Spis treści, Wprowadzenie - Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Stanowiony i spontaniczny
ład gospodarczy
w procesie transformacji systemowej
Polski i byłej NRD
Anna Grabska
Michał Moszyński
Piotr Pysz
Instytut Badań Gospodarczych
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
Oddział w Toruniu
Toruń 2014
Recenzja
prof. dr hab. Maciej Miszewski
Projekt okładki
Nikodem Pręgowski, według pomysłu Michała Moszyńskiego
Korekta
Danuta Moszyńska-Sendek
Autorstwo poszczególnych rozdziałów
Anna Grabska: 1.5.2.; rozdział II
Michał Moszyński: 1.5.1.; 1.5.3.; rozdział III
Piotr Pysz: 1.1.-1.4.; rozdział IV
Redaktor prowadzący
Adam P. Balcerzak
© Copyright by Instytut Badań Gospodarczych
ISBN 978-83-937843-5-6
Instytut Badań Gospodarczych
www.badania-gospodarcze.pl
e-mail: [email protected]
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
Oddział w Toruniu
e-mail: [email protected]
ul. Kopernika 21
87-100 Toruń
Drukarnia Cyfrowa EIKON PLUS
ul. Wybickiego 46
31-302 Kraków
Spis treści
WSTĘP .............................................................................................................................11
Rozdział I
Teoretyczne podstawy badań ładu gospodarczego
stanowionego i spontanicznego w transformacji systemowej
byłej NRD i Polski 1990-2010 ................................................................... 17
1.1. Teoria neoklasyczna i doktryna neoliberalna ...................................18
1.2. Teorie ładu gospodarczego .......................................................................26
1.2.1. Zakres przedmiotu badań .................................................................30
1.2.2. Metody badawcze .................................................................................34
1.2.3. Ekonomia a polityka gospodarcza .................................................40
1.3. Zasady konkurencyjnego ładu gospodarczego .................................43
1.3.1. Zasada generalna ..................................................................................49
1.3.2. Zasady konstytuujące..........................................................................52
1.4. Postsocjalistyczne kraje rynkowej transformacji systemowej
– uwarunkowania procesu transformacji, hipotezy ................................58
1.5. Uwagi metodologiczne ................................................................................67
1.5.1. Problemy z identyfikacją empiryczną elementów ładu
stanowionego i spontanicznego .................................................................67
1.5.2. Polska transformacja systemowa w świetle dostępnych
informacji statystycznych .............................................................................73
1.5.3. Dostępność i jakość danych dotyczących obszaru
wschodniej części Niemiec w okresie 1990-2010 ..............................74
4 Spis treści
Rozdział II
Wyznaczniki ładu gospodarczego w polskiej gospodarce
okresu transformacji.................................................................................... 77
2.1. Uwarunkowania transformacji polskiej gospodarki.......................77
2.2. Zasada generalna ładu konkurencyjnego: ceny jako
wyznacznik rzadkości dóbr i usług.................................................................81
2.2.1. Udział cen kształtowanych przez państwo ................................83
2.2.2. Zaangażowanie państwa w proces ustalania cen
na rynku pracy ...................................................................................................87
2.2.3. Zaangażowanie państwa w proces ustalania cen
na rynku rolnym............................................................................................. 101
2.2.4. Częstotliwość zmian cen w przedsiębiorstwach .................. 102
2.2.5. Poziom rozdrobnienia producentów i konsumentów........ 103
2.2.6. Podsumowanie ................................................................................... 106
2.3. Zasada ładu konkurencyjnego: stabilna wartość pieniądza ..... 106
2.3.1. Polityka dodatnich stóp procentowych .................................... 107
2.3.2. Niezależność NBP .............................................................................. 109
2.3.3. Polityka kursowa ............................................................................... 113
2.3.4. Charakter polityki fiskalnej ........................................................... 115
2.3.5. Zakres dotacji z budżetu państwa .............................................. 118
2.3.6. Oczekiwania inflacyjne .................................................................... 120
2.3.7. Preferencje społeczeństwa w zakresie struktury
posiadanych aktywów ................................................................................. 122
2.3.8. Podsumowanie ................................................................................... 123
2.4. Zasada ładu konkurencyjnego: otwarte rynki ................................ 126
2.4.1. Polityka ograniczania ceł i pozostałych barier
taryfowych ........................................................................................................ 126
