Kapitał, tom 4 - Teorie wartości dodatkowych

KAROL
MARKS
FRYDERYK
ENGELS
26
D Z IE ŁA
MARKS
ENGELS
DZIEŁA
ю т
FRYDERYK
ENGELS
= e $e =
T O M 26
Część pierwsza
K SIĄ ŻKA i W IEDZA
1979."
Wydanie polskie
oparte jest na drugim wydaniu rosyjskim
przygotowanym przez
Instytut Marksizmu-Leninizmu
przy К С K P Z R w Moskwie
Tłum aczyli:
i CZESLAW GRABOWSKI j
FELIC JA ROMANIUKOWA
WŁADYSŁAW SADOWSKI
(C) Copyright for the Polish edition by
Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza ,»Prasa-Książka-Ruch"
Wydawnictwo „K siążka i Wiedza” Warszawa 1979 r.
PRZED M O W A
IN S T Y T U T U M A R K S IZ M U -L E N IN IZ M U
PRZY КС KPZR
Dwudziesty szósty tom D zieł K . Marksa i F. Engelsa za­
wiera „Teorie wartości dodatkowej” Marksa stanowiące tona
czwarty „K apitału ” .
„Teorie wartości dodatkowej” Marks pisał od stycznia
1862 r. do lipca 1863 r. Dzieło to jest częścią obszernego rę­
kopisu z lat 18 6 1-18 6 3 , któremu Marks dał tytuł „Przyczy­
nek do krytyki ekonomii politycznej” [„Zur K ritik der politi­
schen Ökonomie” ], a który stanowi dalszy ciąg wydrnej
w r. 1859 pierwszej księgi pracy pod tym samym tytułem. Rę­
kopis z lat 1 861—1 863 składa się z 23 zeszytów (o ciągłej nu­
meracji stron od i do 1472), ma łącznie około 200 arkuszy
druku i stanowi - co prawda, szkicowy i nie zakończony pierwszy dość systematycznie opracowany zarys wszystkich
czterech tomów „K apitału ” . „Teorie wartości dodatkowej”
tworzą w rękopisie tym objętościowo najpoważniejszą (około
1 10 arkuszy druku) i najbardziej opracowaną część; są pierw ­
szym i '-jedynym szkicem czwartego, końcowego tomu „K a p i­
tału” . Tom ten - w odróżnieniu od trzech tomów teoretycz­
nych - Marks nazywał historyczną, historyczno-krytyczną lub
historycznoliteracką częścią swego dzieła.
Pracę nad „Teoriami wartości dodatkowej” rozpoczął
Marks w ramach naszkicowanego w latach 1858-1862 pier­
wotnego planu swej „K rytyki ekonomii politycznej” . N a pod­
stawie wzmianek Marksa o strukturze pracy, zamieszczonych
w przedmowie do pierwszej księgi „Przyczynku do krytyki
ekonomii politycznej” , w listach z lat 1858-1862 i w samym
rękopisie z lat 18 6 1-18 6 3 , plan ten można przedstawić w spo­
sób następujący:
V
Przedmowa
Plan „Krytyki ekonomii politycznej”
w myśl przewidywań M arksa w latach 1858—1862
I. K apitał:
[Wstęp: To­
war i pieniądz]
i . Proces wytwa­
rzania kapitału
'a) Kapitał
w ogólności
z. Proces cyrkula­
cji kapitału
3. Jedność obu
procesów, czyli
kapitał i zysk
i. Przemiana pie­
niądza w kapi­
tał
2. Wartość dodat­
kowa bez­
względna
3. Wartość dodat­
kowa względna
4. Połączenie oby­
dwu form
5. Teorie wartości
dodatkowej
b) Konkuren­
cja kapita­
łów
c) Kredyt
d) K apitał
akcyjny
II. Własność
ziemska
III. Praca najemna
IV. Państwo
V. Handel za­
graniczny
V I. Rynek świa­
towy
Z powyższego schematu widać, że Marks wyobrażał sobie
pierwotnie „Teorie wartości dodatkowej” jako dygresję histo­
ryczną do tej części swych teoretycznych badań nad „kapita­
lem w ogólności” , którą poświęcił procesowi wytwarzania ka­
pitału. Dygresja ta miała kończyć rozdział o procesie wytwa­
rzania kapitału, podobnie jak w pierwszej księdze „Przyczyn-
VI
Przedmowa
ku do krytyki ekonomii politycznej” rozdział o towarze za­
mykała dygresja historyczna pt. „Z historii analizy towaru” ,
a rozdział o pieniądzu - dygresja historyczna pt. „Teorie
środka cyrkulacji i pieniądza” .
Taki był pierwotny plan Marksa. Jednakże w trakcie jego
realizacji dygresja historyczna na temat teoryj wartości do­
datkowej przekroczyła znacznie ramy planu. Ponieważ wszy­
scy ekonomiści przedmarksowscy popełniali ten błąd, że w ar­
tość dodatkową ujmowali nie w jej postaci czystej, lecz w jej
szczególnych formach, jako zysk, rentę i procent, przeto sama
treść badanych i krytykowanych przez Marksa teorii wyma­
gała rozszerzenia ram badawczych. Analiza krytyczna poglą­
dów ekonomistów burżuazyjnych na wartość dodatkową spla­
tała się U Marksa siłą rzeczy z analizą ich poglądów na zysk,
rentę gruntową, procent itd. Z drugiej strony, w celu prze­
prowadzenia wszechstronnej i wyczerpującej krytyki Marks
przeciwstawiał błędnym teoriom pozytywny wykład różnych
części własnej, nowej teorii ekonomicznej, stanowiącej naj­
większy, rewolucyjny przewrót w całej nauce ekonomii.
D la zrozumienia swoistych cech układu i struktury „Teoryj
wartości dodatkowej” należy też uwzględnić, co następuje.
W chwili gdy Marks rozpoczął pracę nad „Teoriam i” , tylko
pierwsza z trzech części teoretycznych „K apitału” , pt. „Pro­
ces wytwarzania kapitału” (problematyka ta jest treścią pierw­
szych pięciu zeszytów rękopisu z lat 18 6 1-18 6 3 ), była mniej
więcej opracowana i napisana, a i to nie w całości. Części
druga i trzecia, a raczej ich poszczególne rozdziały, istniały
tylko w postaci wstępnych, fragmentarycznych szkiców w rę­
kopisie z lat 18 5 7 -18 5 8 ; w roku 1939 Instytut Marksizmu-Le­
ninizmu przy К С K P Z R opublikował ten rękopis w języku
oryginału pod redakcyjnym tytułem „Grundrisse der Kritik
der politischen Ökonomie” („Zarys krytyki ekonomii poli­
tycznej” ). N ie mógł przeto Marks przy opracowywaniu histo­
rycznej części swego dzieła powoływać się po prostu na te
czy inne partie części teoretycznej, lecz musiał równocześnie
opracowywać pozytywny wykład problemów teoretycznych,
nasuwających się w związku z krytyczną analizą całej dotych­
czasowej ekonomii politycznej.
VII
Przedmowa
Wszystko to spowodowało, że dygresja historyczna
pt. „Teorie wartości dodatkowej” rozrosła się do ogromnych
rozmiarów. W obszernym rękopisie z lat 18 6 1-18 6 3 część hi­
storyczna, czy też historyczno-krytyczna, zawarta jest w zeszy­
tach V I do X V włącznie, jak również w zeszycie XVTII oraz
w poszczególnych szkicach i uwagach historycznych w zeszy­
tach X X - X X III.
Tekst główny „Teoryj wartości dodatkowej” zawarty jest
w zeszytach V I - X V i w zeszycie X V III, pisanych od stycz­
nia 1862 r. do stycznia 1863 r. włącznie. D o tekstu głównego
należy również wykaz treści, sporządzony przez Marksa i za­
pisany na okładkach zeszytów V I do X V . Wykaz ten ma wiel­
kie znaczenie dla zrozumienia ogólnej konstrukcji dzieła M ar­
ksa, jego części składowych i planu. W niniejszym wydaniu
umieszczono go na początku części pierwszej (str. 3-5). Szkice
i uwagi historyczno-krytyczne, zawarte w końcowych zeszytach
rękopisu, a napisane wiosną i latem roku 1863, stanowią uzu­
pełnienie tekstu głównego.
W toku pracy nad „Teoriami wartości dodatkowej” krąg
problemów badanych przez Marksa poszerzał się coraz bar­
dziej. Przywiodło go to w końcu do przekonania o konieczno­
ści wyodrębnienia całego historyczno-krytycznego materiału
w oddzielną, czwartą księgę „K apitału ” . W trakcie pracy nad
„K apitałem ” coraz bardziej uwydatniało się decydujące zna­
czenie tego podziału na trzy części (1. Proces wytwarzania ka­
pitału; 2. Proces cyrkulacji kapitału; 3. Jedność obu proce­
sów), który pierwotnie Marks przewidywał tylko dla działu
pt. „K ap itał w ogólności” . Ten trójczłonowy podział okazał
się tak ważny i sięgał tak głęboko, że z biegiem czasu Marks
objął nim również tematy, które zgodnie z początkowym pla­
nem nie wchodziły do kręgu problemów przewidzianych
w dziale „K ap itał w ogólności” (na przykład konkurencja ka­
pitałów, kredyt, renta gruntowa). W miarę powstawania
trzech teoretycznych części „K apitału ” , które wchłaniały stop­
niowo wszystkie teoretyczne problemy ekonomii politycznej,
utwierdzał się Marks coraz bardziej w przekonaniu, że jego
badania historyczno-krytyczne powinny się ukazać w postaci
odrębnej księgi, jako tom czwarty „K apitału ” .
VIII
Przedmowa
W miesiąc mniej więcej po zakończeniu pracy nad rękopi­
sem z lat 18 6 1-18 6 3 pisał Marks do Engelsa (w liście
z 15 sierpnia 1863 r.): „...G d y obecnie oglądam tę bazgrani­
nę... widzę, jak to wszystko musiałem wywrócić i nawet część
historyczną dopiero opracować - po części z zupełnie nie zna­
nych materiałów” J. Przez „część historyczną” rozumiał Marks
„Teorie wartości dodatkowej” , które zatem wyobrażał już so­
bie wówczas jako odrębną - historyczną - część pracy; a jesz­
cze w styczniu tegoż roku zamierzał podzielić ów historyczno-krytyczny materiał między poszczególne teoretyczne rozdziały
badań nad „kapitałem w ogólności” , jak to wynika z naszki­
cowanych przezeń planów pierwszej i trzeciej części „K a p i­
tału” 2.
• , O tym, że Marks zamierzał krytycznie prześledzić historię
ekonomii politycznej od połowy X V II w., świadczy obszerny
szkic historyczno-krytyczny w zeszycie X X II rękopisu, napisa­
nym w maju 1863 r., dotyczący Petty’ego i zatytułowany
w charakterystyczny sposób: „ Z zakresu historii: Petty” . Szkic
ten, nie związany organicznie ani z poprzedzającym go, ani
z następującym po nim tekstem, przewidział Marks najwidocz­
niej dla historyczno-krytycznej części swego dzieła. Analizuje
tu poglądy Petty’ego na wartość, płacę roboczą, rentę grunto­
wą, cenę ziemi, procent itd. Tak szerokie potraktowanie po­
glądów ekonomicznych Petty’ego świadczy o tym, że już
w maju 1863 r. powstał pomysł, który w cztery lata później
(30 kwietnia 1867 r.) Marks jasno i wyraźnie przedstawił
w liście do Zygfryda Meyera, pisząc mu o strukturze swego
„K apitału ” : „T om 1 obejmuje «Proces wytwarzania kapita­
łu»... Тот II zawiera ciąg dalszy i zakończenie teorii,
tom II I - historię ekonomii politycznej od połow y 17 w ie­
ku..." * (Księgi „K apitału ” drugą i trzecią zamierzał wów­
czas Marks wydać w jednym tomie).
Pierwszą wyraźną wzmiankę o czwartej, „historycznolitera­
ckiej” księdze „K apitału ” znajdujemy w liście Marksa do E n ­
gelsa z 31 lipca 1865 r. Informuje tam Marks o przebiegu
1 W : M & rks-Eogcls, D ałeJa, t. 30, sta:. 427.
* Patrz tom niniejszy, str. 479-481.
* W : M ark s-E n gcls, D aieJa, t. 31, sw. 653.
IX
Przedmowa
pracy nad „Kapitałem ” : „Pozostają jeszcze do napisania trzy
rozdziały, aby zakończyć część teoretyczną (pierwsze 3 księgi).
Potem trzeba jeszcze będzie napisać księgę 4-tą, historyczno­
literacką, co jest dla mnie częścią stosunkowo najłatwiejszą,
gdyż wszystkie problemy są rozwiązane w pierwszych trzech
księgach, a ta ostatnia księga stanowi raczej powtórzenie tam­
tych w formie historycznej’' 4. W tym miejscu może powstać
pytanie, dlaczego Marks mówi, że księga czwarta „K apitału ”
ma być dopiero „napisana” , skoro w wyżej cytowanym liście
z 15 sierpnia 1863 r. mówił o „części historycznej” jako już
napisanej. Różnica w sformułowaniach z 1863 r. i 1865 r. tłu­
maczy się tym, że w okresie 1863-1865 Marks przerobił i prze­
pisał wszystkie trzy części teoretyczne swego dzieła, natomiast
część czwarta, „historycznoliteracka” , pozostała w postaci
pierwotnej, z lat 1862-1863, a więc wymagała przeróbki odpo­
wiadającej nowej redakcji pierwszych trzech ksiąg „K apitału” .
Z listu Marksa do Zygmunta Schotta z 3 listopada 1877 r.
widać, że Marks nadal traktował historyczną część „K ap itału "
jako w pewnym stopniu już napisaną. Donosi tam o swej pra­
cy nad „Kapitałem ” : „W rzeczywistości, privatim zacząłem
«Kapitał» dokładnie w odwrotnej kolejności (począwszy od
trzeciej, historycznej części) niż ta, w której przedkładam go
czytelnikom, z tym tylko zastrzeżeniem, że pierwszy tom, do
którego zabrałem się na końcu, od razu przygotowałem do
druku, podczas gdy oba dalsze pozostały jeszcze w surowej
formie, jaka właściwa jest originaliter każdemu badaniu...” 6.
Tutaj Marks mówi o części historycznej jako trzeciej, ponie­
waż, jak już wspomniano, zamierzał wydać księgi „K apitału ”
drugą i trzecią łącznie jako tom drugi, księgę czwartą nato­
miast, „historię teoryj” , jako tom trzeci.
Marks mówiąc tutaj, że do tomu pierwszego „zabrał się na
końcu” , ma na myśli ostateczny, przygotowany do druku wa­
riant tego tomu, napisany w roku 1866 i w pierwszej połowie
1867. Szkice wstępne o przemianie pieniądza w kapitał
i o wytwarzaniu wartości dodatkowej bezwzględnej i względ­
nej, zawarte w pierwszych pięciu zeszytach rękopisu Z lat
4 W : tamże, str. 159.
8 W: Marks-Engels, Dzieła, t. 34, str. 336.
X
Przedmowa
18 6 1-18 6 3 , zostały później gruntownie przerobione, znacznie
uzupełnione i rozszerzone. To samo stało się z tymi rozdziała­
mi rękopisu z lat 18 6 1-18 6 3 , które zawierają szkice wstępne
przyszłych tomów, II i III, „K apitału” . Z całego zatem obszer­
nego rękopisu z lat 18 6 1-18 6 3 pierwszorzędne znaczenie za­
chowała dla Marksa w miarę upływu czasu tylko część histo­
ryczna, historyczno-krytyczna czy też historycznoliteracka, któ­
ra w dodatku zajmowała w tym rękopisie najwięcej miejsca rzec można, miejsce centralne - i była opracowana najpełniej.
Na tej właśnie podstawie mógł Marks powiedzieć w liście do
Zygmunta Schotta, że zaczął pisać swój „K a p ita ł” od części
ostatniej, historycznej - albowiem pierwszą księgę „Przyczyn­
ku do krytyki ekonomii politycznej” , ogłoszoną drukiem
w 1859 r., uważał jedynie za wstęp do badań nad kapitałem,
a treść pierwszych pięciu zeszytów rękopisu z lat 18 6 1-18 6 3 ,
stanowiąca tylko szkic wstępny, przygotowawczy, nie wchodzi­
ła już w rachubę po napisaniu w latach 1866-1867 I tomu
„K apitału ” .
Fakt, że swoje wielkie dzieło ekonomiczne zaczął Marks
pisać właściwie od końca, miał głębokie przyczyny. Z począt­
kiem lat sześćdziesiątych Marks opracował już w zasadzie
wiele głównych tez swojej teorii ekonomicznej. A le kształt
usystematyzowany i zakończony miały tylko opublikowane
wówczas dwa pierwsze rozdziały wstępne: rozdział o towarze
i rozdział o pieniądzu, stanowiące treść pierwszej księgi „Przy­
czynku do krytyki ekonomii politycznej” . To, co sam Marks
nazywał „głów ną częścią” całej pracy, tj. księga o kapitale,
wciąż jeszcze miało postać nie posegregowanego, nie uporząd­
kowanego brulionu rękopisów z lat 1857-1858.
Materiał
miałem gotowy, szło już tylko o formę” - pisał Marks do
Lassalle’a 12 listopada 1858 r. A le po to, by zakończyć opra­
cowywanie swojej teorii ekonomicznej i nadać zebranemu
ogromnemu materiałowi odpowiednią formę naukową, Marks
musiał dokonać generalnego obrachunku z całą dotychczaso­
wą ekonomią polityczną. Przecież teoria ekonomiczna Marksa
nie powstała w próżni, lecz była wynikiem twórczego opraco­
wania i głębokiej, wszechstronnej krytyki tego wszystkiego,
co napisali ekonomiści przedmarksowscy. Dlatego też gdy
XI
Przedmowa
w sierpniu 1861 r. M arks zaczął pisać główną część swojej
pracy: księgę o kapitale, przerwał wkrótce wykład swojej
teorii wartości dodatkowej - tego, mówiąc słowami Lenina,
kamienia węgielnego całej marksowskiej nauki ekonomii i zabrał się do szczegółowego opracowywania związanej z tym
tematem dygresji historycznej. Dygresja ta, której nadał tytuł
„Teorie wartości dodatkowej” , rozrosła się do takich rozmia­
rów, że stała się główną częścią całego rękopisu 2 lat 18 6 1 1863.
W całej historycznej części rękopisu z lat 18 6 1-18 6 3 bada­
nia historyczno-krytyczne łączą się ściśle i przeplatają z teo­
retycznymi rozważaniami nad mnóstwem kardynalnych pro­
blemów ekonomicznych. Badania historyczno-krytyczne uka­
zują nam powstawanie, rozwój i upadek burżuazyjnej ekono­
mii politycznej od połowy X V II do połowy X IX w. W kręgu
bliskich przyjaciół Marks mówił o sobie: „Powołuję trybunał
historii i każdego oceniam według zasług” 6. W „Teoriach
wartości dodatkowej” pokazuje Marks „form y - o rozstrzy­
gającym znaczeniu historycznym - w jakich prawa ekonomii
politycznej początkowo były wyrażane, a następnie dalej roz­
wijane” 7. Podkreślając zasługi klasyków burżuazyjnej ekono­
mii politycznej, przeprowadza zarazem głęboką krytykę ich
klasowej ograniczoności i konkretnych błędów ekonomicznych,
jakie w swych teoriach popełniali. Marks po mistrzowsku w y­
krywa metodologiczne i klasowe źródła fałszywych koncepcji
ekonomicznych, dając nam tym samym znakomity przykład,
jak należy walczyć z wrogimi naukowemu komunizmowi po­
glądami i teoriami.
2 kolei ściśle związane z historyczno-krytyczną analizą
przedmarksowskich teorii ekonomicznych pozytywne opraco­
wanie wielu niezwykle ważnych ekonomicznych problemów
ma ogromne znaczenie z dwóch względów: po pierwsze, w i­
dać tutaj, jaką drogą Marks doszedł do tych czy innych części
składowych swojej teorii ekonomicznej, a po drugie, ujmuje
się tu wiele zagadnień w sposób nierzadko bardziej rozwinię­
ty niż w napisanych później pierwszych trzech tomach „K a * „ Воспоминания о Марксе и Энгельсе”, Москва 1956, стр. 70.
i Patrs tom niniejszy, etr. 392.
XII
Przedmowa
pitału” (dotyczy to np. takich zagadnień, jak praca produkcyj­
na, nieuchronność kryzysów w kapitalizmie, renta absolutna
i nacjonalizacja ziemi, stosunek między indywidualną a ryn­
kową wartością towarów itd.).
Wszystko to czyni „Teorie wartości dodatkowej” niezwykle
ważną częścią składową w systemie marksistowskiej nauki
ekonomii. M ają one nieprzemijające znaczenie nie tylko dla
zrozumienia dziejów burżuazyjnej ekonomii politycznej, ale
także dla twórczego opracowania wielu aktualnych proble­
mów ekonomicznych i dla w alki ze współczesną wulgarną
ekonomią burżuazyjną i rewizjonizmem.
Szereg antynaukowych koncepcji, rozpowszechnionych we
współczesnej wulgarnej ekonomii politycznej, jest w tej czy
innej mierze odbiciem antynaukowych poglądów, które już
w „Teoriach wartości dodatkowej” Marks poddał miażdżącej
krytyce. Przykładem może tu być apologetyczna koncepcja
produkcyjnego charakteru wszystkich zawodów, antynaukowe
teorie głoszące możliwość bezkryzysowego rozwoju kapitalizmu
czy też zbawczą funkcję spożycia nieprodukcyjnego, antyhu­
manitarne tezy o rzekomej nieuchronności nędzy szerokich
mas ludowych, o rzekomo nieuniknionej niezgodności między
liczbą mieszkańców Ziemi a istniejącymi zasobami naturalny­
mi, różnego rodzaju wulgarne teorie wartości itd.
Główne wnioski ze swojej głębokiej, wielostronnej analizy
dziejów burżuazyjnej ekonomii politycznej sformułował Marks
zwięźle i ogólnie w posłowiu do drugiego wydania I tomu
„K apitału ” (styczeń 1873 r.): „D opóki ekonomia polityczna
zachowuje charakter burżuazyjny... może ona pozostać nauką
tylko wtedy, kiedy walka klasowa pozostaje w stanie utajo­
nym lub występuje tylko w odosobnionych zjawiskach” .
O klasycznej burżuazyjnej ekonomii politycznej w Anglii
Marks pisze, że „przypada na okres nierozwiniętej walki kla­
sowej” . W miarę rozwoju walki klasowej między proletaria­
tem a burżuazją zmienia się radykalnie charakter burżuazyj­
nej ekonomii politycznej. Od chwili gdy burżuazja zdobyła
władzę polityczną we Francji i w Anglii, „w alka klasowa za­
częła przybierać w praktyce i w teorii coraz wyrazistsze, coraz
groźniejsze formy. W ybiła ostatnia godzina naukowej ekono­
XIII
Przedmowa
mii burżuazyjnej... Zamiast bezinteresownego badania mamy
starcia płatnych pismaków, zamiast bezstronnej analizy nau­
kowej - nieczyste sumienie i niecne intencje apologetyki” 8.
N a tle ogólnego upadku burżuazyjnej ekonomii politycznej
rysują się wyraziście postaci ekonomistów, którzy usiłowali,
jak mówi Marks, „uzgodnić ekonomię polityczną kapitału
z nie dającymi się już dłużej ignorować żądaniami proletaria­
tu” . Taką próbę pogodzenia z sobą tego, co się w żaden spo­
sób pogodzić nie da, podjął w połowie X IX w. John Stuart
M ili. Marks stwierdza, że tego rodzaju próby są beznadziej­
ne, nie wykraczają ani trochę poza ramy burżuazyjnej ekono­
mii politycznej i świadczą o jej bankructwie. W tym też kon­
tekście Marks dobitnie podkreśla zasługi, jakie położył „w iel­
ki rosyjski uczony i krytyk M. Czernyszewski” , który w swym
„Zarysie ekonomii politycznej według M illa” „po mistrzow­
sku oświetlił” , mówiąc słowami Marksa, bankructwo burżua­
zyjnej ekonomii politycznej9.
Czernyszewski pisał swoją krytyczną rozprawę o książce
J. St. M illa „Principles of Political Economy” w latach 18601861, tj. niemal w tym samym czasie, kiedy Marks pracował
nad „Teoriam i wartości dodatkowej” .
Przez wszystkie dzieła ekonomiczne Czernyszewskiego prze­
wija się myśl o konieczności stworzenia nowej ekonomii poli­
tycznej, którą w odróżnieniu od dawnej, zwanej przezeń „teo­
rią kapitalistów” , nazywa z naciskiem „teorią mas pracują­
cych ” .
Stworzyć nową, prawdziwie naukową ekonomię polityczną,
oznaczającą gruntowny, rewolucyjny przewrót w całej nauce
ekonomii, mógł tylko przywódca i nauczyciel rewolucyjnego
proletariatu - K arol Marks. I tylko Marks, wznosząc na zu­
pełnie nowych fundamentach wspaniałą budowlę „K apitału ” ,
mógł stworzyć tę naukową historię burżuazyjnej ekonomii po­
litycznej, jaka zawarta jest w historyczno-krytycznej części
jego genialnej pracy - w „Teoriach wartości dodatkowej” .
8 Patrz Madcs-Engels, Dzieła, t. 23, *tr. 12» 13.
» Patrz tamże, str. 14.
XIV
Przedmowa
Marks, jak wiadomo, nie zdążył rękopisu „Teoryj wartości
dodatkowej” przygotować do druku. Po jego śmierci rękopis
ten, jak i całą w ogóle spuściznę rękopiśmienną, przejął wierny jego przyjaciel i wielki współpracownik - Fryderyk E n ­
gels. O d tej chwili za najważniejsze dzieło swego życia uwa­
żał Engels przygotowanie do druku i wydanie pozostałych po
Marksie rękopisów, a przede wszystkim - nie zakończonych
trzech ostatnich ksiąg „K apitału ” .
O rękopisie „Teoryj wartości dodatkowej” wspomina E n ­
gels po raz pierwszy w listach do Laury Lafargue z 22 maja
1883 r. i do Kautskiego z 16 lutego i 24 marca 1884 r. W tym
ostatnim liście Engels donosi o porozumieniu zawartym
z Meissnerem, wydawcą „K apitału ” , co do kolejności, w któ­
rej miały być wydane księgi druga i trzecia oraz - jako koń­
cowa część całej pracy - „Teorie wartości dodatkowej” .
O tej końcowej części „K apitału” pisze Engels obszerniej
w liście do Bernsteina z 22 sierpnia 1884 r. Czytamy tam:
„«Historia teorii», między nami mówiąc, jest w zasadzie rów­
nież gotowa. Rękopis «Przyczynku do krytyki ekonomii poli­
tycznej»... - mam wrażenie, że go Ci tu pokazywałem - za­
wiera około 500 stron in quarto «Teoryj wartości dodatko­
wej»; na pewno trzeba tam będzie wiele wykreślić, gdyż póź­
niej zostało to inaczej opracowane, ale mimo to dość jeszcze
zostanie” 10.
