku poprawki do wspo−
mnianej ustawy wniósł Władimir Putin. Warto przypomnieć, że pierwotnym wa−
riancie ustawa zakładała, że z inicjatywą zjednoczeniową formalnie powinny wy−
stąpić grupy inicjatywne obywateli stosownych podmiotów, a dopiero następnie
sprawę rozpatrywały regionalne zgromadzenia ustawodawcze, których przedsta−
wiciele po konsultacjach w Administracji Prezydenta podejmowali decyzję
w sprawie daty głosowania. Poprawki wniesione przez prezydenta przekazały pra−
wo występowania z inicjatywą „scalania” gubernatorom, którzy ponadto uzyskali
możliwość prowadzenia agitacji (pozwalało to znacznie zwiększyć efektywność
kampanii poprzez wykorzystanie „administracyjnego resursu”). Tworzenie grup
inicjatywnych było możliwe jedynie po zaaprobowaniu idei połączenia ze strony
prezydenta. Biorąc to pod uwagę można prognozować, że w średniookresowej per−
spektywie istnieje określone prawdopodobieństwo przyjęcia poprawek, znoszą−
cych obowiązek przeprowadzenia referendum. Faktyczna realizacja komasacji re−
gionów, poczynając od przygotowań i przeprowadzenia referendum, a kończąc
tworzeniem nowych organów władzy jest bardzo kosztownym przedsięwzięciem.
Wielkimi administracyjnymi kosztami brzemienne są też polityczne „wydatki”,
związane z zapobieganiem możliwym „komplikacjom” w procesie przygotowania
„opinii społecznej” do głosowania. Natomiast nowy system „scalania” regionów
pozwoliłby rozwiązać znaczną część tych problemów, ponieważ prawdopodobień−
stwo tego, że konstytucyjna większość jakiegoś regionalnego parlamentu skonso−
lidowanie wystąpi przeciw federalnej inicjatywie na danym etapie jest bliska zeru.
213
9.1.2. Specjalne strefy gospodarcze
W ubiegłym roku ważnym kierunkiem realizacji projektów federalnych
było tworzenie w regionach specjalnych stref gospodarczych (SSG). Ustawa
federalna „O specjalnych strefach gospodarczych w FR” zakładająca tworzenie
dwóch rodzajów stref – przemysłowo−produkcyjnych (o powierzchni nie większej
niż 10 kilometrów kwadratowych) oraz techniczno−wdrożeniowych (o powierzch−
ni do 2 km kw.) – była podpisana przez prezydenta 23 lipca 2005 roku. 28 listopa−
da został ogłoszony pierwszy konkurs wniosków regionalnych: kierownictwo Mi−
nisterstwa Rozwoju Gospodarczego i Handlu (MRGiH) rekomendowało do za−
twierdzenia projekty utworzenia SSG typu techniczno−wdrożeniowego w Zieleno−
gradzie (badania w dziedzinie mikroelektroniki), podmoskiewskiej Dubnej (fizyka
jądrowa), Sankt Petersburgu (technologie informatyczne oraz analityczna produk−
cja przyrządów), Tomsku (technologie jądrowe i nanotechnologie). W wyniku
konkursu strefy przemysłowe postanowiono utworzyć w Tatarstanie (miasto Jeła−
buga – produkcja części autobusowych z udziałem szeregu spółek zagranicznych,
oraz produkcja petrochemiczna) i obwodzie lipieckim (produkcja elektroniki go−
spodarczej z udziałem koncernu włoskiego Merloni oraz mebli). Tak więc, dzięki
rozwojowi branży niesurowcowych wybór „konkursowy” ma niewielkie od−
niesienia do pierwotnego traktowania SSG jako mechanizmów stymulujących
wzrost gospodarczy. Wdrażanie tych projektów w ciągu ubiegłego roku nie dało
widocznych wyników: według najbardziej optymistycznych prognoz, główna
część infrastruktury przyjętych do realizacji wniosków regionalnych będzie utwo−
rzona nie wcześniej, niż pod koniec 2007 roku. Co się zaś tyczy potencjalnych in−
westorów, to liczba rosyjskich i zagranicznych spółek, które zgłosiły chęć pracy
w strefach „specjalnych” jest dość duża (w tym Boeing, Motorola, General Mo−
tors, Siemens, Alcatel), jednak rezydentów zarejestrowanych w SSG jest na razie
dość mało). Wszystko to pozwala sądzić, że pozytywne efekty projektów SSG,
z punktu widzenia regionalnego rozwoju gospodarczego, mogą być osiągnięte naj−
wcześniej w długoterminowej perspektywie.
214
Jak Pan/i ocenia sytuację gospodarczą w Rosji?
(Ogólnorosyjski Ośrodek Badania Opinii Publicznej, kwiecień 2006 r.)
bardzo dobra
dobra
średnia
zła
bardzo zła
trudno powiedzieć
9.1.2.1 Projekty rozwoju infrastruktury turystycznej
Trzeba również podkreślić, że w ciągu ubiegłego roku zostały uchwalone
poprawki do ustawodawstwa, zakładające możliwość utworzenia SSG typu
turystyczno−rekreacyjnego. Na ich terenie jest możliwa eksploatacja złóż leczni−
czych wód mineralnych, borowin oraz innych kopalin użytecznych, zaliczonych
do kategorii leczniczych i wykorzystywanych do leczenia i profilaktyki chorób.
Za rezydentów turystyczno−rekreacyjnej SSG uznawani są przedsiębiorca indywi−
dualny albo firma komercyjna (z wyjątkiem przedsiębiorstwa unitarnego) zareje−
strowani na terenie jednostki komunalnej, w granicach której jest zlokalizowana
SSG, którzy z organami zarządzającymi SSG zawarli umowę o prowadzeniu dzia−
łalności turystyczno−rekreacyjnej.
Utworzenie „stref” typu turystyczno−rekreacyjnego w perspektywie
średnioterminowej powinno stać się głównym kierunkiem dalszego rozwoju
projektów SSG w regionach FR. Na początku grudnia komisja międzyresortowa
z przedstawicielami Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego na czele podsumowa−
ła konkurs wniosków regionalnych, ogłosiwszy siedem zwycięskich projektów,
które zostały zgłoszone przez administracje Kraju Ałtajskiego, Górnego Ałtaju,
Buriacji, obwodu irkuckiego, Kraju Krasnodarskiego, Kraju Stawropolskiego oraz
215
obwodu kaliningradzkiego. Jednak decyzja jeszcze nie jest ostateczna: w budżecie
na 2007 rok na utworzenie infrastruktury stref turystycznych przeznaczono tylko
1,1 mld rubli, dlatego pierwotnie planowano zatwierdzić nie więcej niż trzy pro−
jekty. „Bardzo skomplikowany wybór, nikogo nie można wyeliminować” – sko−
mentował decyzję komisji minister rozwoju gospodarczego German Gref. Alterna−
tywnie brano pod uwagę łączenie wniosków jednak zdaniem jednego z członków
komisji, zadanie to „jest trudne do realizacji”.
Główną osią sporu w dyskusji była kwestia finansowania perspektywicz−
nych projektów. Łącznie z budżetu federalnego na utworzenie SSG typu tury−
stycznego do 2006 roku planuje się przeznaczyć 44,5 mld rubli. Środki te zostaną
przeznaczone głównie na budowę i rekonstrukcję dróg, lotnisk, sieci elektrycz−
nych, systemów zaopatrzenia w gaz i wodę. Inwestycje prywatne powinny wy−
nieść 273 mlrd rubli. Zakłada się, że każda strefa „specjalna” będzie miała własną
specjalizację: na przykład w Irkucku planuje się rozwijać turystykę biznesową,
w Buriacji – turystykę narciarstwa alpejskiego oraz turystykę wodną, w Kraju Kra−
snodarskim – turystykę plażową. W ciągu dwóch trzech miesięcy od początku ro−
ku Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego powinno przedstawić rządowi do rozpa−
trzenia projekty postanowień dotyczące każdej ze stref. Natomiast w ciągu przy−
szłego roku administracje regionalne i samorządy muszą przygotować koncepcje
i biznes plany dotyczące utworzenia SSG, których przygotowanie będzie finanso−
wał budżet federalny.
Głównymi lobbystami idei utworzenia w Rosji SSG typu turystyczno−re−
kreacyjnego od początku było kierownictwo Kraju Krasnodarskiego z Alek−
sandrem Tkaczowem na czele oraz gubernator obwodu irkuckiego Aleksan−
der Tiszanin. Według niektórych danych, właśnie wnioski tych regionów, prze−
widujące rozwój strefy uzdrowiskowej w Soczi oraz zespołu turystycznego w re−
jonie Bajkału były rozpatrywane przez byłego szefa Federalnej agencji ds. zarzą−
dzania SSG Jurija Żdanowa jako najbardziej perspektywiczne. Spory Żdanowa
z ministrem finansów Aleksejem Kudrinem o kontrolę nad strumieniami finanso−
wymi, związanymi z utworzeniem SSG, nie przyniosły efektu. Dlatego liczba
„oficjalnie” zaplanowanych zwycięzców konkursu zmalała. Kierownictwo Mi−
nisterstwa Rozwoju Gospodarczego niejednokrotnie wypowiadało się o tym, że
„realne szanse” będą miały tylko trzy−cztery projekty, a być może i mniej, bo ja−
kość wniosków opracowanych przez administrację regionalną często pozostawia−
ła wiele do życzenia. Argumentacja gospodarcza w tym wypadku nie pozosta−
wia wątpliwości: zaplanowane w budżecie 1,1 mld rubli nie może wystarczyć
na realizację nawet kilku dużych projektów, jeżeli uwzględnić, że w rozwój infra−
216
struktury każdej strefy „turystycznej” w ciągu 3−5 lat trzeba będzie zainwestować
nie mniej niż 5 mld rubli.
Wdrożenie projektów stref turystyczno−rekreacyjnych jest związane
z szeregiem problemów obiektywnych. Koszty ich utworzenia są dość wysokie
(wystarczy uwzględnić konieczność rozwoju pełnowartościowej infrastruktury tu−
rystycznej, której posiadaniem nie mogą się pochwalić nawet najbardziej gospo−
darczo rozwinięte podmioty federacji), podczas gdy atrakcyjność inwestycyjna
w porównaniu do stref „specjalnych” innych typów jest mniejsza. Trzeba zauwa−
żyć, że brak ograniczeń powierzchni stał się przyczyną rezygnacji na terenie stref
rekreacyjnych z idei reżimu wolnego handlu, istniejącego w strefach przemysło−
wych i innowacyjnych. W charakterze „kompensacji” proponuje się rozszerzyć
sposób opodatkowania SSG produkcyjnych i techniczno−wdrożeniowych na rezy−
dentów turystycznych SSG. Mowa jest o 14−procentowym wymiarze łącznego po−
datku socjalnego (przy bazie podatkowej do 280 tysięcy rubli na każdą osobę fi−
zyczną), zastosowaniu do podstawy amortyzacji specjalnego współczynnika
do określania podatku od zysku firm, likwidacja 30−proc. ograniczenia na przeno−
szenie strat na kolejne okresy podatkowe oraz zwolnienie w ciągu pierwszych 5 lat
od płacenia podatku gruntowego i podatku majątkowego. Jednak te ulgi podat−
kowe nie pokrywają wydatków na realizację wniosków zgłoszonych przez re−
giony, tymczasem nie przewiduje się w najbliższym czasie gwałtownego wzro−
stu wielkości finansowania stosownych projektów z budżetu federalnego.
Perspektywy systematycznego niedostatecznego finansowania regionalnych
projektów turystycznych wyglądają na jeszcze bardziej rzeczywiste w świetle ak−
tywnej działalności lobbystycznej ministra transportu Igora Lewitina, który
przy poparciu Federalnej agencji ds. zarządzania SSG „promuje” najbardziej „re−
sursochłonny” aspekt idei SSG – utworzenie stref portowych. Jako główny opo−
nent Lewitina tradycyjnie występuje Aleksej Kudrin: powołując się na brak uza−
sadnień techniczno−gospodarczych Ministerstwo Finansów odmawia konsultacji
stosownego projektu ustawy, blokując tym samym przeprowadzenie kolejnego
przetargu. Poszukiwania kompromisu w trakcie możliwego połączenia wnio−
sków regionalnych na utworzenie turystycznych SSG znacznie komplikują
konflikty polityczne. Administracje podmiotów FR dążą do tego, by kontrolować
duże strumienie inwestycyjne i nie chcą zmniejszać swojego potencjału resursów
„dzieląc się” z sąsiadami. Odnośnie zaś ogólnych perspektyw realizacji projektu
warto uwzględnić to, że mechanizmy kontroli procesów gospodarczych na terenie
SSG na razie nie są ściśle określone – wiadomo tylko, że nowe strefy „specjalne”
będą tworzone przy obowiązkowym udziale struktur federalnych. A więc powsta−
217
je potencjalne niebezpieczeństwo rozwoju „obopólnie korzystnej” współpracy
na poziomie stosunków centralno−regionalnych, celem której będzie bardziej sku−
teczny lobbing interesów najbardziej wpływowych graczy i przekształcenia się tu−
rystycznych SSG w „ofszory regionalne”. Rolę szczególną może tu odegrać dąże−
nie elit regionalnych w przededniu wyborów federalnych 2007–2008 do zrekom−
pensowania sobie części wpływów politycznych, utraconych w trakcie tworzenia
się systemu „przydzielania pełnomocnictw”.
9.1.2.2. „Wyrok” na biznes hazardowy
Warto oddzielnie rozpatrzyć proces realizacji inicjatywy Władimira Putina,
przewidującej przeniesienie lokali hazardowych na „tereny wolne od zamiesz−
kania”. Idea ta została wypowiedziana przez głowę państwa na początku paździer−
nika ubiegłego roku na podstawie wyników przeprowadzonej przez służby porząd−
kowe kontroli kilku dużych moskiewskich kasyn, w trakcie której w działalności
tych lokali rozrywkowych ujawniono wiele naruszeń prawa. Już 20 grudnia depu−
towani Dumy Państwowej uchwalili projekt ustawy „O państwowej regulacji dzia−
łalności w dziedzinie organizacji i prowadzenia gier hazardowych”. Specjalne stre−
fy hazardowe będą tworzone od podstaw w obwodzie kaliningradzkim, Kraju Nad−
morskim, nad Morzem Azowskim i w Kraju Ałtajskim przewiduje się utworzyć
już w 2007 roku, natomiast poczynając od 2009 roku – zakazać funkcjonowania
lokali hazardowych gdziekolwiek poza tymi strefami. Jednocześnie przewiduje się
opracowanie projektów użytkowania gruntu i zabudowy, przygotowanie założeń
architektoniczno−budowlanych, wybudowanie obiektów, oddanie ich do użytku
i otrzymanie całej dokumentacji niezbędnych pozwoleń. Łącznie wydano w Rosji
ponad 6300 licencji na prowadzenie biznesu hazardowego. W 2005 roku obroty
wyniosły 5−6 mld USD. Liderami branży są Ritzio Entertainment Group (sieć
„Wulkan”), Storm International (zarządza siecią „Super Slots” oraz kilkoma kasy−
nami w Moskwie i Petersburgu) i spółka „Jackpott”. Jak wynika z komentarzy
uczestników rynku, w rzeczywistości zajmie to nie mniej niż 6−7 lat i realizacja
projektu ustawy w tej postaci, w jakiej został uchwalony, jest niemożliwa. We−
dług danych pochodzących ze źródła w komitecie Dumy Państwowej do spraw po−
lityki gospodarczej poprawkę o lokalizacji stref wyłącznie poza granicami terenów
zamieszkałych zainicjował rząd Moskwy ze względu na to, że „sale hazardowe
w mieście potęgują problemy społeczne”.
218
Jaki stosunek ma Pan/i do idei utworzenia stref hazardowych i zakazu
organizacji kasyn w innych miejscach?
(Fundacja „Opinia społeczna”, listopad 2006 r.)
pozytywny
negatywny
obojętny;
trudno odpowiedzieć
Zakłada się, że reforma branży hazardowej będzie przeprowadzona
w dwóch etapach. Poczynając od 1 lipca 2007 roku zaczną działać ograniczenia,
które powinny sprzyjać „koncentracji” biznesu hazardowego. Aktywa netto orga−
nizatora lokalu hazardowego muszą wynosić nie mniej niż 600 mln rubli, minimal−
na powierzchnia kasyna – 800 metrów kwadratowych, sala automatów do gier
– 100 metrów kwadratowych, sprzęt hazardowy powinien być własnością opera−
tora, minimalna ilość stołów do gry – 10, automatów – 50, przy czym zapewniony
technicznie procent wygranych nie może być mniejszy niż 90%, ograniczenie wie−
kowe dla pracowników i klientów – 18 lat. Lokale nie odpowiadające wymaga−
niom zostaną zamknięte. Termin wszystkich wydanych licencji na prowadzenie
działalności związanej z grami hazardowymi kończy się w 2009 roku, ponieważ
od odebrania prawa wydawania licencji Federalnej agencji do spraw kultury fi−
zycznej, sportu i turystyki (Rossport) 31 grudnia 2004 roku faktycznie nie są one
wydawane, zaś maksymalny termin ważności licencji wynosi 5 lat. W przyszłości
wydawaniem licencji ma się zająć na razie nieznany organ federalny. Granice stref
i tryb ich zarządzania będzie kontrolowany na poziomie podmiotów federacji.