2.4.2. Stopa wejść i wyjść z rynku towarów i usług oraz
rynku pracy ...................................................................................................... 130
2.4.3. Zakres reglamentacji działalności gospodarczej .................. 136
Spis treści
5
2.4.4. Zakres praktyk monopolistycznych stosowanych
przez producentów ....................................................................................... 138
2.4.5. Restrykcyjność systemu podatkowego .................................... 141
2.4.6. Podsumowanie ................................................................................... 144
2.5. Zasada ładu konkurencyjnego: prywatna własność
środków produkcji ............................................................................................. 146
2.5.1. Prywatyzacja odgórna ..................................................................... 148
2.5.2. Prywatyzacja oddolna...................................................................... 153
2.5.3. Postawy wobec własności prywatnej ....................................... 156
2.5.4. Prawna ochrona własności prywatnej ..................................... 158
2.5.5. Podsumowanie ................................................................................... 160
2.6. Zasada ładu konkurencyjnego: swoboda zawierania umów.... 161
2.6.1. Regulacje kodeksu cywilnego i kodeksu pracy ..................... 162
2.6.2. Płaca minimalna ................................................................................. 163
2.6.3. Siła związków zawodowych.......................................................... 164
2.6.4. Biuro informacji kredytowej i gospodarczej .......................... 166
2.6.5. Procedury niezbędne do egzekwowania kontraktów ........ 167
2.6.6. Wydolność i wizerunek sądownictwa....................................... 168
2.6.7. Porozumienia ograniczające konkurencję .............................. 169
2.6.8. Podsumowanie ................................................................................... 170
2.7. Zasada ładu konkurencyjnego: odpowiedzialność
materialna za wyniki działalności gospodarczej ................................... 170
2.7.1. Zakres odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny
finansów publicznych .................................................................................. 171
2.7.2. Zakres odpowiedzialności w kodeksie handlowym ............ 173
2.7.3. Zakres odpowiedzialności materialnej w kodeksie
pracy.................................................................................................................... 176
2.7.4. Wydolność procedur egzekucyjnych ......................................... 177
2.7.5. Lojalność partnerów biznesowych............................................. 177
2.7.6. Aktywność podmiotów udostępniających informacje
o skali zadłużenia........................................................................................... 179
6 Spis treści
2.7.7. Aktywność przedsiębiorstw w zakresie wdrażania
zasady społecznej odpowiedzialności biznesu.................................. 179
2.7.8. Podsumowanie ................................................................................... 181
2.8. Zasada ładu konkurencyjnego: stałość polityki gospodarczej. 181
2.8.1. Preferencje wyborcze społeczeństwa ....................................... 182
2.8.2. Zaufanie do ustroju i państwa ...................................................... 186
2.8.3. Rotacja na stanowisku Prezesa Rady Ministrów .................. 188
2.8.4. Liczba wydanych aktów prawnych ............................................ 189
2.8.5. Podsumowanie ................................................................................... 192
2.9. Wnioski ........................................................................................................... 193
Rozdział III
Wyznaczniki ładu gospodarczego w procesie transformacji
systemowej byłej NRD ............................................................................... 197
3.1. Zasada ładu konkurencyjnego: ceny prawidłowo spełniają
funkcję miernika rzadkości dóbr i zasobów ............................................ 197
3.1.1. Sytuacja wyjściowa – pieniądz w gospodarce NRD i unia
walutowa z 1990 r. ........................................................................................ 197
3.1.2. Ekskurs: reformy walutowe z 1948 r. i wnioski płynące
dla Niemiec w 1990 r. .................................................................................. 200
3.1.3. Zmiany w relacjach cenowych po uwolnieniu cen
i działanie prawa jednej ceny ................................................................... 205
3.1.4. Ustawodawstwo i instytucje antymonopolowe .................... 211
3.1.5. Struktura podaży – stopień rozdrobnienia
przedsiębiorstw.............................................................................................. 213
3.1.6. Przejawy monopolizacji i manipulowania cenami
przez koncerny ............................................................................................... 218