O rękopisie „Teoryj wartości dodatkowej” i o tym, jak
zamierza go wydać, najobszerniej napisał Engels w datowanej
5 maja 1885 r. przedmowie do tomu II „K apitału ” . Wspomina
tu, że „Teorie wartości dodatkowej” stanowią „trzon” wiel­
kiego rękopisu, napisanego w latach 18 6 1-18 6 3 , pt. „Przyczy­
nek do krytyki ekonomii politycznej” , i mówi dalej: „D ział
ten zawiera szczegółową, krytycznie ujętą historię najważniej­
szego zagadnienia ekonomii politycznej - teorii wartości do­
datkowej; oprócz tego w formie polemiki z poprzednikami
Marks rozwinął w tym dziale większą część punktów, które
szczegółowo i w logicznym powiązaniu rozpatrzył później w
rękopisie księgi II i III. Tę krytyczną część rękopisu zamieW: Marks-Engels, Dzieła, t. 36, str. 246.
XV
Przedmowa
rzam wydać jako księgę IV «Kapitału»; wyłączone z niej
będą liczne ustępy, które tematycznie weszły już do księgi II
i III. Rękopisu tego, mimo wielkiej jego wartości, nie można
było spożytkować w niniejszym wydaniu księgi I I ” łl.
W listach z końca lat osiemdziesiątych i początku dzie­
więćdziesiątych wspomina Engels wielokrotnie o zamiarze
przygotowania do druku tomu czwartego, czyli „Teoryj war­
tości dodatkowej” , po wydaniu tomu trzeciego „K apitału ” .
W listach tych wypowiada się już znacznie mniej kategorycznie
o usunięciu teoretycznych dygresji zawartych w rękopisie „T e­
oryj” .
Po raz ostatni wspomina Engels o rękopisie „Teoryj w ar­
tości dodatkowej” w liście do Stefana Bauera z 10 kwietnia
1895 r. Ja k widać z tego listu, Engels jeszcze w roku 1895
miał nadzieję, że uda mu się wydać i tę pracę Marksa. Je d ­
nakże nie zdążył tego dokonać: zmarł w niecałe cztery mie­
siące później. Zdążył zaledwie poprawić w rękopisie „T e ­
oryj” kilka przejęzyczeń autora, które rzuciły mu się w oczy.
Z przytoczonych wypowiedzi Engelsa wynika, że przypi­
sywał on bardzo wielkie znaczenie rękopisowi „Teoryj war­
tości dodatkowej” i uważał go za księgę czwartą - czyli tom
czwarty - „K apitału ” . Jednakowoż z wypowiedzi tych widać
również, że w latach 1884-1885 Engels zamierzał usunąć
z tekstu rękopisu „liczne ustępy, które tematycznie weszły już
do księgi II i I I I ” .
W związku z tym powstaje zrozumiałe pytanie: jakie na­
leży zająć stanowisko wobec powyższego zamiaru Engelsa?
Jedynie i wyłącznie Engels, wielki współpracownik i to­
warzysz Marksa, w pewnym sensie współtwórca „K apitału ” ,
mógł usunąć „liczne ustępy” z rękopisu „Teoryj wartości do­
datkowej” . Ażeby pozostałe części rękopisu nie stały się lu­
źnymi fragmentami, trzeba by je było w znacznym stopniu
przerobić i połączyć specjalnie napisanymi wstawkami. Wsze­
lako do takiej przeróbki tekstu Marksa miałby znów prawo
tylko Engels.
Istnieje jeszcze jeden powód przemawiający za zachowaniem
11 Patrz
rtr, 10, 11.
XVI
K.
Marks,
„K ap ital” ,
t.
II,
w:
Madcs-Engels,
Dzielą,
i.
24,
Przedmowa
wspomnianych „licznych ustępów” w tekście „Teoryj wartości
dodatkowej” . Ustępy te zamierzał Engels usunąć pierwotnie,
zanim jeszcze przystąpił do szczegółowych studiów nad ręko­
pisem „Teoryj wartości dodatkowej” . N a podstawie przed­
mowy Engelsa do tomu III „K apitału ” wiemy jednak, że w
trakcie właściwej pracy nad przygotowaniem rękopisu do
druku zmieniał czasami pierwotne zamierzenia i projekty. Tak
np. zamierzał pierwotnie wydać dział piąty tomu III „ K a ­
pitału” we własnej przeróbce, gdyż dział ten pozostał w rę­
kopisie Marksa nie wykończony. Engels stwierdza w przed­
mowie, że co najmniej trzykrotnie usiłował przerobić wspo­
mniany dział, ostatecznie jednak poniechał tego zamiaru i zde­
cydował ograniczyć się do możliwie najlepszego uporządko­
wania tego, co znalazł, i dokonać tylko najniezbędniejszych
uzupełnieńw. Można analogicznie przyjąć, że gdyby Engels
zabrał się już bezpośrednio do ostatecznego opracowania rę­
kopisu „Teoryj wartości dodatkowej” , zachowałby zawarte w
nim dygresje teoretyczne. Przypuszczenie to jest tym bardziej
prawdopodobne, że wśród wzmiankowanych dygresji znajdują
się również takie, które zawierają bardzo ważne teoretyczne
badania Marksa, uzupełniające w sposób istotny np. jego w y­
kład w tomie III „K apitału ” - w szczególności rozważania
o rencie gruntowej.
Badania teoretyczne, zawarte w rękopisie „Teoryj wartości
dodatkowej” , bardzo wysoko oceniał W .I. Lenin. W pismach
swych odwołuje się często do „Teoryj wartości dodatkowej” ,
stawiając równie wysoko historyczno-krytyczną, co czysto te­
oretyczną treść tej pracy Marksa. Szczególnie cenił Lenin te
rozdziały „Teoryj” , w których Marks rozwijał własne poglądy
na istotę renty gruntowej “ . Lenin zwraca uwagę na wspa­
niałe wyjaśnienia Marksa w „Teoriach wartości dodatkowej” ,
gdzie szczególnie wyraziście wykazane jest rewolucyjne, rów­
nież w sensie burżuazyjno-demokratycznym, znaczenie nacjo­
** Patrz K . Macka, „K ap ital” , t. 1П, Warszawa 1957, str. 5.
ł* Patrz W. I. Lenin, „K w estia agrarna a «krytycy Marksa»” , Dzielą, t. 5, itr.
132, 133 й Dzieła, t. 13, str. 173; W. I. Lenia, „Program agrarnysocjaldemokracji
w pierwszej rewolucji rosyjskiej lat 1905-1907” , Dzieła, ł.
13, str/* 269,
294, 295.
XVII
Przedmowa
nalizacji ziem iu . Przytacza z „Teoryj wartości dodatkowej”
główne tezy Marksa o absolutnej rencie gruntowej, podkre­
ślając, że potwierdzają one jego interpretację tego zagadnienia
przedstawioną w pracy pt. „K w estia agrarna a «krytycy
Marksa»” opublikowanej kilka lat przed wydaniem „T e­
oryj” w.
„Teorie wartości dodatkowej” po raz pierwszy opublikował
Kautsky w latach 19 0 5 -19 10 , w trzech tomach, przy czym
tom drugi dzielił się z kolei na dwie części. Znakomita praca
Marksa stała się dzięki temu znana dość szerokiej rzeszy czy­
telniczej i była odtąd tłumaczona na wiele języków, w tym
także na język rosyjski. A le z uwagi na jakość wydanie K aut­
skiego jest pod wieloma względami niezadowalające, a niekie­
dy wręcz błędne.
Kautsky zrezygnował z wydania rękopisu Marksa jako IV to­
mu „K ap itału ” , tj. tak jak zamierzał zrobić Engels i jak to w y­
nikało z treści rękopisu i z bezpośredniego oświadczenia
Marksa, że „K ap itał” zaczął pisać od części historycznej. K a ­
utsky orzekł, że „Teorie wartości dodatkowej” nie są czwar­
tym tomem „K apitału ” , lecz stanowią dzieło „równoległe” ,
a przy tym pozbawione jakiegokolwiek wewnętrznego planu
i porządku. T a głęboko fałszywa przesłanka stała się też źró­
dłem arbitralnych metod postępowania z rękopisem Marksa,
na jakie pozwolił sobie w swej edycji Kautsky. N ie zrozumiał
on swoistej struktury pracy Marksa, nie zrozumiał roli, jaką
odgrywa w niej zespolenie, splatanie się badań historyczno-krytycznych z badaniem samych problemów ekonomicznych
w ich pozytywnym, teoretycznym aspekcie. Dlatego Kautsky
całkowicie zignorował tytuły, które Marks pisał na okładkach
swoich zeszytów, a które pozwalają lepiej zrozumieć nie tylko
zewnętrzny, ale i wewnętrzny porządek poszczególnych roz­
14 Patrz W.I. Lenin, ,,Rewolucja proletariacka & renegat Kautsky", Dzieła,
t. 28. str. 317; patrz także W. I. Lenina: „Program agrarny socjaldemokracji...’ '.
Dzieła, t. 13, str. 296, 315, 316; ,»Program agrarny socjaldemokracji w rewolucji
rosyjskiej (autareferat)” , Dzieła, t. 15, str. 153, 159, 160; „L ist do I X Skworcowa-StiepVncwa” , Dzieła, t. 16, str. 115.
15 Patrz W.I. Lenin, Dzieła, t. 5, str. 133.
XVIII
Przedmowa
działów i części. Odrzuciwszy to wszystko, Kautsky naruszył
samowolnie strukturę pracy, w sposób nieuzasadniony prze­
stawił fragmenty tekstu, zmienił wedle swego uznania układ
pierwszego, a zwłaszcza drugiego tomu.
Marksowski rękopis „Teoryj wartości dodatkowej” za­
czyna się od krótkiej uwagi ogólnej, że dotychczas wszyscy
ekonomiści mieszali wartość dodatkową z jej szczególnymi
formami zysku i renty, i od niewielkiego rozdziału o Jamesie
Steuarcie, który pierwszy zrozumiał, że nie można zysku wy­
wodzić z wymiany. Ten niewielki rozdział jest wstępem do
rozbioru teorii fizjokratów, którzy pierwsi spróbowali wytłu­
maczyć wartość dodatkową poprzez analizę procesu produkcji.
Następnie Marks przechodzi do badania doktryny Adama
Smitha, po czym .wraca do fizjokratów i analizuje tę część
ich teorii, w której okazali się badaczami głębszymi niż póź­
niejszy od nich Smith, a mianowicie - słynną Tableau economique Quesnaya. T aka kolejność pierwszych rozdziałów „T e­
oryj wartości dodatkowej” jest zgodna z pełną sprzeczności,
zygzakowatą linią rozwoju burżuazyjnej ekonomii politycznej,
gdzie po kroku naprzód w pojmowaniu jednych kwestii na­
stępował niekiedy krok wstecz w pojmowaniu innych.
Kautsky radykalnie zmienił ustaloną przez Marksa kolej­
ność rozdziałów. N a początku swojego wydania umieścił
cztery niewielkie fragmenty z ostatnich zeszytów rękopisu
z lat 18 6 1-18 6 3 , przemieszał spójny wewnętrznie wykład z ze­
szytów V I - X V II I z dodatkowymi szkicami z zeszytów X X -X X III, usunął z tekstu głównego teoretyczne rozważania
Marksa związane bezpośrednio z krytyczną analizą poglądów
Smitha i Quesnaya i załączył je jako uzupełnienie, odrywając
je tym samym od całego historyczno-krytycznego studium.
Jeszcze bardziej bezceremonialnie przetasował Kautsky
tekst w drugim tomie swojego wydania. Rozbił go samo­
wolnie na dwie odrębne księgi, przy czym rozdział „Ricar­
dowska teoria zysku” , który w rękopisie Marksa zawiera
spójną i konsekwentną krytykę poglądów Ricarda na prze­
ciętną stopę zysku i na przyczyny jej spadku, u Kautskiego
rozbity jest na dwa fragmenty, umieszczone w dwóch czę­
ściach tomu drugiego i oddzielone od siebie 350-stronicowym
XIX
Przedmowa
tekstem. Marks dowodzi, że błędy Ricarda w teorii renty za­
ciążyły poważnie na ricardowskiej teorii zysku. Toteż nieprzy­
padkowo w rękopisie Marksa analiza ricardowskiej teorii
renty poprzedza rozdział „Ricardowska teoria zysku” . K a ­
utsky tego nie zrozumiał i arbitralnie podzielił tekst, próbując
wprowadzić tu taką kolejność wykładu jak w III tomie „K a p i­
tału” , gdzie przecież zawarta jest nie historyczno-krytyczna
analiza poglądów Ricarda, lecz usystematyzowany wykład te­
orii samego Marksa.
Podział tekstu rękopisu na rozdziały i paragrafy dokonany
został przez Kautskiego niejednokrotnie bez należytego
uwzględnienia toku rozważań Marksa. Tytuły redakcyjne są
częstokroć tylko wyliczeniem nazwisk albo też mają charakter
ogólnikowy, abstrakcyjny i nie dają żadnego pojęcia o tym,
w jakim kontekście rozpatruje się problem, za co Marks kry­
tykuje tego czy innego ekonomistę, jakie błędy wykrywa w tej
czy innej koncepcji. Kautsky wstawia niekiedy tytuły, które
mogą wywołać w czytelniku najzupełniej fałszywe wrażenie,
jakoby u takich np. ekonomistów burżuazyjnych, jak Richard
Jones, występowały już poszczególne elementy marksistowskiej
ekonomii politycznej. W przedmowach do tomów „Teoryj”
Kautsky w ogóle zaciera zasadniczą różnicę między burżu­
azyjną a marksistowską ekonomią polityczną, nie wspominając
ani słowem o wielkim rewolucyjnym przewrocie, którego do­
konał Marks w nauce ekonomii i który zrozumieć pozwala
właśnie - dzięki obfitości konkretnego materiału - omawiane
dzieło Marksa.
W wydaniu Kautskiego jest wiele zupełnie nieuzasadnio­
nych skrótów, i drobnych, i dość dużych. Ogółem Kautsky
usunął z tekstu co najmniej 5-6 arkuszy druku. Niektóre
z opuszczonych fragmentów mają szczególnie doniosłe zna­
czenie. Przykładem może być ustęp z rozdziału o Ramsayu,
mówiący o nieuchronnym pogarszaniu się położenia klasy ro­
botniczej w miarę akumulacji kapitału (str. 1098 rękopisu
Marksa) i ten fragment z rozdziału o Cherbuliezie, gdzie
mowa jest o absolutnym spadku udziału kapitału zmiennego
w bardziej rozwiniętych gałęziach produkcji kapitalistycznej
(str. 1 1 1 2 - 1 1 1 3 rękopisu Marksa).
XX
Przedmowa
W wielu wypadkach Kautsky odczyta! rękopis Marksa
skrajnie niedbale. A jest to tym bardziej niewybaczalne, że
w swoim czasie Engels udzielał mu rad i wskazówek, uczył
go rozszyfrowywać niezbyt czytelne pismo Marksa. Nawet
tam, gdzie rękopis był dość wyraźny, Kautsky z niedbalstwa
popełniał przy odtwarzaniu tekstu drastyczne błędy, defor­
mował myśl autora. Przykładem może tu być błędne odczy­
tanie słowa „Prozess” w rozdziale o ricardowskiej teorii aku­
mulacji (str. 703 rękopisu M arksa). Marks pisze: „Jeżeli...
ogarnąć całokształt procesu, to staje się oczywiste, że produ­
cenci środków utrzymania nie mogą nabyć maszyn zastęp­
czych ani zastępczego materiału surowego, jeżeli producenci
owych elementów zastępujących kapitał stały nie odkupią wy­
tworzonych przez nich środków utrzymania, jeżeli zatem ów
proces cyrkulacji nie jest w swej istocie wzajemną wymianą
środków utrzymania i kapitału stałego” . W rękopisie jest
wyraźnie: „D en allgemeinen Prozess betrachtet...” . Kautsky
słowo „Prozess” zastąpił w swoim wydaniu słowem „P rofit”
(„zysk") i w ten sposób przejrzysta myśl Marksa stała się
zupełnie niezrozumiała.
D o drastycznych błędów popełnionych przez Kautskiego
przy odszyfrowywaniu rękopisu trzeba jeszcze dodać wiele
nieścisłości w tłumaczeniu fragmentów, które w rękopisie
znajdują się w języku angielskim bądź francuskim, a w wy­
daniu Kautskiego - w niemieckim, oraz pewne błędne
wstawki redakcyjne i nieuzasadnione, niesłuszne „poprawki”
do tekstu Marksa.
Ilustracją tych „poprawek” może być przykład następujący.
N a końcu rozdziału o ricardowskiej teorii zysku, po skryty­
kowaniu poglądów Ricarda dotyczących wpływu, jaki na prze­
ciętną stopę zysku, a zatem i na ceny produkcji, wywierają
wyższe niż w metropolii zyski pochodzące z handlu z kolo­
niami, Marks pisze: „...W ysokie zyski sprawiają, że ceny pe­
wnej części towarów bardziej podnoszą się ponad jej war­
tość, niż to bywa, kiedy the average profits law [przeciętny
zysk jest niski], gdy tymczasem ceny drugiej części towarów
w mniejszym stopniu spadają poniżej jej wartości, niż to bywa
przy niskich zyskach” (str. 694 rękopisu M arksa). Kautsky
XXI
Przedmowa
nie zrozumiał, że u M arksa idzie tutaj o oddziaływanie na
stopę zysku nieekwiwalentnej wymiany między metropolią
a koloniami, i „poprawił” jego sformułowanie w sposób na­
stępujący:
Dzięki wysokim zyskom ceny pewnej części to­
warów bardziej podnoszą się ponad jej wartość, niż to bywa,
kiedy przeciętny zysk jest niski, gdy tymczasem ceny drugiej
części towarów spadną jeszcze poniżej ich wartości” . Ważna
myśl Marksa, że wysokie zyski pochodzące z grabieży kolonij podnoszą przeciętną stopę zysku w metropolii i przez
to w pływ ają tam na ogólny wzrost cen produkcji - została
w ten sposób całkowicie wypaczona.
Poza niewybaczalną niestarannością w odszyfrowywaniu rę­
kopisu Kautsky pozwolił sobie jeszcze na samowolne zastą­
pienie jednych terminów Marksa innymi. Np. zamiast „Arbeits­
bedingungen” („warunki pracy” ) dał „Produktionsmittel”
(„środki produkcji” ), zamiast „Arbeitsinstrument” („narzędzie
pracy” ) - „Arbeitsmittel” („środki pracy” ), zamiast „ K o ­
stenpreis” („cena kosztu” ) i „Durchschnittpreis” („cena prze­
ciętna” ) - „Produktionspreis” („cena produkcji” ) itd.
Stwierdzenie tylu istotnych niedociągnięć i błędów w edycji
Kautskiego zrodziło konieczność zupełnie nowego wydania
„Teoryj wartości dodatkowej” . Dokonał tego Instytut M ar­
ksizmu-Leninizmu przy К С K P Z R w latach 19 5 4 -19 6 1: część
1 wyszła w 1954 r. (reedycja - w 1955 r.), część I I - w
1957 r., część III - na początku roku 1961.
Podstawą nowego wydania „Teoryj” był autentyczny rę­
kopis marksowski, którego odczytanie zostało starannie
sprawdzone i w wielu wypadkach znacznie uściślone. Treść
tekstu głównego, jego układ i podział ustalono na pod­
stawie spisu treści, który sporządził sam Marks, a o którym
już wyżej wspominaliśmy.
O podziale nowego wydania na trzy części zadecydowała,
2 jednej strony, duża objętość dzieła, a z drugiej - jego treść:
pierwsza część traktuje w zasadzie o ekonomii przedricardiańskiej, druga - o Ricardzie, trzecia - o ekonomistach
okresu poricardiańskiego.
XXII
Przedmowa
Pierwsza część „Teoryj wartości dodatkowej” zawiera głów­
nie analizę i krytykę poglądów fizjokratów i Adam a Smitha.
Je śli idzie o fizjokratów, to Marks podkreśla dwie ich wielkie
zasługi dla nauki ekonomii: i) że pierwsi przenieśli kwestię
pochodzenia wartości dodatkowej ze sfery obiegu do sfery
produkcji; 2) że pierwsi podjęli próbę przedstawienia pro­
cesu reprodukcji i obiegu kapitału w skali całego kraju. Ana­
lizując poglądy ekonomiczne fizjokratów, M arks ujawnia w ła­
ściwą im, jak i wszystkim późniejszym ekonomistom burżua­
zyjnym, ograniczoność, polegającą na uznaniu burżuazyjnych
form produkcji za formy wieczne, naturalne. Ujawnia także
dwoistość w ujmowaniu przez nich wartości dodatkowej: war­
tość dodatkowa występuje tu raz jako czysty dar przyrody,
raz znowu jako produkt pracy dodatkowej w rolnictwie, przy­
właszczany sobie przez właściciela ziemi.
Sprzeczności i dwoistość w ujmowaniu najważniejszych ka­
tegorii ekonomicznych - wartości, wartości dodatkowej, pracy
produkcyjnej itd. - odkrywa Marks również w poglądach
Adam a Smitha, który niekiedy zbliżał się do bardzo słusznego,
naukowego ujmowania źródła wartości i wartości dodatko­
wej, ale nie zdołał tej słusznej linii utrzymać w swojej dok­
trynie z całą konsekwencją. Poddawszy teorię Smitha kry­
tycznej analizie, Marks po mistrzowsku ujawnia tkwiący w
niej element wulgarny, z którego później rozwinęły się apo­
logetyczne teorie wulgarnych ekonomistów, epigonów Smitha.
W związku z krytyką tzw. dogmatu Smitha, sprowadza­
jącego całą wartość produktu społecznego do dochodów,
Marks daje teoretyczne opracowanie zagadnienia reprodukcji
całkowitego kapitału społecznego, a ze szczególną dokładno­
ścią zajmuje się problemem odtworzenia kapitału stałego.
Analizując poglądy Smitha na pracę produkcyjną i nie­
produkcyjną, Marks śledzi także proces wulgaryzacji, jakiej
uległy te poglądy u późniejszych ekonomistów. Zawsze przy
tym odsłania nie tylko metodologiczne, ale i klasowe źródła
tych czy innych koncepcji.
W drugiej części „Teoryj wartości dodatkowej” centralne
miejsce zajmuje krytyczna analiza systemu poglądów ekono­
micznych Ricarda. System ten jest punktem szczytowym, ponad
XXIII
Przedmowa
który nie mogła się już wznieść klasyczna burżuazyjna eko­
nomia polityczna. Całą gospodarkę burżuazyjną Ricardo starał
się zrozumieć i wyjaśnić za pomocą teorii wartości opartej
na pracy. Doniosłą rolę w jego poglądach odgrywała teoria
renty gruntowej, a jedną z przesłanek tej teorii była u R i­
carda fałszywa koncepcja identyczności wartości i ceny pro­
dukcji, czyli „ceny kosztu” , jak mówi tutaj Marks. T e w ła­
ściwości systemu ricardiańskiego sprawiły, że jego analizę roz­
poczyna Marks od krytyki błędnego utożsamienia wartości
z ceną kosztu. A przedtem jeszcze, w formie dygresji, doko­
nuje krytycznego rozbioru teorii renty gruntowej Rodbertusa,
który podjął - nieudaną wprawdzie - próbę wykazania, że
wbrew poglądom Ricarda istnieje renta gruntowa absolutna.
Podnosząc wielkie zasługi Ricarda d la teorii ekonomicz­
nej, M arks podkreśla zarazem zasadnicze braki jego me­
tody, niezdolność Ricarda do powiązania prawa prze­
ciętnej stopy zysku z prawem wartości, wulgarny element
tkwiący w jego teorii zysku, pomieszanie procesu kształto­
wania się wartości rynkowej w danej gałęzi produkcji z pro­
cesem kształtowania się ceny kosztu, pomieszanie praw war­
tości dodatkowej z prawami zysku itd. Ujawniając błędy te­
oretyczne Ricarda i klasową ograniczoność jego poglądów,
M arks rozwija własne poglądy na stosunek między wartością
a ceną produkcji, na rentę absolutną i różniczkową, na kształ­
towanie się przeciętnej stopy zysku i przyczyny jej zmiany,
na proces akumulacji kapitału i jego skutki ekonomiczne,
na problem kryzysów itd.
W trzecie) części „Teoryj wartości dodatkowej” Marks
omawia krytykę, jakiej z prawa poddał system Ricarda M al­
thus, reprezentujący interesy arystokracji ziemskiej i najbar­
dziej reakcyjnych elementów burżuazji, a jakiej z lewa pod­
dali go angielscy socjaliści utopijni opierający się na Ricar­
dzie; śledzi proces rozkładu szkoły ricardiańskiej; pokazuje,
jak w miarę zaostrzania się w alki klasowej między proleta­
riatem a burżuazją proces wulgaryzacji ogarnia same pod­
stawy ekonomii politycznej, jej tezy wyjściowe, jej główne
kategorie.
W rozdziale o Malthusie Marks wykazuje absurdalność
XXIV
Przedmowa
i głęboką reakcyjność maltuzjańskiej obrony rozrzutności klas
nieprodukcyjnych, zachwalanej jako środek przeciw nadpro­
dukcji. W rozdziale o. rozkładzie szkoły ricardiańskiej Marks
odsłania proces upadku burżuazyjnej ekonomii polityczne/,
który doprowadził ją do odrzucenia wszystkich wartościo­
wych elementów systemu Ricarda, do jałowej scholastyki, do
bezwstydnej apologii kapitalistycznego sposobu produkcji, do
coraz wulgarniejszych teorii i koncepcji. W rozdziale o socja­
listach opierających się na Ricardzie Marks podkreśla ich
zasługi w dziedzinie krytyki kapitalizmu, a zarazem wykazuje,
że nie potrafią oni przezwyciężyć burżuazyjnych założeń teorii
Ricarda i że ich próby zbudowania doktryny socjalistycznej
na gruncie tej teorii są bezzasadne.
Trzecią część „Teoryj” kończy krytyczny rozbiór koncepcyj
Ramsaya, Cherbulieza i Richarda Jonesa (u których Marks
poza wulgarnymi poglądami na kapitał i źródło zysku do­
strzega pewne zalążki zrozumienia historycznie przejściowego
charakteru kapitalistycznego sposobu produkcji) i obszerna
dygresja uzupełniająca pt. „Dochód i jego źródła. Wulgarna
ekonomia polityczna” , w której Marks poddaje znakomitej
analizie istotę ekonomii wulgarnej w odróżnieniu od klasycz­
nej burżuazyjnej ekonomii politycznej.
Ponieważ w toku pracy nad „Teoriami wartości dodat­
kowej” Marks, jak już mówiliśmy, przekroczył znacznie pier­
wotne granice badań i w ostatnich zeszytach rękopisu z lat
18 6 1-18 6 3 dał szereg szkiców i notatek uzupełniających o eko­
nomistach X V II i X V III w., przeto szkice te i notatki weszły
naturalną rzeczy koleją w skład „D odatków ” do części pierw­
szej, jako późniejsze uzupełnienia mniej obszernego począ­
tkowo tekstu głównego. W „Dodatkach” do części pierw­
szej zamieszczono także teoretyczne studium Marksa o pracy
produkcyjnej i nieprodukcyjnej (z X X I zeszytu rękopisu z lat
18 6 1-18 6 3 ), stanowiące niezwykle ważne uzupełnienie historyczno-krytycznego rozdziału „Teorie! pracy produkcyjnej i nie­
produkcyjnej” , notatkę o apologetycznej >koncepcji produkcyj­
ności wszystkich zawodów (z V zeszytu rękopisu z lat 18 6 1-18 6 3) i datujący się ze stycznia 1863 r. szkic planu I i III
części „K apitału” (z X V III zeszytu tegoż rękopisu).