Do 1 lipca 2007 roku władze regionalne mogą zadecydować o zakazie biznesu
hazardowego na swoim terytorium (z wyjątkiem stref hazardowych), co może
stworzyć dodatkowe możliwości dla rozwoju korupcji. W całości zakazane zo−
stają gry hazardowe w Internecie i przy pomocy środków łączności przenośnej.
219
Przed 1 lipca 2009 roku wszystkie lokale hazardowe Rosji muszą zostać sku−
pione w czterech strefach: obwodzie kaliningradzkim, Kraju Ałtajskim, Kraju
Nadmorskim oraz na granicy obwodu rostowskiego i Kraju Krasnodarskiego. Jak
podał mediom zastępca przewodniczącego komitetu Dumy Państwowej do spraw
polityki gospodarczej Władimir Mediński, głównym kryterium podczas wyboru
regionów było „życzenie władz lokalnych”, uwzględniano również położenie
geograficzne, perspektywy inwestycyjne, bliskość granicy, obecność lotnisk,
atrakcyjność turystyczną. Ważnym czynnikiem stała się również możliwość
ściągnięcia graczy zagranicznych. Takie podejście otwierało przed liderami regio−
nalnymi szerokie możliwości lobbingu własnych interesów. Dlatego nie dziwi to,
że chociaż liczba stref hazardowych początkowo była ograniczona, wnioski
w sprawie uczestnictwa w przetargu federalnym złożyły administracje 12 podmio−
tów. Warto zwrócić uwagę na to, że wśród nich pierwotnie nie było Kraju Krasno−
darskiego, który w rezultacie znalazł się wśród zwycięzców.
Podmioty Federacji, które oświadczyły o zamiarze ulokowania na swoim
terytorium strefy hazardowej
Region
Średnia pensja miesięczna (rub.)
Status gospodarczy regionu
Kraj Ałtajski
5800
Dotacyjny
Obwód Iwanowski
6150
Dotacyjny
Obwód Irkucki
10450
Dotacyjny
Obwód Kaliningradzki
8600
Dotacyjny
Republika Kałmucja
5200
Dotacyjny
Obwód Kamczacki
18150
Dotacyjny
Obwód Leningradzki
10100
Dawca
Obwód Moskiewski
11050
Dawca
Obwód Niżegorodzki
7700
Dotacyjny
Kraj Nadmorski
10380
Dotacyjny
Obwód Rostowski
7000
Dawca
Obwód Samarski
9000
Dawca
Źródło: „Niezawisimaja gazieta”
220
Ostre ograniczenie liczby stref w dużym stopniu było związane z koniecz−
nością podjęcia adekwatnych środków w odpowiedzi na działalność szeregu
administracji regionalnych, które podczas braku ustawodawstwa federalnego
regulującego działalność hazardową dążą do maksymalizacji własnych zy−
sków z gier hazardowych. Znamiennym przykładem może być polityka kierow−
nictwa republiki Tatarstan, które znalazło miejsce dla „rezerwatów” hazardowych
na terytorium regionu, co pozwoliło w znacznym stopniu dokonać redystrybucji
strumieni finansowych i stało się powodem wielu rozpraw sądowych. Budżety
większości regionów są deficytowe z powodu ograniczonej bazy podatkowej i sys−
tematycznego niedostatecznego finansowania znacznej części kompetencji, for−
malnie przekazanych na poziom regionalny i samorządowy. W tym kontekście nie
dziwi to, że cały szereg gubernatorów zgłosiło chęć, by umieścić na „podległym”
im terenie kluby hazardowe i kasyna. Dzięki podatkom „hazardowym” pozwoliło−
by to generować dodatkowe środki na realizację priorytetowych projektów naro−
dowościowych i tym samym wykazać skuteczność swojej pracy na poziomie fede−
ralnym.
Jednak wybór komisji federalnej, w skład której weszli przedstawiciele Mi−
nisterstwa Rozwoju Regionalnego, Ministerstwa Finansów, MRGiH oraz, według
niektórych danych, resortów „siłowych”, w wielu wypadkach okazał się niespo−
dziewany. Nie dziwi tylko projekt organizacji „strefy” biznesu hazardowego
na granicy Kraju Krasnodarskiego i obwodu rostowskiego – administracja
Aleksandra Tkaczowa tradycyjnie bierze aktywny udział w realizacji federalnych
projektów gospodarczych, bo szef kraju ma dobre powiązania nomenklaturowe
do „promowania” swoich interesów. Potencjał gospodarczy tego projektu wyglą−
da najbardziej obiecująco dzięki zaletom położenia geograficznego przyszłej stre−
fy oraz wysokiej atrakcyjności inwestycyjnej regionu „uzdrowiskowego”. Prze−
ciwnie, organizacja biznesu hazardowego w obwodzie kaliningradzkim może
okazać się nierentowna ze względu na „trudną dostępność” eksklawy dla turystów
rosyjskich oraz zbyt małe zainteresowanie odwiedzeniem nowego „terenu rozry−
wek” ze strony obywateli sąsiedniej Polski i Niemiec. Również „czynnik geogra−
ficzny” raczej nie będzie sprzyjał rozwojowi strefy gier hazardowych w Kra−
ju Nadmorskim: bliskość krajów regionu Pacyfiku wcale nie rozwiązuje proble−
mów, związanych z niedorozwojem niezbędnej infrastruktury, stworzenie której,
uwzględniając znaczący deficyt budżetu regionalnego, będzie wymagało dużo cza−
su. Oprócz tego, według oficjalnej statystyki, pełnomocnego przedstawicielstwa
prezydenta w Dalekowschodnim Okręgu Federalnym, Kraj Nadmorski cechuje
najwyższy wśród podmiotów okręgu poziom przestępczości i skrajna „nieprzej−
221
rzystość” gospodarki lokalnej. Wreszcie z punktu widzenia organizacji specjal−
nej strefy gospodarczej typu turystyczno−rekreacyjnego, teren Kraju Ałtaj−
skiego wygląda o wiele bardziej obiecująco (decyzja na ten temat już zapadła
na podstawie wyników konkursu wniosków regionalnych): atrakcyjność kraju dla
amatorów gier hazardowych z zagranicy jest niska ze wzgledu na dużą odległość
terytorialną, natomiast obywatele rosyjscy tradycyjnie traktują Ałtaj jako strefę tu−
rystyki ekologicznej.
Ogólnie rzecz biorąc, skupienie do 2009 roku biznesu hazardowego w stre−
fach „specjalnych” wygląda na mało prawdopodobne, przede wszystkim ze wzglę−
du na praktyczne trudności w realizacji danej idei. Czas na otrzymanie nowej li−
cencji, opracowanie projektu, otrzymanie wymaganych pozwoleń i uzgodnień
na budowę, sam proces budowy oraz tworzenia infrastruktury, według ocen eks−
pertów, może wynieść od 5 do 10 lat. Poza tym, na realizację potrzebne będą in−
westycje na dużą skalę, jednak ani techniczna, ani finansowa strona procesu two−
rzenia „stref” w projekcie ustawy nie jest uwaględniona. W związku z tym prze−
widuje się „okres przejściowy” dla dopracowania projektu na szczeblu rządowym
i jest bardzo prawdopodobne, że terminy będą przedłużone. Nie jest wykluczone
również to, że później projekt ustawy zostanie skierowany na dopracowanie, co
będzie oznaczało faktyczne zachowanie istniejących „zasad gry”. Natomiast
w wypadku rozpoczęcia zmian, można oczekiwać wycofania się szeregu uczestni−
ków rynku „hazardowego” do szarej strefy, podczas gdy liderzy branży wybiorą
strategię dywersyfikacji ryzyka, inwestując znaczną część aktywów w rozwój in−
nych kierunków swego biznesu. Na przykład współwłaściciel Ritzio Entertain−
ment Group Oleg Bojko już oświadczył, że ma zamiar wycofać z biznesu hazardo−
wego koło 2 mld USD i uruchomić w 2007 roku sieć sklepów spożywczych.
9.1.3. Program rozwoju gospodarczego regionów Północnego Kaukazu
Oficjalne zakończenie operacji antyterrorystycznej na terenie Republiki Cze−
czeńskiej stało się wyrazem przejścia do nowego – gospodarczego kierunku poli−
tyki federalnej w regionach Północnego Kaukazu. 28 września w Soczi pod prze−
wodnictwem Władimira Putina odbył się „okrągły stół” poświęcony problemom
rozwoju gospodarczego południa Rosji. Organizatorem „okrągłego stołu” było
pełnomocne przedstawicielstwo w Południowym Okręgu Federalnym (POF).
W trakcie obrad wobec najbardziej wpływowych przedstawicieli elity bizneso−
wej zostało oficjalnie postawione zadanie zapewnienia przyśpieszenia wzrostu
przemysłowego regionów POF, w szczególności republik, gdzie sytuacja jest
222
najmniej pomyślna pod względem rozwoju społeczno−gospodarczego. Przed−
stawicielom wielkiego biznesu, wśród których znaleźli się Wagit Alekpierow (ŁU−
Koil), Władimir Bogdanow (Surgutnieftegaz), Siergiej Bogdanczykow (Rosneft),
Wiktor Wekselberg (Suał–Holding), Oleg Deripaska (Rusal), Władimir Dmitrijew
(Wneszekonombank), Władimir Jewtuszenkow (AFK Sistema), Andrej Kostin
(Wnesztorgbank), Władimir Lisin (Huta Nowolipiecka), Dmitrij Pumpianski
(Trubnaja Metallurgiczeskaja Kompanija), prezydent zaproponował aby wybrać
projekty inwestycyjne z listy ułożonej na podstawie propozycji administracji re−
gionalnych.
„Okrągły stół” w Soczi stał się federalną „odpowiedzią” na propozycje
inwestycyjne kół biznesu, sformułowane przez biuro Związku Przemysłow−
ców i Przedsiębiorców (RSPP) jeszcze jesienią 2004 roku – podczas gdy manife−
stacja „odpowiedzialności społecznej” największych spółek była nie tylko nie−
zbędnym elementem pozytywnego wizerunku jej właścicieli w przestrzeni pu−
blicznej, ale również umowną gwarancją zachowania przez nich statusu. Wtedy
podjęto decyzję, że dla obniżenia poziomu bezrobocia, który w niektórych republi−
kach sięgał, nawet według danych oficjalnych, poziomu 60−70% oraz likwidacji
społecznej bazy rozwoju ekstremizmu religijnego, trzeba zapewnić roczny przy−
rost gospodarki regionu o 6–7% w ciągu 15 lat. Jako projekty perspektywiczne
przedstawiciele RSPP wymienili ukończenie budowy Zaramagskiej elektrowni
wodnej w Północnej Osetii – Ałanii oraz Irganajskiej elektrowni wodnej w Dage−
stanie, programy rozwoju gospodarki turystycznej w Adygei, Kabardyno−Bałkarii
oraz Karaczajewo–Czerkiesji, jak również sieci morskich i rzecznych portów han−
dlowych. Jako podstawowy mechanizm realizacji tych projektów biznesmeni za−
proponowali partnerstwo państwowo – prywatne według schematu: „państwo za−
pewnia bezpieczeństwo i infrastrukturę dla inwestycji, biznes pozyskuje środki
i zarządza projektami”. Teraz zaś największym korporacjom proponuje się zacząć
od inwestycji na wielką skalę: łączna kwota inwestycji zgodnie z obliczeniami
przygotowanymi w pełnomocnym przedstawicielstwie powinna wynieść około 14
mld rubli (524 mln USD).
223
Program przyśpieszenia rozwoju przemysłowego republik pólnocnego Kaukazu
Region
Projekt na największą
skalę
Wartość realizacji
(mln. rub.)
Projektów
ogółem
Wartość ogólna
(mln.rub)
Adygea
Budowa zakładu
produkcji pojemników
szklanych
914
4
1,881
Dagestan
Budowa kombinatu
przetwórstwa mięsnego
950
3
2,482
Inguszetia
Budowa rafinerii ropy
naftowej
1,134
3
1,364
1,850
7
5,015
Odbudowa mocy produk−
Kabardyno−Bałkaria cyjnych Tyrnyauzskich
Zakładów Wzbogacania
Karaczajewo−Czer−
kiesja
Budowa zespołu
turystyczno−rekreacyjnego
„Maara”
388
2
526
Osetia Północna
Budowa zakładu produkcji
pojemników szklanych
845
6
2,350
Republika
Czeczeńska
Utworzenie szerokopa−
smowych sieci bezprze−
wodowych WiMAX
380
1
380
Źródło: „Wedomosti”
Oprócz wysokiego „potencjału korupcyjnego” organów władzy utworzonych
według zasady klanowej, brak koniecznej infrastruktury to jedna z najbar−
dziej oczywistych przeszkód dla rozwoju na wielką skalę projektów inwesty−
cyjnych w republikach Północnego Kaukazu. Mechanizm jego przezwyciężenia
nie jest na dzień dzisiejszy znany nie tylko potencjalnym inwestorom, ale również
i administracji regionalnej oraz przedstawicielom Centrum w postaci pełnomocne−
go przedstawicielstwa. Działanie zaś innych niesprzyjających czynników na szcze−
blu federalnym uważa się za przecenione. Jak powiedział Władimir Putin na spo−
tkaniu z biznesmenami, w regionach Północnego Kaukazu „sytuacja społeczno−
−polityczna normuje się”, zaś w lokalnych strukturach władzy pojawia się „coraz
więcej ludzi myślących na sposób nowoczesny”. Oprócz tego, Dmitrij Kozak od−
notował, że poziom przestępczości w podmiotach Południowego Okręgu Federal−
nego jest 40% niższy od średnich wskaźników rosyjskich. Podobne uzasadnienie
wcale nie zawsze znajduje potwierdzenie w praktyce, jednak ustalony „format”
224
stosunków biznesu i władzy w danym wypadku daje przykład funkcjonowania
„pionu” administracyjnego przez analogię z podmiotami federacji, w związku
z czym prawie nie potrzeba dodatkowych dokumentów dla pozyskiwania inwesty−
cji. „Wszyscy rozumieją, że inwestować pieniądze w Północny Kaukaz – to nie
jest biznes: większość projektów albo zwraca się zbyt długo, albo w ogóle są nie−
rentowne, – powiedział mediom jeden z uczestników spotkania, który chciał za−
chować incognito. – Ale jest takie słowo – „trzeba” i jeżeli prezydent powiedział
inwestować, to znaczy, że trzeba będzie inwestować”.
Zainicjowany przez prezydenta program stymulowania rozwoju gospo−
darczego republik Północnego Kaukazu ma kluczowe znaczenie dla Centrum
federalnego: po zakończeniu „operacji antyterrorystycznej” bazowanie na „siło−
wych” metodach podtrzymywania stabilności w regionie w sposób oczywisty wy−
gląda na strategię nieefektywną. Wzrost aktywności skrajnych ugrupowań w nie−
których podmiotach – takich, jak Inguszetia i Dagestan – świadczy o istnieniu ba−
zy społecznej dla szerzenia radykalnych idei o charakterze islamistycznym. To po−
woduje chwiejność osiągniętego na Północnym Kaukazie „bilansu sił” i stwarza
dodatkowe zagrożenia destabilizacji systemu politycznego w przededniu wyborów
parlamentarnych i prezydenckich 2007–2008. Wprowadzenie elektoralnie pożąda−
nych środków gospodarczych ma minimalizować prawdopodobieństwo realizacji
tego scenariusza i oprócz tego stworzyć pozytywny wizerunek federalnego kie−
rownictwa w oczach lokalnej opinii społecznej.
Oprócz tego jest przewidziana również symboliczna „kompensacja” dla tych
graczy, którzy w sposób przekonywujący wykazali się odpowiedzialnością spo−
łeczną. W zamian za uczestnictwo w procesie „przyśpieszenia” rozwoju pod−
miotów Północnego Kaukazu biznesmenom przy udziale centrum federalne−
go zostaną przyznane preferencje gospodarcze w odpowiednich regionach
– kontrolne pakiety akcji przedsiębiorstw albo ulgi podatkowe i – jak podkreślono
w pełnomocnym przedstawicielstwie – „gwarancje tego, że inwestorów nie obło−
żą dodatkową daniną w terenie”. W niektórych podmiotach, co prawda, istnieją
obiektywne przeszkody realizacji podobnego schematu współpracy: w Republice
Czeczeńskiej dotychczas nie ma ustawodawstwa regulującego procesy prywatyza−
cji, dlatego władze lokalne mogą zaproponować inwestorom tylko pomoc na eta−
pie cyklu zerowego oraz regionalne ulgi podatkowe. W tych warunkach federal−
ne grupy biznesu najprawdopodobniej będą wolały skupić się bezpośrednio
na tworzeniu mocy produkcyjnych przy maksymalnie możliwym ogranicze−
niu skierowanych do regionu strumieni finansowych, których możliwość rze−
czywistej kontroli wygląda na bardzo złudną. Ze swojej strony, administracje re−
225
gionalne oprócz inwestycji liczą na napływ wysoko wykwalifikowanych specjali−
stów z dziedziny zarządzania – problem deficytu kadr w regionie jest nie mniej ak−
tualny, niż niedostatek środków finansowych dla rozwoju produkcji.