3.1.7. Udział cen administrowanych na rynku dóbr i usług ......... 219
3.1.8. Zaangażowanie państwa w proces ustalania cen
na rynku pracy ................................................................................................ 223
3.1.9. Zaangażowanie państwa w proces ustalania cen
na rynku rolnym............................................................................................. 230
Spis treści
7
3.1.10. Polityka fiskalna a mechanizm cenowy ................................. 231
3.1.11. Wnioski ............................................................................................... 233
3.2. Zasada ładu konkurencyjnego: stabilizacja wartości
pieniądza ................................................................................................................ 234
3.2.1. Niezależność banku centralnego ................................................. 235
3.2.2. Kontrola podaży pieniądza ............................................................ 238
3.2.3. Polityka dodatnich stóp procentowych .................................... 240
3.2.4. Realizacja zasady stabilności cen ................................................ 243
3.2.5. Oczekiwania inflacyjne ludności ................................................. 244
3.2.6. Polityka kursu walutowego ........................................................... 246
3.2.7. Porozumienia płacowe .................................................................... 247
3.2.8. Charakter polityki fiskalnej ........................................................... 249
3.2.9. Wnioski .................................................................................................. 253
3.3. Zasada ładu konkurencyjnego: otwarte rynki ................................ 254
3.3.1. Zasada otwartości rynków w ładzie stanowionym
Republiki Federalnej Niemiec .................................................................. 254
3.3.2. Formalne regulacje dotyczące podejmowania
i prowadzenia działalności gospodarczej ............................................ 256
3.3.3. Monopole ustawowe ........................................................................ 258
3.3.4. Bariery wejścia na rynek w rzemiośle ...................................... 259
3.3.5. Postawy rynkowe – przedsiębiorczość i praca ..................... 260
3.3.6. Wejścia i wyjścia przedsiębiorstw z rynku ............................. 264
3.3.7. Spontaniczne migracje wewnętrzne.......................................... 269
3.3.8. Otwartość rynku wschodnich Niemiec na poziomie
międzynarodowym ....................................................................................... 271
3.3.9. Rozmiar szarej strefy ....................................................................... 274
3.3.10. Wnioski ............................................................................................... 278
3.4. Zasada ładu konkurencyjnego: prywatna własność
środków produkcji ............................................................................................. 280
3.4.1. Własność prywatna w myśli Euckena i w przepisach
niemieckiego prawa...................................................................................... 281
8 Spis treści
3.4.2. Prywatyzacja odgórna ..................................................................... 282
3.4.3. Prywatyzacja oddolna...................................................................... 287
3.4.4. Wykupy menedżerskie jako przejaw ładu
spontanicznego ............................................................................................... 289
3.4.5. Przekształcenia własnościowe w rolnictwie – ład
stanowiony a spontaniczny ....................................................................... 290
3.4.6. Reprywatyzacja .................................................................................. 292
3.4.7. Własność czynników produkcji a wybrane aspekty
życia gospodarczego ..................................................................................... 293
3.4.8. Postawy społeczeństwa wobec prywatnej własności
środków produkcji ........................................................................................ 294
3.4.9. Wnioski .................................................................................................. 295
3.5. Zasada ładu konkurencyjnego: swoboda zawierania umów.... 297
3.5.1. Regulacje kodeksu cywilnego i kodeksu pracy ..................... 297
3.5.2. Siła związków zawodowych i płaca minimalna .................... 298
3.5.3. Wywiadownie gospodarcze (biura informacji
kredytowej i gospodarczej) ....................................................................... 299
3.5.4. Wydolność sądownictwa ................................................................ 300
3.5.5. Wizerunek sądownictwa ................................................................ 301
3.5.6. Egzekwowanie kontraktów ........................................................... 302
3.5.7. Porozumienia ograniczające konkurencję .............................. 303
3.5.8. Wnioski .................................................................................................. 305