XXV
Przedmowa
W „D odatkach” do części drugiej znajdują się krótkie
uwagi napisane przez Marksa na okładkach zeszytów X I, X II
i X III, a dotyczące rozważanych w tej części problemów»
„D odatki” do części trzeciej to wspomniana wyżej obszerna
dygresja „Dochód i jego źródła. Wulgarna ekonomia poli­
tyczna” , dygresja w zasadzie teoretyczna, ale mająca też nie­
małe znaczenie z historyczno-krytycznego punktu widzenia.
W „Dodatkach” trzeba ją było umieścić dlatego, że w spisie
treści-planie ostatnich rozdziałów „Teoryj wartości dodatko­
wej” , napisanym przez Marksa na okładce zeszytu X IV , roz­
dział „Richard Jones” opatrzony jest uwagą: „Koniec tej, pią­
tej części” , tj. ostatniej, historyczno-krytycznej części studium
o procesie wytwarzania kapitału, którą początkowo miały być
właśnie „Teorie wartości dodatkowej” . Zaraz po tym we wspo­
mnianym planie figurują słowa. „E pizod: Dochód i jego źró­
dła” , a w planie zeszytu X V dodane jest jeszcze ponadto:
„Ekonom ia wulgarna” ie. Przez „fragment” Marks rozu­
miał taką dygresję, która stanowi wstawkę lub dodatek do
tekstu głównego. Ponieważ cechą charakterystyczną wulgarnej
ekonomii politycznej jest kurczowe trzymanie się powierzchow­
nych przejawów sfetyszyzowanych form dochodu i jego źródeł,
przeto fragment ten jest wieńczącym cały tom dodatkiem do
historyczno-krytycznego studium Marksa.
Tekst rękopisu „Teoryj wartości dodatkowej” podany jest
tutaj w takiej kolejności jak w zeszytach Marksa. Pewnych
przestawień dokonano jedynie tam, gdzie o ich konieczności
mówił sam autor. N p. w V II zeszycie Marks, rozważając
smithowską koncepcję pracy produkcyjnej i wspominając w
związku z tym o wulgaryzatorze poglądów Smitha G . Garnierze, wprowadza obszerną dygresję na temat J.St. M illa.
Zaczyna się ona od słów: „Zanim przystąpimy do Garniera,
poczynimy kilka uwag, tu epizodycznie wtrąconych, na te­
mat wyżej cytowanego M illa młodszego. To, co tu mamy po­
wiedzieć, należy właściwie do późniejszego rozdziału o teorii
wartości dodatkowej Ricarda, nie dotyczy przeto rozdziału,
którego przedmiotem są jeszcze poglądy A . Smitha” . Zgodnie
ie Patrz tom niniejszy, str. 5.
XXVI
Przedmowa
z tą wskazówką i później sporządzonym przez Marksa spisem
treści X IV zeszytu dygresja o J . St. Millu została przeniesiona
do trzeciej części „Teoryj” , do rozdziału o rozkładzie szkoły
ricardiańskiej, w którym dla J . St. M illa wydzielono specjal­
ny paragraf. Drugi przykład przestawienia: w zeszycie X jest
niewielki nie dokończony paragraf o angielskim socjaliście
Brayu (str. 441-444 rękopisu); tymczasem w sporządzonym
później (na okładce X I V zeszytu) spisie treści-planie ostatnich
rozdziałów „Teoryj wartości dodatkowej” Marks włącza pa­
ragraf „B ray jako przeciwnik ekonomistów” do rozdziału
„Przeciwnicy ekonomistów” ; zgodnie z tą wskazówką M ar­
ksa strony 441-444 o Brayu zostały przeniesione do wspo­
mnianego rozdziału.
Podział tekstu na rozdziały i paragrafy nastąpił według
wskazówek Marksa zawartych w dokonanym przezeń spisie
treści rękopisu i w poszczególnych miejscach tegoż rękopisu.
Tytułami części składowych rękopisu są: 1) tytuły z marksow­
skiego spisu treści, 2) tytuły z naszkicowanych przez Marksa
planów I i III części „K apitału ” , odnoszące się do poszczegól­
nych paragrafów rękopisu „Teoryj” , 3) nieliczne tytuły wy­
stępujące w samym tekście „Teoryj” . Wszystko to jednak ra­
zem stanowi niewielką stosunkowo część tytułów, jakimi trze­
ba było opatrzyć rozdziały i podrozdziały rękopisu. Reszta,
tj. większość tytułów sformułowana została przez redakcję na
podstawie treści odpowiednich części rękopisu z maksymal­
nym uwzględnieniem terminów i sformułowań samego M ar­
ksa 17.
17 Dalszą część przedmowy Instytutu Marksizmu-Leninizmu, dotyczącą spraw
► formaLno-cdytorskich, pominięto; «sprawy te omówione są w przedmowie od
tłumaczy wydania polskiego - R ed . przekl. polsk.
XXVII
OD TŁUMACZY
WYDANIA POLSKIEGO CZĘŚCI PIERWSZEJ
Niniejsze, drugie wydanie polskie oparte jest na pierwszym
wydaniu polskim z 1959 roku. Przekład porównano z no­
wym wydaniem niemieckim (K . M arx, F. Engels, Werke,
t. 26, cz. 1, Berlin 1974) i ujednolicono pod względem edy­
torskim z innymi tomami zbiorowego wydania polskiego
D zieł Marksa i Engelsa. Jeśli chodzi o układ materiału, ty­
tuły i podtytuły, wydanie niniejsze jest oparte na drugim wy­
daniu rosyjskim D zieł Marksa i Engelsa (К. Маркс и Ф . Эн­
гельс, Сочинения, том 26, часть 1, Москва 1962). О pracy
M arksa nad „Teoriam i wartości dodatkowej” , o treści i zna­
czeniu tego dzieła, o pierwszym jego wydaniu przez Kautskie­
go i o zasadach nowego wydania, dokonanego przez Instytut
Marksizmu-Leninizmu przy К С K P Z R w latach 1954-1961 informuje obszernie zamieszczona na początku niniejszego to­
mu Przedmowa tegoż Instytutu.
Podejmując przed laty pracę nad udostępnieniem czytelni­
kowi polskiemu „Teoryj wartości dodatkowej” - tomu IV
„K apitału ” , tłumacze zdawali sobie sprawę z trudności zada­
nia. Tom IV „K apitału ” nie jest dziełem ostatecznie przygo­
towanym przez autora do druku i o tym ani na chwilę tłuma­
czom nie wolno było zapomnieć.
N a charakter „notatek” , robionych dla własnego tylko użyt­
ku, wskazuje w iele: niewygładzony, niekiedy bardzo bezcere­
monialny język; olbrzymie skróty myślowe ujęte w króciutkich
zdaniach, domagających się koniecznie rozwinięcia; zdania
nierzadko bez orzeczenia albo bez podmiotu; sposób cytowa­
nia stron przywoływanych dzieł; odsyłacze do niektórych auto­
rów robione wyraźnie dla własnego użytku, a nie dla czytel­
nika (np. str. 439, gdy pisze: „Patrz odpowiednie miejsca” ) ;
brak daty, bo Marks zapewne nie pamiętał jej dokładnie,
XXVIII
Od tłumaczy wydania polskiego
a potem zapomniał sprawdzić i już nie wstawił jej wcale
(str, 4 2 2 ; jest w tym miejscu znak zapytania wstawiony przez
redakcję tekstu niemieckiego); sposób wyliczania zagadnień,
na które Marks natknął się u innego autora, z krótką charak­
terystyką (np. str. 443), lub sposób odsyłania do własnego
rękopisu w zeszytach dodatkowych (np. str. 444) itd. itd.
Wreszcie wykład Marksa, jasny i precyzyjny tam, gdzie
rzecz jest wykończona (a takich partii jest w tekście tomu IV
„K apitału ” stosunkowo wiele), staje się zawikłany, obfituje
w zbędne powtórzenia tam, gdzie myśl jego boryka się z za­
gadnieniem, które sam sobie usiłuje dopiero wyjaśnić.
Tłumacze starali się oddać wiernie myśl i tekst Marksa.
Toteż wszędzie tam, gdzie to było możliwe, zachowano nawet
stawiane przez niego znaki przestankowe. Stąd pochodzi bar­
dzo duża liczba myślników niekoniecznych wcale w polskim
tekście. Wiele razy można je było odrzucić, podzielić długie
zdania na krótsze, bardziej odpowiadające duchowi języka
polskiego. N ie uczyniono tego, często ze szkodą dla potoczystości tekstu, aby tylko z należnym pietyzmem zachować styl
pracy Marksa, pokazać jego warsztat, sposób myślenia, wpro­
wadzanie po wielekroć zdań wtrąconych, świadczących
o uporczywym krążeniu autora wokół myśli głównej. Niejed­
nokrotnie zachowano również skróty myślowe ujęte w zbyt
lapidarnych lub niepełnych zdaniach, chociaż względy języko­
we przemawiały za dokonaniem odpowiednich uzupełnień.
Czytelnik przystępując do lektury „Teoryj wartości dodatko­
wej” musi więc ze swej strony także pamiętać, że zagląda do
notatek, a nie ma przed sobą pracy wykończonej zarówno
pod względem merytorycznym, jak i literackim.
Dzieło Marksa nastręczało tłumaczom wiele trudności ter­
minologicznych. Można je na tym miejscu jednak tylko przy­
kładowo wymienić. Terminy „W ert” i „Verwertung” w sto­
sunku do pojęcia siły roboczej, mówiące o różnicy między
wartością siły roboczej a jej użytkowaniem (wartością powsta­
łą na skutek zastosowania siły roboczej), oraz wszystkie inne
odcienie występujące przy tej okazji (jak „Gebrauch” , „B e ­
nutzung” ) ; zamienne stosowanie wyrażeń: „przemysł” -„m anufaktura” (podkreślić należy, że Kautsky w swym wydaniu
XXIX
Od tłumaczy wydania polskiego
zawsze używa terminu „przemysł” zamiast używanego przez
M arksa najczęściej terminu „manufaktura” ) ; „Geldkapitalist”
i „capitaliste industriel” ... oraz wiele, wiele innych, wszystko
to stawiało tłumaczy często w sytuacji bardzo trudnej. Stąd
również powstawały niekiedy pewne niezręczności tłumaczenia,
jak np. użyte przez tłumaczy za Marksem wyrażenie „klasy
ideologiczne” (str. 174), które rozumieć należy jako „klasy
tworzące ideologię” , i in.
W drugim wydaniu tłumacze dołożyli wszelkich starań, aby
uporać się z usterkami i wadami przekładu, ale wciąż stawali
wobec ogromu wszystkich tych trudności, o których wspomnia­
no wyżej.
Tekst Marksa jest trudny. Tłumacze nie mogli jednak po­
zwolić sobie na wyczerpujące wyjaśnienia czy uwagi meryto­
ryczne do tekstu. M ogłyby w ten sposób powstać glossy na
marginesie książki Marksa, tworzące jakby drugą książkę, co
mijałoby się z celem przekładu. Zachowano więc tylko niemal
w całości uwagi do tekstu dokonane przez redakcje wydań ro­
syjskiego i niemieckiego, aczkolwiek niedostateczność tych
uwag wydaje się oczywista.
I jeszcze kilka kwestii natury edytorskiej.
Słowa wyjaśniające lub uzupełniające tekst Marksa, dodane
w niektórych miejscach dla lepszego zrozumienia, podano za
tekstem niemieckim w nawiasach kwadratowych [ ] . Wobec
tego nawiasom stawianym przez samego Marksa nadano dla
odróżnienia, poza nawiasami okrągłymi ( ) , kształt klamer { },
a tam, gdzie zamykają dłuższe wywody - klamer półtłustych { } ; pewne fragmenty przekreślone przez Marksa,
a obecnie włączone do tekstu, ujęto w nawiasy ostre ( }.
Teksty cytowane przez Marksa z obcych autorów podano
dla większej wygody czytelnika petitem; brzmienie cytatów
w języku oryginału znajdzie czytelnik w Załącznikach na koń­
cu książki (str. 485- 587). Tam, gdzie Marks czyni odstępstwa
od cytowanego źródła, zaznaczono to w odpowiedniej uwa­
dze; wielokropek w kwadratowych nawiasach [...] w tekstach
cytowanych oznacza opuszczenie dokonane przez Marksa
XXX
Od tłumaczy wydania polskiego
przypadkowo; wielokropek bez nawiasów oznacza, że opusz­
czenie tekstu było przez niego zamierzone. Podkreślenia M ar­
ksa zaznaczono przez zastosowanie kursywy (także w tekście
głównym). Ustępy, które Marks przy cytowaniu sam przełożył
na język niemiecki, zaznaczono w Załącznikach drukiem roz­
strzelonym; tłumaczenie zgodne jest wtedy, oczywiście, z tek­
stem podanym przez Marksa. Wszędzie, gdzie to było możli­
we, zaznaczono, iż dane cytaty Marks i Engels przytaczali
w „K ap itale” czy też w innych swych dziełach. W przekła­
dzie cytowanych przez Marksa tekstów A . Smitha, D . Ricar­
da, B. M andeville’a, Hume’a i in. wykorzystano istniejące tłu­
maczenia polskie tych dzieł w sposób następujący: gdzie tekst
podano zgodnie z brzmieniem wydania polskiego, informacja
w nawiasie mówi: wyd. polsk., gdzie tłumacze odstąpili od
istniejącego przekładu na rzecz własnego bądź gdzie dokonali
nawet nieznacznych zmian, proszą o porównanie tych tekstów
pisząc: por. wyd. polsk.
Przypisy pod tekstem głównym pochodzące od Marksa
oznaczono cyframi arabskimi pod linią krótką, przypisy re­
dakcji - gwiazdkami pod linią długą, z zaznaczeniem R ed.
(gdy jest to przypis redakcji wydania niemieckiego bądź ro­
syjskiego) lub Red. przekl. polsk.
Wtrącone przez Marksa słowa lub zwroty w obcych języ­
kach zachowane zostały w nie zmienionej postaci, a ich tłu­
maczenie podano w nawiasach kwadratowych. W nawiasach
kwadratowych umieszczono też tytuły i podtytuły (lub ich
części) pochodzące od redakcji wydania rosyjskiego.
Zgodnie z wydaniem niemieckim poszczególne zeszyty ręko­
pisu oznaczone są numeracją rzymską, strony zaś w zeszy­
tach - numeracją arabską; oba te oznaczenia umieszczone są
w kreskach pionowych. Jeśli tekst podawany jest bez przesta­
wień, numeracja stron zaznaczona jest tylko raz, gdy zaczyna
się nowa strona rękopisu (np. ||4 2 7 | ) ; jeśli zaś podawany jest
nie według wyznaczonego przez Marksa porządku, lecz z ja­
kimkolwiek przestawieniem, wtedy numeracja stron rękopisu
(a przy przejściu do innego zeszytu także numer zeszytu)
umieszczona jest zarówno na początku (np. ЦХХИ-1 3 9 7 1),
jak i na końcu danego tekstu (np. |X X II—1397||).
XXXI
Od. tłumaczy wydania polskiego
Załączniki, Skorowidze i Wykazy w tomie niniejszym za­
w ierają: teksty cytatów w języku oryginału, przypisy, wykaz
literatury, sk o ro w id z nazwisk oraz wykaz miar, w ag i jedno­
stek monetarnych.
XXXII
KAROL
MARKS
Teorie
wartości dodatkowej
( ТОМ IV „ K A P I T A Ł U ” )
Część pierwsza (Rozdziały I - V I I i Dodatki)
[Spis treści rękopisu
„T e o ry j wartości dodatkowej” [1]]
||V I-219b| Treść zeszytu V I:
5. Teorie wartości dodatkowej W
a) Sir Jam es Steuart
b) Fizjokraci
c) A . Smith IV I —219bJ|
||V II-272b I [Treść zeszytu V II:]
5. Teorie wartości dodatkowej
c) A . Smith (ciąg dalszy)
(W jaki sposób zysk roczny i płace naby­
wają wytworzone w ciągu roku towary, za­
wierające prócz zysku i płacy również ca­
pital constant [kapitał stały]) | V II—272bJJ
||V III-331b| [Treść zeszytu V III:]
5. Teorie wartości dodatkowej
c) A . Smith (zakończenie) M | V III—331b||
||IX-376b I [Treść zeszytu IX :]
5. Teorie wartości dodatkowej
c) A. Smith. Zakończenie
d) N ecker | I X - 376bJJ
l|X—421c I [Treść zeszytu X :]
5. Teorie wartości dodatkowej
Dygresja. Tableau economique \Tablica eko­
n om iczn i Quesnaya
e) Linguet
f) Bray
g) Pan Rodbertus. Dygresja. N ow a teoria
renty gruntowej [ X - 421c||
||Х1- 490а I [Treść zeszytu X I :]
5 . Teorie wartości dodatkowej
g) Rodbertus
3
Spis treści rękopisu
Dygresja. Uwaga w sprawie historii o d­
krycia t7.w. prawa Ric[arda]
h) Ricardo
Ricarda i A. Smitha teoria ceny kosztów
(obalenie teorii)
Ricarda teoria renty
Tablice renty różniczkowej z objaśnieniami
I X I - 490a||
JjXJI~580b I [Treść zeszytu X II:]
5. Teorie wartości dodatkowej
h) Ricardo
Tablica renty różniczkowej z objaśnieniami
(.Rozpatrzenie wpływ u change [zmiany]
wartości środków utrzymania i surowców
(ia więc również wartości maszyn) na skład
organiczny kapitału)
Ric[arda] teoria renty
A . Smitha teoria renty
Ric\arda\ teoria wartości dodatkowej
Ric[arda] teoria zysku | X I I - 580b||
||X III-670a I [Treść zeszytu X I I I :]
5. Teorie wartości dodatkowej etc.
h) Ricardo
Ricarda teoria zysku
Ric[arda] teoria akumulacji. Jej krytyka
(wywód kryzysów z podstawowej formy
kapitału)
Miscellanea Ric[arda\. Zakończenie [roz­
ważań nad poglądami] Ric[arda] (John
Barton)
i) Malthus |X I II - 670a||
||XIV—771a I [Treść zeszytu X IV i plan dalszych rozdziałów
„Teoryj wartości dodatkowej” ]
5. Teorie wartości dodatkowej
i) Malthus
k) Rozkład szkoły ric[ardiań]skiej (Torrens,
J.
M ill,
Prevost,
pisma
polemiczne,
MacCulloch, W akefield, Stirling, J. St.
4
Spis treści rękopisu
Mili)
1) Przeciwnicy ekonomistów W
(Bray jako przeciwnik ekonomistów)
m) Ramsay
n) Cherbuliez
o) Richard Jones W. (Koniec części 5)
E p izo d : Revenue and its sources [Dochód
i jego źródła] W | X I V - 771a||
||X V -862a I [Treść zeszytu X V :]
5. T eorie wartości dodatkowej
1. Przeciwnicy proletariaccy opierający się na
Ricardzie
2. Ravenstone. Zakończenie И
3. i 4 . H odgskin [9!
(Stosunek bogactwa rozporządzalnego do
ruchu produkcji)
Tzw. nagromadzenie jako zjawisko doty­
czące wyłącznie cyrkulacji (zapasy etc., re­
zerwuary cyrkulacji)
СProcent składany, oparte na nim w yja­
śnienie spadku stopy zysku)
Ekonomia wulgarna t1"1
(Produkcja kapitalistyczna jako podstawa
rozwoju kapitału przynoszącego procent)
(Stosunek kapitału przynoszącego procent
oraz kapitału handlowego do kapitału
przemysłowego. Formy starsze. Formy po­
chodne)
(Lichw a. Luter etc.) t‘ 4 | X V - 862a||
5
[U w aga ogólna]
]|V I-2 2 0 | Wszyscy ekonomiści popełniają błąd, nie rozpa­
trując wartości dodatkowej jako takiej, w postaci czystej, lecz
w szczególnych formach zysku i renty. Jakie omyłki teoretycz­
ne musiały z konieczności stąd wyniknąć, okaże się dalej
w rozdziale I I I [121, poddającym analizie tę wielce przekształ­
coną formę, jaką w postaci zysku przybiera wartość dodat­
kowa.
6
[ROZDZIAŁ PIERWSZY]
Sir James Steuart
[Rozróżnienie m iędzy „p ro fit upon alienation”
a p o zytyw n ym powiększeniem bogactwa]
Przed fizjokratami wywodzono wartość dodatkową - czyli
zysk, tj. wartość dodatkową w postaci zysku - wprost z w y­
miany, ze sprzedaży towaru powyżej jego wartości. Sir James
Steuart nie wyszedł na ogół poza ramy tej ograniczoności; na­
leży w nim raczej widzieć naukowego odtwórcę tego ograni­
czonego punktu widzenia. Powiadam : „naukowego” odtwór­
cę. Steuart nie podziela bowiem iluzji, jakoby wartość dodat­
kowa uzyskiwana przez poszczególnego kapitalistę dzięki
sprzedaży towaru powyżej jego wartości stanowiła nowe bo­
gactwo. Odróżnia on zatem zysk pozytywny od zysku względ­
nego.
„Zysk pozytywny nie oznacza dia nikogo straty; powstaje w rezulta­
cie pomnożenia pracy, większej przemyśtoośd lub sprytu i daje w efek­
cie powiększenie, czyli wzrost bogactwa społecznego... Zysk względny
Wskazuje na czyjąś stratę; jest wyrazem wahania się szali bogactwa
między uczestniczącymi stronami, lecz nie oanacza żadnego przyrostu
funduszu ogólnego... [Zysk] łączny łatwo jest zrozumieć; jest to rodzaj
Zysku... częściowo względnego, a częściowo pozytywnego... oba rodzaje
mogą występować nierozdzielnie w jednej i tej samej transakcji”
(„Principles of Political Economy” , t. I. The Works of Sir James
Steuart etc., wyd. general Sir James Steuart, syn jego etc., w 6 tomach,
Londyn 1805, stir. 275, 276).
Zysk pozytywny powstaje w rezultacie „pomnożenia pracy,
■większej przemyślności lub sprytu” . W jaki sposób powstaje
on na tej drodze - z tego Steuart nie usiłuje zdać sobie spra­
wy. Uzupełnienie mówiące, iż zysk ten daje w efekcie powięk­
szenie i wzrost „the public good” [„bogactwa społecznego” ],
7
Rozdział pierwszy
pozwala wnioskować, że St[euart] rozumiał przez to jedynie
powiększenie masy wartości użytkowych, uwarunkowane roz­
wojem sił wytwórczych pracy, i że rozpatrywał zysk pozytyw­
ny zupełnie niezależnie od zysku kapitalistów, który zawsze
zakłada pomnożenie wartości wymiennej. Dalsze wywody
w pełni potwierdzają taki wniosek.
Mówi on mianowicie:
,,W cenie towaru rozpatruję dwie rzeczy jako faktycznie istniejące
i zupełnie od siebie różne: wartość realną towam i zysk ze sprzedaży"
(str. 244).
Cena towaru zawiera więc dwa zupełnie różne elementy: po
pierwsze - wartość rzeczywistą, po drugie - profit upon alie­
nation [zysk ze sprzedaży], czyli zysk realizowany przy wy­
zbywaniu się towaru przy sprzedaży.
||2211 Ten profit upon alienation wynika więc stąd, że cena
towarów przewyższa ich wartość realną, czyli stąd, że towary
sprzedawane są powyżej ich wartości. Zyskowi po jednej stro­
nie odpowiada tu zawsze strata po drugiej stronie. Nie stwa­
rza się żadnego addition to the general stock [przyrostu fun­
duszu ogólnego]. Zysk, tj. wartość dodatkowa, jest względny
i sprowadza się do „a vibration of the balance of wealth
between parties” [„wahań szali bogactwa między uczestniczą­
cymi stronami” ]. Sam St[euart] odrzuca myśl o możliwości
wyjaśnienia wartości dodatkowej w taki sposób. Chociaż jego
teoria „vibration of the balance of wealth between parties”
w niewielkim tylko stopniu dotyczy istoty i pochodzenia war­
tości dodatkowej, ma jednak ważne znaczenie przy rozpatry­
waniu podziału surplus value [wartości dodatkowej] między
różne klasy i między różne rubryki, jak zysk, procent, renta.
Że Steuart ogranicza cały zysk poszczególnego kapitalisty
do tego „relative profit” , do profit upon alienation, widać
z następującego:
„Real value [wartość realna]” , mówi on, jest określona przez taką
„quantity” [„ilość” ] pracy, którą „przeciętnie robotnik danego kraju mo­
że na ogół wykonać... w ciągu jednego dnia, tygodnia, miesiąca” . Po
drugie: przez „wartość środków utrzymania robotnika oraz niezbędne
Pierwsza strona „Teoryj wartości dodatkowej” w rękopisie Marksa
(początek V I zeszytu rękopisu z lat 1861-1863)
Sir James Steuart
wydatki, zarówno na zaspokojenie jego potrzeb osobistych, jak i na
zakup potrzebnych dio jego zawodu narzędzi, co podobnie jak wyżej
należy ujmować przeciętnie...” . Po trzecie: przez „wartość materiałów”
(str. 244, 245). „G d y te trzy pozycje są znane, cena produktu jest okre­
ślona. N ie może oma być niższa od sumy tych trzech pozycji, tzn. niż­
sza od wartości realnej. Wszystko, co przewyższa tę sumę, stanowi zysk
właścicieli manufaktur. Zysk ten będzie pozostawał w określonym sto­
sunku do popytu i dlatego wahać się będzie zależnie od okoliczności”
(tamie, str. 245). „Stąd wynika konieczność dużego popytu dla roz­
kwitu manufaktur... Przedsiębiorcy przemysłowi przystosowują swój spo­
sób życia i wydatki do zysku, który uważają za pewny” (tamże,
str. 246).
Z tego wynika jasno, że zyskiem „manufacturer’s” [„właści­
ciela manufaktury” ], poszczególnego kapitalisty, jest zawsze re­
lative profit, zawsze profit upon alienation, pochodzący za­
wsze z nadwyżki ceny towaru ponad jego wartość realną, ze
sprzedaży towaru powyżej jego wartości. Gdyby więc wszyst­
kie towary sprzedawano według ich wartości, nie byłoby żad­
nego zysku.
Steuart napisał o tym oddzielny rozdział, [w którym] roz­
patruje szczegółowo: „H ow profits consolidate into prime
cost” [,,W jaki sposób zyski łączą się w jedną całość z kosztami
produkcji” ] (tamże, t. III, str. 11 i nast.).
Z jednej strony Steuart odrzuca pogląd systemu monetarne­
go i merkantylistycznego, wedle którego sprzedaż towaru po­
wyżej wartości i uzyskiwany stąd zysk tworzą wartość dodat­
kową, pozytywne zwiększenie bogactw a1 ; z drugiej strony
podziela pogląd, że zysk poszczególnego kapitalisty nie jest
niczym innym, jak nadwyżką ceny nad ||222| wartością, że
jest to profit upon alienation, który jednakże, według niego,
jest tylko względny, gdyż zysk po jednej stronie kompensuje
1 Wprawdaie nawet według systemu monetarnego zysk tworzy się nie wewnątrz
kraju, lecz tylko z wymiany z innymi krajam i. To samo zresztą pozostaje [w kręgu
pojęć] systemu merkantylistycznego, [według którego] wartość ucieleśnia się w pienią­
dzach (złocie i srebrze) i dlatego wartość dodatkowa znajduje wyraz w bilansie
handlowym zamykającym się saldem pieniężnym * .