Jest bardzo prawdopodobne, że realizacja federalnego dobrowolnie−przymu−
sowego programu pozyskiwania inwestycji do republik Północnego Kaukazu roz−
pocznie się już w najbliższym czasie. Nie należy się spodziewać, przede wszyst−
kim ze względów samozachowawczych, zorganizowanego sprzeciwu przedstawi−
cieli biznesu, zmuszonego do demonstracji „odpowiedzialności społecznej”. Jed−
nak zbyt wcześnie jest mówić o postępie w rozwoju regionów „depresyjnych”.
Warto wziąć pod uwagę, że chroniczny deficyt budżetowy w republikach Północ−
nego Kaukazu w niemałym stopniu jest uwarunkowany przez „niecelowe wydat−
kowanie pieniędzy” i faktyczny brak skutecznych mechanizmów kontroli federal−
nej nad regionalnymi procesami gospodarczymi. Działalność lokalnych struktur
biznesowych, które są często „afiliowane” przy administracjach, jest prawie w ca−
łości „zamknięta” dla federalnych organów kontroli i możliwość zmiany tej sytu−
acji przy pomocy utworzonej niedawno „komisji Kozaka” na razie wygląda mgli−
ście. A więc, w krótkoterminowej perspektywie zakrojony na wielką skalę pro−
gram inwestycyjny może dać głównie dywidendy polityczne – przede wszystkim
Władimirowi Putinowi, za jedno z najważniejszych osiągnięć którego uważa się
„pogodzenie” Czeczenii oraz ogólna stabilizacja sytuacji na Północnym Kaukazie.
9.1.4. Reforma samorządu lokalnego
Według danych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, od początku 2006 ro−
ku ustawa o samorządzie lokalnym została wdrożona w 46 podmiotach fede−
racji (z 88). Wówczas o gotowości do zmian na wielka skalę w tej dziedzinie zdą−
żyli powiedzieć szefowie zdecydowanej większości regionów, jednak tłumaczyło
się to raczej koniunkturą polityczną; gubernatorzy dążyli do tego, by po raz kolej−
ny zademonstrować swoją lojalność wobec Centrum, występując z referatami o re−
alizacji inicjatyw federalnych. Jedynym widocznym osiągnięciem władz regional−
nych stało się administracyjne rozgraniczenie terytoriów oraz przeprowadzenie
wyborów komunalnych, na podstawie wyników których utworzono prawie 25,5
tys. jednostek komunalnych – osady wiejskie i miejskie, okręgi miejskie i rejony
wiejskie (oprócz terytorium Inguszetii i Czeczenii, gdzie granice pomiędzy repu−
blikami nie są określone). Trzeba zauważyć, że cechą charakterystyczną tego pro−
cesu stało się pojawienie sporów terytorialnych wokół nowych granic jedno−
stek komunalnych. Według danych moskiewskiego Ośrodka Prawnego Wsparcia
226
Samorządu Lokalnego, tylko do Sądu Najwyższego FR już trafiło około 300 po−
dobnych skarg przedstawicieli organów samorządu obwodów tulskiego, woronie−
skiego, lipieckiego, briańskiego, irkuckiego, Kraju Stawropolskiego, Kabardino−
−Bałkarii i Republiki Tatarstan. W większości wypadków mowa była o terenach,
gdzie znajdują się dochodowe obiekty przemysłowe, turystyczne itp. W wyniku
nowego podziału komunalnego realizowanego zgodnie z ustawodawstwem pod−
miotu FR, albo podporządkowywały się one bezpośrednio regionowi, albo stawa−
ły się częścią mniej korzystnych z gospodarczego punktu widzenia jednostek ko−
munalnych, których kierownictwo zazwyczaj jest bardziej zależne od władz regio−
nalnych, niż szefowie stosunkowo „zamożnych” miast i wsi.
Jednocześnie, rzeczywiste przeprowadzenie reformy zakłada realizację
wszystkich kompetencji ustawowo przekazanych jednostkom komunalnym,
natomiast zadanie to na dzień dzisiejszy wygląda na praktycznie niewykonalne.
Przypomnijmy, że zgodnie z poprawkami uchwalonymi jesienią 2005 roku,
wejście w życie ustawy federalnej Nr 131 „O ogólnych zasadach organizacji sa−
morządu lokalnego w FR” zostało przeniesione z 1 stycznia 2006 na 1 stycznia
2009. Również na ten czas przełożono wejście w życie przepisów kodeksów bu−
dżetowego i podatkowego, dotyczące stosunków międzybudżetowych. Oprócz te−
go, termin podziału majątku pomiędzy szczeblami władzy został przedłużony
do 2008 roku, natomiast w ciągu okresu przejściowego władzom federalnym, re−
gionalnym i komunalnym pozwolono korzystać z tego majątku bezpłatnie.
Analiza treści zmian przewidzianych ustawą pokazuje, że koncepcja refor−
my samorządu lokalnego nie jest opracowana, a jej realizacja w terenie powo−
duje cały szereg poważnych problemów. Po pierwsze, w regionach brakuje po−
trzebnej bazy prawnej w postaci wytycznych, określających kryteria podziału
kompetencji i własności, podlegającej zarządowi władz różnych szczebli. W rezul−
tacie władze regionalne, które zdecydowały się na przeprowadzenia reformy,
w przytłaczającej większości (42 regiony z 46) wprowadziły ograniczenia kompe−
tencji organów samorządu lokalnego na „okres przejściowy” (od roku do trzech
lat), w obwodzie jarosławskim zaś nowe jednostki komunalne ani kompetencji, ani
własnych budżetów w ogóle nie otrzymały – są one nadal w całości zależne
od władz obwodowych.
Zresztą jest to sytuacja typowa: formalnie wraz z początkiem reformy sa−
morząd lokalny posiadał istotne kompetencje, jednak baza opodatkowania
do ich realizacji na razie jest niewystarczająca. Do kompetencji samorządu lo−
kalnego przekazuje się zapewnienie pracy służb komunalnych, transportu i łączno−
ści oraz szeregu instytucji ochrony zdrowia, szkolnictwa podstawowego i średnie−
227
go itp. Środki na realizację tych funkcji jednostki komunalne muszą brać z wła−
snych budżetów dzięki wpływom podatkowym, które powinny być przydzielone
samorządowi lokalnemu. Na dany moment jest to podatek dochodowy od osób fi−
zycznych, podatek od majątku osób fizycznych, podatek gruntowy oraz podatek
rolny, środki pochodzące z wynajmu i dzierżawy majątku komunalnego oraz
utworzenia przedsiębiorstw komunalnych do prowadzenia działalności gospodar−
czej. Uwzględniając nie zakończenie wyceny katastralnej gruntów oraz brak sta−
bilnej praktyki ściągania podatku gruntowego, prawidłowe jest to, że jego ściągal−
ność w ciągu minionego roku znajdowała się na poziomie o wiele niższym, niż za−
planowane wskaźniki. Wprowadzona za pomocą poprawki do ustawy o organiza−
cji samorządu lokalnego norma tworzenia budżetu wychodząca od faktycznych
„dochodów i wydatków” nie zaś podatków lokalnych, również nie jest rozwiąza−
niem problemu. Jeżeli spojrzymy na listę kompetencji wydatkowych samorządu
lokalnego, staje się jasne, że większość samorządów po prostu nie da sobie z nimi
rady bez wsparcia ze strony podmiotów federacji.
Uogólniając wyniki posiedzeń rady koordynacyjnej Związku Organów Re−
prezentacyjnych Samorządów Lokalnych, można konstatować, że początek refor−
my samorządu lokalnego w regionach w całości potwierdził najbardziej nie−
pocieszające prognozy: dochody samorządów wraz z dotacjami z budżetu pod−
miotów federacji w większości wypadków nie zapewniają nawet minimalnego po−
krycia koniecznych wydatków. Przedstawiciele samorządów regularnie zwracają
się z prośbami o wprowadzenie do ustaw regionalnych o relacjach międzybudże−
towych nowych poprawek, uściślających terminy przekazywania dotacji i subsy−
diów oraz przekazywania majątku i środków pieniężnych na szczebel komunalny,
oraz zmianę trybu opodatkowania. M.in. przewodniczący komitetu Dumy Pań−
stwowej do spraw samorządu lokalnego Władimir Mokryj niejednokrotnie po−
twierdzał, że zarówno kwestie zwiększenia udziału samorządu w podatku docho−
dowym do 40%, jak i poprawka o przekazaniu budżetom lokalnym podatku trans−
portowego były zgłoszne rządowi FR. Również Związek Organów Reprezentacyj−
nych Samorządu Lokalnego zainicjował zwrócenie się do władz federalnych z pro−
pozycją zwiększenia bazy podatkowej samorządu lokalnego i przydzielenia na je−
go potrzeby części Funduszu Stabilizacyjnego. Jednak wysiłki te nie przyniosły re−
zultatów: głównym argumentem przeciwnika „rozpieczętowania” Funduszu Stabi−
lizacyjnego, ministra finansów Alekseja Kudrina, pozostaje konieczność hamowa−
nia wzrostu inflacji, aktualizacja zaś tego tematu na poziomie federalnym nie po−
zwala mówić nawet o potencjalnej możliwości wykorzystania tego źródła finanso−
wania dla potrzeb samorządowych.
228
Uwzględniając „komplikacje” w przeprowadzaniu zmian w sferze samo−
rządu lokalnego, kierownictwo Jednej Rosji (JR) jeszcze przed rozpoczęciem
reformy oświadczyło swój zamiar „wzięcia jej realizacji pod kontrolę partyj−
ną”. Właśnie w tym celu członkowie JR wystąpili z inicjatywą utworzenia własne−
go stowarzyszenia społecznego, które będzie reprezentować interesy organów sa−
morządu lokalnego na szczeblu federalnym zamiast „niezależnego” Kongresu Jed−
nostek Komunalnych (KJK). Przypomnijmy, że zgodnie z ustawą „O ogólnych za−
sadach organizacji samorządu lokalnego w FR” wszystkie władze lokalne szcze−
bla federalnego powinna reprezentować jedna organizacja ogólnorosyjska. Do po−
łowy 2006 roku funkcje tę pełnił KJK, łączący ponad tysiąc stowrzyszeń komunal−
nych. Zaś 31 maja w Moskwie przy udziale około 1000 delegatów z 80 regionów
i ponad 300 gości odbył się zjazd partii Jedna Rosja, w trakcie którego została po−
wołana Ogólnorosyjska Rada Samorządu Lokalnego (ORSL). Inicjatorzy jej utwo−
rzenia z członkiem klubu parlamentarnego JR Walerijem Galczenko na czele wy−
razili nadzieję, że rada potrafi bronić interesów jednostek komunalnych i „włączyć
ich do procesu podejmowania najważniejszych decyzji państwowych”. Przedłuże−
nie federalnego „pionu władzy” do poziomu samorządu lokalnego przez utworze−
nie ORSL było efektem ewolucji idei tworzenia systemu organów samorządu te−
rytorialnego powiązanego z Jedną Rosją dzięki któremu największa partia kraju
starała się zapewnić sobie dodatkowy „kapitał polityczny” podczas wyborów
federalnych trzeciego cyklu wyborczego.
Zainteresowanie kierownictwa Jednej Rosji utworzeniem własnej struktury
do spraw samorządów jest całkiem zrozumiałe. Uwzględniając postawione
przed partią zadania strategiczne (wynik rzędu 45–50 % w wyborach regionalnych
oraz zdobycie większości w Dumie Państwowej kolejnej kadencji) niewątpliwa
jest konieczność wzmacniania pozycji w regionach. Za pomocą „asocjacji”
(w skład której musieli wejść członkowie filii lokalnych JR) „jednorosjanie” prze−
widywali rozszerzenie wpływów partii na lokalnym poziomie władzy w regionach
oraz „stworzenie kanału wyłaniania nowych liderów narodowych”. Jednak proces
likwidacji niezależnych stowarzyszeń samorządowych przeciągał się, w wyniku
czego koncepcja później się zmieniła: prezydium rady generalnej JR podjęło decy−
zję, że obok deputowanych w skład Rady wejdą przedstawiciele władzy wykonaw−
czej i indywidualni obywatele, którzy są gotowi do przystąpienia do organizacji,
zbudowanej na twardych zasadach partyjnych. Idea ta znalazła poparcie również
w Administracji Prezydenta i, według danych mediów, instancje federalne Jednej
Rosji już skierowały do regionów wytyczne z żądaniem, żeby ci przedstawiciele
samorządów, którzy są członkami JR, wstępowali do ORSL w trybie obowiązko−
229
wym. „Kwestiami strategicznymi” wokół których lidezry JR mają nadzieję zjed−
noczyć organa samorządowe, będą uregulowanie relacji międzybudżetowych,
zwiększenie bazy dochodowej samorządu, wsparcie państwowe dla gospodarki
mieszkaniowo−komunalnej.
W taki oto sposób jednorosjanom udało się przejąć inicjatywę od KJK: two−
rzona rada będzie faktycznie pełnić funkcje Ogólnorosyjskiego Stowarzyszenia
Jednostek Komunalnych, utworzenie którego jest przewidziane przez nową usta−
wę „O ogólnych zasadach organizacji samorządu lokalnego”. Ale ze względu
na to, że wejście tej ustawy w życie jest odłożone do stycznia 2009 roku, powoła−
nie stowarzyszenia również jest przełożone na 2008 rok. Do tego czasu ORSL bę−
dzie jedynym organem reprezentującym na poziomie federalnym „interesy”
wszystkich samorządów, a to znaczy, że Jedna Rosja otrzyma możliwość istotne−
go poszerzenia przestrzeni działaności partii.
Podobna strategia (pod warunkiem jej pomyślnej realizacji) może okazać
się efektywna w zastosowaniu do rozwiązania głównego zadania – zwiększe−
nia popularności wyborczej JR. Organy samorządowego szczebla władzy
w większości podmiotów federacji znajdują się dzisiaj w silnej zależności finanso−
wej od administracji regionalnych. Dlatego, przy poważnym poparciu ze strony fe−
deralnego resursu administracyjnego, inicjatywa ta może sprzyjać wzmocnieniu
pozycji JR w walce z opozycją na poziomie lokalnym. Jest to szczególnie aktual−
ne dla dużych miast, gdzie jednorosjanie odczuwają tradycyjne trudności w trak−
cie kompanii wyborczych różnego szczebla. Dodatkowy argument na korzyść ko−
nieczności realizacji projektów „partii władzy” w sferze samorządu lokalnego wy−
nika stąd, że w wyniku zmian dokonywanych w podmiotach federacji w ramach
reformy samorządowej, liczba urzędników pracujących w organach samorządu lo−
kalnego istotnie wzrosła i będzie się powiększać w przyszłości, co nieuchronnie
obniża stopień przewidywalności regionalnych procesów politycznych.
Jednocześnie z rozwojem „partyjnego” kierunku przeprowadzania
zmian samorządowych w ubiegłym roku wznowiła się (z inicjatywy przedsta−
wicieli Jednej Rosji) dyskusja o perspektywach zmian statusu samorządów
oraz, m.in., zniesienia obieralności szefów samorządowej władzy wykonaw−
czej – merów. Początek został zrobiony 31 marca, kiedy radzie Dumy Państwo−
wej został przedłożony projekt ustawy, zakładający przekazanie znaczącej czę−
ści kompetencji merów szefom regionalnej władzy wykonawczej.
Zgodnie z propozycją członków klubu parlamentarnego Jedna Rosja Władi−
mira Mokroja (przewodniczący komitetu Dumy Państwowej do spraw samorządu
lokalnego), Władimira Żydkich i Alekseja Ogońkowa, szefowie administracji lo−
230
kalnych mogą utracić takie najważniejsze kompetencje, przekazane im w trakcie
reformy samorządu lokalnego, jak organizacja zaopatrzenia w ciepło, gaz, energię
elektryczną, wodę, wywóz i utylizacja odpadów, budowa i utrzymanie dróg i mo−
stów, usługi transportowe, wydawanie warunków użytkowania gruntów i zabudo−
wy oraz kontrola nad użytkowaniem ziemi. Oficjalnym uzasadnieniem tej inicja−
tywy była konieczność włączenia regionalnych organów władzy państwowej
do „rozwiązywania najbardziej palących problemów, powstających w dużych mia−
stach” – z tym, żeby w sytuacji pogorszenia się jakości usług świadczonych lud−
ności, administracje regionalne „ponosiły taką samą odpowiedzialność jak samo−
rząd lokalny”. Większość przedstawicieli korpusu gubernatorskiego poprawkę po−
parła: dla regionów poszerzanie się sfery kompetencji kosztem samorządu lo−
kalnego byłoby swoistą „kompensacją” istotnego obniżenia ich statusu i stop−
nia „autonomii politycznej” po uruchomieniu systemu „przydzielania kompe−
tencji”. Co się zaś tyczy idei zniesienia obieralności merów, to poparcie dla niej
niejednokrotnie wypowiadało wiele gubernatorów – na przykład szefowie obwo−
dów swerdłowskiego, czelabińskiego, pskowskiego, wołgogradzkiego oraz Repu−
bliki Karelia Eduard Rossel, Piotr Sumin, Michaił Kuzniecow, Nikołaj Maksiuta
i Siergiej Katanandow. Jest to całkowiecie zrozumiałe, jeśli uwzględnić „histo−
rycznie ukształtowane” napięcie w stosunkach wymienionych gubernatorów z gło−
wami przede wszystkim stolic regionalnych.