3.6. Zasada ładu konkurencyjnego: odpowiedzialność ....................... 307
3.6.1. Zakres odpowiedzialności w niemieckim prawie
cywilnym i handlowym ............................................................................... 307
3.6.2. Upadłość przedsiębiorstw i osób fizycznych ......................... 308
3.6.3. Pomoc publiczna ................................................................................ 312
3.6.4. Aktywność przedsiębiorstw w zakresie wdrażania
zasad społecznej odpowiedzialności biznesu .................................... 314
3.6.5. Wnioski .................................................................................................. 315
Spis treści
9
3.7. Zasada ładu konkurencyjnego: stałość w polityce
gospodarczej ......................................................................................................... 316
3.7.1. Liczba wydanych aktów prawnych ............................................ 318
3.7.2. Rotacja na najważniejszych stanowiskach politycznych .. 320
3.7.3. Zwroty w niemieckiej polityce gospodarczej ......................... 321
3.7.4. Nakłady inwestycyjne ...................................................................... 322
3.7.5. Zaufanie do polityki i ustroju jako wynik stałości
w polityce gospodarczej.............................................................................. 324
3.7.6. Wnioski .................................................................................................. 325
Rozdział IV
Stanowiony i spontaniczny ład gospodarczy w procesie
transformacji Polski i byłej NRD – analiza porównawcza ............ 327
4.1. Zakres występowania elementów stanowionego
i spontanicznego ładu gospodarczego? ..................................................... 328
4.2. Wpływ polityki kształtowania ładu stanowionego na
uruchomienie i ograniczenie występowania jego form
spontanicznych .................................................................................................... 334
4.3. Wpływ spontanicznych elementów ładu gospodarczego
na decyzje polityczne dotyczące ładu stanowionego ........................... 338
4.4. Jakie podobieństwa i różnice występują pomiędzy
gospodarką Polski i byłej NRD? .................................................................... 342
4.5. Co wynika z powyższego dla dalszych badań nad ładem
gospodarczym i nad polityką jego kształtowania?................................ 351
Spis tabel ...................................................................................................................... 353
Spis wykresów ........................................................................................................... 361
Spis schematów......................................................................................................... 363
Literatura ..................................................................................................................... 365
WSTĘP
Najważniejszy teoretyk ordoliberalizmu, Walter Eucken, rozróżniał wyraźnie pomiędzy stanowionym oraz spontanicznym ładem gospodarczym (gesetzte und gewachsene Ordnung)1. Podkreślał też, że w historii ludzkości
większość ładów gospodarczych powstała sama z siebie, spontanicznie.
Jego zdaniem, dominująca w XIX wieku doktryna leseferyzmu, wychodziła
z założenia, że funkcjonowanie rynku zapewnia w sposób spontaniczny
powstanie sprawnego ekonomicznie i akceptowalnego ze względu na wartości społeczne ładu gospodarczego. Dopiero w wieku XX zaczęło się rozpowszechniać stanowienie ładów gospodarczych przez organa władzy politycznej. Szczególnie dotyczy to różnych form kapitalistycznych i socjalistycznych ładów gospodarki centralnie zarządzanej (planowanej)2. Wiek
XX odznaczał się wieloma radykalnymi i odgórnymi przekształceniami
ładów gospodarczych w różnych krajach europejskich, szczególnie w Europie Środkowej i Wschodniej.
Ciekawy przykład stanowią Niemcy, które przeszły w 1914 r. od leseferystycznej gospodarki rynkowej okresu Cesarstwa do ładu centralnie zarządzanej kapitalistycznej gospodarki wojennej. Po zakończeniu I wojny światowej, w latach dwudziestych, nastąpił powrót do funkcjonowania rynku
odpowiadającego doktrynie wolnorynkowej. W ramach przygotowań do
kolejnej wojny światowej gospodarka niemiecka przestawiana była po
1933 r. z powrotem na gospodarkę wojenną. W 1948 r., jako rezultat reformy walutowo-gospodarczej pod kierownictwem Ludwiga Erharda, gospodarka trzech zachodnich stref okupacyjnych Niemiec Zachodnich powróciła do ładu gospodarki rynkowej. W tym samym czasie wschodnie
terytoria Niemiec podlegały odmiennym losom. Pod okupacją radziecką
doszło do narzucenia NRD ładu socjalistycznej gospodarki centralnie zarządzanej (planowanej). Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. przyszedł
z kolei czas na rynkową transformację ładu byłej NRD. Podobnie radykalnie przekształcano ład gospodarczy w Polsce. Po uzyskaniu niepodległości
w 1918 r. powstał ład rynkowy. W 1939 r., po utracie niepodległości, tere1
W. Eucken, Grundsätze der Wirtschaftspolitik, 7. Auflage, Mohr Siebeck, Tübingen, s.
372-374.