* W rękopisie przypis ten znajduje się n a marginesie - R ed.
9
kozdział pierwszy
strata po stronie drugiej i dlatego ruch zysku jest tylko „a vi­
bration of the balance of wealth between parties” .
W tym więc sensie Steuart jest racjonalnym wyrazicielem
systemu monetarnego i merkantylistycznego.
Jego zasługa w ujęciu kapitału polega na tym, iż wskazał,
jak dokonywa się proces oddzielania siły roboczej
od w a­
runków produkcji jako własności określonej klasy. Steuarta
absorbuje wielce proces powstawania kapitału, mimo że bez­
pośrednio nie ujmuje jeszcze tego procesu we właściwej mu
postaci, chociaż traktuje go jako warunek istnienia wielkiego
przemysłu. B ada ten proces szczególnie w rolnictwie i słusz­
nie wnioskuje, że przemysł manufakturowy jako taki powstaje
dopiero dzięki procesowi oddzielania dokonującemu się w rol­
nictwie. A . Smith zakłada, że omawiany proces oddzielania
już się dokonał.
(Książka Steuarta 1161 (Londyn), Turgota 1766, A . Smitha
1775 )
[ROZDZIAŁ DRUGI]
Fizjokraci
[/. Przeniesienie badań nad pochodzeniem wartości
dodatkowe'] ze sfery cyrkulacji do sfery produkcji.
Pogląd na rentę gruntową jako na jedyną formę wartości
dodatkowej]
Analiza kapitału w granicach horyzontu burżuazyjnego jest
w istocie dziełem fizjokratów. Zasługa ta czyni ich właściwy­
mi ojcami nowoczesnej ekonomii. Po pierwsze, analiza różnych
rzeczowych składników, w postaci których kapitał istnieje
i na które dzieli się w procesie pracy. N ie można czynić fizjo­
kratom zarzutu z tego, że - podobnie jak wszyscy ich następ­
cy - rzeczowe formy istnienia kapitału, jak narzędzia, surow­
ce etc., traktują jako kapitał, niezależnie od warunków spo­
łecznych, w których się one pojawiają w produkcji kapitali­
stycznej, krótko mówiąc, że rozpatrują je w formie, w której
są one elementami procesu pracy w ogóle, niezależnie od jego
formy społecznej. Tym samym kapitalistyczny sposób produk­
cji czynią sposobem naturalnym, wieczystym. Burżuazyjne for­
my produkcji są dla nich z konieczności formami naturalnymi.
Było ich wielką zasługą, że ujmowali je jako fizjologiczne for­
my społeczeństwa: jako formy wynikające z przyrodniczej ko­
nieczności samej produkcji, niezależnie od woli, polityki itd.
Są to prawa materialne; błąd polega tylko na tym, że prawo
materialne określonego historycznego szczebla rozwoju spo­
łecznego ujmowali jako prawo abstrakcyjne, jednako panują­
ce nad wszystkimi formami społeczeństwa.
Oprócz, analizy składników rzeczowych, w postaci których
kapitał istnieje w procesie pracy, fizjokraci określają formy,
które kapitał przybiera w cyrkulacji (capital fixe, capital cir-
11
Rozdział drugi
culant [kapitał trwały, kapitał obrotowy], chociaż używają
również innych nazw), i w ogóle ustalają związek między pro­
cesem cyrkulacji a procesem reprodukcji kapitału. Powrócić
do tego w rozdziale o cyrkulacji ^51.
W obu tych głównych punktach A . Smith przejął dziedzi­
ctwo po fizjokratach. Jego zasługa - pod tym względem ogranicza się do utrwalenia kategorii abstrakcyjnych, do na­
dania różnicom analizowanym przez fizjokratów trwalszych
imion chrzestnych.
||2 2 3 | Podstawą rozwoju produkcji kapitalistycznej jest, jak
widzieliśmy
w ogóle fakt, że siła robocza jako towar na­
leżący do robotników przeciwstawia się warunkom pracy jako
towarom na stale wyodrębnionym w postaci kapitału i istnie­
jącym niezależnie od robotników. D la siły roboczej jako to­
waru istotne jest określenie jej wartości. Wartość ta równa się
czasowi pracy niezbędnemu do wytworzenia środków utrzy­
mania koniecznych do reprodukcji siły roboczej, czyli równa
się cenie środków utrzymania niezbędnych do egzystencji ro­
botnika jako robotnika. Tylko na tej podstawie powstaje róż­
nica między wartością siły roboczej a jej zużytkowaniem *. Róż­
nicy takiej nie ma przy żadnym innym towarze, gdyż wartość
użytkowa, a więc również użytkowanie jakiegokolwiek innego
towaru nie może powiększyć jego wartości wymiennej lub
wartości wymiennych z niego wynikających. Zatem podstawą
nowoczesnej ekonomii, zajmującej się analizą produkcji kapi­
talistycznej, jest traktowanie wartości siły roboczej jako cze­
goś stałego, jako wielkości danej - czym praktycznie wartość
ta jest w każdym określonym przypadku. Minimum płacy ro­
bocze7 uczynili więc słusznie fizjokraci osią swej nauki. Poję­
cie „minimum” mogli ustalić, chociaż nie mieli jeszcze jasnego
rozeznania co do istoty samej wartości, gdyż wartość siły ro­
boczej wyraża się w cenie niezbędnych środków utrzymania,
a więc w sumie określonych wartości użytkowych. N ie mając
całkowitej jasności co do istoty wartości w ogóle, mogli jed­
nak - w tej mierze, w jakiej to było konieczne do ich ba­
* Tzn. 'wartością powstałą na skutek zastosowania siły
M arksa użyty jest termin ,.Verwertung” ) - Red. przekl. polsk.
12
robocze)
(w
tekście
Fizjokraci
dań - rozpatrywać wartość siły roboczej jako wielkość okre­
śloną. I chociaż nadal popełniali błąd, ujmując to minimum
jako wielkość niezmienną, którą ich zdaniem całkowicie okre­
śla przyroda, a nie stopień rozwoju historycznego, sam będą­
cy wielkością podlegającą zmianom - nie narusza to wcale
abstrakcyjnej słuszności ich wniosków, gdyż różnica między
wartością siły roboczej a jej zużytkowaniem nie zależy bynaj­
mniej od tego, jaką wielkość, dużą czy małą, przypisuje się
tej wartości.
Fizjokraci przenieśli badanie nad pochodzeniem wartości
dodatkowej ze sfery cyrkulacji do sfery bezpośredniej produk­
cji, przez co stworzyli podstawę dla analizy produkcji kapi­
talistycznej.
Całkiem słusznie wysunęli fundamentalną tezę, że produk­
cyjna jest tylko praca tworząca wartość dodatkową, czyli ta
praca, której produkt zawiera wartość większą niż suma war­
tości zużytych do jego wytworzenia. Ponieważ wartość su­
rowca i materiału jest dana, wartość zaś siły roboczej równa
się minimum płacy roboczej, przeto jest oczywiste, że wartość
dodatkowa może pochodzić tylko z nadwyżki pracy, jaką ro­
botnik oddaje kapitaliście ponad tę ilość pracy, którą otrzy­
muje w postaci wynagrodzenia. Co prawda, w tej formie w ar­
tość dodatkowa nie występuje u fizjokratów, gdyż wartości
jako takiej nie sprowadzili * oni jeszcze do jej prostej sub­
stancji, do ilości pracy, czyli do czasu pracy.
IJ2241 Sposób wykładu fizjokratów jest oczywiście konse­
kwencją ich ogólnego poglądu na istotę wartości, która w ich
rozumieniu nie jest określoną społeczną formą istnienia dzia­
łalności (pracy) ludzkiej, lecz składa się z materii: ziemi,
przyrody, i różnych przekształceń tej materii.
Różnica między wartością siły roboczej a jej zużytkowa­
niem - zatem wartość dodatkowa, której kupno siły roboczej
przysparza temu, kto ją użytkuje - nie uwidacznia się w żad­
nej gałęzi produkcji w sposób tak oczywisty, tak niewątpliwy,
jak w rolnictwie, pierwotnej dziedzinie wytwórczości. Suma
środków utrzymania, które robotnik rokrocznie konsumuje,
* W rękopisie: nie zrealizow ali; podane wyżej stówo , .sprow adzili”
.zapewne od E n gelsa; por. obok fakeymile - R ed .
pochodzi
13
Rozdział drugi
czyli masa materii, którą spożywa, jest mniejsza od sumy środ­
ków utrzymania, które wytwarza. W manufakturze nie do­
strzega się w ogóle bezpośrednio ani tego, że robotnik pro­
dukuje swoje środki utrzymania, ani tego, że oprócz nich pro­
dukuje pewną nadwyżkę. Proces ten odbywa się za pośred­
nictwem kupna i sprzedaży, za pośrednictwem rozmaitych
aktów cyrkulacji, a do jego zrozumienia niezbędna jest anali­
za wartości w ogóle. W rolnictwie proces ten ujawnia się bez­
pośrednio w nadwyżce wartości użytkowych wyprodukowa­
nych ponad wartości użytkowe spożyte przez robotnika; może
więc być pojęty bez analizy wartości w ogóle, bez jasnego ro­
zumienia istoty wartości, a więc również wtedy, gdy wartość
zostaje sprowadzona do wartości użytkowej, ta zaś do materii
w ogóle. D la fizjokratów praca na roli jest jedyną pracą pro­
dukcyjną dlatego, że tylko ona wytwarza wartość dodatkową,
renta gruntowa zaś jest jedyną znaną im formą wartości do­
datkowej. Robotnik w manufakturze nie pomnaża materii;
zmienia jedynie jej formę. Surowców - masy materii - dostar­
cza mu rolnictwo. Dodaje on materii wartości, co prawda, nie
przez swoją pracę, lecz przez koszty produkcji tej pracy: przez
sumę środków utrzymania, które w wysokości równej mini­
mum wynagrodzenia otrzymuje od rolnictwa i spożywa pod­
czas pracy. Ponieważ tylko praca na roli traktowana jest jako
praca produkcyjna, to tę formę wartości dodatkowej, która
różni pracę na roli od pracy w przemyśle, czyli rentę grunto­
wą, uważa się za jedyną formę wartości dodatkowej.
Fizjokraci zatem nie uznają istnienia właściwego zysku od
kapitału, zysku, którego renta gruntowa jest tylko pewnym
odgałęzieniem. W ich rozumieniu zysk jest tylko rodzajem
wyższego wynagrodzenia za pracę, które właściciele ziemscy
wypłacają, a kapitaliści spożywają jako dochód (i które wo­
bec tego wchodzi w skład kosztów produkcji tak samo, jak
minimum płacy roboczej zwykłych robotników). Wynagrodze­
nie owo zwiększa wartość surowca, ponieważ wchodzi w kosz­
ty konsumpcji, które kapitalista, przemysłowiec, ponosi pod­
czas wytwarzania produktu, przekształcania surowca w nowy
produkt.
Wartość dodatkową w formie procentu pieniężnego - jest
14
Fizjokraci
to inne odgałęzienie zysku - uznała przeto część fizjokratów,
np. Mirabeau starszy, za przeciwną naturze lichwę. Natomiast
Turgot wyprowadza prawo istnienia tego procentu stąd, że
kapitalista pieniężny mógłby kupić ziemię, a więc rentę grun­
tową, toteż jego kapitał pieniężny musi mu przysporzyć tyle
wartości dodatkowej, ile by uzyskał, gdyby go zamienił ną
własność ziemską. W ten sposób również procent od pienią­
dza nie jest ani nowo wytworzoną wartością, ani też warto­
ścią dodatkową. Wyjaśnia się jedynie, dlaczego część wartości
dodatkowej uzyskanej przez właścicieli ziemskich przypada
kapitalistom pieniężnym w postaci procentu. Podobnie, choć
z innych przyczyn, ||225 | , wyjaśnia się, dlaczego część tej war­
tości dodatkowej przypada kapitalistom przemysłowym w po­
staci zysku. Ponieważ tylko praca na roli jest pracą produk­
cyjną, jedyną pracą tworzącą wartość dodatkową, to ta forma
•wartości dodatkowej, która różni pracę na roli od wszystkich
innych rodzajów pracy, mianowicie renta gruntowa, jest naj­
ogólniejszą formą wartości dodatkowej. Zysk przemysłowy
i procent pieniężny są tylko różnymi rubrykami, pomiędzy
które renta gruntowa rozdziela się, przechodząc w określonych
częściach z rąk właścicieli ziemskich do rąk innych klas. Cał­
kowicie odmienne są poglądy późniejszych ekonomistów, po­
czynając od A . Smitha - ponieważ ci ujmują słusznie zysk
przemysłowy jako tę właśnie postać, w której kapitał przy­
swaja sobie pierwotnie wartość dodatkową, a więc jako pier­
wotną, ogólną formę wartości dodatkowej. Przedstawiają za­
tem procent i rentę gruntową tylko jako odgałęzienia zysku,
przemysłowego, który kapitalista przemysłowy rozdziela mię­
dzy różne klasy będące współposiadaczami wartości dodat­
kowej.
Poza już przytoczonym uzasadnieniem - że mianowicie pra­
ca na roli jest tą pracą, w trakcie której przysparzanie warto­
ści dodatkowej objawia się w sposób materialnie uchwytny
i niezależny od procesów cyrkulacji - fizjokraci kierowali siękilkoma innymi motywami wyjaśniającymi ich sposób ujęcia.
Po pierwsze, ponieważ w rolnictwie renta gruntowa przeja­
wia się jako element trzeci, jako forma wartości dodatkowej,
która w przemyśle bądź w ogóle nie występuje, bądź wystę­
15 .
Rozdział drugi
puje tylko w znikomym zakresie. B yła to wartość dodatkowa
przekraczająca wartość dodatkową (zysk), a więc forma w ar­
tości dodatkowej najbardziej oczywista i namacalna, wartość
dodatkowa do kwadratu.
„Rolnictwo” , jak powiada domorosły elkonomista K ari A m d w pracy
„D ie naturgemäße Volkswirtschaft etc.” , Hanau 1845, str. 461, 462,
„wytwarza w postaci renty gruntowej wartość, która nie występuje
w przemyśle ani w handlu; wartość ta pozostaje po zrekompensowaniu
oałej wydatkowanej płacy roboczej i caiej wypłaconej renty od kapi­
tału” .
Po drugie. G d y pominiemy handel zagraniczny - co fizjo­
kraci słusznie czynili i czynić musieli, aby móc abstrakcyjnie
ująć społeczeństwo burżuazyjne - staje się jasne, że masę ro­
botników zatrudnionych w manufakturze etc., całkowicie ode­
rwanych od rolnictwa - tych „wolnych rąk” zgodnie z okre­
śleniem Steuarta - wyznacza masa produktów rolniczych, wy­
tworzonych przez robotników rolnych ponad ich własne spo­
życie.
„Je st oczywiste, że względna ilość ludzi, która może się utrzymać
Z zajęć poza rolnictwem, sama na roli nie pracując, musi być liczona
tylko według sił produkcyjnych rolników” (R. Jones, „O n the Dist.
o f Wealth” , Londyn 1831, str. 159, 160).
Ponieważ w ten sposób praca na roli jest naturalną podsta­
w ą (patrz o tym w jednym z poprzednich zeszytówlłTJ) nie
tylko pracy dodatkowej w jej własnej sferze, lecz i samoistnej
egzystencji wszystkich innych gałęzi pracy, a więc również
wartości dodatkowej w nich wytwarzanej, to oczywiście mu­
siała ona być traktowana jako twórca wartości dodatkowej,
dopóki za substancję wartości uważano określoną, konkretną
pracę, a nie pracę abstrakcyjną i jej miarę, czas pracy.
||226 1 Po trzecie. Wszelka wartość dodatkowa, nie tylko
względna, lecz i bezwzględna, ma za podstawę daną w ydaj­
ność pracy. Gdyby wydajność pracy była dopiero na tyle roz­
winięta, że czas pracy człowieka wystarczałby tylko do utrzy­
mania go przy życiu, do produkowania i reprodukowania
środków na jego własne utrzymanie - nie istniałaby praca
16
Strona „Teoryj wartości dodatkowej” w rękopisie Marksa
z poprawką Engelsa
Fizjokraci
dodatkowa i wartość dodatkowa, nie byłoby w ogóle żadnej
różnicy między wartością siły roboczej a jej zużytkowaniem.
Możliwość pracy dodatkowej i wartości dodatkowej wywodzi
się więc z danej siły produkcyjnej pracy, z wydajności, która
pozwala sile roboczej wytwarzać więcej, niż wynosi jej własna
wartość, niż dyktują niezbędne dla procesu życiowego potrze­
by. Jakeśmy widzieli w punkcie drugim, wydajność ta, ten
stopień produkcyjności, który stanowi punkt wyjściowy, musi
istnieć przede wszystkim w rolnictwie i dlatego wydaje się
darem natury, jej silą produkcyjną. Tu, w rolnictwie, współ­
działanie sił przyrody - pomnażanie ludzkiej siły roboczej
przez stosowanie i eksploatację sił przyrody - jest automa­
tyczne, dane na ogół z góry. W manufakturze wykorzystanie
sił natury na wielką skalę występuje dopiero z rozwojem
wielkiego przemysłu. Określony stopień rozwoju rolnictwa
bądź we własnym kraju, bądź w krajach obcych, staje się pod­
stawą rozwoju kapitału. Wartość dodatkowa bezwzględna
o tyle też zbiega się tu z wartością względną. (Buchanan wielki przeciwnik fizjokratów - przeciwstawia to nawet
A . Smithowi, gdy stara się dowieść, że rozwój rolnictwa wy­
przedził powstanie współczesnego przemysłu miejskiego).
Po czwarte. Wielkość oraz specyficzny charakter systemu
fizjokratów polega na tym, że wywodzą oni wartość i wartość
dodatkową nie z cyrkulacji, lecz z produkcji. Dlatego, w prze­
ciwieństwie do systemu monetarnego i merkantylistycznego,
zaczynają siłą rzeczy od tej właśnie gałęzi produkcji, którą
można sobie wyobrazić jako zgoła odrębną, niezależną od cyr­
kulacji, niezależną od wymiany, i która zakłada wymianę nie
między człowiekiem a człowiekiem, lecz jedynie między czło­
wiekiem a przyrodą.
[2. Sprzeczności w systemie fizjokratów: feudalna powloką
systemu i jego burżuazyjna istota; dwoistość w ujmowaniu
wartości dodatkowej]
Sprzeczności w systemie fizjokratów mają następujące przy­
czyny.
2 - M arks, Engels - D aieła t. 26
17
Rozdział drugi
Jest to w istocie pierwszy system, który analizuje produkcję
kapitalistyczną i który warunki, w jakich kapitał jest wytwa­
rzany i w jakich sam wytwarza, przedstawia w postaci wie­
czystych praw naturalnych produkcji. Z drugiej strony, system
ten jest raczej burżuazyjną kopią systemu feudalnego, obra­
zem panowania własności ziemskiej; a te dziedziny produkcji
przemysłowej, w których kapitał rozwija się najprzód w spo­
sób samoistny, przedstawia raczej jako „nieprodukcyjne” ga­
łęzie pracy, jako proste dodatki do rolnictwa. Wstępnym wa­
runkiem rozwoju kapitału jest oddzielenie własności ziemskiej
od pracy, jest przeciwstawienie ziemi - tego pierwotnego w a­
runku pracy - wolnemu robotnikowi, przeciwstawienie mu jej
jako samoistnej potęgi, znajdującej się w ręku odrębnej klasy
społecznej. W tym rozumieniu właściciel ziemski ukazuje się
jako właściwy kapitalista, czyli jako ten, który przywłaszcza
sobie pracę dodatkową. W ten sposób feudalizm zostaje od­
tworzony i objaśniony sub specie produkcji burżuazyjnej,
a rolnictwo przedstawione jako ta gałąź produkcji, w której
wyłącznie dokonuje się produkcja kapitalistyczna, tzn. pro­
dukcja wartości dodatkowej. G d y więc feudalizm staje się
w ten sposób burżuazyjny, społeczeństwo burżuazyjne przy­
wdziewa szaty feudalne.
Pozór ten zwiódł szlacheckich adherentów doktora Ques­
naya, jak np. patriarchalnego dziwaka, starego Mirabeau.
U przedstawicieli {(2271 systemu fizjokratycznego o szerszych
horyzontach, głównie u Turgota, pozór ten znika zupełnie.
System fizjokratyczny wyraża tutaj nowe, kapitalistyczne spo­
łeczeństwo, torujące sobie drogę w ramach społeczeństwa feu­
dalnego, odpowiada zatem społeczeństwu burżuazyjnemu tej
epoki, w której wyłamuje się ono z feudalizmu. Punktem w yj­
ścia jest wobec tego Francja jako kraj przeważnie rolniczy,
a nie Anglia, kraj, w którym dominują przemysłowcy, kupcy
i żeglarze. Zrozumiałe, że w Anglii wzrok kieruje się na cyr­
kulację, na fakt, że produkt uzyskuje wartość i staje się towa­
rem dopiero jako wyraz ogólnej pracy społecznej - [jako]
pieniądz. Je śli więc rzecz nie dotyczy formy wartości, lecz
wielkości wartości i jej pomnożenia, to mamy tu do czynie­
nia z profit upon expropriation [tu: zyskiem ze sprzedaży],
18
Fizjokraci
czyli opisanym przez Steuarta zyskiem względnym. Jeśli jed­
nakże trzeba udowodnić, że wartość dodatkowa tworzy się
w sferze produkcji, wtedy należy zwrócić się przede wszyst­
kim do tej gałęzi pracy, w której wartość ta ujawnia się nie­
zależnie od cyrkulacji, tj. do rolnictwa. Dlatego inicjatywa ta­
ka powstała w kraju z przewagą rolnictwa. Idee pokrewne
fizjokratom zawarte są fragmentarycznie u dawnych pisarzy,
ich poprzedników, jak po części w samej Francji u Boisguilleberta. Lecz dopiero fizjokraci budują z nich system otwiera­
jący nową epokę.
Robotnik rolny, zdany na minimum płacy roboczej, na
strict necessaire [ściśle niezbędne], reprodukuje więcej, niż
wynosi strict necessaire, a to „więcej” stanowi rentę grunto­
wą, wartość dodatkową, którą przywłaszczają sobie właści­
ciele podstawowego warunku pracy, jakim jest przyroda. Nie
powiada się więc: robotnik pracuje dłużej, niż wynosi czas
pracy niezbędny do odtworzenia jego siły roboczej, i dlatego
wartość, którą tworzy, jest większa niż wartość jego siły robo­
czej; bądź też: praca, którą daje, jest większa od ilości pracy,
którą otrzymuje w formie wynagrodzenia. Mówi się natomiast,
że suma wartości użytkowych, które robotnik spożywa pod­
czas produkcji, jest mniejsza od sumy wartości użytkowych,
które wytwarza, i w ten sposób pozostaje nadwyżka wartości
użytkowych. Gdyby pracował tylko w ciągu czasu niezbędne­
go do odtworzenia własnej siły roboczej, nie powstałaby żad­
na nadwyżka. Wszelako uwzględnia się tylko tę okoliczność,
że produkcyjność ziemi pozwala mu w ciągu dnia roboczego,
którego długość przyjmuje się jako daną, wytworzyć więcej
niż to, co musi spożyć dla podtrzymania swej egzystencji.
Stąd wartość dodatkowa wydaje się darem przyrody, gdyż
przy pomocy przyrody określona masa materii organicznej nasiona roślin, pewna liczba zwierząt - umożliwia pracy prze­
tworzenie większej ilości materii nieorganicznej w organiczną.
Z drugiej strony uznaje się za oczywiste, że właściciel ziem­
ski staje naprzeciw robotnika jako kapitalista. Opłaca jego
siłę roboczą, którą robotnik oferuje mu jako towar, a w za­
mian za to nie tylko otrzymuje ekwiwalent, lecz przywłaszcza
sobie również przyrost wartości powstały na skutek wykorzy­
19
Rozdział drugi
stania tej siły roboczej. Przesłanką tej wymiany jest oddziele­
nie rzeczowego warunku pracy od siły roboczej. Za punkt
wyjścia przyjmuje się feudalnego właściciela ziemskiego. Lecz
ten występuje jako kapitalista, jako zwykły posiadacz towa­
rów, który pomnaża wartość towarów wymienionych przez sie­
bie na pracę, otrzymuje z powrotem nie tylko ich ekwiwalent,
lecz również nadwyżkę ponad ten ekwiwalent, gdyż siłę robo­
czą opłaca tylko jako towar. Właściciel ziemski staje naprze­
ciw wolnego robotnika jako posiadacz towaru, jest zatem
w istocie kapitalistą. Poglądy fizjokratów są słuszne również
pod tym względem, że oddzielenie robotnika od ziemi i w ła­
sności ziemskiej jest podstawowym warunkiem ||2 2 8 | pro­
dukcji kapitalistycznej i produkcji kapitału.
Stąd wynikają sprzeczności w systemie fizjokratów: system
ten, który pierwszy wywodzi wartość dodatkową z przywłasz­
czania cudzej pracy, to zaś przywłaszczanie wyjaśnia na pod­
stawie wymiany towarowej, nie traktuje jednak samej warto­
ści jako formy pracy społecznej, a wartości dodatkowej jako
pracy dodatkowej, lecz dostrzega w wartości tylko wartość
użytkową, tylko materię, a w wartości dodatkowej tylko dar
przyrody, która zamiast danej ilości materii organicznej odda­
je pracy większą jej ilość. Z jednej strony renta gruntowa a więc rzeczywista ekonomiczna forma własności ziemskiej zostaje wyłuskana ze swej feudalnej powłoki i sprowadzona
do samej wartości dodatkowej, do nadwyżki ponad wyna­
grodzenie za pracę. Z drugiej strony jednak wywodzi się war­
tość dodatkową na sposób feudalny z przyrody, a nie ze spo­
łeczeństwa, ze stosunku do ziemi, a nie ze stosunków spo­
łecznych. Sama wartość zostaje sprowadzona do wartości
użytkowej, a więc do materii. Z drugiej strony w materii tej
interesuje fizjokratów tylko jej ilość, nadwyżka wyproduko­
wanych wartości użytkowych ponad ilości spożyte, a więc tyl­
ko wzajemny stosunek ilościowy wartości użytkowych, tylko
ich wartość wymienna, która ostatecznie sprowadza się do
czasu pracy.
Wszystko to są sprzeczności produkcji kapitalistycznej, któ­
ra rodzi się w społeczeństwie feudalnym i zjawiska feudalizmu
tłumaczy już ną modłę burżuazyjną, jednakże dla siebie samej
20
Fizjokraci
nie znalazła jeszcze właściwej formy; podobnie jak filozofia,
która kształtując się początkowo w religijnej formie świado­
mości niszczy tym, z jednej strony, religię jako taką, z drugiej
zaś - w swych treściach pozytywnych sama porusza [się] wy­
łącznie w wyidealizowanej, zredukowanej do czystej myśli
sferze religii.