Przy tym, z normatywnego punktu widzenia ponowny podział kompetencji
na korzyść szefów administracji podmiotów federacji jest w pelni możliwy. Arty−
kuł 75 ustawy federalnej „O samorządzie lokalnym” przewiduje następujące przy−
czyny, dla których w samorządzie można wprowadzić tymczasowy zarząd pań−
stwowy: klęska żywiołowa, przeterminowane zadłużenie samorządu, przekracza−
jące 30% dochodów własnych oraz niecelowe wydatkowanie subwencji państwo−
wych. Rosja podpisała „Kartę Europejską Samorządu Lokalnego”, zgodnie z któ−
rą włączanie organów samorządu lokalnego do ogólnego „pionu władzy” jest
uznane za niecelowe. Jednak manifestacja „woli politycznej” członków JR pozwo−
liła obejść tę przeszkodę, w tekście Karty brak jest bowiem ścisłej reglamentacji
podziału kompetencji między różnymi poziomami władzy.
Kontynuacją tej inicjatywy w sferze ponownego podziału kompetencji mię−
dzy samorządową i regionalną władzą wykonawczą stały się nowe poprawki
do ustawy „O ogólnych zasadach organizacji samorządu lokalnego w FR”,
przewidujące możliwość faktycznej likwidacji organów samorządu lokalnego
stolic podmiotów federacji na podstawie decyzji ich administracji. Projekty
poprawek zostały przedstawione przez wspomnianych deputowanych – jednoro−
231
sjan pod obrady Dumy Państwowej 20 października. Tym razem w centrum pro−
jektu Mokroja – Żydkich – Ogońkowa znalazł się pomysł, że poczynając już
od 2007 roku zarządzanie miastem może od urzędu miasta przejść do tzw. teryto−
riów wewnątrzmiejskich, na które zostanie podzielona każda podobna jednostka
komunalna, natomiast kwestia podziału kompetencji znajdzie się w gestii regional−
nej władzy wykonawczej. Jeżeli poprawka zostanie uchwalona, to szef każdej
dzielnicy nadal pozostanie obieralny, jednak mer będzie powoływany bezpośred−
nio przez gubernatora. A więc, według opinii autorów projektu ustawy, nie zosta−
nie naruszone prawo obywateli do obieralnego samorządu lokalnego, po prostu
„teraz będzie ono na innym poziomie”. Podobny tryb już działa w miastach fede−
ralnych: merowie Moskwy i Sankt Petersburga są powoływani na podstawie wnio−
sku prezydenta tak samo jak inni gubernatorzy, natomiast mieszkańcy miasta mo−
gą wybierać tylko kierownictwo zarządów dzielnic. W wyniku tego w Moskwie
władza samorządowa faktycznie nie posiada poważnych kompetencji, natomiast
w północnej stolicy Rosji ona w ogóle prawie nie funkcjonuje.
Jednak, jak można wywnioskować z tekstu rezolucji, uchwalonej na podsta−
wie wyników sesji Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy, któ−
ra odbyła się w Moskwie 13–15 listopada, pozycja „partii władzy” na temat moż−
liwego zniesienia obieralności merów uległa zmianom, które były do przewidze−
nia. Klub parlamentarny JR nie poprze poprawek, przewidujących możli−
wość faktycznej likwidacji samorządu stolic regionalnych na podstawie decy−
zji administracji podmiotu federacji. Nie dziwi to, jeśli uwzględnić fakt, że waż−
ność problemu lojalności politycznej merów wzrasta dla centrum federalnego tyl−
ko w okresach kompanii wyborczych. Oprócz tego procedura zniesienia obieralno−
ści szefów administracji miast jest sprzeczna z obowiązującym ustawodawstwem
i Kartą Europejską, która proklamuje obieralność jako jedną z podstawowych za−
sad funkcjonowania samorządów. Nareszcie, pewną rolę odegrał szeroki rezonans
społeczny spowodowany omawianiem poprawek. Idea zniesienia obieralności me−
rów stolic regionalnych została poddana ostrej krytyce ze strony szefów 50 miast
syberyjskich i dalekowschodnich, natomiast odpowiedni apel do deputowanych
Dumy Państwowej i członków Rady Federacji, przyjęty na Ogólnorosyjskim Fo−
rum Międzysamorządowym w Nowosybirsku stał się pierwszym kolektywnym
wystąpieniem przedstawicieli władzy samorządowej.
Otwierając spotkanie kierownictwa Jednej Rosji i przedstawicieli władzy fe−
deralnej z merami stolic regionalnych, przewodniczący Dumy Państwowej i lider
partii Borys Gryzłow podkreślił, ze „proces wybierania merów powinien być za−
chowany” i poddał krytyce ideę podziału struktury zarządzania ośrodkami obwo−
232
dowymi na terytoria wewnątrzmiejskie. Ponadto, pod koniec ubiegłego roku te−
mat obrony interesów organów samorządu lokalnego stał się ważnym elemen−
tem programu wyborczego Jednej Rosji. Uwzględniając doświadczenia ubie−
głych wyborów, które pokazały, że resursy administracyjne i ideologiczne nie są
dostatecznie efektywne, jednorosjanie chcą bardziej aktywnie wykorzystywać
bodźce gospodarcze dla pozyskiwania ważnych sojuszników. Mowa jest de facto
o kupowaniu lojalności merów stolic regionalnych dzięki wydzieleniu dodatko−
wych subsydiów federalnych: w ramach trzeciego czytania budżetu – 2007, które
będzie odbędzie się 10 listopada, będzie przewidziane finansowanie celowe
na rozwój infrastruktury transportowej 13 miast – „milionerów” (administracja
każdego otrzyma po 1 miliardzie rubli), innym miastom pomoc jest obiecana już
w 2008 roku. Oprócz tego, planuje się przeprowadzenie podliczenia wydatków sa−
morządów, wprowadzenie minimum socjalnego, zwiększenie bazy podatkowej
– po to, żeby „jednostki komunalne stały się samowystarczalne”. W tym celu,
m.in. przewiduje się przekazanie samorządom potrąceń podatkowych od małego
i średniego biznesu, podatku transportowego oraz zwiększenie udziału w podatku
dochodowym od osób fizycznych, który mają jednostki komunalne (w tej chwili
samorządom przekazywany jest tylko podatek gruntowy i około 30% podatku do−
chodowego). Wreszcie, jednorosjanie oświadczyli o zamiarze „nawiązania stałego
dialogu” z samorządami, regionami i centrum federalnym: w ramach Ogólnorosyj−
skiej Rady Samorządów Lokalnych przewiduje się utworzenie sekcji kierowników
jednostek komunalnych, zaś przy rządzie – komisji do spraw współdziałania ze
wspólnotą samorządową. Tym samym „partia władzy” może przekazać samo−
rządom pole lobbingu swoich interesów i jednocześnie z tym włączyć organa
samorządów w skład „pionu” partyjnego, wzmacniając w perspektywie wła−
sne pozycje regionalne.
Na zakończenie trzeba zauważyć, że zachowanie norm ustawodawczych,
zapewniających obieralność merów, wcale nie jest sprzeczne z tendencją
zmniejszania się ważnych kompetencji organów samorządu lokalnego w ra−
mach procesu podporządkowywania samorządów regionalnym organom wła−
dzy wykonawczej. W związku z tym, nie można wykluczyć, że druga część przed−
stawionego w październiku projektu ustawy jednorosjan przekazująca administra−
cjom regionalnym prawo określania wielkości kompetencji i finansowania działal−
ności władz miejskich, po dopracowaniu może zostać uchwalona przez izbę niższą
parlamentu. Można również prognozować, że „partia władzy” będzie kontynuowa−
ła kurs na rozwój systemu „samorządowych związków zawodowych” w ramach
Ogólnorosyjskiej Rady Samorządu Lokalnego, które przewidują ostateczne już
233
Czy działalność partii Jedna Rosja jest widoczna w Pana/i mieście/wsi?
(Fundacja „Opinia społeczna”, październik 2006 r.)
widoczna
niewidoczna
trudno powiedzieć
włączenie organów samorządu lokalnego do formatu „pionu władzy” przy pomo−
cy tych środków, które odpowiadają formalnym standardom demokratycznym.
Będzie to sprzyjało zwiększeniu się stopnia zależności politycznej organów samo−
rządu lokalnego od lokalnych filii JR. Natomiast perspektywy zmiany ich położe−
nia gospodarczego pozostają na razie mgliste: znacznych sukcesów w sferze pod−
wyższenia poziomu zaopatrzenia budżetowego kompetencji samorządowych
w ciągu ubiegłego roku nie osiągnięto. W związku z tym mówić o prawdziwym
reformowaniu sfery samorządu lokalnego na razie jest przedwcześnie.
Co więcej, wprowadzanie zmian w tej postaci, w jakiej są one przewidziane
przez obowiązujące ustawodawstwo, jest niemożliwe bez zmiany istniejącego
obecnie systemu relacji międzybudżetowych. Dlatego nie można wykluczać, że
w przyszłości koncepcja reformy samorządu lokalnego zostanie rozpatrzona po−
nownie, zaś terminy jej przeprowadzenia będą znacznie przedłużone.
234
9.2. Regionalne procesy elektoralne
Z punktu widzenia grup elity federalnej, skupiających uwagę na zabez−
pieczeniu własnych interesów w trakcie realizacji projektu „Następca”, pro−
cesy elektoralne jawią się jako jeden z najbardziej znaczących aspektów poli−
tyki regionalnej. W tej sferze ubiegły rok zaznaczył się wprowadzeniem w życie
przyjętej z inicjatywy Jednej Rosji nowości ustawodawczej, wprowadzającej dwa
„jednolite dni głosowania” w wyborach deputowanych do zgromadzeń ustawo−
dawczych podmiotów federacji. Pierwszy z nich przypadł na 12 marca, drugi
– na 8 października. Ponadto, 3 grudnia odbyły się pierwsze wybory do parlamen−
tu utworzonego w wyniku „zintegrowania” podmiotu federacji – Kraju Permskiego.
Wyniki wiosennej kampanii parlamentarnej (według danych CKW na 14.03.06)
Region
Minimum
Partie, które weszły
do zgromadzenia
ustawodawczego
vs. pozostałe
Frekwencja
Republika Adygeja
7%
JR (33,7%), KPFR (15%),
RZPP (13%), APR (11%)
6,55%
45%
Republika Ałtaj
5%
JR (27,2%), Rodina (10,52%),
APR (10,41%), KPFR (8,96%),
RPŻ (8,83%), LDPR (8,26%)
6,13%
50%
Obwód kaliningradzki
7%
JR (34,5%), KPFR (14,99%),
RPE (8,98%), LDPR (7,49%),
PR (7,12%)
16,78%
36,8%
Obwód kirowski
6%
JR (28,54%), KPFR (15,11%),
LDPR (14,58%), RPE (12,44%),
APR (7,75%)
8,02%
43,9%
Obwód kurski
7%
JR (37,36%), KPFR (11,28%),
RPŻ (7,26%)
9,98%
43,3%
Obwód nieżegorodzki
5%
JR (43,91%), KPFR (17,81%),
RPE (17,19%), LDPR (5,83%)
8,65%
38,5%
Obwód orenburski
5%
JR (40,35%), KPFR (16,74%),
LDPR (8,27%), APR (6,41%),
PR (5,65%)
8,65%
38,5%
Chanty−Mansijski Okr. Aut.
5%
JR (54,83%), LDPR (10,53%),
KPFR (9,24%), RPE (9,07%)
11,78%
43%
Legenda: RZPP – Rosyjska Zjednoczona Partia Przemysłowa; JR – Jedna Rosja; KPFR – Komunistyczna
Partia Federacji Rosyjskiej; APR – Agrarna Partia Rosji; RPŻ – Rosyjska Partia Życia; RPE – Rosyjska
Partia Emerytów, LDPR – Liberalno−Demokratyczna Partia Rosji; PR – Patrioci Rosji.
235
Tendencją kluczową stała się dominacja przedstawicieli „partii władzy”
– Jednej Rosji – w składzie większości wybranych w 2006 roku regionalnych
zgromadzeń ustawodawczych. Przy tym, jak wykazały wyniki wiosennej kampa−
nii, bynajmniej nie został wyczerpany potencjał tradycyjnej już dla Jednej Rosji
strategii przyciągania do swoich szeregów „lokomotyw”. Jednocześnie, ani ocze−
kiwania federalnego kierownictwa (nieformalnym zadaniem „jednorosjan” miało
być osiągnięcie w wyborach nie mniej niż 50% miejsc w każdym regionie), ani
włożone w kampanię wyborczą znaczne środki, nie okazały się w pełni skuteczne.
Jedyny wyjątek to wyniki głosowania w Chanty−Mansyjskim Okr. Aut., który je−
dynie potwierdza regułę, ponieważ w tym przypadku wysoki wynik „partii wła−
dzy” związany jest raczej ze strategicznym nastawieniem elit „resursochłonnego”
regionu na potwierdzenie lojalności wobec centrum federalnego, niż z efektywno−
ścią jej kampanii agitacyjnej.
Tak więc, już na podstawie wyników marcowych wyborów można mówić
o niedostatecznej efektywności resursu biurokratycznego jako głównego in−
strumentu zdobywania sympatii elektoratu przez JR. „Jednorosjanom” w istot−
ny sposób udało się poprawić pozycje w porównaniu do wyników federalnej kam−
panii prezydenckiej 2003 roku jedynie w 4 z 8 podmiotów federacji – w obwo−
dach: kurskim (37,36% vs. 30,1%), niżninowgorodzkim (43,91% vs. 32%), oren−
burskim (40,35% vs. 27,6%) i w Chanty−Mansyjskim Okr. Aut. (54,83% vs.
41,3%). Przy tym jeszcze w dwóch regionach (Republice Ałtaj i obwodzie kalinin−
gradzkim) poparcie dla „jednorosjan” ogółem utrzymało się na poprzednim pozio−
mie, zaś w Republice Adygei i obwodzie kirowskim pozycje Jednej Rosji zauwa−
żalnie się pogorszyły (odpowiednio 33,7% vs. 51,3% i 28,54% vs. 32,9%).
Dość charakterystyczne były wyniki wiosennej kampanii tak zwanych
partii „drugiego szeregu”, które w ramach ukształtowanego rozkładu sił partyj−
nych stanowią „opozycję strukturalną”. Tak np. KPFR weszła do parlamentów
wszystkich ośmiu regionów, w większości przypadków zajmując drugie miejsce
i tym samym potwierdzając swój względnie wysoki status. Strategia przedwybor−
cza partii zdeterminowana była przede wszystkim dążeniem do zapewnienia sobie
określonego segmentu przestrzeni elektoralnej i była skierowana raczej na pod−
trzymanie opozycyjnego statusu, niż na zwycięstwo wyborcze (jest to tradycyj−
na postawa „komunistów”, której aktualność ujawniła się także w trakcie przygo−
towań do wyborów 8 października). Te same motywy przesądziły również skrom−
niejsze wyniki Rosyjskiej Partii Emerytów (RPE), która po zmianie kierownictwa
skorygowała swój kurs w wyborach regionalnych w stronę umiarkowanej krytyki
poszczególnych inicjatyw federalnych. Podobnie jak RPE, do dwóch zgromadzeń
236
ustawodawczych udało się wejść Patriotom Rosji Gennadija Siemigina – tutaj pod−
stawą osiągniętego wyniku było solidne wsparcie finansowe kampanii agitacyjnej.
Nie wykluczone, że to wpłynęło na spadek wyników LDPR – tradycyjnego „sate−
lity” Jednej Rosji, który udziela aktywnego poparcia inicjatywom „partii władzy”
w regionalnych zgromadzeniach ustawodawczych.
W najbardziej skomplikowanej sytuacji w kampanii marcowej była Rodina
z Aleksandrem Babakowem na czele, którą „staromoskiewska część” Administra−
cji Prezydenta aktywnie wypychała z elektoralnego segmentu opozycji lewicowo−
−patriotycznej. Jednak wynik partii w Republice Ałtaj – jedynym regionie, gdzie
była dopuszczona do wyborów, pozwolił mówić o politycznej celowości zacho−
wania popularnego brandu partyjnego przy zmianie kierownictwa, które sta−
ło się niesterowalne (osiągnięty 12 marca wynik Rodiny w RA wyraźnie się po−
prawił w porównaniu z wyborami federalnymi 2003 roku: 10,5% vs. 4%). Ten
czynnik został później uwzględniony przy tworzeniu nowego projektu „lewicowe−
go” pod kierunkiem przewodniczącego Rady Federacji Siergieja Mironowa.