2
Ibidem.
12
Wstęp
ny Polski zostały włączone do centralistycznie zarządzanych ładów gospodarczych kapitalistycznych Niemiec i komunistycznego Związku Radzieckiego. Z kolei druga połowa lat czterdziestych XX wieku inauguruje
w Polsce przebudowę ładu okupacyjnej gospodarki wojennej w socjalistyczną gospodarkę centralnie zarządzaną. Na przełomie lat 1989/1990
rozpoczął się wraz z Planem Balcerowicza proces transformacji gospodarki
w kierunku ładu rynkowego. Wysoka dynamika stanowionych odgórnie
ładów gospodarczych cechowała gospodarki wielu innych krajów środkowoeuropejskich – Węgier, Czech i Słowacji, Rumunii i Bułgarii oraz liczne
państwa byłej Jugosławii.
Jest co najmniej zadziwiające, że częste i radykalne przemiany ładów
gospodarczych krajów europejskich w XX wieku nie wzbudziły większego,
albo nawet prawie żadnego zainteresowania ze strony neoklasycznej teorii
ekonomii i opartej na niej doktryny neoliberalnej. W ślad za Edith Eucken
stwierdzić można, iż przedstawicielom głównych kierunków dwudziestowiecznej myśli ekonomicznej zabrakło prawdopodobnie tego, co określała
ona jako „siłę do rzeczywistościˮ (Kraft zur Wirklichkeit)3. W istotnym
stopniu odpowiada za to aktualny, głęboki kryzys nauki ekonomii. Abstrahując od występujących w poszczególnych krajach i okresach historycznych różnych form ładu gospodarczego, ekonomia skupiła się jednostronnie na samym przebiegu procesu gospodarowania, analizując go w oderwanych od rzeczywistości życia gospodarczego abstrakcyjnych sformalizowanych modelach. Zaniepokojony tym kierunkiem rozwoju nauki „papieżˮ
neoliberalizmu, Milton Friedman, stwierdził „...ekonomia staje się coraz
bardziej tajemniczą dziedziną matematyki, co dzieje się kosztem zajmowania się realnymi problemami gospodarczymi.ˮ4
Na przełomie dekady lat 80. i 90. XX w., w szczytowej fazie dominacji
doktryny neoliberalnej, towarzyszącej załamywaniu się socjalistycznej
gospodarki centralnie zarządzanej w krajach europejskich, Francis Fukuyama sformułował równie słynną, co naiwną tezę o „końcu historii”.
Według amerykańskiego myśliciela politycznego oznaczała ona, że na całym świecie rynki będą w przyszłości funkcjonować zgodnie z fundamentalistycznymi wyobrażeniami neoliberalnych ekonomistów ze szkoły chicagowskiej, a sfera polityki będzie zorganizowana na wzór i podobieństwo
liberalnej demokracji parlamentarnej5. W fachowych dyskusjach ekonomistów i innych przedstawicieli nauk społecznych nie dostrzega się faktu, że
główny nurt neoklasycznej teorii ekonomii okazuje się w wysokim stopniu
3
E. Eucken, Vorwort, [w:] ibidem, s. V.
Cyt. za W. Kwaśnicki, Czy kryzys finansowy przyczynia się do kryzysu w naukach ekonomicznych, „Studia Ekonomiczneˮ 2009, nr 3/4, s. 242.
5
F. Fukuyama, The End of History and the Last Man, Penguin, Harmondsworth 1992.
4
Wstęp
13
kompatybilny z nierealistyczną, statyczną wizją „świata bez historii” Francisa Fukuyamy. W opartych na restrykcyjnych założeniach abstrakcyjnych
modelach teorii neoklasycznej funkcjonowanie rynku nie podlegało żadnym istotnym zmianom. Siły podaży i popytu potrafiły przy zmiennych
cenach i występowaniu konkurencji rynkowej zawsze i wszędzie zapewnić
równowagę rynkową. Swoistym absurdalnym już „ukoronowaniem” tego
modelowego, nierealistycznego sposobu myślenia o gospodarce rynkowej
jest hipoteza efektywności rynków finansowych chicagowskiego ekonomisty Eugene Fama, noblisty z 2013 r. Jeden z najbardziej znanych i przekonanych krytyków tego sposobu uprawiania nauk ekonomicznych, John
Kenneth Galbraith, określał go niezwykle trafnie mianem „technicznej
ucieczki” od realnego świata6.