Stąd też we wnioskach, które wysnuwają sami fizjokraci,
pozorna gloryfikacja własności ziemskiej przekształca się w jej
ekonomiczne zaprzeczenie oraz usankcjonowanie produkcji ka­
pitalistycznej. Z jednej strony wszystkie podatki przenosi się
na rentę gruntową, inaczej mówiąc, konfiskuje się partialiter
[częściowo] własność ziemską, co próbowało realizować fran­
cuskie ustawodawstwo rewolucyjne i do czego również docho­
dzi nowoczesna, w pełni rozwinięta ekonomia ricardiańska ^18J.
Skoro podatki przerzuca się na rentę gruntową, ponieważ ona
jest jedyną wartością dodatkową - to wszelkie opodatkowa­
nie innych form dochodu stanowi tylko okólne, a więc gospo­
darczo szkodliwe i hamujące rozwój produkcji obciążenie wła­
sności ziemskiej. Wobec tego przemysł zostaje zwolniony od
podatków i tym samym od wszelkiej ingerencji państwowej.
Dzieje się to rzekomo dla dobra własności ziemskiej, a nie
w interesie przemysłu. W związku z tym: Laissez faire, laissez a lle r [19]; nieskrępowana, wolna konkurencja, uchylenie
wszelkiej ingerencji państwa w sprawy przemysłu, zniesienie
monopoli etc. Ponieważ przemysł niczego nie tworzy, a tylko
przekształca formę wartości otrzymanych od rolnictwa, po­
nieważ nie dodaje do tych wartości nic, a tylko zwraca je
w innej formie w postaci ekwiwalentu, przeto oczywiście po­
żądane jest, aby ten proces przekształceń dokonywał się bez
zakłóceń i możliwie najtaniej. Może tego dokonać tylko wolna
konkurencja, gdy produkcję kapitalistyczną pozostawi się w ła­
snemu losowi. Wychodzi więc na to, że wyzwolenie społe­
czeństwa burżuazyjnego od monarchii absolutnej, wzniesionej
na gruzach społeczeństwa feudalnego, dokonuje się tylko
w interesie feudalnego właściciela ziemskiego, przekształco­
nego w kapitalistę ||2 2 9 | i myślącego jedynie o tym, jak by
się wzbogacić. Kapitaliści są kapitalistami tylko w interesie
właściciela ziemskiego, podobnie jak w dalszym swym roz­
21
Rozdział drugi
woju ekonomia każe im być kapitalistami tylko w interesie
klasy pracującej.
Widać więc, jak mało rozumieją z teorii fizjokratów nowo­
cześni ekonomiści, [jak] np. wydawca fizjokratów, pan Euge­
ne D aire ze swą nagrodzoną pracą konkursową na ich temat,
jeśli sądzą, że ich specyficzne twierdzenia - o wyłącznej pro­
dukcyjności ~pracy na roli, o rencie gruntowej jako jedynej
wartości dodatkowej, o uprzywilejowanym stanowisku w ła­
ścicieli ziemskich w systemie produkcji - nie pozostają w żad­
nym związku, a tylko przypadkowo zbiegają się z proklamo­
waną przez nich wolną konkurencją, z zasadą wielkiego prze­
mysłu, z produkcją kapitalistyczną. Równocześnie staje się zro­
zumiałe, w jaki sposób feudalny pozór systemu fizjokratów,
tak samo jak arystokratyczny ton Oświecenia, musiał z masy
panów feudalnych uczynić entuzjastów i krzewicieli systemu,
który proklamował w istocie burżuazyjny sposób produkcji na
gruzach systemu feudalnego.
[3. Quesnay o trzech klasach społeczeństwa.
Dalsze rozwinięcie teorii fizjokratycznej przez Tur gola:
elementy głębszej analizy stosunków kapitalistycznych]
Przejrzyjmy obecnie szereg fragmentów, po części dla wy­
jaśnienia, po części zaś dla udowodnienia sformułowanych po­
wyżej twierdzeń.
U samego Quesnaya w „Analyse du Tableau ficonomique”
naród składa się z trzech klas obywateli:
„klasy produkcyjnej” (agricultural labourers [robotników solnych]), „ kla­
sy właścicieli ziemskich i klasy jałowe)’' („wszystkich obywateli zatrud­
nionych przy pracach i usługach рога solmctwem” ) („Physiocrates etc.” ,
wyd. Eugene Daire, Paryż 1846, część I, str. 58).
K lasą produkcyjną, klasą, która tworzy wartość dodatko­
wą, są jedynie robotnicy rolni, a nie właściciele ziemscy. Zna­
czenie classe des proprićtaires [klasy właścicieli, tu: właści­
cieli ziemskich], która nie jest „jałow a” , gdyż reprezentuje
„wartość dodatkową” , nie wynika stąd, że sama ona tworzy
tę wartość, lecz wyłącznie stąd, że ją sobie przywłaszcza.
22
Fizjokraci
Turgot [reprezentuje teorię fizjokratów] w postaci najbar­
dziej rozwiniętej. Przedstawia nawet miejscami pur don de la
nature [czysty dar przyrody] jako pracę dodatkową, a z dru­
giej strony [tłumaczy] konieczność odstępowania przez robot­
nika tego, co stanowi nadwyżkę ponad niezbędne wynagro­
dzenie, oderwaniem go od warunków pracy i przeciwstawie­
niem mu ich jako własności klasy, która obraca je w przed­
miot handlu.
Pierwszy argument [uzasadniający], dlaczego jedynie praca
na roli jest produkcyjna, [polega na tym], że praca ta stanowi
naturalną podstawę i przesłankę samodzielnego uprawiania
wszystkich innych zajęć.
„ Je g o " (du Jaboureu-r [rolniilka]) „praca zachowuje w szeregu zajęć
rozdzielonych pomiędzy różnych członków społeczeństwa takie samo
pierwszeństwo,.., jakie praca niezbędna do zapewnienia mu pokarmu
miała w rzędzie -różnych czynności, które w stanie odosobnienia musiał
wykonywać dla zaspokojenia swych różnorodnych potrzeb. N ie chodzi
tutaj o pierwszeństwo z tytułu czci lub godności, lecz, o [pierwszeństwo
uwarunkowane przez] [konieczność przyrodniczą-. To, co trud rolnika
może wydobyć z ziemi ponad środki niezbędne do zaspokojenia jego
osobistych potrzeb, twarzy jedyny fundusz płac, które wszyscy pozostali
członkowie społeczeństwa otrzymują w zamian za swoją pracę. Zużytkowując z kolei cenę, którą uzyskali w tej wymianie, -na to, by nabyć
wytwory rolnika, oddają mu” (w materii) „dokładnie tyle, ile sami
otrzymali. Stanowi to istotną różnicę ||2 3 0 | pomiędzy tymi dwoma
rodzajami pracy” („Reflexions sur la Formation et la Distribution des
Richesses” (1766). Turgot, Oeuvres, wyd. Daire, t. I, Paryż 1844,
str. 9, 10).
Ja k więc powstaje wartość dodatkowa? Nie powstaje z cyr­
kulacji, lecz realizuje się w niej. Produkt sprzedaje się według
wartości, a nie powyżej wartości. Nie ma nadwyżki ceny pro­
duktu ponad wartość. A le ponieważ produkt sprzedaje się
według wartości, sprzedawca realizuje wartość dodatkową.
Jest to możliwe tylko dlatego, że sam nie opłacił całkowicie
wartości, którą sprzedaje, lub inaczej mówiąc - dlatego, że
produkt zawiera * jakiś składnik wartości nie opłacony przez
* W rękopisie: zachowuje - R ed .
23
Rozdział drugi
sprzedawcę i nie wyrównany przez żaden ekwiwalent. Tak się
dzieje w przypadku pracy na roli. Sprzedawca zbywa to, cze­
go sam nie kupił. To „niekupione” Turgot przedstawia po­
czątkowo jako pur don de la nature. Zobaczymy jednak, że
ów pur don de la nature przekształca mu się pod ręką w pra­
cę dodatkową labourers [robotników rolnych], pracę, której
proprićtaire [właściciel, tu: właściciel ziemski] nie kupił, lecz
którą sprzedaje pod postacią produktów rolnych.
„ Począwszy od chwili, gdy praca rolnika wytwarza więcej, niż wy­
noszą jego potrzeby, może on Za pomocą nadwyżki, którą przyroda
przyznaje mu w postaci czystego podarunku ponad zwykle wynagro­
dzenie trudów, nabyć pracę innych członków społeczeństwa. Sprzedając
mu ją, oni uzyskują tylko środki utrzymania; natomiast rolnik, poza
środkami utrzymania, uzyskuje niezależne i roziporządzalne bogactwo,
którego nie kupił, lecz które sprzedaje. Rolnik jest przeto jedynym
źródłem bogactw, ożywiających daięki swej cyrkulacji wszystkie rodzaje
pracy społeczeństwa, gdyż jest tym jedynym, którego trud dostarcza
czegoś więcej niż zapłaty zu pracę” (tamże, str. 11).
W tym pierwszym ujęciu [zostaje], po pierwsze, [uchwyco­
na] istota wartości dodatkowej; jest to wartość, którą sprze­
dawca realizuje w sprzedaży nie dając w zamian żadnego
ekwiwalentu, a więc której uprzednio nie kupił. Wartość nie­
opłacona. Po drugie jednak, owa nadwyżka ponad salaire du
travail \płacę roboczą] jest traktowana jako pur don de la
nature, gdyż jest w ogóle darem przyrody i od wydajności sa­
mej przyrody zależy, że robotnik jest zdolny wytworzyć
w ciągu dnia roboczego więcej, niż to jest konieczne do od­
tworzenia jego siły roboczej, więcej, niż wynosi jego salaire.
W tym pierwszym ujęciu sam robotnik przywłaszcza sobie
jeszcze produkt całkowity. I ten produkt całkowity rozpada
się na dwie części. Pierwsza część stanowi płacę robotnika;
zostaje on tu sobie przeciwstawiony jako robotnik najemny,
jako ten, który sobie samemu wypłaca część produktu nie­
zbędną do odtworzenia swej siły. roboczej, do podtrzymania
swej egzystencji. Druga część, która pozostaje ponad to, jest
darem, przyrody i stanowi wartość dodatkową. Istota tej war­
tości dodatkowej, tego pur don de la nature, zarysowuje się
14
Fizjokraci
jednak wyraźniej, gdy tylko znika przesłanka proprićtaire
cultivateur [właściciela ziemi, uprawiającego własnoręcznie
swój grunt] i obie części produktu, salaire i wartość dodat­
kowa, przypadają różnym klasom, jedna - robotnikowi na­
jemnemu, druga - proprićtaire.
Aby uformowała się klasa robotników najemnych, czy to
w manufakturze, czy to w samym rolnictwie - najprzód wszy­
scy manufacturiers [tu: wszyscy zatrudnieni w manufakturze]
okazują się tylko stipendićs [pozostającymi na utrzymaniu],
najemnymi robotnikami u cultivateur proprićtaire [rolnika-właściciela ziemskiego] - warunki pracy muszą być oddzielone
od siły roboczej, a podstawą tego oddzielenia jest przekształ­
cenie ziemi we własność prywatną pewnej części społeczeń­
stwa, na skutek czego pozostała część zostaje odsunięta od
tego przedmiotowego warunku użytkowania swej pracy.
„Początkowo nie trzeba było odróżniać właściciela od solnika—
W owych pierwotnych czasach, gdy każdy pracowity człowiek znajdo­
wał tyle ziemi, ile jej ||2311 zapragnął, nikt nie miał potrzeby praco­
wać dla innych... Wreszcie jednak każdy kawałek ziemi znalazł swego
pana, a d , któtzy nie zdobyli własności ziemskiej, nie mieli z początku
innego źródła utrzymania, jak tylko możliwość, aby w szeregach klasy
opłacane}'' (mianowicie la classe des artisans [klasy rzemieślników],
krótko mówiąc - wszystkich zatrudnionych poza rolnictwem) „wymie­
niać pracę swych rąk na nadwyżki produktów wygospodarowanych
przez uprawiających rolę właścicieli ziemi” (stx. 12).
Proprićtaire cultivateur rozporządzając superflu conside­
rable [znaczną nadwyżką], którą ziemia dawała jego pracy,
mógł
„opłacić ludzi, aby uprawiali mu grunta; gdyż tym, którzy żyją z płacy
roboczej, nie sprawiało różnicy, czy otrzymają tę płacę za to, czy za
inne zajęcie. WlasnoU ziemi musiała więc zostać oddzielona od pracy
na roli i tak też się wkrótce stało... Truid uprawy roli właściciele za­
czynają... przerzucać na płatnych rolników” (str. 13).
Tak oto stosunek między kapitałem a pracą najemną wkra­
cza do samego rolnictwa. Wkracza tam dopiero wtedy, gdy
pewna ilość ludzi zostaje oderwana od własności warunków
25
Rozdział drugi
pracy - przede wszystkim od ziemi - i nie ma do sprzedania
nic oprócz swej własnej pracy.
D la najemnego robotnika, który nie może już wytworzyć
żadnego towaru, lecz musi sprzedawać własną swą pracę, mi­
nimum płacy, ekwiwalent środków niezbędnych do życia, sta­
je się odtąd nieuchronnym prawem w wymianie między nim
a właścicielem warunków pracy.
„Prosty robotnik, nie posiadający nic oprócz swych rąk do pracy
i pilności, uzyskuje coś tylko wtedy, gdy zdoła sprzedać swoją pracę
innemu... Przy każdym rodzaju wykonywanej pracy musi dojść i do­
chodzi w istocie do takiego stanu, kiedy płaca robotnika zostaje ogra­
niczona do tego, co mu jest nieodzownie potrzebne na utrzymanie”
(tamże, str. 10).
G dy tylko pojawia się praca najemna,
„produkt ziemi dzieli się na dwie części: jedna obejmuje środki utrzy­
mania oraz zysk rolnika, co stanowi zapłatę za jego pracę, a jedno­
cześnie warunek podjęcia uprawy pola właściciela. Reszta jest tą nie­
zależną i rozporządiaką częścią, którą ziemia daje temu, co ją uprawia,
w postaci czystego daru ponaid wyłożone sumy i wynagrodzenie po­
niesionych trudów; ta część twrairzy udział właściciela, czyli dochód,
z którego może on żyć bez pracy i który zużytkowuje według własnego
uznania” (str. 14).
Teraz pur don de la terre [czysty dar ziemi] jest już okre­
ślony jako dar, który ziemia ofiarowuje „a celui qui la cultive” [„temu, co ją uprawia” ], jako podarunek, który daje
pracy; jako siła wytwórcza pracy zastosowanej na roli, siła,
którą praca ma dzięki wykorzystaniu sił wytwórczych przyro­
dy, którą więc czerpie z ziemi, lecz czerpie z niej tylko jako
praca. W ręku du proprićtaire nadwyżka traci przeto charak­
ter „daru przyrody” i występuje jako przywłaszczenie - bez
ekwiwalentu - cudzej pracy, którą produkcyjność przyrody
czyni zdolną do wytwarzania środków utrzymania w ilości
przewyższającej jej potrzeby, lecz która, dzięki swemu istnie­
niu w postaci pracy najemnej, ogranicza się do pobrania z pro­
duktu pracy tylko tego, „ce qui lui est necessaire pour lui pro-
26
Fizjokraci
eurer sa subsistance” [„co jest jej nieodzownie potrzebne na
utrzymanie” ] .
,,Rolnik oprócz swoje) własne'] płacy wytwarza ponadto dochód,
który służy do opłacania całej klasy rzemieślników i innych płatnych
pracowników... Właściciel ziemski ma wszystko jedynie dzięki pracy
rolnika” (a więc nie jako pair don de la nature); „otrzymuje od niego
||2 3 2 | śnodki na własne utrzymanie i środki, za pomocą których
opłaca prace innych płatnych pracowników... Rolnik natomiast potrze­
buje właściciela ziemskiego jedynie z uwagi na obowiązujące konwen­
cje i prawa” (tamże, str. 15).
Tutaj więc wartość dodatkowa zostaje wprost przedstawio­
na jako ta część pracy du cultivateur, którą proprićtaire przy­
właszcza sobie bez ekwiwalentu i której produkt dlatego wła­
śnie może sprzedawać, mimo iż nie kupił go uprzednio. Je d ­
nakże Turgot ma tu na widoku nie wartość wymienną jako
taką, nie sam czas pracy, lecz nadwyżkę produktów, którą
praca du cultivateur dostarcza au proprićtaire ponad jej w ła­
sne wynagrodzenie; jakakolwiek jednak byłaby ta nadwyżka,
zawsze przecież jest w niej uprzedmiotowiona tylko ta ilość
czasu pracy, którą rolnik oddaje darmo właścicielowi po
odtworzeniu swojej płacy.
Widzimy więc, że w obrębie pracy na roli fizjokraci trafnie
wydobywają wartość dodatkową, że ujmują ją jako produkt
pracy pracownika najemnego, chociaż znów samą tę pracę
ujmują w formie konkretnej, w której występuje w wartościach
użytkowych.
Nawiasem mówiąc, kapitalistyczną eksploatację rolnictwa „dzierżawę lub najem ziemi” - Turgot charakteryzuje jako
„metodę najbardziej zyskowną ze wszystkich; lecz można ją stosować
jedynie w takim kraju, który jest już dostatecznie bogaty” (tamże,
str. 21).
(Przy rozpatrywaniu wartości dodatkowej należy przejść ze
sfery cyrkulacji do sfery produkcji. Tzn. że wartość dodatko­
w ą trzeba wywodzić nie tylko z wymiany towaru na towar,
lecz z takiej wymiany, która w obrębie samej produkcji za­
chodzi między właścicielami warunków pracy a robotnikami.
27
Rozdział drugi
Obłe te strony także stają naprzeciw siebie jako posiadacze
towarów i dlatego w żadnym razie nie należy przypisywać
produkcji, że jest niezależna od wymiany}.
{W systemie fizjokratów proprietaires [tu: właściciele ziem­
scy] [są] salariants [wypłacającymi wynagrodzenie], robotnicy
zaś i manufacturiers [właściciele manufaktur] we wszystkich
innych gałęziach produkcji - salaries [opłacanymi] lub sti­
pendićs [utrzymywanymi]. Stąd również gouvernants [rządzą­
cy] i gouvcrnes [rządzeni]}.
Turgot analizuje warunki pracy w sposób następujący:
„Pracownik każdej gałęzi produkcji musi być z góry zaopatrzony
w narzędzia i w wystarczającą ilość materiałów, które stanowią przed­
miot jego pracy, musi mieć wreszcie możność opędzenia kosztów utrzy­
mania aż do sprzedaży produktów swej pracy” (str. 34).
Początkowo ziemia dostarczała bezpłatnie wszystkich tych
avances [nakładów], czyli warunków, w których tylko może
przebiegać sama praca, które zatem tworzą przesłanki proce­
su pracy:
„Jeszcze przed wszelką uprawą gruntów dostarczała ona pierw­
szych nakładów” w postaci owoców, ryb, zwierząt etc. oraz narzędzi
w postaci gałęzi, kamieni, bestiaux [bydta]; to ostatnie, rozmnażając
się w drodze procesów rozrodczych, przynosiło ponadto corocznie
produkty w postaci „mleka, wełny, skór i innych materiałów, co obok
zebranego w lesie drewna tworzyło pierwsze nakłady dla wyrobów
przemysłowych” (str. 34).
Te warunki pracy, te avances pracy przekształcają się
w kapitał, skoro tylko muszą być wyłożone robotnikowi przez
osobę trzecią, co następuje wtedy, gdy robotnik nie posiada
nic oprócz swej siły roboczej.
„O d czasu gdy praca rąk własnych stała się dla znacznej części spo­
łeczeństwa jedynym źródłem egzystencji, osoby, które utrzymywały się
z płacy roboczej, musiały jednak coS otrzymywać z góry, bądź w tym
celu, by wystarać się o surowce potrzebne do przeróbki, bądź po to,
by utrzymać się przy żydu do czasu wypłaty wynagrodzenia" (str.
37, 38).
28
Fizjokraci
||2 3 3 | Turgot określa „capitaux” [„kapitały” ] jako „valeurs mobiliaires accumulćes” [„zakumulowane wartości ru­
chome” ] (tamże, str. 38). Początkowo proprićtaire lub cultivateur wypłaca wprost codziennie salaire i dostarcza mate­
riałów, np. prządce lnu. W miarę rozwoju przemysłu staje się
niezbędne wydatkowanie większych avances i zapewnienie
stałości procesu wytwórczego. Biorą to na siebie possesseurs
of capitaux [właściciele kapitałów]. Wobec tego każdy possesseur of capitaux musi odzyskać za pośrednictwem ceny pro­
duktów wszystkie swe avances oraz zysk równy temu,
„jaki dałyby mu jego pieniądze, gdyby je obrócił a a zakup ziemi” ,
a także salaire, „gdyż przy równym zysku wolałby on bez wątpienia nie
pracować i żyć łatwo z dochodu, jaki przynosiłaby ziemia, którą by
mógł nabyć za ten sam kapitał” (str. 39).
Classe stipendiee industrieuse [pozostająca na utrzymaniu
klasa przemysłowa] sama jest subdivisee [podzielona] „en en­
trepreneurs capitalistes et simples ouvriers” [„na kapitali­
stycznych przedsiębiorców i prostych robotników” ] etc.
(str. 39). Podobnie jak z tymi entrepreneurs, rzecz się ma
z entrepreneurs fermiers [przedsiębiorcami-dzierżawcami] *.
Muszą oni, jak wyżej, prócz zysku otrzymywać z powrotem
wszystkie swe avances.
„Wszystko to powinno być z góry potrącone z ceny produktów
rolnych; nadwyżka służy rolnikowi do opłacenia właściciela za zgodę
na założenie przedsiębiorstwa na jego gruntach. Jest to czynsz dzier­
żawny, dochód właściciela, produkt netto; gdyż wszystko, co ziemia
wytwarza, aż do kwoty wpływów z tytułu uprzednich wszelkiego ro­
dzaju nakładów i powstających :przy tym zysków, musi być rozpatry­
wane nie jako dochód, lecz jedynie jako zwrot kosztów uprawy; gdyby
rolnik nie mógł uzyskać zwrotu tych kosztów, nie chciałby łożyć swej
pracy i środków na uprawę cudzych pól” (tamże, str. 40).
Ostatecznie:
„Prawdą jest, że kapitały tworzą się częściowo z zaoszczędzonych
.zysków klas pracujących; ponieważ jednak zyski te wywodzą się za­
* Chodzi tu o przedsiębiorców
; skich - Red. przekl. polsk.
dzierżawiących
grunty
od
w łaścicieli
zicm-
19
Rozdział drugi
wsze z ziemi, gdyż są płatne albo z dochodu, albo z kosztów przyczy­
niających się do wytworzenia dochodu, przeto jest oczywiste, że ka­
pitały wywodzą się również z ziemi podobnie jak dochód, lub raczej,
że przedstawiają zakumulowaną część wartości wytwarzanych przez
ziemię, tę część, którą właściciele dochodu lub osoby uczestniczące
w jego podziale odkładają corocznie zamiast zużywać na zaspokojenie
swych potrzeb” (str. 66).
Zrozumiałe, że skoro renta gruntowa stanowi jedyną war­
tość dodatkową, to jest ona zarazem jedynym źródłem aku­
mulacji, To, co capitalistes akumulują poza tym, pobierają ze
swego salaire (ze swego dochodu przeznaczonego na kon­
sumpcję, gdyż zysk traktowany jest jako taki właśnie dochód).
Skoro zysk, podobnie jak salaires, zalicza się do frais de
culture [kosztów uprawy ziemi], a jedynie surplus tworzy do­
chód du proprićtaire [właściciela], to właściciel - tak samo
jak u zwolenników Ricarda - zostaje w istocie wyłączony
z udziału w frais de culture, a zatem nie uważa się go za
agenta produkcji, mimo honorowego miejsca, jakie mu się
wyznacza.
Powstanie systemu fizjokratów wiązało się nie tylko z opo­
zycją przeciw k o l b e r t y z m o w i l e c z także z krachem syste­
mu Law a
[4 . Utożsamienie wartości z materią (Paoletti)]
||2 3 4 | Pomieszanie lub raczej utożsamienie wartości z ma­
terią i związek tego poglądu z całym sposobem rozumowania
fizjokratów uwidacznia się jasno w następujących fragmentach
z dzieła Ferdinanda Paolettiego: „ I veri mezzi di render felici le societä” * (skierowanego po części przeciw Verriemu,
który zaatakował fizjokratów w „Meditazioni sulla Economia
politica” , 1771). (Paoletti z Toskanii, t. X X cytowanego dzie­
ła, [wyd.] Custodi, Parte moderna).
„T ak ie pomnożenie materii", jakim są produzioni della terra [pro­
dukty ziemi], ,,nie dokonało się na pewno nigdy w przemyśle; to w
* W rękopisie; „P en sieri sopra l ’agrjcultura'’ - R ed .
30
Fizjokraci
ogóle jest niemożliwe. Przemyśl nadaje materii jedynie formę, prze­
kształca ją tylko, a zatem sam niczego nowego nie tworzy. Ależ, rzekną
opozycjoniści, przemysł nadaje materii farmę, jest zatem, produkcyjny i
jest to w istocie produkcja nie w zakresie materii, lecz formy. Dobrze
więc, nie chcę przeczyć. Lecz przedeż nie jest to tworzenie bogactwa,
ale przeciwnie - tylko wydatek... Przesłanką i przedmiotem badań
ekonomii politycznej jest materialna i realna produkcja, która odbywa
się tylko w rolnictwie, gdyż jedynie rolnictwo pomnaża materiały
1 produkty tworzące bogactwo... Przemyśl nabywa od rolnictwa su^
rowce, aby je poddać obróbce; praca przemysłu - jak to już stwier­
dziliśmy - tworzy dla tych surowców jedynie formę, nic jednak do,
nich nie dodaje d nie pomnaża ich” (str. 196, 197). „ D a jd e kucha­
rzowi pewną ilość grochu, z którego winien sporządzić wam obiad,
a ugotuje go smacznie i w sposób należyde przyrządzony poda do
stołu, jednakże w tej samej ilośd, jaką otrzymał. D ajcie natomiast
taką samą ilość grochu ogrodnikowi, aby ją powierzył ziemi, a p a
upływie odpowiedniego czasu zwróci wam co najmniej poczwórny
zasób otrzymanej ilośd. To jest rzeczywista i jedyna produkcja” (str.
197). „Rzeczy uzyskują wartość poprzez potrzeby ludzkie. Wartość
lub pomnożenie wartości nie jest przeto wynikiem piacy w przemyśle,
lecz rezultatem wydatków pracujących” (str. 198). „Zaledwie pojawi
się jakiś nowy wyrób, a natyohmiast rozpowszechnia się w kraju i poza
jego granicami. I popatrzcie! Już wkrótce konkurencja innych przemy­
słowców i kupców obniży jego cenę do w łaśdwego poziomu, który...
zostaje określony przez wartość surowców i koszty utrzymania ro­
botników” (str. 204, 205).
[5. Elem enty teorii fizjokratów u Adam a Smitha]
Wcześniej niż we wszystkich pozostałych gałęziach wytwór­
czości wykorzystano w rolnictwie na wielką skalę siły przyro­
dy w procesach produkcyjnych. Stosowanie sił przyrody w industrie m anufactories [w przemyśle manufakturowym] rzu­
ca się w oczy dopiero na wyższym szczeblu jego rozwoju.