Tak więc, całkowicie naturalne jest, że jeśli cechą charakterystyczną wio−
sennej kampanii było ściganie sądowe Rodiny, to w trakcie jesiennej agitacji
ten trend stracił aktualność: nie odnotowano ani jednej odmowy rejestracji list
partyjnych przed wyborami 8 października. Najgłośniejsze były sprawy, związane
z wycofaniem z wyścigu Rosyjskiej Partii Życia (RPŻ) w obwodzie swierdłow−
skim, Republice Tuwa i Ewenkijskim Okr. Aut., przy czym we wszystkich przy−
padkach „życiowcom”, pod kierunkiem przewodniczącego Rady Federacji Sier−
gieja Mironowa, udało się zakwestionować decyzje o odmowie rejestracji i przy−
wrócić prawo udziału w procesie wyborczym. Wydarzenia te zostały szeroko na−
głośnione w regionalnych i federalnych środkach masowego przekazu i stały się
dla RPŻ bardzo efektywnymi działaniami PR, dzięki którym partia podniosła swój
„rating rozpoznawalności”.
Jedną z głównych cech charakterystycznych jesiennej kampanii wybor−
czej stał się udział dwóch partii „urzędniczych” – tradycyjnie opierającej się
na potencjale resursów regionalnych administracji Jednej Rosji oraz RPŻ, preten−
dującej do pozycji lidera w ramach projektu „aktualna lewica”. Przeprowadzona
przez Siergieja Mironowa na samym początku kampanii prezentacja „nowego kur−
su” jego partii była zapowiedzią zamiaru rozszerzenia segmentu swoich potencjal−
nych wyborców o „społecznie zorientowany” elektorat protestacyjny, którego gło−
sy tradycyjnie zbierała KPFR. W ramach tej zmiany strategii politycznej powstała
także myśl o udziale w wyborach regionalnych (a w perspektywie także federal−
nych) w charakterze drugiej „partii władzy”, co można także rozpatrywać jako
237
„nowość” w porównaniu z przygotowaniami do pierwszego „jednolitego” dnia
głosowania. Jak niejednokrotnie podkreślali zarówno Siergiej Mironow, jak i lide−
rzy lokalnych oddziałów RPŻ, taki image projektu zyskał poparcie prezydenta
Władimira Putina. Jednocześnie, federalny projekt „aktualnej lewicy” począt−
kowo nie przewidywał konkurencji między JR i RPŻ. Na spotkaniu zastępcy
szefa Administracji Prezydenta Władisława Surkowa z aktywem partyjnym „ży−
ciowców” mówiono jedynie o tym, że partia Mironowa mogłaby „przyciągnąć
na swoją stronę wszystko to, czego nie może przyciągnąć władza w szerokim sen−
sie tego słowa” (to znaczy, głównie, protestacyjny elektorat „pro komunistyczny”).
RPŻ zyskałaby wówczas możliwość rozszerzenia przestrzeni do manewru poli−
tycznego, nie grając na polu Jednej Rosji.
Jeszcze jedną przedwyborczą nowinką stała się próba reorientacji „jedno−
rosjan” z wykorzystywania prezydenckiego poparcia jako głównego „znacze−
niowego” elementu kampanii agitacyjnej na demonstrowanie „osiągnięć real−
nych” lokalnej władzy wykonawczej, której szefowie tradycyjnie otwierają listy
JR jako lokomotywy (wyjątkiem był Żydowski Obwód Autonomiczny). Zgodnie
z tą strategią „jednorosjanie” aktywnie wykorzystywali temat realizacji projektów
narodowych: np. w Nowgorodzie w charakterze osiągnięć partii były pozycjono−
wane sukcesy tamtejszej administracji, która zakupiła 39 nowych karetek Pogoto−
wia Ratunkowego w ramach projektu „Zdrowie”, zaś w Karelii lokalna organiza−
cja partyjna opracowała plan rozwoju republiki do 2011 roku, obiecując przyczy−
niać się do utworzenia rynku dostępnych mieszkań oraz „terytorium chronionego
macierzyństwa”. Jednak uwzględniając to, że konkretnych wyników realizacji
„priorytetowych” projektów mieszkańcy większości regionów jeszcze nie dostrze−
gli, a wielu nawet nic nie wiedzą o tych federalnych inicjatywach, to efektywność
takiego narzędzia agitacji na razie wyraźnie ustępuje dobrze znanej „administra−
cyjnej” mobilizacji elektoratu. Ogólnie, szerokie wykorzystanie idei „społecz−
nych” przez wszystkie praktycznie siły polityczne stało się jeszcze jedną cechą
charakterystyczną jesiennej kampanii. Tak więc, RPE przeprowadziła w regionach
„Marsz przeciw biedzie” pod hasłem „Za wnuki, za dzieci, za siebie”, zaś odział
lipecki LDPR wystąpił z postulatem obniżenia taryf i umorzenia długów rolników.
Analiza wyników wyborów z 8 października, przeprowadzona na podstawie
list partyjnych, pozwala mówić przede wszystkim o skutecznym wystąpieniu Jed−
nej Rosji: uśredniony procent głosów oddanych na partię wyniósł 46%, o 9% prze−
wyższając analogiczny wskaźnik wiosennej kampanii regionalnej. Tak więc, wy−
konanie strategicznego zadania, jakim jest uzyskanie większości konstytucyjnej
w Dumie Państwowej następnej kadencji, wymagające stabilnych wyników na po−
238
ziomie 45−50%, jeśli zarysowana tendencja utrzyma się, wygląda w pełni realnie.
Wskaźniki ilościowe, narzucone przez federalne kierownictwo JR jako „punkty
orientacyjne” dla konkretnych oddziałów terenowych, ogólnie też prezentują się
pomyślnie. W Czuwaszji, Żydowskim Obw. Aut. I Kraju Nadmorskim „partii wła−
dzy” udało się przewyższyć wyznaczone wskaźniki, zaś bliskie zaplanowanych
okazały się rezultaty kampanii a obwodach: archangielskim, lipeckim i nowgo−
rodzkim.
Wyniki jesiennej kampanii parlamentarnej (według danych CKW na 10.10.06)
Region
Partie uczestniczące
w wyborach
Partie, które weszły
do zgromadzenia
ustawodawczego
(próg – 7%)
Prognoza
Frekwencja
JR
Republika Karelia
JR, KPFR, LDPR, RPŻ, JR (38,9%), RPŻ (16,1%),
PRE, PR, Wola Ludu
KPFR (12,06%), LDPR (8,8%)
45%
33%
Republika Tuwa
JR, KPFR, LDPR, RPŻ,
JR (46,3%), TPŻ (32,5%)
PR, Rodina
70%
52,7%
Republika
Czuwaszja
JR, KPFR, LDPR, RPŻ, JR (51,4%), KPFR (19,6%),
PR, Rodina
LDPR (9%)
44%
43,7%
Kraj Nadmorski
JR, KPFR, LDPR, RPŻ,
JR (48,2%), KPFR (12,6%),
RPE, Rodina, Jabłoko,
RPE (9,14%), Wolność
Wola Ludu, Wolność
i Ludowładztwo (8,65%)
i Ludowładztwo
37%
39,5%
Obwód
astrachański
JR, KPFR, RPE, LDPR,
PR, Wola Ludu,
JR (38,6%), Rodina (16,1%),
Partia Ludowa,
KPFR (13,6%), RPE (9,4%)
Partia Republikańska,
Partia Demokratyczna
40%
43,7%
Obwód lipecki
JR, KPFR, RPE, RPŻ,
LDPR, PR, Wola Ludu,
Partia Demokratyczna
50%
45%
45%
31%
45%
27,9%
50%
43,5%
Obwód
nowogrodzki
Obwód
swierdłowski
Żydowski
Obw. Aut.
JR (50,6%), RPŻ (11,7%),
RPE (11,1%), KPFR (10,6%)
JR, KPFR, RPŻ, LDPR,
JR (43,7%), KPFR (14,6%),
PR, Wola Ludu,
Wolna Rosja (11%)
Wolna Rosja
JR, KPFR, RPE, RPŻ,
LDPR, PR, Wola Ludu, JR (4,5%), RPE (18,7%),
RPŻ (11,5%), KPFR (7,2%)
Rodina, Jabłoko,
Wolna Rosja
JR. KPFR, LDPR, RPŻ, JR (55,3%), KPFR (18,5%),
RPE, Rodina
RPE (9,9%)
Legenda: RPE – Rosyjska Partia Emerytów, RPŻ – Rosyjska Partia Życia, PR – Patrioci Rosji
239
Jednak na tle ogólnej pomyślnej kampanii można dostrzec również wy−
raźne niepowodzenia. Przede wszystkim, dotyczy to jednego z kluczowych regio−
nów pod względem politycznej i ekonomicznej „resursochłonności” – obwodu
swierdłowskiego. Głównymi czynnikami, które wpłynęły na obniżenie wyniku JR,
były tam niska frekwencja wyborcza, aktywna agitacja ze strony „niestruktural−
nych” graczy („strajk emerytalny”, zorganizowany przez jednego z liderów opo−
zycji, deputowanego do Dumy Antona Bakowa), oraz niedostateczna efektywność
kampanii, prowadzonej pod bezpośrednim kierownictwem lokalnego oddziału JR,
kierowanego przez szefa rządu obwodu Aleksieja Worobjowa. Spadek frekwencji
można uznać za strategiczną pomyłkę władz obwodu, które nie uznały potrzeby
stymulowania aktywności wyborczej przez przeprowadzenie aktywnej kampanii
informacyjnej w nadziei, że im mniej wyborców przyjdzie do urn, tym więcej gło−
sów przypadnie „partii władzy”. Nie jest wykluczone, że odegrały tu swoją rolę
również formalnie uregulowane, ale de facto ciągle aktualne polityczne kontrower−
sje między gubernatorem Eduardem Rosselem i merem Jekaterynburga Arkadijem
Czernieckim.
Innym „problematycznym” regionem dla Jednej Rosji stała się Republi−
ka Karelia. W tym przypadku na obniżenie wyników partii wpłynęły następujące
czynniki. Po pierwsze, rozruchy na tle narodowościowym w Kondopodze, które
miały miejsce na przełomie sierpnia i września, pogorszyły wizerunek polityczny
tamtejszej administracji i zwiększyły szanse powodzenia sił opozycyjnych. Po dru−
gie, konflikt interesów między głową republiki Siergiejem Katanandowem i me−
rem Pietrozawodzka Wiktorem Masliakowem (został pomyślnie wybrany na nowo
8 października). Wreszcie, po trzecie, zmiana rozkładu sił po odwołaniu rejestra−
cji listy partii Jabłoko, która ma w regionie dość silny oddział i stabilną bazę elek−
toralną. Po wycofaniu się lider „jabłkowców” Wasilij Popow wezwał swoich zwo−
lenników do poparcia RPŻ i tym samym obniżył wynik Jednej Rosji.
Najbardziej jednak znamiennym niepowodzeniem federalnej „partii wła−
dzy” były wyniki głosowania w Tuwie (46% vs. zaplanowanych 70%). Obiek−
tywną przesłanką tego stała się złożona sytuacja wewnątrz elity, charakteryzująca
się funkcjonowaniem trzech zasadniczych grup wpływu, powstałych odpowiednio
w otoczeniu prezydenta republiki Szerig−ooł Oorżaka, sekretarza regionalnego od−
działu Jednej Rosji Szołban Kara−Ooła i przewodniczącego izby ustawodawczej
Wielkiego Churału Wasilija Ojuna. Ten ostatni jest dawnym i pryncypialnym
przeciwnikiem głowy regionu i w związku z tym, że nie udało mu się doprowadzić
do jego dymisji metodami walki wewnątrzpartyjnej, przed rozpoczęciem agitacji
przeszedł do RPŻ i zajął miejsce na czele listy wyborczej tej partii. Zapewniło to
240
„życiowcom” możliwość nie tylko wykorzystania znacznych możliwości Ojuna,
ale i pozyskania bezprecedensowego wolumenu resursów na finansowanie kampa−
nii. Jeśli uwzględnić czynnik poważnego rozłamu elit i dość znacznego antyratin−
gu Oorżaka, otwierającego listę JR, całkiem naturalne jest, że „partia władzy” nie
mogła w Tuwie nawet zbliżyć się do „orientacyjnego” wysokiego wyniku.
Na ile uczciwie Jedna Rosja prowadziła kampanię w wyborach regionalnych
w porównaniu z innymi partiami?
(FOS, 14−15 października 2006 r.)
bardziej uczciwie
tak jak inne partie
mniej uczciwie
trudno powiedzieć
Regionalne wyniki kampanii RPŻ, aczkolwiek wyglądają na dość po−
myślne, jednak nie są adekwatne do resursów włożonych w przeprowadzenie
agitacji – zarówno finansowych, jak i biurokratycznych. Wysoki status lidera
partii w strukturze federalnych organów władzy pozwolił „życiowcom” pozyskać
tak ważny „symboliczny” kapitał, jak publiczne poparcie prezydenta FR (szcze−
gólnie szeroki rezonans zyskała zgoda głowy państwa na wykorzystanie jego wi−
zerunków i pozytywnych wypowiedzi o partii w obwodzie lipeckim, gdzie listę
RPŻ otwierał sam Siergiej Mironow). Rating rozpoznawalności partii podwyższy−
ły również liczne skandale, związane z odsunięciem partii od udziału w wyborach
i następujące po nich przywrócenie na mocy decyzji Sądu Najwyższego FR. Jed−
nak, jeśli porównamy wyniki Partii Życia z dysponującą wiele bardziej skromny−
mi biurokratycznymi możliwościami Rosyjską Partią Emerytów, to wydaje się, że
potencjał elektoralny tej ostatniej jest wyższy.
241
We wszystkich regionach, gdzie RPE uczestniczyła w wyborach, partia ta po−
konała 7% próg z średnim wynikiem 11,7%. Wielce znamiennym przykładem sta−
ła się kampania w obwodzie lipeckim: potężny „resurs biurokratyczny” partii Mi−
ronowa, wzmocniony lojalnym stosunkiem administracji obwodu, która „poświę−
ciła” tradycyjne nieformalne poparcie dla „komunistów”, nie mógł zapewnić RPŻ
przekonującego zwycięstwa nad potencjalnymi konkurentami w projekcie „aktual−
nej lewicy”. Dysponująca wymienionymi agitacyjnymi zaletami Partia Życia zdo−
była 11,7%, podczas gdy RPE tylko minimalnie pozostała w tyle, uzyskawszy
11,1%. Główny udział w sukcesie RPE miały elektoralnie pożądany i „rozkrę−
cony” brand oraz rosnąca aktualność „pro społecznej” tematyki w miarę zbli−
żania się wyborów federalnych 2007−2008 r., a także szeroka sieć oddziałów re−
gionalnych, które wykazały się zdolnością efektywnego działania.
Wyniki, jakie uzyskały w wyborach 8 października inne siły polityczne, można
ocenić w sposób następujący. Przede wszystkim, warto odnotować zachowanie
(ogółem) pozycji przez KPFR – niezależnie od tego, że uśredniony wynik partii
w porównaniu z wynikami kampanii wiosennej nieco się obniżył (12,6% vs. 13,5%).
Z największym sukcesem partia ta wystąpiła w regionach, tradycyjnie odznaczają−
cych się wysokim odsetkiem elektoratu „komunistycznego”, jak Republika Czuwa−
szja czy Żydowski OA. Jednocześnie w obwodach lipeckim i astrachańskim oczeki−
wania KPFR nie sprawdziły się. W pierwszym przypadku decydującą rolę odegrało
poparcie administracyjne ze strony gubernatora Korolowa dla zwolenników prze−
wodniczącego Rady Federacji Mironowa, w drugim – przewidywane powodzenie
Rodiny, listę której otwierał deputowany do Dumy Państwowej Oleg Szein, posia−
dający znaczący rating wpływu i drożne kontakty w administracji obwodu (zauważ−
my, że to jedyne osiągnięcie partii w wyborach jesiennych). Tak więc, można mó−
wić o tendencji do stopniowego spychania komunistów na peryferie „lewicowo−pa−
triotycznego” skrzydła politycznego przez „nową lewicę”. O tym, na ile skutecznie
się jej uda to zrobić można będzie sądzić już po wynikach następnych wyborów re−
gionalnych, które odbędą się w marcu 2007 roku. Stosunkowo niepomyślnie
w kampanii jesiennej wystąpiła LDPR – głównie z powodu fiaska partii w Kraju
Nadmorskim, tradycyjnie odznaczającym się wysokim udziałem protestacyjnego
elektoratu. Tym nie mniej, zbyt wcześnie byłoby już teraz wyciągać ostateczne
wnioski o politycznych perspektywach zwolenników Władimira Żyrinowskiego.