Tak uprawianą naukę ekonomii spotkała jednak w zderzeniu z realnym
światem i jego ciągle nader żywą historią prawdziwa klęska. Ekonomia
przyczyniła się bowiem pośrednio do kryzysu międzynarodowych rynków
finansowych lat 2007-2008. W latach następnych z załamania się międzynarodowych rynków finansowych rozwinął się kryzys sfery realnej gospodarki światowej oraz permanentny stan niebezpiecznego, nadmiernego
zadłużenia krajów wysoko rozwiniętych7. Głęboki strukturalny, a nie koniunkturalny, kryzys kapitalistycznej gospodarki światowej współwystępuje z zasadniczymi słabościami myślenia ekonomicznego. Klucza do przezwyciężenia tego kryzysowego syndromu należy poszukiwać właśnie
w myśleniu ekonomicznym. Krytyka neoklasycznego głównego nurtu teorii
ekonomii oznacza wprawdzie sama w sobie dla osiągnięcia tego celu spełnienie warunku koniecznego, ale samo w sobie niewystarczającego. Ekonomia potrzebuje odejścia od dominacji neoklasycznego monizmu oraz
opartej na szkole neoklasycznej doktryny neoliberalnej i przejścia do pluralizmu oraz konkurencji idei wielu różnych szkół myślenia o gospodarce
i społeczeństwie. Rywalizacja ekonomicznych idei i koncepcji uruchomiłaby proces „konkurencji jako procedury odkryć”, zgodnie z słynnym sformułowaniem Friedricha Augusta von Hayeka.
Wychodząc z przekonania o konieczności pluralizmu i konkurencji idei
w naukach ekonomicznych, podjęto w przedłożonej książce problematykę
ładu gospodarczego i jego przemian na przykładzie rynkowej transformacji
gospodarki Polski i byłej NRD w latach 1990-2010. W odróżnieniu od
innych kierunków myśli ekonomicznej, dla teoretyków ładu gospodarcze6
J. K. Galbraith, Ekonomia w perspektywie – krytyka historyczna, Polskie Towarzystwo
Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 262.
7
P. Krugman, How Did Economists Get It So Wrong?, „The New York Times”,
6.09.2009; G. Steingart, Unser Wohlstand und seine Feinde, Albrecht Knaus Verlag, München 2013.
14
Wstęp
go, Euckena i von Hayeka, rozstrzygające znaczenie dla procesu gospodarowania ma prymat ładu gospodarczego. Przyjmują oni tezę o dominującym wpływie ładu gospodarczego, interpretowanego jako spójny i możliwie kompleksowy zestaw formalnych i nieformalnych reguł gry gospodarczej, na przebieg procesu gospodarowania. Eucken skupia wysiłek badawczy na ogólnie obowiązujących regułach konkurencyjnego ładu gospodarczego (Wettbewerbsordnung), stanowionego przez organa władzy politycznej. W odróżnieniu od niemieckiego ordoliberała czołowy przedstawiciel
austriackiej szkoły ekonomii, von Hayek, eksponuje spontaniczne kształtowanie się reguł ładu gospodarczego w ciągu życia wielu kolejnych generacji. W literaturze przyjęło się rozróżnienie pomiędzy ładem stanowionym
odgórnie (Eucken) oraz ładem spontanicznym, kształtującym się oddolnie
(Hayek). Ordoliberalna szkoła myślenia Euckena, jak i austriacka szkoła
ekonomii von Hayeka zorientowane są – w przeciwieństwie do keynesizmu
i neoklasycznego sposobu myślenia o gospodarce – na długi horyzont czasowy gospodarowania.