2 następującego cytatu widać, że A . Smith wyraża tu jeszcze
dobę poprzedzającą rozwój wielkiego przemysłu, a stąd po­
glądy fizjokratów, oraz że Ricardo, replikuje mu z pozycji no­
woczesnego przemysłu.
il
Rozdział drugi
||2 3 5 | W księdze II, rozdz. 5 [„A n Inquiry into the Nature
and Causes of the Wealth of Nations” ] A . Smith mówi
w sprawie renty gruntowej:
„G d y odliczy się czy też pokryje wszystko to, g o można uważać
za dzieło człowieka, to wtedy reszta, jaka pozostaje, jest dziełem
przyrody. Rzadko kiedy wynosi ona mniej niż jedną czwartą, a często
więcej niż jedną trzecią całego produktu. Taka sama ilość pracy pro­
dukcyjnej włożona w manufakturę nigdy nie mogłaby spowodować tak
wielkiej reprodukcji. W manufakturze przyroda nie działa wcale, wszy­
stko robi człowiek, a wielkość reprodukcji musi być zawsze propor­
cjonalna do siły dokonujących jej czynników” [por. wyd. polsk.: Adam
Smith, „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” , War­
szawa 1954, t. I, str. 461, 462].
W związku z tym Ricardo zauważa [„On the Principles of
Political Economy and Taxation” ], 2 wyd., 1819, przypis do
str. 61, 6 2 :
„Czyżby przyroda nie pomagała wcale człowiekowi w dziedzinie
przemysłu? Czyżby nic nie znaczyły siły wiatru i wody, które po­
ruszają nasze maszyny i pom agają nam w żegludze? Czyż nie jest
darem przyrody ciśnienie atmosferyczne i prężność pary, dzięki którym
możemy uruchamiać najbardziej zdumiewające maszyny? N ie mówimy
już o roili ciepła w procesie zmiękczania i wytopu metali, o rozszcze­
pianiu powietrza w procesach farbowania i fermentacji. Trudno wy­
mienić jakąkolwiek gałąź przemysłu, w której przyroda nie okazy­
wałaby człowiekowi pomocy, i to szczodrze i bezpłatnie” [por. wyd.
polsk.: Dawid Rkairdo, „Zasady ekonomii politycznej i opodatko­
wania” , Warszawa 1957, str. 81].
[Pewien anonimowy autor podkreśla], że fizjokraci rozpa­
trują zysk jedynie jako potrącenie z renty:
„Fizjokraci mówią np. o cenie koronki, iż'je d n a jej część pokrywa
to, co spożył robotnik, a druga przechodzi tylko z kieszeni jednego”
I mianowicie landlords}- „do kieszeni drugiego człowieka" („An In­
quiry into those Principles, respecting the Nature of Demand and the
Necessity of Consumption, lately advocated by Mr. Malthus etc.” , Lon­
dyn 1821, str. 96).
32
Fizjokraci
Z poglądu fizjokratów, rozpatrujących zysk (łącznie z pro­
centem) tylko jako dochód przeznaczony do spożycia przez
kapitalistę, wywodzi się również sąd A . Smitha i jego następ­
ców, że akumulacja kapitału zawdzięcza swe pochodzenie oso­
bistym wyrzeczeniom kapitalisty, jego umiejętności oszczędza­
nia oraz wstrzemięźliwości w wydatkach. Fizjokraci twierdzili
tak, gdyż tylko rentę uważali za właściwe, ekonomiczne, by
tak rzec - prawowite, źródło akumulacji.
„Om” , tj. le laboureur [rolnik] *, mówi Turgot, „jest tym jedynym,
którego trud dostarcza czegoS więcej niż zapłaty za pracę” (Turgot,
tamże, str. 11).
Zysk jest więc tutaj całkowicie wliczony do salaire du tra­
vail "[płacy roboczej],
Jj 236 J „Poza tym odtworzeniem” (swego własnego salaire) ,,rolnik
przysparza dochodu właścicielowi ziemskiemu, rzemieślnik zaś nie
tworzy w ogóle dochodu, ani dla siebie, ani dla innych” (tamże, str.
16). „Wszystko, co ziemia wytwarza, aż do kwoty wpływów z tytułu
uprzednich wszelkiego rodzaju nakładów i powstających przy tym zy­
sków, musi być rozpatrywane nie jako dochód, lecz jedynie jako zwrot
kosztów uprawy’ (tamże, str. 40).
A . Blanqui, „Histoire de 1’ec. pol.” , Bruksela 1839, mówi
[na] str. 1 3 9:
[Fizjokraci sądzili, że] „trud włożony w uprawę ziemi dawał nie
tylko tyle, ile niezbędnie trzeba pracownikowi na jego własne utrzy­
manie przez cały ciąg pracy, lecz również pewną nadwyżkę wartości"
(wartość dodatkową), „która mogła być dodana do masy już istnie­
jącego bogactwa. Tę nadwyżkę n a w a li produktem netto” (rozpatrują
więc wartość dodatkową w postaci tych wartości użytkowych, w któ­
rych ona występuje). „Produkt netto musiał więc z konieczności przy­
paść właścicielowi ziemi i stanowił w jego rękach dochód, którym
mógł on swobodnie rozporządzać. A cóż stanowiło produkt netto w
pozostałych gałęziach produkcji?... Przemysłowcy, kupcy, robotnicy wszyscy oni byli subiektami, najemnymi pracownikami na służbie rol­
nictwa, tego suwerennego twórcy i dystrybutora wszelkich dóbr. Pro­
dukty p racy tych grup stanowiły, 'Według systemu ekonomistów I22-1,
* W ręk o pisie: le travail du laboureur [praca rolnika] - R ed.
3 - M arks, Engels - D zieła t. 26
33
Rozdział drugi
jedynie ekwiwalent tego, oo ich członkowie spożyli w ciągu pracy,
tak że po jej zakończeniu ogólna rama bogactwa pozostawała zupełnie
nie zmieniona, jeśli tylko robotnicy lub właściciele nie odkładali, ten.
nie o s z c z ę d z a l i tego, co mieli prawo spożyć. T ak więc tylko
praca na roli tworzyła bogactwo, praca zaś w pozostałych gałęziach
produkcji rozpatrywana była jako j a ł o w a ,
do żadnego zwiększenia kapitału ogólnego".
ponieważ nie prowadziła
(A zatem istotę produkcji kapitalistycznej upatrywali fizjo­
kraci w wytwarzaniu wartości dodatkowej. To właśnie zjaw i­
sko powinni byli wyjaśnić. I na tym też polegał problem po
odrzuceniu profit d’expropriation [zysku ze sprzedaży] syste­
mu merkantylistycznego.
„A by uzyskać pieniądze” , mówi Mercier de la Riviere, „trzeba je
kupić, a po tym kupnie człowiek nie staje się bogatszy, niż był przed­
tem; otrzymał jedynie w pieniądzach tę samą wartość, którą oddał
w towarach” (М екает de la Riviere, „ L ’Ordre natural et essentiel des
sacietes politiques” , t. II, str. 338).
Dotyczy to zarówno ||237 | kupna i sprzedaży, jak i rezulta­
tu całej metamorfozy towaru, czyli rezultatu wymiany rozmai­
tych towarów według ich wartości, wymiany ekwiwalentów.
Lecz skąd w takim razie bierze się wartość dodatkowa? Tzn.
skąd bierze się kapitał? Oto problem, jaki stanął przed fizjokratami. B łąd ich polegał na tym, że przyrost wartości w y­
miennej pomieszali z przyrostem materii, który to przyrost za­
chodzi w następstwie naturalnej wegetacji i regeneracji, róż­
niąc rolnictwo i hodowlę od przemysłu. Podstawę stworzyła
wartość użytkowa, a wartość użytkową wszystkich towarów,
sprowadzoną - jeśli użyć języka scholastyki - do uniwersaliów, stanowiła materia przyrody jako taka; jej zaś pomnoże­
nie w danej postaci odbywa się tylko w rolnictwie).
G . Garnier, tłumacz A . Smitha i sam fizjokrata, trafnie
przedstawia fizjokratyczną teorię oszczędzania etc. Najpierw
mówi tylko, że manufaktura, jak to merkantyliści twierdzili
o wszelkiej produkcji, może tworzyć wartość dodatkową w y­
łącznie poprzez „profit of expropriation” [„zysk ze sprzedaży” ],
poprzez sprzedaż towarów powyżej ich wartości, a więc za­
chodzi tylko a new distribution of values created, but no new
34
Fizjokraci
addition to the created values [nowy podział wytworzonych
wartości, a nie przyrost wartości wytworzonych].
„P iaca rzemieślników i przemysłowców, nie stwarzająca żadnych
nowych źródeł bogactwa, może przynosić zysk tylko w przypadku ko­
rzystnej wymiany i ma jedynie wartość względną, wartość, która się
nie ponowi, jeśli znów nie nadarzy się okazja otrzymania zysku z wy~
miany" („Recherchas sur la nature et les causes de la richessc des
nations” , t. V , Paryż 1802, str. 266 jego przekładu I23!).
Oszczędności, które gromadzą, czyli values, które zacho­
wują po potrąceniu wydatków, powinny być dokonywane
kosztem własnej consommation [konsumpcji],
„Wprawdzie praca rzemieślników i przemysłowców nie może dodać
do ogólnej masy bogactwa społecznego nic prócz oszczędności ro­
botników najemnych i kapitalistów, lecz, w samej rzeczy, w drodze
tego rodzaju oszczędności może sprzyjać wzbogaceniu społeczeństwa"
(tamże, str. 266).
A szczegółowiej:
„Robotoicy rolni wzbogacają państwo samym produktem swej pracy;
w przeciwieństwie do tego pracownicy manufaktur i pracownicy han­
dlowi mogą wzbogacać je tylko przez oszczędności dokonywane ko­
sztem własnego spożycia. To twierdzenie ekonomistów jest następstwem
wprowadzonego przez nich rozróżnienia i wydaje się bezsporne. W
istocie, praca rzemieślników i robotników manufaktur może dodać do
wartości materii jedynie wartość ich własnej pracy, tzn. wartość płac
roboczych i zysków, które praca ta powinna była przynieść zgodnie
ze stopą płacy roboczej |[2381 i stopą zysku panującą w danym
kraju i danym okresie. Jakkolwiek kształtowałyby się płace robocze,
na wysokim czy niskim poziomie, są one wynagrodzeniem za pracę;
stanowią to, co robotnik ma prawo spożyć i co przypuszczalnie spo­
żywa; gdyż tylko poprzez spożycie może on korzystać z owoców swej
pracy, i właśnie to spożycie jest w istocie całym jego wynagrodzeniem.
Podobnie zyski, male czy duże, traktowane są jako to, co z dnia na
dzień spożywa kapitalista, przy czym oczywiście domniemywa się, że
dostosowuje on swoje uciechy do wysokości dochodu, który mu przy­
nosi jego kapitał. Tak więc - gdyby robotnik nie zrezygnował z pe­
wnej części wygód, do których ma prawo zgodnie z istniejącą stopą
35
Rozdziel drugi
płacy roboczej należnej mu z tytułu jego pracy, gdyby kapitalista nie
odkładał części dochodu, iktóry mu daje kapital - wtedy zarówno
jeden, jak i drugi spożywaliby całą wartość wynikającą z pracy w
miarę jej wykonywania. Po zakończeniu ich pracy ogólna masa bogactwa
w społeczeństwie pozostałaby taka sama jak poprzednio, jeśliby nie
zaoszczędzili jakiejś części tego, co mieli prawo skonsumować i co
mogliby skonsumować bez posądzenia o rozrzutność. Gdyby zaś oszczę­
dzili, ogólna masa bogactwa w społeczeństwie powiększyłaby się o cał­
kowitą wartość icb oszczędności. Można więc z całą słusznością twier­
dzić, że osoby zatrudnione w manufakturach i handlu mogą powięk­
szać ogólną masę istniejącego w danym społeczeństwie bogactwa je­
dynie w drodze osobistych wyrzeczeń’’ (tamże, str. 263, 264).
Garnier wyczuwa również trafnie, że A . Smitha teoria aku­
mulacji przez oszczędzanie (A. Smith w poważnym stopniu
przesiąknął fizj'okratyzmem, czego nigdzie nie ujawnił w spo­
sób bardziej rażący niż w swej krytyce fizjokratyzmu) opiera
się na tejże fizjokratycznej podstawie.
Garnier mówi:
„Wreszcie, gdy ekonomiści twierdzili, że bogactwo narodowe mo­
głoby się powiększać jedynie w drodze wyrzeczeń w dziedzinie prze­
mysłu i handlu, to i Smith również stwierdza, że na próżno uprawiano
by przemysł, a kapitał w kraju nigdy by się nie powiększył, gdyby
gospodarność nie pomnażała go swymi oszczędnościami” (ks. II,
rozdz. 3). „Smith jest zatem w całkowitej zgodzie z ekonomistami”
etc. (tamże, str. 270).
[6. Fizjokraci jako zwolennicy wielkiego rolnictwa,
opartego na kapitalistycznych podstawach]
II2 3 9 1 W cytowanym powyżej dziele A . Blanqui przytacza
jedną z bezpośrednich okoliczności historycznych, które sprzy­
jały rozpowszechnieniu się fizjokratyzmu, a nawet jego po­
wstaniu :
„Ze wszystkich wartości, które wybujały w gorączkowej atmosferze
systemu” (Lawa 124 ), „nie pozostało nic prócz ruiny, rozpaczy i ban­
kructwa. Jedynie własność ziemska ocalała z tej burzy” .
36
Fizjokraci
{Z tego powodu w „Philosophie de la Misere” pan Proud­
hon daje własności ziemskiej miejsce po kredycie}.
„Sytuacja jej uległa nawet poprawie, gdyż - być może po raz
pierwszy od czasów feudalizmu - zaczęła ona przechodzić z rąk do
rąk i rozdrabniać się w szerokim zakresie’ ’ (tamże, str. 138). A mia­
nowicie: „Niezliczone zmiany posiadaczy, dokonywane pod wpływem
systemu, zapoczątkowały rozdrobnienie własności ziemskiej... Własność
ziemska po raz pierwszy wydostała się z owego odrętwienia, w którym
tak długo utrzymywał ją system feudalny. Było to rzeczywiste prze­
budzenie się rolnictwa... „Przeszła ona” i(la terre [ziemia]) „z reżymu
martwej ręki w orbitę cyrkulacji” (str, 137, 138).
Turgot, podobnie jak Quesnay i inni jego zwolennicy, rów­
nież występuje w obronie produkcji kapitalistycznej w rolni­
ctwie. Turgot powiada:
„Dzierżaw a lub najem ziemi... jest metodą” (rolnictwa wielkoobsza­
rowego, opartego na nowoczesnym systemie dzierżawy) „najbardziej
zyskowną ze wszystkich, lecz można ją stosować jedynie w takim
kraju, który jest już dostatecznie bogaty” (zob. Turgot, tamże, str. 21).
A Quesnay w swoich „Maximes generales du gouvernement
economique d’un royaume agricole” [głosi]:
„Grunty przeznaczone pod uprawę powinny być łączone w możliwie
wielkie areały dzierżawne, eksploatowane przez bogatych rolników”
(tj. kapitalistów), „gdyż w wielkich przedsiębiorstwach rolnych wy­
datki na utrzymanie i remonty zabudowań są mniejsze niż w małych,
koszty stosunkowo o wiele niższe, a produkt netto o wiele wyższy” .
W tym samym miejscu przyznaje Quesnay równocześnie, że
wzrost produkcyjności pracy w rolnictwie powiększa „revenu
net” [„dochód netto” ], przypada więc przede wszystkim
w udziale proprićtaire [właścicielowi ziemskiemu], i.e. posia­
daczowi wartości dodatkowej, a względny wzrost tej ostatniej
nie pochodzi z ziemi, lecz ze społecznych etc. arrangements
[środków] podnoszenia wydajności pracy. ||2 4 0 | Albowiem,
jak mówi w tymże miejscu:
„Wszelka zyskowna” ji.e. au profit du produit net [dla produktu
netto]} „oszczędność pracy osiągana za pomocą zwierząt, maszyn, siły
wody itsd. przynosi korzyść ludności” etc. [str. 97].
37
Rozdział drugi
Równocześnie Merrier de la Riviere (tamże, t. II, str. 407)
przeczuwa, że wartość dodatkowa przynajmniej w manufak­
turze (co Turgot, jak wyżej wspomniano, rozciągnął na
wszystkie rodzaje produkcji) ma pewien związek z samymi
robotnikami manufaktury. W cytowanym miejscu wykrzykuje:
„Powściągnijcie swój entuzjazm, zaślqpłcmii wielhicidle zawutych
owoców przemysłu. Zanim będziecie po>dziwiać ich wspaniałość, otwórz­
cie oazy i zoibaozoie, w jaikdej biedzie lub co najmniej niedostatku żyją
ci sami »bottiicy, którzy opanowali sztulkę przekształcania dwudziestu
soius w wartość tysiąca talarów ; kto zgarnia zysk z tego kolosalnego
pomnażania wartości? Spójrzcie! Ci, którzy go stworzyli swoimi rękami,
nie znają dobrobytu! O, niech ten kontrast będzie dla was przestrogą" !
[7. Sprzeczności w politycznych poglądach fizjokratów.
Fizjokraci a Rewolucja FrancuskaJ
Sprzeczności całego systemu ekonomistów. M.in. Quesnay
jest za monarchią absolutną.
„Jedn a tylko powinna być władza... Zgubny jest system sil przeciw­
stawnych w łonie jednego rządu; dozwala on tylko dojrzeć; skłócenie
wśiród wielkich tego świata i uoisik maluczkich” . (W wyżej cytowanych
„Maximes generales” etc. [str. 81]).
Mercier de la Riviere [powiada] :
„Już przez to samo, że człowiekowi przeznaczone jest żyć w społe­
czeństwie, przeznaczone jest mu żyć pod władzą despotyzmu” f[tamże],
t. I, str. 281).
A cóż dopiero „przyjaciel ludu” , marquis de Mirabeau!
Mirabeau le pere t24J!I ta właśnie szkoła przez swoje laissez
faire, laissez aller f19] odrzucakolbertyzm t2°il, jak i wszelką
w ogóle ingerencję rządu w sprawy społeczeństwa mieszczań­
skiego. Pozwala ona jeszcze państwu żyć tylko w porach tego
społeczeństwa, podobnie jak Epikur swym bogom РЧ w po­
rach świata! Gloryfikacja własności ziemskiej przekształca się
praktycznie w żądanie, aby podatki nakładano wyłącznie na
rentę gruntową, [to zaś zawiera w sobie] teoretyczną możli­
38
Fizjokraci
wość konfiskaty własności ziemskiej przez państwo, zupełnie
jak u radykalnych zwolenników Ricarda I18l. Rewolucja Fran­
cuska przejęła tę teorię opodatkowania pomimo sprzeciwu
Roederera i innych.
Nawet Turgot, radykalny minister burżuazyjny, którego
działalność była wstępem do Rewolucji Francuskiej. Mimo
całego feudalnego pozoru fizjokraci współpracujący ręka w rę­
kę z encyklopedystami f2e;! 1240||
||2411 Turgot usiłował antycypować zarządzenia Rewolucji
Francuskiej. Edyktem i fevrier [lutego] 1116 zniósł corpora­
tions [cechy]. (Edykt ten odwołano w trzy miesiące po jego
ogłoszeniu). Zniósł również corvee des paysans [pracę pań­
szczyźnianą chłopów] przy budowie dróg. Usiłował wprowa­
dzić impót unique [jedyny podatek] od renty gruntowej t27].
||2411 Później wrócimy jeszcze raz do wielkiej zasługi fi­
zjokratów respecting the analysis of capital [odnośnie do ana­
lizy kapitału] [88].
Tutaj więc jeszcze tylko to: wartość dodatkowa zawdzię­
cza (według nich) swe istnienie produkcyjności szczególnego
rodzaju pracy, mianowicie pracy na roli. T a zaś szczególna
produkcyjność zawdzięcza całkowicie swe istnienie samej przy­
rodzie.
W systemie merkantylizmu wartość dodatkowa jest tylko
względna. Co jeden zyskuje, drugi traci. Profit upon aliena­
tion, czyli oscillation of wealth between different parties [zysk
ze sprzedaży, czyli wahanie się szali bogactwa między różny­
mi uczestnikami] *. W obrębie jednego kraju nie powstaje
więc w istocie wcale wartość dodatkowa, jeśli rozpatrywać
kapitał jako całość. Wartość ta może się tworzyć jedynie we
wzajemnych stosunkach między narodami. Nadwyżka zaś,
którą jeden naród realizuje w stosunku do innych narodów,
wyraża się w pieniądzu (w bilansie handlowym), gdyż w ła­
śnie pieniądz stanowi bezpośrednią i samoistną formę warto­
ści wymiennej. W przeciwieństwie do tego - gdyż system mer­
kantylistyczny zaprzecza w istocie tworzeniu się bezwzględnej
wartości dodatkowej - fizjokraci chcą tę ostatnią wyjaśnić:
produit net [produkt netto]. A ponieważ obstają przy warto­
* Patrz com niniejszy, ser. 8 - R e d . przekł. polsk.
39
Rozdział drugi
ści użytkowej, [przeto według nich] rolnictwo jest jedynym
twórcą wartości dodatkowej.
[8. Pruski reakcjonista Schmalz wulgaryzuje teorię
fizjokratów]
Jednego z najbardziej naiwnych wyrazicieli systemu fizjo­
kratów - jakże mu daleko do Turgota! - odnajdujemy w oso­
bie starego tropiciela demagogów I2®], królewsko-pruskiego
tajnego radcy stanu, Schmalza. N p .:
„Jeżeli przyroda wypłaca mu” (au bailleur des bienfonds [tu: właioicielowi ziemskiemu]) „nawet dwa razy tyle, ile wynosi procent usta­
wowy, to jakie rozumne racje mogą przemawiać za wyzuciem go z tego
dochodu?” („Ёсоо. politique” , przekład Henri Jouffroy etc., t. I, Pa­
ryż 1826, str. 90 M ) .
Minimum salaire fizjokraci określają tak, że consommation
(lub depense) des ouvriers est egale au salaire q u ils regoivent
[konsumpcja (łub wydatki) robotników równa się płacy, którą
otrzymują]. Albo jak to w ogólnej formie wyraża pan Schmalz
(tamże, str. 120) -.
„Przeciętna płaca robocza, w pewnym zawodzie równa się temu, co
przedstawiciel tego zawodu konsumuje przeciętnie w czasie trwania
swej pracy".
„Renta gruntowa jest jedynym elementem dochodu narodowego:
|j2 4 2 | zarówno odsetki od lokat kapitału, jak i płaca robocza, pobie­
rana za prace wszelkiego rodzaju, przenosi tylko produkt tej renty
z jednych rąk do drugich” (Schmalz, tamże, t. I, str. 309, 310).
„Upraw a ziemi, jej zdolność i moc corocznego wytwarzania renty
gruntowej, oto wszystko, co tworzy bogactwo narodu” (tamże, str., 310).
„G dy sięgnąć do podstaw, do pierwotnych elementów wartości jakich­
kolwiek przedmiotów, trzeba przyznać, że jest ona tylko wartością
prostych produktów przyrody. Znaczy to, że jakkolwiek praca dodaje
tym przedmiotom nową wartość, a zatem podnosi ich cenę, to jednak
nowa wartość iub cena składa się z łącznej sumy wartości tych wszyst­
kich wytworów przyrody, które robotnik w trakcie swej pracy zniszczył,
40
Fizjokraci
spożył lub w inny sposób zużytkował, by nadać przedmiotom nową
formę” (tamże, str. 313).
„Jedynie ten rodzaj pracy” (rolnictwo we właściwym tego słowa
znaczeniu) „przyczynia się do wytwarzania nowych с t a l ; tylko ten
rodzaj pracy można więc do pewnego stopnia rozpatrywać jako pro­
dukcyjny. Co się tyczy prac przygotowawczych i przetwórczych... nada­
ją one po prostu nową formę ciałom, które wytworzyła przyroda”
(Schmalz, tamże, str. 15, 16).
[9. Wczesna krytyka przesądu fizjokratów
w kwestii rolnictwa (Verri)]
Przeciwko przesądom fizjokratów.
Verri (Pietro): „Meditazioni sulla Economia politica” .
, (Wydrukowano po raz pierwszy w 1771) t. X V , wyd. Custodi, Parte moderna, str. 21, 2 2 :
„Wszelkie zjawiska wszechświata, bez względu na to, czy zostały
wywołane ręką człowieka, czy też ogólnymi prawami fizyki, nie są
faktycznie tworami nowymi, lecz jedynie przekształceniem materii. Łą­
czenie i dzielenie ~ oto jedyne elementy, jakie umysł ludzki ciągle na
nowo odnajduje analizując ideę reprodukcji; tak samo rzecz sic ma
z reprodukcją wartości i bogactwa, gdy ziemia, powietrze i woda prze­
obrażają się na polach w ziarno lub gdy za pośrednictwem ręki ludz­
kiej wydzieliny owada przekształcają się w jedwab, lub gdy cząsteczki
metaliu formują się w pewnym porządku, aby utworzyć zegar” .
D a Je ;: fizjokraci nazywają
„klasę pracowników manufaktury jałową, ponieważ zgodnie z ich poglą­
dami wartość wyrobów rękodzielniczych równa się surowcom i środkom
spożycia, które pracownicy manufaktury konsumują podczas fabrykacji"
(tamże, str. 25).
||2 4 3 | Verri - odwrotnie - zwraca uwagę na stałą nędzę
contadini [wieśniaków] w przeciwieństwie do stopniowego
wzbogacania się artigiani [rzemieślników, tu : właścicieli ma­
nufaktury] i ciągnie:
41
Rozdział drugi
„T o dowodzi, że rzemieślnik za pośrednictwem ceny produktu otrzy­
muje nie tylko zwrot wydatków na konsumpcję, lecz pewną sumę po­
nadto ; suma' ta reprezentuje nową ilość wartości wytworzoną w pro­
dukcji w ciągu roku” (tamże, str. 26). „Now o wytworzona wartość
jest więc tą częścią ceny prodiutotu rolniczego leb przemysłowego, która
etanowi pewną nadwyżkę nad pierwotną wartością materiałów i niezbędnymi kosztami konsumpcji poniesionymi w czasie ich obróbki.
W rolnictwie podlegają potrąceniu nasiona i konsumpcja rolnika,
w manufakturze zaś surowiec i konsumpcja robotnika; a nowej warto­
ści wytwarza się oorocanie tyle, ile wynosi pozostała reszta” (tamże,
str. 26, 27).
