CHCIWY - Słownik polszczyzny XVI wieku

Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: CHCIWY (stan na dzień: 12-07-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 1/4
CHCIWY (193) ai
chciwy (186), chciw (5), chciwy a. chciw (2); chciw HistAl, RejPos, ActReg; chciwy : chciw
KochMarsz (2 : 1), GrabowSet (17 : 1).
comp chciwszy (7).
sg m N chciwy, chciwszy (72), chciw (4); (attrib) chciwy (23); (praed) chciwy (31), chciw (4). ◊
G chciwégo (2); -égo (1), -(e)go (1). ◊ D chciw(e)mu, chciwsz(e)mu (3). ◊ A chciwego (9), chciwy
(1); -égo (2), -(e)go (7). ◊ I chciwym (5), chciwem (3); -ym Leop, OrzList, Mącz, PaprPan; -(e)m
GliczKsiąż, CiekPotr; -ym :-(e)m OrzRozm (1 : 1). ◊ V chciwy (2). ◊ f N chciwå, chciwszå (13),
chciwa (1), chciw(a) (2); (attrib) -å (6); ~ (praed) -å (7) GórnDworz (2), GrabowSet (4), SzarzRyt, a (1) HistAl. ◊ G chciwéj (1). ◊ A chciwą (2). ◊ I chciwą (2). ◊ n N chciwé (5); -é (3), -(e) (2). ◊
G chciwégo (2); -égo (1), -(e)go (1). ◊ A chciwé, chciwszé (4); -é (1), -(e) (3). ◊ I chciwym (2). ◊
L chciwym (1). ◊ V chciw(e) (2). ◊ pl N m pers chciwi, chciwszy (23). subst chciwé (6); -é (1), -(e)
(5). ◊ G chciwych (7). ◊ D chciwym (3) OrzQuin (2), ModrzBaz, chciw(e)m (1) FalZioł. ◊ A m pers
chciwé (4); -é (1), -(e) (3). subst chciwé (6); -é (4), -(e) (2). ◊ I m chciwymi (1) KlonWor, chciw(e)mi
(1) CzahTr, f chciwémi (1). ◊ L chciwych (1). ◊ V subst chciw(e) (1).
Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII — XIX w.
Usilnie czegoś pragnący; z odcieniem dodatnim lub ujemnym w zależnośei od kontekstu; chcący,
chętny, pragnący, skłonny, żarliwy, pilny, gorliwy, gwałtowny, zapalony; życzliwy; łapczywy, zachłanny;
pożądliwy; łakomy; avidus BartBydg, Mącz, Calep, Cn; appetens Mącz, Calep, Cn; cupidus Mącz,
Calag, Cn; ardens, devotus, pronus, voluntarius Mącz; curiosus, multivolus Calep; percupidus Calag;
ardens cupiditate, avens, studiosus Cn (193) : Bowiem náſze ſercá chćiwe/ Przyiáźni bárzo ſzkodliwe
BierEz Q2; ForCnR A4; Iezu ktorys Piotrowi chciwſzemu po vcięciu vcha Małkuſzowi iżby Miecż
zchował przykazał. TarDuch Cv; Wczem ze bymy Vaſza Ce. mi1oſcz chczywfze szlyſzenye y vyarą
zvpelnyeyſzą dacz raczil, lysth swoy kv Vaſzey C. M. przesz myą poslacz raczil LibLeg 7/31;
KromRozm I B3v; bo gdy thám widzyał wſſytko rządnye/ ſpráwnye/ prawdziwye/ ſtátecżnye/ nye
mogło to być áby też dzyecyę myeć ſie ku temu z yákiem kolwyek vmyſlem chćiwem álbo s chucyą
nye myáło. GliczKsiąż K5v; Leop 2.Mach 1/3; A1eć trudno w niedoſtátku być gotowym/ albo
wniełáſce chćiwym OrzRozm N3; Mącz 72c, 506b; OrzQuin C2; niewiem iaki może być lepſzy
przykład/ iáko kiedy owo chćiwy ſtrzelecz ná łupieżá zmierza GórnDworz T3v, 17, Mm; HistLan
E4; KochMon 35; PaprPan Z2v; KochPs 50; SkarŻyw 592; StryjKron 225; Nie ſkłáday nie ná
źwiérz chćiwy KochSob 66; Nieprzyiaćielſkich vſzła rąk chćiwych ZawJeft 29, 10, 37; Multivo1us
‒ wieliechcziwi. Calep 678b, 115b; GrabowSet G3v; tám twoy zamyſł chćiwy, Opłáćiłći ſię Kaimie
zdrádliwy. KlonKr A3; SkarKaz 313b; GosłCast 28; SzarzRyt A, C3.