Dla naukowego badania ładu gospodarczego i jego przekształceń (dryfu) istotne jest, obok długiego horyzontu czasowego teorii ładu, występowanie sprzężenia zwrotnego pomiędzy stanowionymi i spontanicznymi
jego elementami. Ich rozpatrywanie we wzajemnej współzależności nadaje
teorii ładu gospodarczego dynamiczny charakter. Dzięki temu teoria ta
wyraźnie odróżnia się od statycznego „świata bez historii” Fukuyamy, czy
równie statycznych, abstrakcyjnych modeli teorii neoklasycznej i neoliberalizmu. Reguły gry gospodarczej ustanawiane odgórnie przez władze polityczne oddziaływują za pośrednictwem ich wpływu na zachowania podmiotów gospodarczych oraz ich rynkowe interakcje na oddolne samokształtowanie się reguł ładu spontanicznego. Z kolei reguły gry gospodarczej
ukształtowane w ramach ładu spontanicznego, poprzez ich wpływ na zachowania podmiotów i ich rynkowe interakcje, nie pozostają bez zwrotnego oddziaływania na sposób kształtowania przez władze polityczne reguł
ładu stanowionego8. Przyjęcie hipotezy o istnieniu sprzężenia zwrotnego
pomiędzy ładem stanowionym i spontanicznym implikuje dynamiczne
ujęcie problematyki kształtowania (się) stanowionych i spontanicznych
reguł gry gospodarczej w ciągu wielu lat, a nawet wielu dziesięcioleci.
Dzięki zastosowaniu tego rodzaju podejścia badawczego, historia powraca
– po zmierzchu młodszej niemieckiej szkoły historycznej Gustava von
Schmollera i Wernera Sombarta w pierwszej połowie XX w. – do teorii
8
P. Pysz, Stanowiony i spontaniczny ład gospodarczy w procesie rynkowej transformacji systemowej – teoretyczny schemat analizy porównawczej, [w:] P. Pysz, A. Grabska, M.
Moszyński (red.), Ład gospodarczy a współczesna ekonomia, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa, 2014, s. 120-137.
Wstęp
15
ekonomii. Otwiera to drogę do badania rynkowego ładu gospodarczego
i jego długookresowych przekształceń w gospodarkach obu badanych krajów.
Niniejsza monografia powstała w ramach finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie projektu badawczego własnego NN
112258439 „Koncepcje stanowionego i spontanicznego ładu gospodarczego w procesie transformacji systemowej gospodarki Polski i byłej NRD”.
Poprzez przyjęcie relatywnie długiego horyzontu czasowego analizy 19902010 spełniamy wymóg powrotu historii do badań ładu gospodarczego. Nie
jest to bowiem statyczna analiza różnych aktualnie istniejących typów gospodarki rynkowej (variety of capitalism), tylko badania o charakterze par
exellence dynamicznym. Poprzez empiryczne badanie sprzężenia zwrotnego pomiędzy stanowionymi i spontanicznymi elementami ładu na przykładzie wymienionych gospodarek oraz współwystępujących z tym przemianami rynkowego ładu gospodarczego w badanym dwudziestoletnim zamierzamy wnieść wkład do konkretyzacji wysoce abstrakcyjnych teorii ładu
stanowionego (Euckena) oraz ładu spontanicznego (von Hayeka). Wyrażamy przekonanie, iż stanowi to istotny i potrzebny krok w kierunku podwyższenia ich walorów aplikacyjnych dla polityki gospodarczej.
W części pierwszej niniejszej książki, autorstwa Piotra Pysza9, przedstawione zostały teoretyczne podstawy empirycznych badań kształtowania
się stanowionych i spontanicznych elementów rynkowego ładu gospodarczego oraz ich współzależności w procesie transformacji. Wyniki badań
empirycznych przeprowadzonych przez Annę Grabską na przykładzie ładu
gospodarczego w Polsce i jego dynamiki zamieszczone zostały w części
drugiej książki. W kolejnej, trzeciej, części książki Michał Moszyński prezentuje wyniki badań empirycznych dotyczących elementów ładu stanowionego i spontanicznego i ich dynamiki w procesie transformacji ładu
byłej NRD. W zakończeniu książki (część czwarta) Piotr Pysz podejmuje
próbę porównania uzyskanych w obu gospodarkach wyników badań i ich
podsumowania. Wynika z tego postulat dotyczący rozszerzenia zakresu
przedmiotowego badań nad ładem gospodarczym o ogromnie istotny antropologiczno-socjologiczny fundament rynku.
9
Autorem punktów 1.5.1. i 1.5.2. jest Michał Moszyński, zaś punktu 1.5.3. – Anna
Grabska.