[R O Z D Z IA Ł T R Z E C I]
A[dam] Smith
[1. D w a różne określenia wartości u Sm itha:
określenie wartości przez ilość pracy wydatkowanej i zawartej
w towarze oraz określenie jej przez ilość pracy żywej,
którą można nabyć w drodze wymiany za ten towar]
A. Smith, jak wszyscy ekonomiści, worth speaking of [o któ­
rych warto mówić], przejmuje od fizjokratów pojęcie average
[przeciętnej] płacy, którą nazywa prix nature! du salaire [na­
turalną ceną płacy roboczej],
„Człowiek musi zawsze żyć ze swej pracy, a jego płaca robocza mu­
si mu wystarczać co najmniej na utrzymanie. W większości przypadków
musi ona być nawet nieoo wyższa, gdyż inaczej nie mógłby on stwo­
rzyć rodziny, a ród tych robotników nie mógłby przetrwać dłużej niż
przez jedno pokolenie” ([„Recherches sur la nature et las causes de la
richesse des nations” , Paryż 1802], t. I, ks. I, rozdz. V III, str. 136
[por. wyd. polsk .: Adam Smith, „Badania nad naturą i przyczynami
bogactwa narodów” , Warszawa 1954, t. I,. rozdz. 8, str. 87]).
A. Smith stwierdza wyraźnie, że rozwój sił produkcyjnych
pracy nie wychodzi na korzyść samemu robotnikowi. Powia­
da, co następuje (ks. I, rozdz. V III, wyd. MacCulloch, Lon­
dyn 1828):
„Pirodufct pracy stanowi jej naturalne wynagrodzenie, czyli zapłatę
za pracę. W owym pierwotnym stanie rzeczy, zanim zawłaszczono
ziemię i nagromadzono kapitały, cały produkt pracy należy do robot­
nika. N ie ma ani właściciela ziemskiego, ani pracodawcy, z którym
by się musiał dzielić. Gdyby ten stan rzeczy trwał nadal, to wraz
Z rozwojem sił produkcyjnych, który jest wynikiem podziału pracy,
wzrosłyby i place robocze. Wszystkie przedmioty stałyby się stopniowo
tańsze”
43
Rozdział trzeci
{w każdym razie all those things requiring a smaller quantity
o f labour for their reproduction, but they „w ould” not only
have become cheaper; they have, in point of fact, become
cheaper [wszystkie te przedmioty, które wym agają mniejszej
ilości pracy do ich wytworzenia; lecz one nie tylko „powinny
by” stać się tańsze, one istotnie stają się tańsze]}.
„Potrzeba by mniejszej ilości pracy, aby je wytworzyć; a ponieważ
towary -wytwarzane za pomocą jednakowych ilości pracy byłyby na­
turalnie w takich warunkach wymieniane na siebie, nabywano by je
więc także za ||2 4 4 | produkt mniejszej ilości pracy... Lecz ten pier­
wotny stan rzeczy, w którym robotnik korzystał z całkowitego pro­
duktu swej własnej pracy, nie mógł trwać dłużej jak do czasu, gdy
zawłaszczono ziemię i nagromadzono kapitały. Zakończył się więc na
długo przedtem, zanim dokonano najważniejszych ulepszeń podnoszą­
cych siłę produkcyjną pracy, i nie byłoby celu śledzić dalej, jaki mógł­
by być jego wpływ na wynagrodzenie, czyli płacę roboczą” (t. I, sti.
107-109 [por. wyd. polsk., t. I, str. 83-84]).
A . Smith zauważa tu bardzo wnikliwie, że faktyczny wielki
rozwój siły produkcyjnej pracy następuje dopiero od chwili,
gdy praca przekształca się w pracę najemną i gdy warunki
pracy przeciwstawiają się robotnikowi z jednej strony jako
własność ziemska, z drugiej - jako kapitał. T ak więc rozwój
siły produkcyjnej pracy rozpoczyna się dopiero w takich w a­
runkach, w których sam robotnik nie może już przywłaszczyć
sobie jej rezultatów. D latego też zupełnie bezcelowe jest ba­
danie, jak mógłby wpływać lub jak powinien był wpływać
ten wzrost sił produkcyjnych na „w ages” [„płacę roboczą” ] która to płaca robocza równa się tutaj produktowi pracy przy założeniu, że produkt pracy (czyli wartość tego produktu)
należałby do samego robotnika.
A. Smith przesiąknął bardzo głęboko ideami fizjokratów.
W dziele jego znaleźć można często całe nawarstwienia za­
pożyczone od fizjokratów, a najzupełniej sprzeczne ze sformu­
łowanymi przezeń poglądam i. N p. w nauce o rencie grunto­
wej itd. Z uwagi na cel naszych badań możemy całkowicie
pominąć te właśnie części jego pracy, które nie są dlań cha­
rakterystyczne i w których pozostaje tylko fizjokratą [311.
44
Adam Smith
Ju ż лЗе; pierwszej części niniejszej pracy, w związku z analizą
towaru, wykazałem tssI, że A. Smith waha się przy określaniu
wartości wymiennej: określenie wartości towarów przez ilość
pracy niezbędnej do ich wytworzenia plącze z innym określe­
niem, które niekiedy wypiera tam tą definicję, mianowicie
z określeniem wartości towarów przez ilość pracy żywej, za
którą można towar kupić, lub też, co na jedno wychodzi, przez
ilość * towarów, za którą można nabyć określoną ilość pracy
żywej. M iarą wartości towarów czyni on tutaj [tj. w tym dru­
gim określeniu] wartość wymienną pracy. W istocie - plącę
roboczą, gdyż płaca robocza równa jest tej ilości towaru,
którą się uzyskuje za określoną ilość pracy żywej, czyli równa
takiej ilości pracy, którą można nabyć za określoną ilość to­
warów. Lecz wartość pracy lub raczej wartość siły roboczej
zmienia się - jak wartość każdego innego towaru - i nie różni
się niczym szczególnym od wartości innych towarów. W artość
staje się tutaj zarówno miernikiem wartości, jak i podstaw ą
jej wyjaśnienia, wpadamy, więc w cercie vicieux [błędne koło].
Z dalszego wywodu okaże się jednak, że ta chwiejność i to
pomieszanie zupełnie różnych określeń nie przeszkadzają Smi­
thowi w rozważaniach nad naturą i pochodzeniem wartości
dodatkowej, gdyż w istocie, wszędzie gdzie rozwija własne
poglądy, przestrzega, nie zdając sobie nawet z tego sprawy,
prawidłowego określenia wartości wymiennej towarów - m ia­
nowicie określenia jej przez ilość zawartej w towarach pracy,
czyli przez czas pracy j224||.
||V II-2 8 3 a| {N a wielu przykładach można wykazać, jak
często Smith w swoim dziele - tam, gdzie istotnie wy­
jaśnia fakty - ujmuje ilość pracy zawartej w towarze jako
wartość i jako czynnik wartość tę określający. Pewną część
tych rozważań cytuje Ricardo '33\ N a tym właśnie ujęciu opie­
ra się cała jego [Smitha] nauka o wpływie podziału pracy
i ulepszonych maszyn na cenę towarów. Tu niechaj wystarczy
jeden tylko cytat. [W] rozdz. X I, ks. I mówi A . Smith o po­
tanieniu wielu artykułów manufakturowych za jego czasów
* W rękopisie od tego m iejsca tekst brzm i: „leben d iger A rbeit, womit ein
bestimmtes Quantum gekauft werden kann” [„p racy żywe}* za którą można nabyć
określaną ilo ść"] - Red.
45
Rozdział trzeci
w porównaniu z poprzednimi stuleciami i kończy następują­
cymi słow y:
„Dostarczenie ioh na rynek kosztowało o wiele więcej pracy;
||283 b | przeto gdy się je dostarczyło na rynek, należało je sprzedawać
Łub wymieniać za większą ilość pracy” ([„Recheiches вот За nature et
les causes de la richesse des nations” , Paryż 1802], t ! II, str. 156
[por. wyd. polisik., t. I, str. 298])}. |V II-2 8 3 b||
[|VI—245 [ Po drugie jednak, ta sprzeczność i przechodzenie
od jednego sposobu wyjaśniania do drugiego ma u A. Smitha
głębsze podłoże, co przeoczył Ricardo odkrywając ową
sprzeczność, [na skutek czego] nie ocenił jej jak należy, a stąd
i nie rozwikłał. Załóżmy, że wszyscy robotnicy są producen­
tami tow arów i nie tylko je wytwarzają, lecz również sprze­
dają. W artość tych towarów określona jest przez zawarty
w nich niezbędny czas pracy. Jeśli więc towary sprzedaje się
w edług ich wartości, to za towar, będący produktem dwuna­
stogodzinnego czasu pracy, robotnik kupuje dwunastogodzinny
czas pracy w formie innego towaru, tzn. kupuje dwunasto­
godzinny czas pracy zrealizowany w postaci innej wartości
użytkowej. Wartość jego pracy równa się przeto wartości wy­
tworzonego przezeń towaru, tzn. równa się produktowi dwu­
nastogodzinnego czasu pracy. Łańcuch kolejnych aktów sprze­
daży, krótko mówiąc, cały proces wymiany, metamorfoza to­
waru, nie wnosi do sytuacji żadnych zmian. Cały ten proces
zmienia tylko postać wartości użytkowej, w której wyrażony
jest ów dwunastogodzinny czas pracy. Wartość pracy równa
się więc wartości produktu tej pracy. Po pierwsze, w postaci
towarów podlegają wymianie - o ile wymiana następuje zgod­
nie z wartością - równe ilości pracy uprzedmiotowionej. Po
drugie jednak, określona ilość pracy żywej wymienia się na
taką sam ą ilość pracy uprzedmiotowionej, ponieważ - z jed­
nej strony - praca żywa przekształca się w pracę uprzedmio­
towioną w produkcie, towarze, który należy do robotnika,
z drugiej zaś strony - tow ar ten wymienia się na inny, który
zawiera taką sam ą ilość pracy. W gruncie rzeczy określona
ilość pracy żywej wymienia się zatem na taką sam ą ilość pra­
cy uprzedmiotowionej. T ak więc nie tylko towar wymienia się
46
Adam Smith
na towar w takim stosunku, w jakim towary te reprezentują
jednakowe ilości uprzedmiotowionego czasu pracy, lecz pew­
na ilość pracy żywej wymienia się na towar reprezentujący
taką sam ą ilość pracy uprzedmiotowionej.
Przy takim założeniu wartość pracy (ilość towaru, którą
można kupić za daną ilość pracy, lub ilość pracy, którą można
kupić za daną ilość towaru) mogłaby służyć za m iarę wartości
towaru, tak samo jak ilość pracy zawartej w towarze, ponie­
waż wartość pracy przedstawiałaby zawsze pracę uprzedmio­
towioną w takiej ilości, w jakiej trzeba pracy żywej do wy­
produkowania tego towaru. Inaczej mówiąc, określona ilość
czasu pracy żywej rozporządzałaby zawsze taką ilością towa­
rów, która by reprezentowała identyczną ilość czasu pracy
uprzedmiotowionej. Tymczasem jednak przy każdym sposobie
produkcji - a zwłaszcza przy kapitalistycznym - gdzie rzeczo­
we warunki pracy należą do jednej lub więcej klas, do pozo­
stałej zaś klasy, klasy robotniczej, należy tylko siła robocza,
istnieje wręcz odwrotny stan rzeczy. Produkt, czyli wartość
produktu pracy, nie należy do robotnika. Określona ilość pra­
cy żywej nie rozporządza wcale taką sam ą ilością pracy
uprzedmiotowionej, albo inaczej mówiąc - określona ilość
pracy uprzedmiotowionej w towarze rozporządza większą ilo­
ścią pracy żywej, niż zawiera sam towar.
Ponieważ A. Smith punktem wyjścia czyni całkiem słusznie
towar i wymianę towarów, a producenci występują pierwotnie
wobec siebie tylko jako właściciele towarów, jako sprzedający
i kupujący towary, przeto wykrywa (tak mu się w ydaje), że
w wymianie między kapitałem a pracą najemną, ||246| mię­
dzy pracą uprzedmiotowioną a pracą żywą, prawo ogólne
przestaje natychmiast działać i towary * (jako że i praca jest
towarem, skoro jest kupowana i sprzedawana) wymieniają się
nie w stosunku do tych ilości pracy, które reprezentują. Stąd,
wyciąga wniosek, że z chwilą gdy warunki pracy występują
wobec robotnika najemnego w formie własności ziemskiej
i kapitału - czas pracy nie jest już immanentną m iarą, regu­
lującą wartość wymienną towarów. A powinien by raczej wy­
* W rękopisie: wymiana towarów - Red.
47
Rozdział trzeci
ciągnąć odwrotny wniosek, jak mu to słusznie wytyka Ricardo:
że mianowicie wyrażenia „ilość pracy” i „w artość pracy”
przestały być identyczne, wobec czego względna wartość to­
warów, chociaż regulowana przez zawarty w nich ę^as pracy,
nie jest już regulowana przez wartość pracy, ponieważ to dru­
gie wyrażenie było słuszne tylko dopóty, dopókr było iden­
tyczne z pierwszym. W dalszym ciągu, przy sposobności oma­
w iania [poglądów] M althusa tS4J, można będzie rozwinąć myśl,
że nawet w tym przypadku, gdyby robotnik sam przywłasz­
czał sobie swój własny produkt, tzn. wartość swego własnego
produktu, byłoby niesłusznie i niedorzecznie traktować tę war­
tość, czyli wartość pracy, jako miarę wartości w takim samym
rozumieniu, w jakim czas pracy, czyli sam a praca, jest miarą
wartości oraz tworzącym wartość elementem. N aw et i wtedy
nie powinno by się traktować pracy, którą można kupić za
towar, jako miary w takim samym sensie, jaki przypisuje się
pracy zawartej w owym towarze. Jed n a byłaby tylko wskaźni­
kiem drugiej.
W każdym razie A. Smith czuje, że z praw a określającego
wymianę towarów trudno jest wyprowadzić prawo wymiany
między kapitałem a pracą, które opiera się na zupełnie od­
miennych na pozór i przeciwstawnych zasadach. N ie można
też było sprzeczności tej wyjaśnić dopóty, dopóki kapitał
przeciwstawiany był bezpośrednio pracy zam iast sile roboczej.
Że czas pracy wydatkowany na reprodukcję i utrzymanie siły
roboczej bardzo się różni od pracy, którą ta siła robocza może
sam a wykonać, o tym dobrze A . Smith wiedział. Sam cytuje
z Cantillona „Essai; sur la nature du commerce...” :
„Ten sam autor dodaje, ii się oblicza, że praca krzepkiego niewol­
nika jest warta dwa razy tyle, ile jego utrzymanie, i sądzi, że praca
najmierniejszego robotnika nie może być mniej warta niż praca silnego
niewolnika” (t. I, ks. I, rozdz. V III, str. 137, [przekład] Garniera
[wyd. polsk., t. I, str. 88]).
Z drugiej strony zadziwiające jest, że A. Smith nie pojął,
jak mało wspólnego m ają jego wątpliwości z prawem regulu­
jącym wzajemną wymianę towarów. Proporcje, w jakich pro­
ducenci towaru A lub В dzielą między siebie produkty A i B ,
48
Adam Smith
czy też raczej ich wartość, nie stoją bynajmniej na przeszko­
dzie tętnu, by towary A i В wymieniały się w stosunku do za­
wartego w nich czasu pracy. Jeśli jedna część produktu A
przypada właścicielowi ziemskiemu, druga — kapitaliście, trze­
cia zaś - robotnikowi, jakiekolwiek byłyby proporcje tego po­
działu, nie zmieni to tego stanu rzeczy, że sam produkt A
wymienia się na В zgodnie ze sw oją wartością. Proporcje cza­
su pracy, zawartego w towarach A i B , nie zależą od tego,
jak sobie różne osoby przywłaszczą czas pracy zawarty w pro­
duktach A i B. „Skoro wymiana sukna na płótno już się do­
kona, producenci sukna otrzymają swój udział w płótnie
w tym samym stosunku, w jakim poprzednio mieli udział
w suknie” ([M arx,] „M isere de la Phil.” , str. 29 * [S51. Po­
wyższe jest również argumentem, który zwolennicy Ricarda
wytaczali później słusznie przeciw ||247[ A . Smithowi. T ak
np. zwolennik M althusa, John Cazenove, pisał:
„Wymianę towarów i podział należy rozpatrywać odrębnie... Oko­
liczności, które wpływają na jedno, nie zawsze oddziaływają na dru­
gie. N a przykład zmniejszenie kosztów produkcji jakiegokolwiek to­
waru zmieni jego stosunek do wszystkich pozostałych towarów; nieko­
niecznie jednak musi zmienić jego własny podział bądź w jakikolwiek
sposób wpłynąć na zmian?»podzialu innych towarów. Z drugiej strony,
powszechna obniżka wartości towarów, obejmująca je wszystkie w rów­
nej mierze, nie zmieni ich wzajemnego stosunku. Może jednak wpły­
nąć - a może również nie wpływać - na ich podział itd.” (John Ca­
zenove w Preface [Przedmowie] do swego wydania Malthusa „D efini­
tions in Polit, Econ.” , Londyn 1853, [istr. V I]).
Skoro jednak „distribution” wartości produktu między ka­
pitalistę i robotnika sam a polega na exchange [wymianie]
między towarami - towarami i siłą roboczą - słusznie więc
startled [zaskoczyło] to A. Smitha. A ponieważ wartość pracy,
bądź stopień, w jakim towar (lub pieniądz) jest zdolny na­
bywać pracę, uczynił Smith ponadto m iarą wartości - zakłóca
to bieg jego myśli tam, gdzie wykłada teorię ccn, gdzie przed­
stawia oddziaływanie konkurencji na stopę zysku itd., pozba* K . M arks, „N ę d z a
Red. przekt, polsk.
filozofii” , w :
4 - M a rk s, E n g e ls - D z ie ła t. 2&
M arks-EngeLs, D zieła, t.
4, stc,
90
-
49
Rozdział trzeci
•wia w ogóle jego dzieło wszelkiej jednolitości i wyłącza nawet
z kręgu jego badań pokaźną ilość istotnych problemów. N a
ogólny tok rozwoju jego koncepcji wartości dodatkow ej oko­
liczność ta pozostaje - jak się zaraz okaże - bez wpływu,
gdyż tutaj zawsze przestrzega on prawidłowego określenia
wartości przez czas pracy wydatkowany na produkcję rozmai­
tych towarów.
Przejdźmy więc obecnie do przedstawienia jego poglądów.
Jednakże przedtem w ypada napomknąć o jeszcze jednej
okoliczności. A. Smith miesza ze sobą różne sprawy. Po pierw­
sze, w ks. I, rozdz. V [w przekładzie Garniera] pow iada:
„Człowiek jest bogaty lub ubogi w zależności od tego, w jakim
stopniu stać go na zaspofcqjenie pierwszych .potrzeb oraz na korzysta­
nie z wygód i przyjemności życia. Lecz od czasu, kiedy upowszechni!
się podział pracy, zaledwie drobną cząstkę tych rzeczy może sobie sam
bezpośrednio wytworzyć. Znacznie większą ich część czerpie człowiek
z pracy innych ludzi; toteż będzie bogaty lub ubogi w zależności od
ilości pracy, którą może rozporządzać lub którą zdolny jest nabyć.
A więc dla osoby, która posiada jakiś towar, a nie zamierza sama
zużyć go lub spożyć, lecz chce go wymienić na inne towary, wartość
tego towaru równa się tej ilości pracy, jaką pozwala jej on nabyć lub
jaJcą pozwala je) rozporządzać. Praca przettf stanowi rzeczywisty mier­
nik wartości wymiennej wszelkich towarów” (t. I, str. 59, 60 [por.
wyd. polsk., t. I, str. 39]).
D a le j:
„Zaw ierają one”
(les marchandises [towary])
„ wartość określonej
ilości pracy, którą wymieniamy na coś, ||248 | o czym w danym razie
sądzimy, że zawiera wartość takiej samej ilości pracy... N ie za złoto
i srebro, lecz za pracę nabywano pierwotnie wszelkie bogactwa świata;
wartość zaś ich dla tego, kto je posiada i chce wymienić na nowe ja ­
kieś wytwory, równa się ściśle ilości pracy, jaką za te bogactwa może
on nabyć lub jaką może rozporządzać” (ks, I, [rozdz.] V, str. 60, 61
Ipor. wyd. polsk., t. I, str. 40]).
Wreszcie:
„ Bogactwo, mówi pan Hobbes, to władza. Lecz osoba, która zdoby­
ła lub odziedziczyła wielki majątek, niekoniecznie zdobywa lub dzie­
50
Adam Smith
dziczy przez to jaifcąś władzę polityczną - cywilną lub wojskową... Wła­
dza, którą majątek ten daje natychmiast i bezpośrednio, jest to siła
nabywcza, pewnego rodzaju władza nad wszelki} pracą i wszelkim wy~
tworem pracy, który znajduje się wówczas na rynku" (tamże, str. 61
[por. wyd. pol.sk., t. I, str. 40]).
Widzimy więc: we wszystkich tych ustępach Smith miesza
le travail d ’autrui [pracę innych] z produit de ce travail [pro­
duktem tej pracy\. O d czasu ukształtowania się podziału pra­
cy wartość wymienna towaru znajdującego się w ręku jakie­
gokolwiek posiadacza polega na możności nabycia cudzych
towarów, czyli na ilości cudzej pracy, którą zaw ierają te to­
wary, na ilości cudzej zmaterializowanej pracy. O w a ilość
cudzej pracy równa się tej, jaką zawiera własny towar posia­
dacza. Ja k wyraźnie zaznacza sam Sm ith:
„Zaw ierają one” [towary] „wartość określonej ilości pracy, którą
wymieniamy na coś, o czym w danym razie sądzimy, że zawiera war­
tość takiej samej ilości pracy".
Akcent spoczywa tu na change [zmianie] spowodowanej
przez podbiał pracy: bogactwo mianowicie nie polega odtąd
na posiadaniu produktu własnej pracy, lecz na ilości cudzej
pracy, którą produkt ten daje do rozporządzenia, pracy spo­
łecznej, którą za jego pomocą można nabyć, przy czym ilość
ta określona jest przez ilość pracy zawartej w samym produk­
cie. W sformułowaniu tym tkwi w istocie tylko pojęcie war­
tości wymiennej, [myśl], że bogactwo moje określa m oja pra­
ca już tylko jako praca społeczna, a więc produkt mej pra­
cy - już tylko jako możność rozporządzania równą sobie ilo­
ścią pracy społecznej. Mój towar, który zawiera pewną ilość
niezbędnego czasu pracy, daje mi moc rozporządzania wszyst­
kimi innymi towarami o takiej samej wartości, a więc taką
sam ą ilością cudzej pracy uprzedmiotowionej w innych warto­
ściach użytkowych. Akcent spoczywa tutaj na - zrodzonym
przez podział pracy i wartość wymienną - zrównaniu pracy
m ojej z pracą cudzą, innymi słowy, z pracą społeczną (Adam
nie dostrzega, że również m oja praca, czyli praca zawarta
w moich towarach już jest społecznie określona i w sposób
istotny zmieniła swój charakter), bynajmniej zaś nie na różni-
51
Rozdział trzeci
су między pracą uprzedmiotowioną a pracą żywą oraz na spe­
cyficznych prawach ich wymiany. W istocie A. Smith nie
mówi tutaj nic ponad to, że czas pracy zawarty w towarach
określa ich wartość, a bogactwo posiadacza towarów polega
na ilości pracy społecznej, którą on dysponuje.
Tymczasem zrównanie pracy z produktem pracy ||249|
stwarza tu już rzeczywiście pierwszą okazję do tego, aby okre­
ślenie wartości towarów przez zaw artą w nich ilość pracy
zostało pomieszane z określeniem jej przez tę ilość pracy ży­
wej, jaką można za nie kupić, czyli z określeniem jej przez
wartość pracy. Jeśli A . Smith p ow iad a:
„M ajątek danej osoby bywa większy lub mniejszy, ściśle proporcjo­
nalnie do rozmiarów tej władzy, czyli proporcjonalnie do ilości czy to
pracy innych osób, czy, co na jedno wychodzi” (w tym właśnie tkwi
fałszywa identyfikacja), „wytworu pracy innych osób, jaką... może ona
nabyć lub rozporządzać” (tamże, str. 61 [wyd. polsk., str. 40]),
to z równym powodzeniem mógłby powiedzieć: jest ona [w ła­
dza] proporcjonalna do ilości pracy społecznej zawartej we
własnym jego towarze lub fortune [m ajątku], jak to sam
zresztą zaznacza :
„Zawierają one” (les marchandises [towary]) „wartość określonej
ilości pracy, którą wymieniamy a a coś, o czym w danym razie sądzimy,
że zawiera wartość takiej samej ilości pracy” .
(Słowo valeur [wartość] jest tutaj zbędne i bez sensu). F a ł­
szywy wniosek ujawnia się już w tymże rozdz. V , gdy np.
[Smith] pow iada :
„T ak więc praca, jako nigdy nie wahająca się w swej wartości, jest
■jedynym ostatecznym i rzeczywistym miernikiem, według którego można
oceniać i porównywać wartość wszelkich dóbr w każdym czasie i na
każdym miejscu” (str. 66 [por. wyd. polsk., str. 43]).
To, co jest słuszne w odniesieniu do samej pracy, a stąd
również do jej miernika, czasu pracy - że mianowicie wartość
towarów pozostaje zawsze w proporcji do uprzedmiotowio­
nego w nich czasu pracy, jakkolwiek zmieniałaby się wartość
pracy - zostaje tu przypisane samej tej zmiennej wartości
pracy.
52
Adam Smith
A. Smith przedstawił tutaj dopiero ogólne zarysy wymiany
towarów: istotę wartości wymiennej, podziału pracy oraz
istotę pieniądza. Uczestnicy wymiany występują jeszcze wobec
siebie tylko jako posiadacze towarów. N abyw ają cudzą pracę
pod postacią towarów, podobnie jak własna ich praca wystę­
puje w postaci towarów. D latego ilość pracy społecznej, którą
rozporządzają, jest równa ilości pracy zawartej w towarze, za
pomocą którego sami dokonują kupna. G dy jednak, przystę­
pując w następnych rozdziałach do rozpatrzenia wymiany mię­
dzy pracą uprzedmiotowioną a pracą żywą, między kapitali­
stą a robotnikiem, A. Smith podkreśla, że wartości towaru nie
determinuje już obecnie ilość zawartej w nim pracy, lecz róż­
niąca się od tej wielkości ilość pracy cudzej, pracy żywej, któ­
rą za jego pomocą można uzyskać do rozporządzenia, tj. ku­
pić, to w istocie nie oznacza to, że towary nie wymieniają się
już więcej w proporcji do zawartego w nich czasu pracy, lecz
że wzbogacenie, pomnożenie zawartej w towarze wartości
i stopień tego pomnożenia zależą od większej lub mniejszej
ilości pracy żywej, którą praca uprzedmiotowiona wprawia
w ruch. W takim właśnie ujęciu jest to słuszne. Jednakże
u Smitha pozostaje tu niejasność.
[2. O gólna koncepcja wartości dodatkow ej u Smitha.
Zysk, renta gruntowa i procent jako potrącenia
Z produktu pracy robotnika]
1)250 ] W rozdz. V I, ks. I A. Smith przechodzi od stosun­
ków, przy których zakłada się, że producenci występują wo­
bec siebie tylko jako sprzedawcy i posiadacze towarów, do
stosunków wymiany między posiadaczam i warunków pracy
a posiadaczam i samej tylko siły roboczej.