chciwy czego (33): GlabGad Ov; Krolowa ſthára Węgierska [...] chćiwa pánowánia á roſkázowánia w
Polſzce/ przyiecháłá z Węgier BielKron 377, 54; GórnDworz K8, Dd3; RejPos 160; Dla tego niech ná
tym mieyſcu vcży Pleban/ że 1udźie ták máią być chćiwi chwały y cżći Bożey/ iżby rádniey zawiſnie
miłuiącymi/ niżli proſto miłuiącymi/ ſłuſznie nazwáni być mogli KuczbKat 280; PaprPan Z3, Cc2v;
KochPs 4; KochPam 80; GrochKal 23; GórnTroas 52; Grzech/ Pánie/ gniewu chćiw/ wyſtępek karánia
GrabowSet K3v; TYż to/ moy Pánie/ IEzu lutośćiwy Náwiedźić ſługę maſz/ zbáwienia chćiwy?
Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: CHCIWY (stan na dzień: 12-07-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 2/4
GrabowSet O4, H2, M3v, N, P3; WujNT Gal 5/26; JanNKar Cv; KlonKr A3, E; SapEpit A2; SzarzRyt
C3v. Cf »krwie cbciwy«, »chciwy rzeczy nowych«, »chciwy walk«.
chciwy do czego (16): RejWiz 143v; zwłaſzcżá żeſmy my Polacy do cudzoziemſkich vbiorow
zbytnie chćiwi GórnDworz L6v; MycPrz II D; PaprPan H4v, M2v; Oczko 9v; KochPs 153, 180;
StryjKron A3v; Calep 278b; CzahTr K2. Cf »chciwy do boju«.
chciwy czemu (1): Nie/ żeby duſzá byłá świátu chćiwa/ Gdyż z chęćią idźie/ na kres zámierzony
GrabowSet D.
chciwy k(u) czemu (18): GlabGad N8, 03, P2; OrzRozm N3; BielKron 440v; Ardens equus ad
cursum, Czyrſtwy kóń/ albo/ Chćiwy ku biegániu. Mącz 15b, 72c, 297d, 325d, 508a; OrzQuin
C2; A przetoż ná káżdy dźień náwiedzam ćiáłá ich/ ábych był chćiwſzy ku pomſzcżeniu krwie ich.
HistRzym 53; CzechEp 187; ZawJeft 23; Ten iáko był ku wielkim rzeczóm záwżdy chćiwy/ Dałby
to był Bóg/ áby ták był y ſcżęśliwy KochFrag 43. Cf »chciwy ku potykaniu«.
chciwy na co (19): GlabGad O3v; MiechGlab 66; ták teraz czyniſz/ iákoby kto mnie chćiwemu
ná Seym o Piotrkowie powiedáł/ co zá Miáſto/ co zá dwory/ co zá wieże ma/ á nie vkazałby mi
drogi do Piotrkowá OrzRozm Qv; BielKron 240; Mącz 298a, 408d; GórnDworz K3, L15v; PaprPan
R3v; KochPs 80; KochFr 99; ReszPrz 71; bo, człowiek nie rozumny/ pyſzny/ łákomy/ ná krżywdę
chćiwy/ rownie ieſt iáko pijány GórnRozm H3; ZawJeft 18; GrabowSet D3v, N, V2. Cf »chciwy na
bitwę«, »na krew chciwy«.
cum inf (11): BielKron 455; GórnDworz M8; ModrzBaz 110v, 138; Boże moy/ o Boże moy/ tożeś
dobrotliwy/ Gdy śmierći prze złość ſzukam/ Tyś zdrowie dáć chćiwy GrabowSet N2v, E2, Mv, P3,
R2v; SzarzRyt C. Cf »chciwy widzieć rzeczy nowe«.
W charakterystyeznych połączeniach: chciwy (-i, -e) człowiek (3), ludzie (3), ręce (3), serce (5), umysł
(2); chciwy chwały (4), panowania (2), sławy (5), zbawienia (4).
Wyrażenia: »chciwy do boju, do bitwy, na bitwę« [szyk 5 : 1] (4 : 1 : 1): Prurire in pugnam,
Piſzczeć/ chćiwym być/ álbo drżeć na bitwę. Mącz 328c; Wſzákoż niechcę/ áby do tákowey
poiedynkiem bitwy był chćiwy GórnDworz E2; Nie dármo Czołowſkiemi wierz mi ich názwano/ Ze
ie chćiwe do boiu y dość mężne znano PaprPan L3v, Ee2v, Ff2v; Zeby oznaymił ludźióm/ nie być
ſyo chćiwégo/ Do boiu ZawJeft 12.