W pełni przewidywalnym wynikiem jesiennej kampanii była natomiast porażka sił
„prawicowych” w postaci Jabłoka: jedyną realną szansę zdobycia miejsc w regio−
nalnym zgromadzeniu ustawodawczym partia ta miała w Republice Karelii, gdzie
została wycofana przez administrację „jednorosjanina” Siergieja Katanandowa.
242
W wyborach w zintegrowanym Kraju Permskim, które odbyły się 3 grudnia,
pierwsze miejsca znowu zajęła Jedna Rosja, aczkolwiek wynik federalnej „partii
władzy” (34,5%) okazał się najniższy w porównaniu do wyników z jesieni.
Wyniki wyborów do zgromadzenia ustawodawczego Kraju Permoskiego
(według list partyjnych)
Jedna
Rosja
Sojusz LDPR
Sił
Prawicowych
RPE**
KPFR Agrarna Rodina
Partia
Rosji
Partia
Rosji
Spadkowi wyników „partii władzy” w Kraju Permskim pośrednio sprzyjała
również „wielowektorowa” strategia gubernatora Olega Czirkunowa. Lider regio−
nu, chociaż otwierał listę wyborczą „jednorosjan”, to w toku kampanii przedwy−
borczej dążył do dywersyfikacji ryzyk politycznych, udzielając nieformalnego po−
parcia, m.in. również części biurokratycznej partii Siergieja Mironowa w postaci
RPE. Do pierwszej „biurokratycznej trójki” na liście RPE wszedł wicemer Permu
Ilja Szulkin, podczas gdy jego bezpośredni zwierzchnik, mer Igor Szubin zajął dru−
gie miejsce na liście Jednej Rosji. Ponadto, częściowa „fragmentyzacja” biurokra−
tycznych możliwości była wynikiem konfliktu interesów między częścią perm−
skiej administracji i kierownictwem regionalnego oddziału JR. Tym nie mniej,
strategiczne zadanie Jednej Rosji, polegające na uzyskaniu większości miejsc
w permskim zgromadzeniu ustawodawczym, można uważać za wykonane.
Wynik „netto” partii wyniósł 29 z 60 mandatów – 12 deputowanych wybrano z li−
243
sty partyjnej, 17 innych wygrało w okręgach jednomandatowych. W ten sposób,
„jednorosjanie” będą mogli utworzyć frakcję większości po zdobyciu sojuszników
spośród 12 deputowanych, którzy sami zapewnili sobie awans do permskiego par−
lamentu, co, jak wykazuje praktyka, nie jest trudnym zadaniem do wykonania.
Największą sensacją wyborów do zgromadzenia ustawodawczego Kraju
Permskiego stał się nieoczekiwanie wysoki wynik „prawicy”: SSP, zdobywszy
16,3% głosów, uzyskał możliwość utworzenia drugiej pod względem liczebności
frakcji biurokratycznej (16 deputowanych). Wielu ekspertów tłumaczyło to,
przede wszystkim, „tradycyjną popularnością idei liberalnych” wśród mieszkań−
ców regionu, a także resursem popularności lidera „prawicy” Nikity Biełycha, któ−
ry wcześniej zajmował stanowisko wicegubernatora obwodu permskiego. Jednak
zasadniczy „wkład” do sukcesu SSP wniosła „resursochłonna” kampania agitacyj−
na, w której aktywnie była wykorzystywana zadana przez RPE tematyka „socjal−
na”, i która nosiła wyraźny charakter populistyczny (jako przykład można przyto−
czyć obietnicę wystarania się o 2,5−krotną podwyżkę wypłat emerytalnych). War−
to odnotować również wykorzystanie na wielką skalę „czarnych” technologii PR,
wypracowanych przez sztab wyborczy SSP pod kierunkiem znanego ze skandali
deputowanego do Dumy Anatona Bakowa. Nie wykluczone, że kierownictwu
„prawicy” udało się doprowadzić do zawarcia nieformalnych porozumień z admi−
nistracją kraju, w wyniku czego udało się im uniknąć strat, związanych z przeciw−
działaniem resursu „biurokratycznego” – charakterystyczne jest, że wyborach nie
wziął udziału ani jeden „spoilerski” wobec SSP projekt. Tak więc, wzrost popar−
cia „prawicy” w permskich wyborach, będący wynikiem skutecznej lokalnej
kampanii PR, nie będzie miał zauważalnego wpływu na perspektywy SSP
w kampaniach wyborczych w przyszłym roku.
Odnośnie zaś innych sił politycznych, warto odnotować zachowanie pozycji
KPFR, która kolejny raz potwierdziła status opozycji „strukturalnej” i opierającej
się na ukształtowanym wcześniej elektoracie „jądrowym” oraz pomyślny występ
LDPR, który był całkowicie uzasadnionym wynikiem aktywnego udziału w kam−
panii Władimira Żyrinowskiego, który otwierał listę. Do obniżki wyniku „eme−
rytów”, jak już wskazywaliśmy, przyczyniła się agresywna kampania SSP
– w przypadku bardziej pomyślnego zbiegu okoliczności, potencjał elektoralny
permskich „emerytów” pozwalał im liczyć na drugie miejsce za Jedną Rosją, co
potwierdzały także wyniki badań ankietowych. Ponadto, ukierunkowaną przeciw−
ko RPE agitację przedwyborczą prowadził permski oddział partii Rodina, gdzie li−
stę otwierała deputowana do Dumy Państwowej Walentina Sawostjanowa, która
oświadczyła, że partia nie zgadza się na fuzję z RPŻ w ramach projektu Sprawie−
244
dliwa Rosja. Po tym, jak próby federalnego kierownictwa „aktualnej lewicy”
zmierzające w kierunku wzmocnienia dyscypliny wewnątrzpartyjnej i spowodo−
wania rezygnacji Sawostjanowej z wystawiania listy Rodiny do wyborów nie
przyniosły rezultatu, finansowanie partii zostało w istotnej mierze zredukowane,
co odbiło się na ostatecznym wyniku partii, która nie pokonała 7−proc. progu.
Na zakończenie warto wspomnieć o perspektywach rozwoju regionalnych
procesów elektoralnych. Na danym etapie, zadaniem priorytetowym dla głów−
nych graczy na polu partyjnym są przygotowania do kampanii wyborczej 2007−
2008. Oficjalne uznanie konkurencyjności nowej partii „aktualnej lewicy” (Spra−
wiedliwej Rosji) przez kierownictwo Jednej Rosji pociągnęło za sobą korektę stra−
tegii przedwyborczej: obok wykorzystania tradycyjnej technologii pozyskiwania
„lokomotyw”, postanowiono wzmocnić pracę kadrową. Na szczeblu regionalnym,
jak przekazał środkom masowego przekazu sekretarz prezydium Rady Naczelnej
partii Wiaczesław Wołodin, planuje się podejmowanie decyzji o tworzeniu list
z uwzględnieniem wyników badań ankietowych po konsultacjach z przedstawicie−
lami elit lokalnych.
W wyborach do zgromadzeń ustawodawczych, które odbędą się w 14 pod−
miotach federacji 11 marca 2007 r. (Sankt Petersburg, obwody wołogodzki, lenin−
gradzki, moskiewski, pskowski, orłowski, omski, samarski, tomski i tiumeński, re−
publiki Dagestan i Komi, oraz Kraj Stawropolski) listy kandydatów Jednej Partii
nadal prawie wszędzie będą otwierać gubernatorzy. Wyjątkiem będą jedynie Pe−
tersburg, gdzie zamiast bezpartyjnego gubernatora Walentiny Matwijenko nume−
rem jeden będzie przewodniczący zgromadzenia ustawodawczego Wadim Tiulpa−
now, oraz obwód pskowski, gdzie gubernator Michaił Kuzniecow, zajmuje drugie
miejsce, po merze Pskowa Michaile Choronienie. Z kolei w obwodzie tiumeńskim
aktualną władzę wykonawczą będzie reprezentować cała pierwsza „trójka”: guber−
nator obwodu Władimir Jakuszew oraz liderzy wchodzących w jej skład okręgów
autonomicznych – Chanty−Mansyjskiego i Jamalsko−Nienieckiego Aleksander Fi−
lippienko i Jurij Niejołow. Innymi grupami „szturmowymi”, szeroko reprezento−
wanymi na listach JR, będą znani sportowcy i szefowie miast. Wśród tych pierw−
szych – narciarki Raisa Smietanina (Komi) i Łarisa Łazutina (obwód moskiewski),
łyżwiarze Swietłana Żurowa (obwód leningradzki) i Anton Sicharulidze (St. Pe−
tersburg). Wśród drugich – Michaił Sawczenko (Murmańsk), Piotr Pimaszkow
(Krasnojarsk), Michaił Choronien (Psków) i Lidia Gołubiewa (Wielkie Łuki).
Ponadto, strategiczną przewagę w warunkach zmieniającego się wystroju po−
la partyjnego ma zapewnić JR konsolidacja możliwości „biurokratycznych” po−
przez pozyskanie do szeregów dominującej partii liderów regionalnych, którzy
245
z takich czy innych względów nie są oficjalnymi członkami „partii władzy”. Po−
dobny status ma ogółem 18 szefów podmiotów, przy czym tylko trzech z nich re−
prezentuje „opozycję” w postaci KPFR – Michaił Maszkowcew (obwód kamczac−
ki), Nikołaj Maksiuta (obwód wołgogradzki) i Nikołaj Winogradow (obwód wład−
mirski). Gubernatorzy−„komuniści” są całkowicie „wbudowani” w format „pionu
władzy” i w bieżącej działalności w zarządzaniu, a tym bardziej w stosunkach z fe−
deralnym centrum, kierują się względami koniunktury politycznej aby maksymal−
nie zabezpieczyć swoje interesy.
Elity regionalne ogólnie dążą do dywersyfikacji posiadanych możliwości,
ażeby w czasie kampanii wyborczych minimalizować swoje ryzyka polityczne.
I tak, wyniki ubiegłych kampanii wskazują, że bardzo zdarzała się sytuacja, kiedy
szef administracji, otwierający listę JR, popierał oponentów partii w okręgach jed−
nomandatowych, niezależnie od tego, że również tam kandydowali „jednorosja−
nie”. Innymi słowy, federalna „partia władzy” na razie nie posiada efektywnych
mechanizmów sprawowania kontroli nad korpusem gubernatorskim, aczkolwiek
zbyt wcześnie byłoby mówić o masowej reorientacji elit regionalnych w stronę po−
parcia „biurokratycznej” partii. Potencjalne zagrożenie dla elektoralnej popularno−
ści Jednej Rosji mogą stanowić dwa zasadnicze czynniki: słabość polityczna wła−
dzy regionalnej, która prowadzi do niedostatecznego wykorzystania możliwości
biurokratycznych, oraz groźba pogłębienia się sprzeczności między grupami inte−
resów na szczeblu lokalnym, spowodowana wzrostem aktywności „nowej lewicy”.
Perspektywy struktury politycznej Siergieja Mironowa, dla której wybo−
ry 11 marca będą pierwszym „sprawdzianem wytrzymałości”, na razie są nie−
jednoznaczne. W przygotowaniach do kampanii agitacyjnej partia ogólnie powta−
rza strategię Jednej Rosji, wpisując na swoje listy liderów miejskich (mer Samary
Wiktor Tarchow, mer Stawropola Michaił Kuźmin, przewodniczący Wołogodz−
kiej Dumy Miejskiej Aleksandr Łukiczew), znanych sportowców (łyżwiarze figu−
rowi Jewgienij Pluszczenko, Jelena Bierieżnaja), przedstawicieli biznesu i aktual−
nych deputowanych. Poszukiwania sojuszników wśród przedstawicieli regionalnej
władzy wykonawczej również wydały pierwsze owoce: lider obwodu kamczackie−
go Michaił Maszkowcew został pierwszym gubernatorem, który publicznie ogło−
sił zamiar wsparcia Sprawiedliwej Rosji w wyborach do zgromadzenia ustawo−
dawczego Kraju Kamczackiego w grudniu 2007 roku. Nie jest wykluczone, że
za przykładem Maszkowcewa mogą pójść także niektórzy inni liderzy regionalni,
którzy nie potrafili ułożyć sobie konstruktywnych relacji z lokalnymi oddziałami
JR – na przyklad, szefowie obwodów wołgogradzkiego i kostromskiego Nikołaj
Maksiuta i Wiktor Szerszunow, co może sprzyjać lokalnemu wzmocnieniu pozy−
246
cji „aktualnej lewicy”. Jednak zdecydowana większość gubernatorów pozostanie
w składzie JR – inna rzecz, że to nie gwarantuje maksymalnej efektywności wy−
korzystania biurokratycznych możliwości.
Ponadto, powodzeniu Sprawiedliwej Rosji w zdobywaniu nowych wpły−
wowych zwolenników mogą sprzyjać zarówno elektoralnie pożądana, ukierun−
kowana społecznie retoryka, jak i sam fakt pojawienia się nowej siły politycznej,
która może stać się w pełni adekwatną alternatywą JR dla przedstawicieli regional−
nych kół biznesu, którzy nie współpracują z „partią władzy” z racji rozlicznych
konfliktów interesów. Ten czynnik jest bardzo istotny: wpływ podmiotów ekono−
micznych na regionalne procesy polityczne często nie jest zinstytucjonalizowany,
co utrudnia możliwości oceny, ale nie świadczy o jego braku. Sprawiedliwa Rosja
może liczyć również na wzrost liczby swoich zwolenników na szczeblu wielkich
miast, szczególnie w regionach, gdzie istnieją ostre konflikty między gubernatora−
mi i merami stolic regionalnych, toczącymi skrytą walkę polityczną. Jednak „dy−
widendy” z pogłębiania się konfliktów interesów na szczeblu regionalnym SR mo−
że zebrać tylko w przypadku, jeśli uda jej się podołać własnym problemom we−
wnętrznym. Chodzi o to, że już w 17 podmiotach federacji (według danych na po−
czątek roku) aktywiści lokalnych oddziałów RPE odmówili wstąpienia w szeregi
zjednoczonej partii, argumentując swoją postawę dążeniem zwolenników Mirono−
wa do uszczuplania ich interesów (podobnie rozwijała się sytuacja w Republice
Tatarstanu oraz w obwodach kaliningradzkim, pskowskim, woroneskim i in.). Zaś
w St. Petersburgu o odmowie wstąpienia do nowej partii oświadczyła duża cześć
miejscowego oddziału Rodiny.
Poziom potencjalnego poparcia elektoralnego dla zjednoczonej „lewicy”
bynajmniej nie będzie porównywalny z sumą głosów, oddanych na poszcze−
gólnych uczestników projektu w wyborach z jesieni 2006 roku, ale w znacz−
nym stopniu będzie zdeterminowany tym, na ile efektywnie uda się im zorganizo−
wać współdziałanie wewnątrz partii oraz na szczeblu elit regionalnych. Przy czym
rozliczne skandale związane z „niestrukturalnym” zachowaniem aktywistów RPE,
towarzyszące tworzeniu regionalnych oddziałów partii Mironowa, gwałtownie
zwiększają jej koszty transakcyjne i przynoszą straty wizerunkowe „aktualnej le−
wicy”, co w żaden sposób nie może sprzyjać pozyskiwaniu sojuszników strate−
gicznych. Co więcej, pogłębianie się sprzeczności strategicznych grozi osłabie−
niem wyników wyborczych Sprawiedliwej Rosji: część graczy, niezadowolonych
z zasad tworzenia nowej struktury, może wystąpić w roli jej „spoilera” w czasie
wiosennej regionalnej kampanii parlamentarnej.
247
Jakie są perspektywy zjednoczonej partii „Rodina – RPŻ – RPE”?
(WCIOM, 14−15 października 2006 r.)
może wejść do Dumy Państwowej
może uzyskać powodzenie w niektórych regionach
nie odniesie sukcesu ani na szczeblu regionalnym, ani w wyborach federalnych
trudno powiedzieć
9.3. Stosunki etniczne w Rosji
Rozwój regionalnych procesów politycznych w obrębie stosunków narodo−
wościowych determinowało w 2006 r. kilka wydarzeń kluczowych. Po pierwsze,
chodzi o szeroko nagłośnione masowe rozruchy w mieście Kondopodze (Republi−
ka Karelia), które pociągnęły za sobą uznanie na szczeblu federalnym konieczno−
ści zwiększenia skuteczności polityki migracyjnej. Po drugie, znaczącym osiągnię−
ciem w walce z organizacjami ekstremistycznymi na Północnym Kaukazie stała
się likwidacja „terrorysty Nr 1” Szamila Basajewa, co pozwoliło centrum oświad−
czyć o ostatecznej stabilizacji sytuacji na terytorium republiki i zdjąć „kwestię cze−
czeńską” z porządku dnia.
Rozruchy w Kondopodze rozpoczęły się od bójki w miejscowym barze „Me−
wa” w nocy na 30 sierpnia, powstałej w wyniku sprzeczki gości z barmanem, któ−
ry wezwał na pomoc ziomków, emigrantów z rejonów Północnego Kaukazu.