»krwie, na krew chciwy« [szyk 6 : 4] (6 : 1): ná czo wſzytko/ oſlepionego miłoſcią cżłowieká/
then okrutny zwirz białagłowá przywiedzie/ ktora ieſt chćiwſza krwie/ niż Tigris źwirzę. GórnDworz
Dd4; KochPs 82; KochPieś 2; ále dla płomieniá Cieleſney żądzey/ co ná mą krew chćiwy [...] Ogniu
[...] Ze śmierći prágnę/ tyś przednia przycżyná. GrabowSet H4v; BOLESLAVV Smiáły/ mężny/
okrutnik złośliwy Stániſłáwá świętego zábił: krwie ſwych chćiwy. KlonKr A3; ABy zátym Rycerſtwo
ſławne y vcżćiwe/ Krwie Pogáńſkiey cżegom ſam dobrze wiádom chćiwie [!].CzahTr Fv, G2v.
»chciwy ku pot(y)kaniu« (3): Wſzyſcy byli chćiwi ku potykániu BielKron 409v, 417v, 422v.
»chciwy rzeczy nowych, widzieć rzeczy nowe« = cupidus rerum novarum (1 : 1): á wżdyś ták był
chćiwym rzeczy nowych/ iżeś y mátáninę iáwną mieć domá v ſyebie muśiał. OrzList b3; IA Aloizyus
rodźic z Wenecyey/ chćiwy z náuki żeglárſkiey widźieć nowe rzecży/ [...] puśćiłem ſie s ſwoim
towárzyſzem Márkiem Zenonem ná morze BielKron 449.
Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: CHCIWY (stan na dzień: 12-07-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 3/4
»chciwy walk« (1): chćiwé walk pogány Nákarḿ boiu KochPs 99.
Szeregi: »chciwy a gorliwy« (1): popędliwoſć iego chćiwá á gorliwa iáko Lwá HistAl A6v
»(chętliwy) chciwy, (a, i) gotowy« [szyk 2 : 1] (3): nie więcey Krolowi náſzemu nieprzyſtoi/ iedno
vmieć tym bogáctwem ſwym ſzáfowáć/ á ten lud ſẃoy chćiwem á gotowem/ ku poſłudze ſwey
Krolewſkiey záẃſze mieć. OrzRozm N3; Mącz 508a; RejZwierc 143.
»chciwy, łakomy« (4): BartBydg l6b; Philbtiinos, honorum cupidus Chćiwy/ łakomy/ ná
doſtoynośći y prozną chwałę. Mącz 298a, 20a, 295c.
»chciwy, ochotny« (1): POſpolicie w tym kráiu borzmi názywáią/ Kogo chćiwym/ ochotnym do
dobrych ſpraw znáią PaprPan M2v.
»chciw(y), (a, i) pożądliwy(y)« [szyk 2 : 1] (3): Pátrzayże ieſzcże tego miłośćiwego Páná/ iáko on
ieſt chćiw á pożądliw zbáwienia náſzego. RejPos 160; Calag 64a; Calep 83b.
»skłonny, (i) chciwy« (2): Mącz 325d; Nád to/ trzebá ſię pilnie wyſtrzegáć/ áby żołnierze poſtronni
[...] niebyli ná potym ſkłonnieyſzi y chćiwſzi [procliviores] podnieść woynę przećiwko nim ModrzBaz
110v.
W przen [czego] (4) : któ ták biegu chćiwe Ná wodzy trzyma ſwoiey/ látá nie leniwe WitosłLut A5v.
α. W funkcji rzeczownika: chciwiec; appetitor Mącz; cupitor Cn (6) : Mącz 295c; Niechay porzucą
chćiwi ſwé nádźieie GórnTroas 31; KlonWor 13.
chciwy czego (2): zábijácże/ gwałtownicy/ drapieſzce/ rozboycy/ roſkoſzy chćiwi/ y wiele inych
rzecży przećiw Bogu y łudźiom [!] cżynią BielKron 443v; GórnDworz C6v.
chciwy do czego (1): niewiem áby miáło być iákie mieyſce zoſtáwiono tákowym do vrzędow
chćiwym ModrzBaz 43.
a. Pragnący dóbr materialnych: łapczywy, zachłanny; intentus Modrz (34) : KochWz 140; Nie
odſtráſzą zbytecznym ogniem záráżoné Kupcá kráie chćiwego KochPieś 2, 27; KmitaPsal A4; ſławę
ſthąd odnioſł lud Rzymſki/ miedzy ktorymi żaden ſie nie ználazł ták chćiwy/ ktoryby pożytek ſohie
Cżynić miał s płácżu y s ſkwirku inſzych. Phil S; GórnTroas 9; LatHar 538; WysKaz 20; CiekPotr 50;
GosłCast 9; KlonFlis B4, C2, C4, Ev; KlonWor 77.
chciwy czego (3): BielKom C6; JanNKar A3; Cheiwem zyſkow ſzkárádych zowią cię ſąsiedzi.