W trakcie bójki zginęło dwóch miejscowych i w ciągu następnych dni w mieście
odbyły się żywiołowe wiece, pogromy punktów handlowych, należących do „kau−
kazców”, oraz starcia z milicją. Konflikt zaistniały na płaszczyźnie życiowej zy−
skał bezprecedensowe nagłośnienie w środkach masowego przekazu i stał się
początkiem szerokiej dyskusji na temat tendencji do zaostrzania się kontro−
wersji narodowościowych na skalę ogólnorosyjska. Jednak tego rodzaju inter−
pretacja wydaje się nie do końca uprawniona: konflikt w Kondopodze, w istocie,
248
miał charakter lokalny. W tym kontekście warto podkreślić, że zagrożeniem desta−
bilizacji sytuacji w regionach są nie tyle pojawiające się sprzeczności interesów
„rdzennych” mieszkańców i mniejszości narodowych, co możliwość wykorzysta−
nia etniczności w celach politycznych.
Czy odczuwa Pan/Pani uczucie nieprzyjaźni
wobec przedstawicieli innej narodowości?
(WCIOM, czerwiec 2006 r.)
tak
nie
Wydarzenia w Karelii warto rozpatrywać jako zjawisko wielowymiarowe,
które mogło zaistnieć dzięki wystąpieniu całego kompleksu czynników. W pierw−
szym rzędzie, warto uwzględnić całkowicie prawdopodobną sprzeczność intere−
sów ekonomicznych szeregu graczy z kręgów biznesu, wśród których byli także
przedstawiciele diaspory „kaukaskiej”. Ta przyczyna konfliktu znajduje potwier−
dzenie w komentarzach regionalnych organów ochrony prawa: jak podał minister
spraw wewnętrznych Karelii Dmitrij Michajłow, „prawdziwa przyczyna zdarzeń
tkwi w sprawach spornych władania własnością miejską”. Warto uwzględnić tak−
że i czynnik polityczny: w przededniu jesiennych wyborów do regionalnego zgro−
madzenia ustawodawczego rozruchy społeczne mogły stać się powodem do kolej−
nej rozgrywki „karty narodowościowej” ze strony sił politycznych, które w ten
sposób starają się zwiększyć popularność. „Etniczny element takiego konfliktu in−
teresów pojawiał się w Karelii również przed zajściami w Kondopodze. 20 kwiet−
nia tego roku w jednym z pawilonów centralnego bazaru w Pietrozawodzku mia−
ło miejsce duże starcie między grupami „kaukazców” i miejscowych. Wtedy
249
w wyniku bójki od rany zadanej nożem zginął mężczyzna rodem z Karelii, odzia−
ny w T−shirt z napisem „Skinhead” i w tym przypadku również wystąpiło połącze−
nie przyczyn ekonomicznych i politycznych konfliktu: zdarzenie miało miejsce
na bazarze, ale w dzień urodzin Adolfa Hitlera (wiadomo, że ta data jest uważana
za ważną dla przedstawicieli radykalnych organizacji prawicowych). Momentem
zasadniczym w tym przypadku jest postawa władz republiki, która powinna być
skorelowana z koniecznością przeciwstawiania się rozwojowi procesów upolitycz−
nienia etniczności. W wyniku tego, że etniczna identyczność osobowości ma
pierwszorzędne znaczenie z porównaniu, na przykład, ze społeczną, odwoływanie
się do argumentów dotykających cech narodowościowych powoduje silniejszy
efekt niż „neutralne” hasła i, w rezultacie, często jest wykorzystywana w celach
politycznych. Nie była wyjątkiem również sytuacja w Kondopodze: jak oznajmił
środkom masowego przekazu zastępca prokuratora republiki Piotr Klemieszow,
masowe rozruchy w mieście były dobrze zorganizowane, a ich prowokatorzy
„chcieli wypróbować ten scenariusz dla innych regionów Rosji”. W charakterze
„specjalnych technologii”, które według danych śledztwa były stosowane w Kare−
lii, wymienia się upowszechnianie informacji w Internecie (przede wszystkim
wśród młodzieżowych jego użytkowników), wybór czasu i miejsca zwoływania
„żywiołowych wieców” oraz bezpośrednie prowokacje – wezwania do aktów
przemocy. Jak podał Piotr Klemieszow, z organizacją wiecu w Kondopodze,
po którym nastąpiły pogromy, bezpośrednio są związani aktywiści Ruchu przeciw−
ko Nielegalnej Imigracji (RPNI), ktory nie miał oficjalnej rejestracji Ministerstwa
Sprawiedliwości. Jednak ani jeden z przedstawicieli ruchu nie został zatrzymany,
ponieważ w śledztwie nie uznano za udowodnione faktów rozniecania konfliktów
miedzy narodowościami.
Oskarżenia odnośnie faktów masowych rozruchów i podpaleń przedstawiono
ośmiu mieszkańcom Kondopogi (art. 212 i art. 167 cz. 2 kk FR). Ponadto proku−
ratura miejska postawiła w stan oskarżenia osoby odpowiedzialne z Miejskiego
Wydziału Spraw Wewnętrznych Kondopogi z art. 293 cz. 2. kk FR (niedbalstwo),
winne niepodjęcia działań w celu zapobieżenia i powstrzymania przestępstw i wy−
kroczeń przed restauracją „Mewa”. Jest to całkowicie uzasadnione: niska efek−
tywność działalności miejscowej milicji odegrała niemałą rolę w aktywizacji
„opinii społecznej”, wyrażającej się w wiecach i apelach do władz w prośbą o wy−
siedlenie „kaukazców”. Według licznych zeznań naocznych świadków przedsta−
wiciele organów ochrony prawa Karelii, znajdujący się w bezpośredniej bliskości
miejsca zdarzeń, nie mogli operatywnie zareagować na sytuację i zapobiec rozle−
wowi krwi.
250
Oficjalne stanowisko kierownictwa regionu ogólnie nosiło charakter kompro−
misowy i „neutralny”. Zdaniem lidera Karelii Siergieja Kandananowa, aczkolwiek
zasadniczą przyczyną zajść było to, że „na naszych oczach grupa przedstawicieli
innego narodu zachowywała się arogancko i wyzywająco, ignorując mentalność
naszego narodu”, ujawniać winnych powinny organy ochrony prawa, zaś ludność
miejscowa nie powinna ulegać prowokacjom poszczególnych nacjonalistycznie
nastawionych obywateli. Zauważmy, że społeczno−psychologiczny czynnik roz−
woju sytuacji posiada szczególne znaczenie, jeśli uwzględni się niezbyt korzystną
sytuację ekonomiczną i niski poziom życia „rdzennych” mieszkańców Kondopo−
gi. W tych warunkach napięcie społeczne z dużym prawdopodobieństwem może
przejawić się we wzroście ksenofobii w stosunku do zamieszkujących w regionie
mniejszości narodowych, a każde przestępstwo rozpatrywane jest jako czyn nie in−
dywidualnego człowieka (kilku osób) a jako wynik „typowych” cech, przypisywa−
nych całej grupie etnicznej. Właśnie z racji ważności tego czynnika, przedstawi−
cielom RPNI udało się zgromadzić w Kondopodze dostatecznie liczny „żywioło−
wy wiec” i tym samym częściowo nadać „legitymizowane” zabarwienie swoich
działań.
W danym kontekście, przykładem niezręcznego wykorzystania „głośnego”
informacyjnego powodu do wzmocnienia własnego wizerunku politycznego
stało się oświadczenie szefa rządu Republiki Czeczenii (RCz) Ramzana Kady−
rowa, który wystąpił z ostrą krytyką władz regionu, które, jego zdaniem, „szły
na pasku gwałcicieli porządku prawnego”. Kadyrow obiecał, że „jeśli władze karel−
skie nie mogą znaleźć form i metod uregulowania sytuacji, to my potrafimy znaleźć
metody, zdolne do sprowadzenia sytuacji do nurtu prawnego”. Oświadczenie to by−
ło z uznaniem powitane zarówno przez przedstawicieli diaspory czeczeńskiej w Ka−
relii, jak przez mieszkańców samej Czeczenii, gdzie premier w ostatnim czasie zy−
skuje coraz większą popularność. Tymczasem podobne działania nie mogą sprzy−
jać przywróceniu zgody społecznej w Kondopodze, ponieważ zakładają faktyczną
ingerencję kierownictwa czeczeńskiego w kompetencję władzy wykonawczej inne−
go podmiotu federacji, w więc nowe kontrowersje polityczne. Znamiennie prezen−
tuje się w związku z tym zachowanie prezydenta RCz Ału Ałchanowa, który skie−
rował do Kondopogi delegację pod kierunkiem ministra ds. polityki narodowościo−
wej, prasy i informacji RCz Mowsura Ibragimowa. Inicjatywę Kadyrowa Ałcha−
now pozostawił bez komentarzy, jednak podkreślił słuszność polityki władz Kare−
lii, które „nie przekładają konfliktu życiowego na grunt narodowościowy”.
Tak więc, nie ma wystarczających podstaw aby rozpatrywać masowe roz−
ruchy w karelskim mieście Kondopodze jako wyznacznik tendencji do za−
251
ostrzania się kontrowersji etnicznych na skalę ogólnorosyjską. W tym kontek−
ście, reakcja centrum federalnego wydaje się zupełnie przewidywalna: twarde
środki kadrowe nie poruszyły administracji republiki, jedynie dotknęły kierow−
nictw regionalnych struktur „siłowych”. I tak, na mocy dekretu Władimira Putina
na emeryturę zostali wysłani szef MSW Karelii Dmitrij Michajłow i dyrektor re−
publikańskiej FSB Aleksiej Dorofiejew, zaś prokurator generalny Jurij Czajka usu−
nął ze stanowiska prokuratora Karelii Władimira Panasienkę.
Nie mniej ważną rolę w sferze rozwoju stosunków narodowościowych
w 2006 r. odegrały działania sił federalnych w walce z działalnością organizacji
ekstremistycznych na Północnym Kaukazie. Nastanie sezonu wiosenno−letniego
tradycyjnie pociągnęło za sobą nasilenie aktywności bojowców, którzy dokonali
szeregu „głośnych” przestępstw – jak zabójstwa zastępcy szefa MSW Inguszetii
Dżabraiła Kostojewa i rodziny komendanta republikańsksiego OMON−u Musy
Nalgijewa, czy porwanie Magomieta Czachkijewa, deputowanego Zgromadzenia
Ludowego i teścia prezydenta Inguszetii Murata Zjazikowa. Widoczna jest trwa−
ła tendencja zmiany charakteru dokonywanych aktów terrorystycznych.
W miejsce działań skierowanych przeciwko siłom federalnym „ogólnie” przyszła
taktyka terroryzmu „bez adresu” połączonego z akcjami skierowanymi „do we−
wnątrz”, którego celem stają się pracownicy regionalnych struktur biurokratycz−
nych i struktur ochrony prawa. Zauważmy, że ogólna statystyka rozwoju sytuacji
w sferze zapewnienia bezpieczeństwa wykazuje niekorzystne trendy: według da−
nych MSW tylko w Czeczenii obserwowana jest „pozytywna” dynamika: w ciągu
ostatnich dwóch lat liczba zarejestrowanych aktów terroru zmniejszyła się ponad
dwukrotnie. Natomiast w pozostałych podmiotach Północnego Kaukazu sytuacja
jest często wręcz odwrotna. Krwawym przykładem tego są republiki Inguszetia
i Dagestan, na terytorium których, według oficjalnych danych, liczba przestępstw
o charakterze terrorystycznym w ciągu ubiegłego roku wzrosła ponad trzykrotnie.
Na tym tle bardzo ważnym czynnikiem rozwoju sytuacji w regionie stała się
likwidacja „terrorysty Nr 1” Szamila Basajewa, która była, według oficjalnych da−
nych, wynikiem specjalnej operacji, przeprowadzonej przez agentów FSB FR 10
lipca w rejonie nazranowskim w Inguszetii. Należy wziąć pod uwagę, że likwida−
cja ekstremisty, uważanego za duchowego przywódcę czeczeńskich „wahhabi−
tów”, została zaprezentowana w regionalnej przestrzeni publicznej jako „sprawa
honoru” obecnego szefa rządu RCz Ramzana Kadyrowa. Jeszcze w maju 2004 r.
Basajew wziął na siebie odpowiedzialność za zabójstwo jego ojca, pierwszego pre−
zydenta Czeczenii, później tę wersję potwierdzili także przedstawiciele Prokuratu−
ry Generalnej i premier Czeczenii nie raz podkreślał, że Basajew jest nie tylko
252
Obejmując rządy, Władimir Putin obiecał zlikwidować działalność
bojowników. Czy on konsekwentnie to realizuje?
(WCIOM, czerwiec 12006)
bezwzględnie,
tak
raczej, tak
raczej, nie
bezwzględnie,
nie
trudno
powiedzieć
„wrogiem narodu czeczeńskiego” ale musi go także dosięgnąć jego osobista krwa−
wa zemsta. W związku z tym logicznie prezentuje się komentarz Ramzana Kady−
rowa do „specoperacji” przeprowadzonej przez federalne struktury „siłowe”: szef
rządu RCz wyraził zadowolenie z jej wyniku, ale oświadczył, że głęboko żałuje,
że nie udało mu się wziąć bezpośredniego udziału w likwidacji terrorysty. Nieza−
leżnie od całkowicie zrozumiałej emocjonalnej reakcji, ważną rolę odgrywa ele−
ment wizerunkowy problemu: możliwość zapisania do swoich „aktywów” likwi−
dacji szeroko znanego przywódcy ekstremistów, który miał na koncie cały szereg
zakrojonych na szeroką skalę aktów terrorystycznych, pozwoliłoby Kadyrowowi
ostatecznie zapewnić sobie rolę najbardziej efektywnego polityka w regionie
i podnieść swój rating na szczeblu federalnym. W takim przypadku mogłaby na−
brać przyspieszenia również realizacja jego ambicji prezydenckich.
Likwidacja Szamila Basajewa zauważalnie wpłynęła na układ sił w repu−
blice: pomyślna specoperacja nie tylko częściowo odbudowała wizerunek rosyj−
skich służb specjalnych, który w istotny sposób ucierpiał po akcie terrorystów
w Biesłanie, ale również dała „federalnym” określoną „swobodę manewru” na te−
rytorium Czeczenii. Jednakże bodaj najistotniejszy był efekt polityczny likwida−
cji „terrorysty Nr 1” w skali federalnej. Niezależnie od komentarzy źródeł
w FSB, objaśniających, że większa część niedawnych operacji bojowników na te−
253
rytorium Czeczenii oraz takie akcje jak atak na Nalczyk, były planowane przez
„prezydenta” Iczkerii Doku Umarowa, to osobista rola Basajewa, cieszącego się
autorytetem wśród ekstremistów, była dość wielka. Co więcej, międzynarodowy
rozgłos terrorysty pozwalał kontrolowanym przezeń ugrupowaniom pozyskiwać
wystarczające środki finansowe od radykalnych organizacji islamskich, działają−
cych w szeregu krajów Bliskiego Wschodu, a wraz z jego śmiercią skala podob−
nych „inwestycji” zaczęła się zmniejszać.
Ważne znaczenie „specoperacja” FSB miała także dla wizerunku poli−
tycznego Władimira Putina, którego rekordowo wysoki rating początkowo był
związany z pomyślnym przeciwstawianiem się wojsk federalnych oddziałowi ‘ba−
sajewowców” w Dagestanie. Później, w miarę likwidacji innych szeroko znanych
terrorystów (jak Zelimchan Jandarbijew, czy Asłan Maschadow) oficjalna retory−
ka pierwszych osobistości kraju świadczyła o zakończeniu „operacji antyterrory−
stycznej”, natomiast stronnicy Basajewa symbolizowali „resztki ugrupowań ban−
dyckich”, których likwidacja wydawała się sprawą najbliższej przyszłości. W tym
kontekście charakterystyczna jest reakcja Władimira Putina na „niewygodne” py−
tanie zachodnich dziennikarzy zadane w trakcie zorganizowanej w grudniu 2005
roku rozszerzonej konferencji prasowej. W odpowiedzi na retoryczne „dlaczego
do tej pory rosyjscy „siłowicy” nie mogą dosięgnąć Basajewa?”, prezydent przed−
stawił znamienną analogię: „A dlaczego do tej pory nie mogą znaleźć bin Lade−
na?” W ten sposób, Szamil Basajew w przestrzeni publicznej został postawiony
w jednym szeregu z przywódcą światowej sieci terrorystycznej Al−Kaida, działa−
nia sił federalnych do walki z terrorystami na Północnym Kaukazie zyskały
dodatkową „międzynarodową” legitymizację, zaś walka z globalnym zagroże−
niem terrorystycznym stała się jednym z tematów, zbliżających Rosję z klu−
czowymi zachodnimi partnerami. Jest całkowicie zrozumiale, że w przeciwień−
stwie do śmierci Asłana Maschadowa, którego wielu polityków i ekspertów w Eu−
ropie i USA odbierało jako dosyć umiarkowanego lidera, doniesienia o likwidacji
Basajewa w zachodnich mediach nosiły odcień pozytywny, co można rozpatrywać
jako dodatkowy korzystny czynnik, który wzmocnił pozycje kierownictwa rosyj−
skiego przed szczytem G8. Natomiast dla rosyjskiej polityki wewnętrznej „zemsta
za dzieci Biesłanu” stała się markerem ostatecznego rozwiązania „problemu Cze−
czenii”, osiągniętego – i to jest moment zasadniczy – wysiłkiem federalnych służb
specjalnych, których skuteczne działania tradycyjnie świadczą o efektywności gło−
wy państwa.