CiekPotr 8.
chciwy na co (11): Mącz 198b; KAláphátes był Ceſarz lecż ná cudze chćiwy PaprPan Pv; ModrzBaz
103; Bo byſmy byli wſzyſcy na pieniądze chćiwi [...].Iáka ćiżbá/ iákiéby mordy być muśiáły?
KochMarsz 154, 154 [2 r.]; KochWr 33; ActReg 162; Cżym znáć dał że wiele ieſth ludzi chćiwych
na bogáctwá Phil R, R; KmitaSpit A4v.
W charakterystycznych połączeniach: chciwy (-i, -a, -e) człowiek (3), ludzie (4), ręka, serce; chciwy
zyskow.
Wyrażenia: »chciwy łakomca« (1): Chćiwy łákomcá, z nawodu złey zony, Potruł ſwe Stryie, złośćią
vwiedziony KlonKr B2v.
»łakomstwo chciwe« (1):Nie dayćie ná háńbę/ dla łákomſtwá chćiwego/ Latek ſwoich ſzędźiwych
y włoſá śiwego. KlonWor 44.
Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: CHCIWY (stan na dzień: 12-07-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 4/4
»łupiestwo chciwe« (1) : Swawola brzydka/ y łupieſtwo chćiwé/ Wſzyſtki przymioty bvły złośći
żywé. ZawJeft 8.
Szereg: »chciwy i łakomy« (1): ieśli vrzędy y piérwfzé mieyſcá zá pieniądzmi idą/ tám nie dźiw
że ludźie ſą chćiwi/ y łákomi KochWr 30.
α. W funkcji rzeczownika (1) : O Iák vhłogoſłáwieni Ktorych nádźieie w Bogu záſádzone; Iák
chćiwego/ co cęni Wſzytko zá nic: wzgárdzone GrabowSet Vv.
b. Zmysłowy, namiętny, lubieżny (9) : Kobyła chciwa barzo ieſth bo acżkolwiek iuż pocżnie w
brzuchu, przedſię z ſamczem obczuie FalZioł IV 10a, III 19d; lecż nięwiáſty [!] v nich ſą bárzo chćiwe/
ták iż mężom dawáią takie trunki s ktorych iey wolą nápełni. BielKron 445; KlonŻal B4; KochPam 81.
chciwy do kogo (1): Mulierarius ‒ Do niewiaſt chcziwi. Calep 677a.
chciwy k(u) czemu (2): BierEz Q2v; Sámá goni po leśie Sámcżyki waśniwe/ Iurne ptáſtwo/ ná ten
cżás ku iey woley chćiwe. KlonWor 60.
Szereg: »gorący i chciwy« (1): Przeto gdy kthora niewiaſta ma brodę albo wąſi ieſt to nad
przyrodzenie/ dla tego też muſi być dziwnieyſza niż inſze/ á ieſtliże taka ieſt młoda muſi też być
barzo gorącza y chciwa GlabGad O5.
c. Łakomy, żarłoczny; edendi appetens Mącz (6) : KochPs 22; A oná iáko iáſtrząb z oſtrémi hakámi
Gołębiá gdy dogania/ w głodzié przechowány/ Chćiwy będąc/ wnet ręką práwą vłápiłá Chudźinę
zapálczywie/ y ták mu mówiłá GosłCast 58.
chciwy na co (1) : Edendi appetens, Chćiwy na yedzenie. Mącz 295c.
Wyrażenie: »chciwa gęba« (2): HistLan E4; Których ni ſrogié źwiérzęcé zęby Doſtáć niemógły w
ſwé chćiwé gęby? ZawJeft 30.
α. W funkcji rzeczownika: żarłok, łakomca [czego] (1) : Esuritor ‒ Chcziwi iadła. Calep 349a.
Synonimy: barzy, chętliwy, chętny, chutliwy, chytry, gorliwy, gwałtowny, łakomy, namiętny, obżarty,
ochotny, pilny, pożądliwy, pragniący, skłonny, skwapliwy, ustawiczny, zapalony, żarliwy, życzliwy.
Cf CHCIWIEC, NIECHCIWY
MM