254
Jak wpłynie śmierć Szamila Basajewa na bezpieczeństwo obywateli Rosji
za granicami Czeczenii?
(WCIOM, lipiec 2006 r.)
raczej nie wpłynie
groźba aktów terrorystycznych się zmniejszy
groźba aktów terrorystycznych
wzrośnie
trudno powiedzieć
Bardzo ważnymi następstwami likwidacji Szamila Basajewa stały się ogło−
szenie amnestii „wobec osób, które dopuściły się przestępstwa w okresie prze−
prowadzania operacji antyterrorystycznych na terytorium podmiotów Połu−
dniowego Okręgu Federalnego” (z tą inicjatywą 15 lipca wystąpił szef Narodowe−
go Komitetu Antyterrorystycznego (NKA) Nikołaj Patruszew), oraz podpisanie
dekretu prezydenta z 9 sierpnia, zgodnie z którym w ciągu 2007−2008 r. z Cze−
czenii powinny zostać wyprowadzone oddziały Ministerstwa Obrony i MSW,
czasowo dyslokowane w regionie.
Amnestia na okres pół roku (termin ważności stosownego rozporządzenie
do 15 stycznia) objęła zarówno członków bezprawnych ugrupowań zbrojnych, jak
i przedstawicieli federalnych sił zbrojnych, którzy dopuścili się tych czy innych
naruszeń prawa w trakcie drugiej „kampanii” czeczeńskiej. Nie obejmowała ona
osób, winnych ciężkich i szczególnie ciężkich przestępstw (terroryzm, bandytyzm,
bunt, zabójstwa, porwania ludzi itd.), wojskowych, oskarżanych o przekazywanie
bojownikom broni i amunicji, oraz cudzoziemców i osób bez obywatelstwa. Tak
więc, na wyrozumiałość sądu mogli liczyć jedynie oskarżeni na podstawie takich
„nieciężkich” artykułów kk jak 208 (udział w bezprawnych ugrupowaniach zbroj−
nych) i 222 (bezprawny obrót bronią) – w tym przypadku, jak wyjaśniło źródło
255
w prokuraturze Czeczenii, „możliwe jest zwolnienie od odpowiedzialności tych,
którzy dobrowolnie oddali władzom broń w każdym czasie”. Zresztą, ten proces
postępował jeszcze przed wezwaniem kierownictwa NKA do „złożenia broni”
i będzie trwał po upływie okresu ważności postanowienia Dumy Państwowej. For−
malnie zainicjowana przez prezydenta amnestia miała, przede wszystkim, zna−
czenie symboliczne: krok ten miał podsumować kampanię antyterrorystycz−
ną i sprzyjać dalszemu umacnianiu wizerunku Władimira Putina, czego waż−
nym elementem od momentu jego przyjścia do władzy była aktywna walka z ter−
roryzmem.
Przeprowadzeniu amnestii towarzyszyła ostra konkurencja o prawo powięk−
szenia wlasnego „kapitału politycznego” przez „przyswojenie sobie” sukcesów,
osiągniętych w dziele wprowadzania „życia pokojowego”, która rozwinęła się
między kierownictwem FSB z Nikołajem Patruszewem na czele i „drużyną” szefa
rządu Czeczenii Ramzana Kadyrowa. I tak, 31 sierpnia szef republikańskiej komi−
sji antyterrorystycznej w Groznym p.o. dyrektora republikańskiego wydziału FSB
Siergiej Bogomołow oskarżył przedstawicieli organów ochrony prawa RCz, któ−
rych działalność nadzoruje Kadyrow, o wykorzystywanie „metod przymusu”
do zawyżania wskaźników ilościowych ujawniających się bojowników – zarówno
w republice, jak i za jej granicami. Szef wydziału FSB podkreślił, że „trzeba kłaść
kres nieprawidłowym działaniom osób funkcyjnych na różnym poziomie organów
władzy, zarządzania, organów ochrony prawa, które próbują dla własnych celów
wykorzystać proces dobrowolnego wyznania winy przez bojowników”. „Adresa−
tem” tej krytyki był, w pierwszym rzędzie, szef czeczeńskiego rządu, który trady−
cyjnie pozycjonuje sukcesy w zakresie stabilizacji sytuacji w republice jako jedno
ze swoich osobistych osiągnięć politycznych, co ogrywa niemałą rolę również
w stosunkach centrum – region. Zauważmy, że ze strony Ramzana Kadyrowa
amnestia była traktowana nie tyle jako możliwość bezpośredniego wsparcia dla
ujawniania się bojowników, niż jako sposób legitymizacji statusu tych byłych eks−
tremistów, którzy już współpracują z jego zwolennikami za podstawie zachowania
poprzednich sieci społecznych. Charakterystyczne jest w związku z tym, że zde−
cydowana większość bojowników, którzy złożyli broń, zgodziła się na ten krok
jedynie pod warunkiem uzyskania „osobistych gwarancji” czeczeńskiego pre−
miera. To z kolei sprzyjało zarówno wzmocnieniu wpływu Kadyrowa na działal−
ność republikańskich „siłowików”, jak też dalszego wzrostu jego popularności
wśród miejscowej ludności. Natomiast „nietradycyjne” przedsięwzięcia federal−
nych służb specjalnych, wykorzystywane do zwrócenia uwagi na zgłoszoną przez
Patruszewa inicjatywę (rozsyłanie na telefony komórkowe mieszkańców regionu
256
informacji tekstowych z apelem o składanie broni, wystąpienia muftich w meczetach
na ten sam temat i rozpowszechnianie wśród wierzących stosownych „materiałów
agitacyjnych) nie przyniosły efektu, porównywalnego z „osobistymi gwarancjami”.
Resursy wpływu Ramzana Kadyrowa w Czeczenii
Ramzan Kadyrow
Władza
ustawodawcza
– parlament RCz
Resurs
„partii władzy”
– czeczeński
oddział JR
„Resurs siłowy”
MSW
Czeczenii
Centrum
antyterrorystyczne
(oficjalnie rozwiązane
w kwietniu 2006 r.)
Władza
wykonawcza
– rząd RCz
„Resurs
religijno−
−ideologiczny”
– muftiat RCz
Ogólny wynik amnestii w porównaniu z danymi analogicznych kampanii
lat ubiegłych wygląda skromnie: według danych Czasowej Komisji ds. Analizy
Sytuacji na Północnym Kaukazie pod kierunkiem wiceprzewodniczącego Rady
Federacji Aleksandra Torszynina w okresie od lipca po styczeń ujawniły się 493
osoby (w 1997 r. przez pół roku amnestionowano 5 tys. osób, w 1999 r. w analo−
gicznym okresie – 2,5 tys. osób). Analiza perspektyw rozwoju sytuacji w sferze
zapewnienia bezpieczeństwa wykazuje, że brak masowego „okazywania skruchy”
w kontekście likwidacji najbardziej znanych liderów bojowników można rozpatry−
wać jako potwierdzenie istnienia trwałej i posiadającej złożoną strukturę społecz−
nej bazy regionalnego ekstremizmu. Jego działalność w dalszym ciągu będzie się
przejawiać w pierwszym rzędzie nie w Czeczenii, a sąsiednich Inguszetii, Dage−
stanie i Kabardyno−Bałkarii.
257
Kontynuacją amnestii, również symbolizującą ostateczną stabilizację sytuacji
w jednym z „gorących punktów” Kaukazu było podpisanie prezydenckiego de−
kretu o wyprowadzeniu w 2007−2008 r. z terytorium Czeczenii jednostek Mi−
nisterstwa Obrony i MSW, rozmieszczonych czasowo w regionie. Charaktery−
styczne jest, że dekret został ogłoszony od razu po zakończeniu spotkania Władi−
mira Putina z Ramzanem Kadyrowem, który wcześniej niejednokrotnie wypowia−
dał się o konieczności redukcji liczebności sił federalnych w republice, ponieważ
miejscowa milicja „jest w stanie samodzielnie zapewnić bezpieczeństwo”. W tym
kontekście decyzja o wyprowadzeniu wojsk „działa” na rzecz umacniania reputa−
cji Kadyrowa jako silnego lidera politycznego, co jest aktualne, przede wszystkim,
dla sytuacji wewnątrz regionu. Jednocześnie ten sukces wizerunkowy ma też swo−
ją cenę polityczną: prezydenckie ambicje czeczeńskiego premiera w perspektywie
krótkookresowej, prawdopodobnie, nie będą zrealizowane.
Z punktu widzenia zarządzania, realizacja dekretu w pełnej skali oznacza
zmianę „bilansu” sił”: – pozostające w republice struktury „siłowe” będą za−
sadniczo podległe obecnemu szefowi rządu RCz, co obiektywnie wzmacnia je−
go prerogatywy. W skład jednostek rozmieszczonych na stałe (i na razie nie pod−
legających wyprowadzeniu) wchodzą 46. Brygada Wojsk Wewnętrznych (7 tys.
osób) i 42. Dywizja Piechoty Zmechanizowanej (15 tys. osób), a także Itum−Ka−
liniński Oddział Straży Granicznej, liczący ok. 3 tys. osób. W ten sposób,
do końca 2008 roku liczebność rozmieszczonych w Czeczenii wojsk federalnych
powinna być zredukowana z 50 tys. osób prawie dwukrotnie. Z kolei, najbardziej
przydatne do walki oddziały republikańskich struktur „siłowych” – MSW i dwa
bataliony wojsk wewnętrznych „Południe” i „Północ”, których kadrę tworzą by−
li pracownicy służby bezpieczeństwa prezydenta RCz, liczą ok. 20 tys. osób.
MSW będą przekazane również funkcje oddziałów wyprowadzonych z teryto−
rium RCz – o tym poinformował środki masowego przekazu szef służby praso−
wej dowództwa wojsk wewnętrznych FR Wasilij Panczenko. Zauważmy, że na−
pływające już po podpisaniu dekretu dane o liczebności zgrupowania sił federal−
nych w regionie często okazywały się sprzeczne, co jest uwarunkowane, według
wszelkiego prawdopodobieństwa, ograniczonością sfery działania rozpatrywa−
nego dekretu: przyjęte plany redukcji kontyngentu wojskowego dotyczą na razie
tylko Czeczenii.
Tak więc, w skali federalnej oficjalny jest punkt widzenia o zaprzestaniu ope−
racji antyterrorystycznej w związku z wykonaniem postawionych zadań. Tymcza−
sem analiza sytuacji regionalnej pozwala wyodrębnić kilka kluczowych czyn−
ników rozwoju ekstremizmu jako zjawiska strukturalnego, bez uwzględnienia
258
których zapewnienie długotrwałej stabilizacji politycznej wydaje się skrajnie pro−
blematyczne.
Tak więc, niezbędne jest uwzględnianie ewolucji „ideologicznego” elemen−
tu aktywności terrorystycznej na Północnym Kaukazie. Jeśli na początku lat
90−ch podstawowym uzasadnieniem działalności organizacji ekstremistycznych
był nacjonalizm etniczny, zakładający możliwość samookreślenia terytorialnego,
to obecnie coraz większe rozmiary przyjmuje działalność „islamskich radykałów”.
Okazało się, że Północny Kaukaz stanowi korzystny grunt dla rozpowszechniania
się tak zwanego ruchu fundamentalistycznej odnowy islamu, głoszonej przez wah−
habitów, co przy uwzględnieniu polietniczności tamtejszej ludności wydaje się
całkowicie zrozumiałe. Jednak „oficjalne” instytucje islamskie w postaci Duchow−
nych Zarządów Muzułmanów okazały się niezdolne do przeciwstawienia się ide−
ologom powrotu do „prawdziwego” islamu drogą walki z „niewiernymi”.
„Oporą” dla religijnych ekstremistów jest, przede wszystkim, istnienie w re−
gionie skomplikowanego kompleksu problemów społeczno−ekonomicznych
– skrajnie niskiego poziomu życia mieszkańców, „szarej” strefy w gospodarce
i faktycznego braku infrastruktury, oraz bezprecedensowego poziomu korupcji
i bezrobocia. Metodami „siłowymi” (na przykład odgórną likwidacją wszystkich
„nieoficjalnych” meczetów) tych problemów się nie rozwiąże, zaś o efektywności
zaproponowanych przez centrum federalne działań ekonomicznych (program roz−
woju przemysłowego republik Północnego Kaukazu) na razie za wcześnie jest mó−
wić. Tworzenie obrazu wahhabitów jako głównego „wroga” stabilności regionu
może tylko pogarszać sytuację, prowokując nowe konflikty na tle etnicznym.
W związku z tym ważne jest podkreślenie niezbędności podniesienia autorytetu li−
derów tradycyjnie upowszechnionego w regionie islamu sufijskiego (za cenę ob−
niżenia poziomu ich upolitycznienia) oraz skorygowania szeregu norm regionalne−
go ustawodawstwa, które często przenoszą abstrakcyjne określenie „terroryzm”
na działalność wszelkich związków religijnych, które odmawiają bezpośredniej
współpracy z lokalną władzą wykonawczą.
259
SPIS TREŚCI
SŁOWO WSTĘPNE ................................................................................................
4
Rozdział 1.
„ROSJA 2006. RAPORT Z TRANSFORMACJI”– TEZY RAPORTU ............
5
Rozdział 2.
SYTUACJA POLITYCZNA .................................................................................... 16
2.1. Sukcesja władzy – kluczowy problem rosyjskiej polityki ............................
2.2. Zmiana struktury władzy wykonawczej i roszady personalne ....................
2.3. Polityka kadrowa w regionach FR ................................................................
2.4. Partie polityczne ............................................................................................
2.5. Nieznaczna aktywizacja społeczeństwa obywatelskiego ..............................
17
40
49
67
78
Rozdział 3.
SYTUACJA MAKROEKONOMICZNA .............................................................. 89
Rozdział 4.
FINANSE PAŃSTWA .............................................................................................. 96
4.1. Budżet ............................................................................................................ 97
4.2. Podatki .......................................................................................................... 108
Rozdział 5.
PROJEKTY NARODOWE ...................................................................................... 114
5.1.Projekty narodowe jako ideologia polityczna ................................................ 115
5.2. Cele projektów narodowych .......................................................................... 117
5.3. Istota projektów narodowych ........................................................................ 119
5.4. Źródła finansowania ...................................................................................... 126
Rozdział 6.
POLITYKA ZAGRANICZNA ROSJI .................................................................... 129
6.1. Stosunki Rosji z Zachodem .......................................................................... 131
6.2. Stosunki Rosji z krajami Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP) .......... 139
6.3. Stosunki Rosji z krajami rozwijającymi się .................................................. 152
6.4. Rosja na Bliskim Wschodzie ........................................................................ 155
Rozdział 7.
EDUKACJA, NAUKA I KULTURA ...................................................................... 160
7.1. Edukacja i oświata ........................................................................................ 161
7.2. Nauka ............................................................................................................ 167
7.3. Sztuka i kultura .............................................................................................. 169
7.4. Życie religijne ................................................................................................ 170
Rozdział 8.
SIŁY ZBROJNE I PRZEMYSŁ ZBROJENIOWY .............................................. 174
8.1. Wojsko w środkach masowego przekazu ...................................................... 175
8.2. Próby wprowadzenia instytucji kontroli społecznej ...................................... 177
8.3. Przezbrojenie ................................................................................................ 179
8.4. Współpraca międzynarodowa ........................................................................ 181
8.5. Poziom dyscypliny ........................................................................................ 182
8.6. Próby rozwiązania problemów społecznych ................................................ 184
8.7. „Podarunek noworoczny” dla generalicji ...................................................... 185
8.8. Ogólna sytuacja w przemyśle zbrojeniowym ................................................ 186
8.9. Przedsięwzięcia programowe ........................................................................ 190
8.10. „Rosoboroneksport” jako lokomotywa rosyjskiego eksportu uzbrojenia .. 192
Rozdział 9.
ROZWÓJ ROSYJSKICH REGIONÓW W 2006 ROKU .................................... 194
9.1. Reformy federalne na regionalnym poziomie .............................................. 201
9.2. Regionalne procesy elektoralne .................................................................... 235
9.3. Stosunki etniczne w Rosji ............................................................................ 248

Rosja 2006 - Forum Ekonomiczne

Transkrypt

Podobne dokumenty

PRZYPADEK WŁADIMIRA P. Nieprzerwanie od roku nazwisko

Wersja HQ

Application of stereovision to trajectory following in 3D space

Andrzej Chwalba