,,W owym -wczesnym i prymitywnym stanie społeczeństwa, kiedy nie
zgromadzono jeszcze kapitałów ani nie zawłaszczono ziemi, stosunek
między ilościami pracy, jakie potrzebne są do tego, by uzyskać różne
przedmioty, jest jedyną, jak się zdaje, podstawą, która może dać normę
,dla ich wzajemnej wymiany... Rzecz prosta, że to, oo zazwyczaj jest
53
Rozdział trzeci
produktem pracy dwóch dni lub dwóch godain, warte jest dwa razy
więcej od tegio, co bywa normalnie produktem pracy jednego d n i, lub
jednej godziny” (ks. I, rozdz. V I, str. 94, 95, [przekład] Garniera [por..
wyd. polek., t. I, str. 61]).
T ak więc czas pracy niezbędny do produkcji różnych towa­
rów określa proporcje, według których towary wymieniają się
wzajemnie, czyli określa ich wartość wymienną.
„Przy tym stanie rzeczy całkowity produkt pracy należy do robot­
nika, a ilość praicy, zużywana zazwyczaj na uzyskanie czy wyproduko­
wanie pewnego dobra, jest jedynym czynnikiem określającym ilość pra­
cy, którą za owo dobro zazwyczaj można nabyć, rozporządzać lub wy­
mienić” (tamże, str. 96 [por. wyd. pol.sk., t. I, str. 62]).
A w ięc: przy takim założeniu robotnik jest zwykłym sprze­
daw cą towaru, a jeden człowiek może rozporządzać pracą
drugiego tylko wtedy, gdy zakupi jego towar za pomocą swe­
go własnego towaru. Z a pośrednictwem swego towaru rozpo­
rządza on zatem tylko taką ilością pracy drugiego, jaką za­
wiera jego własny towar, gdyż obaj wymieniają wzajemnie
tylko towary, a wartość wymienna towarów jest określona
przez zawarty w nich czas pracy, czyli ilość pracy.
Jednakże, ciągnie A dam :
„G dy tylko nagromadził się kapitały w rękach poszczególnych jed­
nostek, niektóre z nich zastosują je, oczywiście, zatrudniając ludzi pra­
cowitych, którym dostarczają materiałów i środków utrzymania, aby
osiągnąć zyski ze sprzedaży ich wytworów, czyli Z tego, co praca ich
dodaje do wartości materiałów'’ (tamże, str. 96 [por. wyd. poLsk., t. I,
str. 62]).
Stop, before [zatrzymajmy się, zanim] przejdziemy do na­
stępnej części tekstu. D ’abord [przede wszystkim], skąd biorą
się ci gens industrieux [ludzie pracowici], nie posiadający ani
środków utrzymania, ani materiałów do pracy; czy żyją z po­
w ietrza? Jeżeli wyłuskać myśl Smitha z naiwnego sformuło­
wania, to sprow adza się ona do tego: produkcja kapitalistycz­
na rozpoczyna się z chwilą, kiedy warunki pracy stają się w ła­
snością jednej klasy, podczas gdy drugiej klasie przypada tyl­
ko rozporządzanie własną siłą roboczą. T o oddzielenie pracy
54
Adam Smith
od warunków pracy stanowi przesłankę produkcji kapitali­
stycznej.
Po drugie jednak, co ma na względzie A. Smith twierdząc,
że employers of labour [pracodawcy] zatrudniają ouvriers [ro­
botników], „aby osiągnąć zyski ze sprzedaży ich wytworów,
c z y l i i tego, co praca ich ||2511 dodaje do wartości m a­
teriałów ” ? Czy rozumie przez to, że zysk pochodzi ze sprze­
daży, że towar zostaje sprzedany powyżej wartości, że więc
zysk stanowi to, co Steuart określa jako profit upon aliena­
tion [zysk ze sprzedaży], który jest tylko a vibration of wealth
between parties [wahaniem się szali bogactwa między uczest­
niczącymi stronami *] ? Pozwólmy mu udzielić odpowiedzi sa­
memu.
„G dy się 'wymienia gotowe wyroby... czy to na pieniądze, czy na
pracę” (tutaj znów źródło nowego błędiu), „czy wreszcie na inne dobra,
trzeba poaaid ®o, co wystarcza na opłacenie ceny materiałów i pracy
robotników, dodać jeszcze coś na zysk przedsiębiorcy, który w tym
przedsięwzięciu wystawia na ryzyko swoje zasoby” [wyd. polsk., t. I,
str. 62].
(D o tego ryzyka należy powrócić później; patrz zeszyt V II,
str. 173, w rozdziale traktującym o apologetycznych opisach
zysku [3el). Czy quelque chose de donnę pour les profits de
l’entrepreneur, quand l’ouvrage fini est ćchangć [coś, co trze­
ba dodać na zysk przedsiębiorcy, gdy się wymienia wyroby
gotow e], pochodzi ze sprzedaży towaru powyżej jego warto­
ści, czy jest to steuartowski profit upon alienation?
„ Wartość przeto” , pisze bezpośrednio dalej Adam, „ którą robotnik
dodaje do surowców, rcaipada się w tym przypadku” {od czasu po­
wstania produkcji kapitalistycznej) „na dwie części, z których jedna po­
krywa jego plącę, druga zaś - zyski pracodawcy od całej sumy wyło­
żonej przezeń na surowce i place" (str. 96, 97 [por. wyd. polsk., t. I,
sfer. 62]).
W tym miejscu oświadcza więc Smith wyraźnie: Zysk, któ­
ry osiąga się przy sprzedaży ouvrage fini [wyrobu gotowego],
nie pochodzi z samej sprzedaży, nie pochodzi stąd, że sprze­
* Patrz tom niniejszy, «tr. 8 - R ed . przekl. polsk.
55
Rozdział trzeci
daje się towar powyżej jego wartości, nie jest to profit upon
alienation. T o raczej wartość, czyli ilość pracy, którą robotni­
cy d odają do materiału, rozpada się na dwie części. Jed n a
część kompensuje ich płacę roboczą, inaczej mówiąc, jest po­
krywana przez ich płacę roboczą. Z a pomocą tej części zwra­
cają oni tylko taką ilość pracy, jak ą otrzymali w formie płacy
roboczej. D ruga część stanowi zysk kapitalisty, czyli jest to ta
ilość pracy, którą tenże sprzedaje, chociaż za nią nie zapłacił.
G dy zatem sprzedaje towar zgodnie z jego wartością, tzn.
w edług zawartego w nim czasu pracy, czyli gdy wymienia to­
w ar na inne towary zgodnie z prawem wartości, zysk jego
pochodzi stąd, że nie zapłacił za część pracy zawartej w towa­
rze, chociaż ją sprzedał. W ten sposób A . Smith sam zaprze­
czył, jakoby okoliczność, że do robotnika nie należy już więcej
całkowity produkt jego pracy, że produkt ten lub jego wartość
musi on dzielić z właścicielem kapitału - uchylała prawo, we­
dług którego stosunek wymienny towarów, czyli ich wartość
wymienna jest określona przez ilość zmaterializowanego w nich
czasu pracy. Co więcej, zysk samego kapitalisty wywodzi on
stąd, iż kapitalista nie zapłacił za część pracy dodaną do to­
waru, z czego właśnie pochodzi zysk, który osiąga przy sprze­
daży towaru. Zobaczymy, że Smith później w sposób jeszcze
bardziej oczywisty wywodzi zysk z pracy, jak ą robotnik wy­
konuje ponad tę jej ilość, którą d aje za swą płacę roboczą,
czyli której równowartość zwraca. Tym samym Smith roz­
poznał prawdziwe pochodzenie wartości dodatkowej. Równo­
cześnie wyraźnie stwierdził, że wartość dodatkow a nie pocho­
dzi ||252| z wyłożonych funduszów, których wartość - nieza­
leżnie od stopnia ich użyteczności w realnym procesie pracy po prostu pojaw ia się tylko z powrotem w produkcie; lecz że
pochodzi wyłącznie z nowej pracy, którą ouvriers ajoutent
aux materiaux [robotnicy d od ają do surowców] w nowym
procesie produkcji, w którym owe fundusze figurują jako środ­
ki pracy, czy też narzędzia pracy.
N atom iast zdanie:
„G dy się -wymienia wyroby gotowe czy to na pieniądze, czy na pra­
cę, czy wreszcie na inne dobra...” [str. 96),
56
Adam Smith
jest fałszywe (i polega na plątaninie, o której mowa była na
początku).
Zysk kapitalisty prży wymianie towaru na pieniądze lub na
towar pochodzi stąd, że sprzedaje on większą ilość pracy niż
ta, za którą zapłacił, że nie wymienia danej ilości pracy
uprzedmiotowionej na taką sam ą ilość pracy żywej. A. Smith
nie może więc stawiać na równi echange ou contrę de 1’argent
ou contrę d ’autres marchandises [wymiany na pieniądze lub
na inne towary] z echange de l’ouvrage fini contrę du travail
[wymianą produktu gotowego na pracę], gdyż w pierwszej
echange wartość dodatkow a powstaje stąd, że towary wymie­
nia się zgodnie z ich wartością, według zawartego w nich cza­
su pracy, który jednakże częściowo nie byl opłacony. Z akłada
się tu, że kapitalista nie wymienia danej ilości pracy minionej
na taką sam ą ilość pracy żyw ej; że ilość pracy żywej, którą
sobie przywłaszczył, jest większa od ilości pracy żywej, za któ­
rą zapłacił. W przeciwnym razie płaca robotnika równałaby
się wartości produktu jego pracy. Zysk przy wymianie ouvrage
fini na pieniądze lub towary, gdy wymiana odbywa się we­
dług wartości, pochodzi zatem stąd, że wymiana ouvrage fini
na pracę żywą odbywa się według innych praw, że w tym
przypadku nie wymienia się równowartości. Tych cases [przy­
padków] nie należy więc ze sobą mieszać.
A więc zysk jest to potrącenie z wartości, którą robotnicy
dodali do przedmiotu pracy. Jednakże nie d odają oni do m a­
teriałów nic poza nową ilością pracy. A zatem czas pracy ro­
botnika dzieli się na dwie części: jedną, za którą otrzymał od
kapitalisty ekwiwalent w postaci swej płacy roboczej, i drugą,
którą daje kapitaliście bezpłatnie i która stanowi zysk.
A. Smith słusznie podnosi, że tylko ta nowa część pracy
(wartości), którą robotnik dodaje do materiałów, dzieli się na
płacę roboczą i zysk. Sam a w sobie nowo wytworzona wartość
dodatkow a nie ma tedy nic wspólnego z wyłożoną (w postaci
materiałów i narzędzi pracy) częścią kapitału.
Sprow adzając w ten sposób zysk do przywłaszczenia nie­
opłaconej cudzej pracy, A. Smith ciągnie:
„M ógłby ktoś sądzić, że zyski z kapitału są tylko inną nazwą dla
57
Rozdział trzeci
płacy za odrębny rodzaj pracy, za pracę nadzoru i kierownictwa”
(str. 97 [wyd. polsk., t. I, str. 63]).
I zbija ten fałszywy pogląd na labour of superintendence
[pracę nadzoru i kierownictwa]. Powrócimy do tego zagad­
nienia później w innym rozdziale f37l. Tutaj ważne jest tylko
podkreślenie, że A . Smith bardzo dokładnie zdaje sobie spra­
wę z tego, że jego pogląd na pochodzenie zysku jest sprzecz­
ny z owym apologetycznym poglądem - co podkreśla i do­
bitnie akcentuje. Po podkreśleniu zaś tego przeciwieństwa po­
w iada d a le j:
||253 I „W tym stanie rzeczy nie zawsze cały produkt pracy należy
do robotnika. W ogromnej większości przypadków musi się on nim
dzielić z zatrudniającym go właścicielem kapitału. A zatem ilość piracy,
która jest potrzebna zazwyczaj, by zdobyć lub wytworzyć pewne do­
bra, nie jest jedyną okolicznością, która decyduje o ilości pracy, jaką
za dane dobeo można otrzymać, jaką pozwala ono rozpoffiądaać lub
na jaką je wymieniamy. Jest oczywiste, że trzeba doliczyć pewną do­
datkową ilość jaiko zysik od kapitału, który wyłożono na płace uoibocze
i na zakup surowców” (tamże, star. 99 [par. wyd. polsk., t. I, str. 64]).
Je st to zupełnie słuszne. Przy założeniu, że produkcja jest
kapitalistyczna, praca uprzedmiotowiona - reprezentowana
przez pieniądz lub towary - stale kupuje oprócz tej ilości pra­
cy, którą sam a zawiera, jeszcze ,,une quantite additioneile”
[„dodatkow ą ilość” ] pracy żywej, przeznaczoną „pour lc pro­
fit du capital” [„na zysk od kapitału” ], co innymi słowy
oznacza tylko to, że praca uprzedmiotowiona przywłaszcza
sobie część pracy żywej bezpłatnie, przywłaszcza nie płacąc
za nią. Przewaga Smitha nad Ricardem polega na mocnym
zaakcentowaniu faktu, że ta change [zmiana] zachodzi wraz
z produkcją kapitalistyczną. N atom iast ustępuje mu Smith
w tym, że stale prześladuje go myśl - którą, co prawda, sam
odrzuca w toku badań - iż w wyniku changed relation be­
tween m aterialised labour and living labour [zmienionego
stosunku między pracą uprzedmiotowioną a pracą żywą] na­
stępuje change in the determination of the relative value of
commodities [zmiana w określeniu względnej wartości towa­
rów], reprezentujących wobec siebie wzajem tylko materiali58
Adam S?nitb
sed labour, given quantities of realised labour [pracę zma­
terializowaną, dane ilości pracy uprzedmiotowionej].
Po ukazaniu w ten sposób wartości dodatkowej w jednej
z jej form, w formie zysku - jako części pracy, którą robotnik
wykonuje ponad tę część pracy, which pays his wages [która
pokrywa jego płacę roboczą] - czyni Smith to samo z inną
form ą wartości dodatkowej, mianowicie z rentą gruntową.
Jednym z rzeczowych warunków pracy, oddzielonych od pracy
i dlatego przeciwstawiających się jej jako cudza własność, jest
k ap ital; drugim jest sam a ziemia, ziemia jako własność ziem­
ska. Zakończywszy więc rozważania na temat propriśtaire de
capitał [właściciela kapitału], A . Smith pow iada d a le j:
„G dy cała ziemia w kraju staje się własnością prywatną, właściciele
jej, tak jak wszyscy inni ludzie, pragną zbierać, czego nie posiali,
i żądają renty nawet za naturalne płody ziemi” ... (L ’oimiior [robotnik])
„musi odstępować właścicielowi ziemi część tego, co własną pracą zbie­
ra lub wytwarza. Ta część, lub, co na jedno wychodzi, cena tej części,
Sternowi rentę gruntową” (tamże, str. 99, 100 [рос. wyd. polsk., t. I,
str. 64]).
A więc podobnie jak właściwy zysk przemysłowy, również
renta gruntowa stanowi tylko część pracy, którą robotnik do­
daje do materiaux [surowców], tę, q u it cede [którą odstępuje],
czyli pozostawia bezpłatnie właścicielowi ziem i; renta jest za­
tem tylko częścią pracy dodatkowej, wykonywanej przez ro­
botnika ponad tę część czasu pracy, w ciągu której pracuje
to pay his wages [dla odtworzenia swej płacy roboczej], czyli
d la dostarczenia równowartości za czas pracy zawarty w pła­
cy roboczej.
A. Smith traktuje więc wartość dodatkow ą - tj. pracę do­
datkow ą, nadwyżkę pracy wykonanej i uprzedmiotowionej
w towarze ponad pracę opłaconą, czyli ponad tę pracę, która
otrzymała ekwiwalent w postaci płacy roboczej - jako kate­
gorię ogólną, ||2541 której odgałęzieniami tylko są zysk w ła­
ściwy i renta gruntowa. W szelako wartości dodatkowej jako
takiej, jako kategorii odrębnej, nie oddzielił od jej form szcze­
gólnych, które przybiera w zysku i rencie gruntowej. Stąd
59
Rozdział trzeci
tyle błędów i braków w jego badaniach, a jeszcze więcej u Ri­
carda.
Inną form ą, w której przejawia się wartość dodatkowa, jest
interet du capital [procent od kapitału], intćret d ’argent [pro­
cent od pieniądza]. Lecz ten
,,procent od pieniądza” (powiada Smith w tym samym rozdziale) „jest
zawsze dochodem pochodnym, który, jeśli się go nie płaci z zysku, jaki
się osiągnęło lokując pieniądze, musi być opłacany z innego źródła
dochodów”
(a więc albo z renty gruntowej, albo z płacy roboczej. W tym
drugim przypadku, przy danej przeciętnej płacy roboczej, pro­
cent nie pochodzi z wartości dodatkowej, lecz jest potrąceniem
z płacy roboczej, czyli inną tylko form ą zysku - i w tej for­
mie, jak to później przy sposobności zobaczymy, występuje
w nierozwiniętej produkcji kapitalistycznej [3S1),
„chyba że dłużnik jest marnotrawcą, który zaciąga drugi dług, by opła­
cić procenty za pierwszy” (tamże, str. 105, 106 [por. wyd. polsk., t. I,
str. 67, 68]).
Procent jest zatem albo częścią zysku, który osiąga się za
pomocą pożyczonego kapitału; jest on wówczas wtórną formą
samego zysku, pewnym jego odgałęzieniem, wyraża więc tylko
dalszy podział wartości dodatkowej, przywłaszczonej w formie
zysku, pomiędzy różne osoby. A lbo też procent jest opłacany
z renty. Wtedy zachodzi to samo. A lbo wreszcie dłużnik płaci
procent kosztem swego własnego lub cudzego kapitału. Wtedy
procent nie stanowi w ogóle wartości dodatkowej, a wyraża
jedynie inny podział istniejącego bogactwa, vibration of the
balance of wealth between parties [wahanie się szali boga­
ctwa pomiędzy uczestnikami], tak jak w przypadku profit
upon alienation [zysku ze sprzedaży], Z wyjątkiem tego ostat­
niego przypadku, gdy procent nie jest w ogóle żadną formą
wartości dodatkowej (i z wyjątkiem przypadku, gdy jest po­
trąceniem z płacy roboczej albo gdy sam jest form ą zysku;
o tym ostatnim przypadku nie mówi A dam nic), stanowi on
tylko wtórną formę wartości dodatkowej, tylko część zysku
60
Adam Smith
lub renty (dotyczy jedynie ich podziału). Procent przeto jest
tylko częścią nieopłaconej pracy dodatkowej,
„Zasoby wypożyczone na procent wierzyciel traktuje zawsze jako
kapitał. Oczekuje, że we właściwym czasie zostaną mu zwrócone i że
dłużnik będzie mu płacił w tym czasie pewną roczną rentę za ich użyt­
kowanie. Dłużnik może ich używać albo jako kapitału, albo jako za­
sobów przeznaczonych na bezpośrednią konsumpcję. Jeśli używa ich
jako kapitału, wtedy wydaje je na utrzymanie pracowników produk­
cyjnych, którzy odtwarzają z nadwyżką wartość wyłożonego kapitału.
Może więc w tym przypadku zarówno zwrócić kapitał, jak i zapłacić
procenty nie odstępując i nie naruszając jakiegokolwiek innego źródła
dochodu. Jeżeli używa ich jako zasobów przeznaczonych na bezpośred­
nią konsumpcję, to postępuje jak człowiek rozrzutny, a środki prze­
znaczone dla ludzi pracowitych trwoni na utrzymanie próżniaków.
W tym więc przypadku nie może ani zwrócić kapitału, ani zapłacić
procentów nie odstępując lub nie naruszając jakiegoś innego źródła
dochodu, na przykład majątku lub tenty gruntowej” (t. II, ks. II,
rozdz. IV, str. 127, wyd. McCull[och] [por. wyd. polsk., t. I, str. 444]).
II2 5 5 1 K to więc pożycza od innego pieniądze, tzn. w tyra
przypadku kapitał, to: albo zużywa je sam jako kapitał i osią­
ga dzięki nim zysk, wtedy procent, który płaci wierzycielowi,
jest tylko częścią zysku pod szczególną nazwą-, albo przejada
pożyczone pieniądze, wtedy pomnaża m ajątek wierzyciela
zmniejszając swój własny. N astępuje wówczas jedynie inny
podział bogactwa, które przechodzi z rąk marnotrawcy do rąk
lichwiarza, lecz nie zachodzi proces tworzenia wartości dodat­
kowej. O tyle więc, o ile procent stanowi w ogóle wartość
dodatkową, jest on tylko częścią zysku, który sam z kolei jest
tylko określoną form ą wartości dodatkowej, tj. nieopłaconej
pracy.
W końcu A. Smith zauważa, że również wszystkie dochody
osób żyjących z podatków płyną albo z płacy roboczej, stano­
wią więc potrącenie z niej, albo z zysku i renty gruntowej, są
przeto tylko tytułem do uczestnictwa różnych stanów w zysku
i rencie gruntowej, które [są] z kolei tylko różnymi formami
wartości dodatkowej.
„Wszystkie podatki i wszystkie na nich oparte dochody, wszystkie
61
Rozdział trzeci
•uposażenia, emerytury i pobory roczne wszelkiego rodzaju pochodzą
ostatecznie z jednego z tych trzech pierwotnych źródeł dochodu i pły­
n ą pośrednio lub bezpośrednio z płacy roboczej, z zysków od kapitału
lub z renty gruntowej” ([przekład Garniera,] t. I, rozdz. VI, str. 106
[wyd. polsk., t. I, str. 68]).
A zatem procent od pieniędzy, podobnie jak podatki lub
dochody płynące z podatków - o ile nie są potrąceniami z sa­
mej płacy roboczej - stanowią tylko udziały w zysku i rencie
■gruntowej, które same z kolei sprow adzają się do wartości
dodatkow ej, tzn. do nieopłaconego czasu pracy.
T o jest ogólna teoria wartości dodatkowej A. Smitha.
A. Smith raz jeszcze resumuje całokształt swoich poglądów,
przy czym dopiero wtedy staje się całkowicie jasne, jak mało
stara się on o uzasadnienie twierdzenia, że wartości, którą
robotnik dodaje do produktu (po potrąceniu frais de produc­
tion [kosztów produkcji], czyli wartości surowców i narzędzi
pracy), nie określa więcej czas pracy zawarty w produkcie,
gdyż robotnik nie przyswaja sobie całej tej wartości, lecz musi
ją dzielić z capitaliste i proprietaire [kapitalistą i właścicie­
lem, tu: ziemi], [albo] tę wartość, albo produkt. Sposób,
w jaki wartość towaru dzieli się pomiędzy jego producentów,
nic oczywiście nie zmienia ani w naturze wartości towarów,
ani we wzajemnym stosunku wartości towarów.
„Z chwilą gdy ziemia -staje się własnością prywatną, właściciel ziem­
ski żąda udziału we wszystkich prawie płodach, jakie na tej ziemi ro­
botnik może wyhodować lub zebrać. Jego renta jest pierwszą kwotą,
■którą się odlicza od produktu pracy użytej na roli. Rzadko się zdarza,
aby osoba uprawiająca ziemię miała się z czego utrzymać aż do chwili,
,gdy zbierze plon. N a jej utrzymanie łożą zazwyczaj ze swego kapitału
pracodawca, farmer, który ją zatrudnia, a który nie miałby interesu jej
zatrudniać, gdyby nie miał udziału w wytworze jej pracy, czyli gdyby
Wyłożony kapitał nie wracał mu isię z zyskiem. Ten zysk jest |J 2 5 6 1
drugą kwotą, którą się odlicza od [produktu] pracy użytej na roli.
W podobny sposób odlicza się zysk od produktu każdej nieomal pracy.
We wszystkich rzemiosłach i przemysłach większość robotników nie mo­
że się obyć bez pracodawcy, który im dostarcza materiałów do pracy,
łoży na ich płace i utrzymanie, dopóki nie wykończą roboty. M a on
61
Adam Smith
udział w produkcie ich pracy, czyli w w artom , jaką ta praca dodaje
do surowców, w które została włożona; udział ten stanowi jego zysk”
(t. I, fcs. I, rozdz. V III, str. 109, 110 [wyd. McCullocha] [por. wyd.
polslk., t. I, str. 84, 85]).
Tu A . Smith określa więc bez ogródek rentę gruntową
i zysk z kapitału jako proste potrącenia z produktu robotnika
lub z wartości jego produktu, równającej się ilości pracy, któ­
rą dod ai do materiałów. W szelako potrącenie to może się
składać, jak A . Smith sam pierwej wyłuszczał, tylko z tej
części pracy, którą robotnik dodaje do materiaux ponad tę
ilość pracy, która odtwarza tylko jego płacę roboczą, czyli
dostarcza równowartości za jego płacę; a więc źródłem tego
potrącenia jest praca dodatkow a, nieopłacona część pracy ro­
botnika. (Mimochodem zauważmy, że ani zysk i renta, ani
kapitał i własność ziemska nigdy nie m ogą być source de valeur [źródłem w artości]).
[3. Smith rozciąga pojęcie wartości dodatkow ej
na wszystkie sfery pracy społecznej]
W porównaniu z fizjokratami widoczny jest wielki postępr
którego A. Smith dokonał w analizie wartości dodatkowej,
a przeto i kapitału. W edług fizjokratów tylko pewien rodzaj
pracy realnej - mianowicie praca na roli - tworzy wartość do­
datkową. Rozpatrują więc oni wartość użytkową pracy, nie
zaś czas pracy, nie ogólną pracę społeczną, stanowiącą jedyne
źródło wartości. Lecz w tym szczególnym rodzaju pracy
w istocie przyroda, ziemia, tworzy wartość dodatkow ą, która
to wartość sprow adza się do pomnożenia materii (organicz­
nej), do nadwyżki materii wyprodukowanej ponad spożytą *.
T ak tedy rozpatrują oni problem w ramach formy całkowicie
jeszcze ograniczonej i dlatego zafałszowanej przez fantastycz­
ne wyobrażenia. Tymczasem u A. Smitha tym, co tworzy w ar­
tość, jest ogólna praca społeczna, sam a ilość niezbędnej pracy
bez względu na to, w jakich wartościach użytkowych wystę­
puje. W artość dodatkowa, występując czy to w formie zysku,
* Z danie powyższe, umieszczone
wstawić w to m iejsce - Red,
w
rękopisie
na
m arginesie,
M arks
zalecił
63
Rozdział trzeci
tenty gruntowej, czy też we wtórnej formie procentu, jest tyl­
ko tą częścią pracy, którą właściciele rzeczowych warunków
pracy przywłaszczają sobie w procesie wymiany z pracą żywą.
D latego u fizjokratów wartość dodatkow a występuje tylko
w formie renty gruntowej, natomiast u A . Smitha renta grun­
towa, zysk i procent stanowią jedynie różne formy wartości
dodatkowej.
Jeśli wartość dodatkową, odniesioną do całkowitej sumy
wyłożonego kapitału, nazywam zyskiem od kapitału, to czynię
tak dlatego, że kapitalista biorący bezpośredni udział w pro­
dukcji przywłaszcza sobie bezpośrednio pracę dodatkową,
przy czym obojętne jest, między jakie rubryki podzieli on póź­
niej tę wartość dodatkową, czy podzieli się nią z właścicielem
ziemi, czy z tym, kto wypożyczył kapitał. T ak więc dzierżaw­
ca płaci bezpośrednio właścicielowi ziemi. T ak samo fabry­
kant z przywłaszczonej sobie wartości dodatkowej płaci rentę
gruntową właścicielowi gruntu, na którym stoi fabryka, a pro­
cent - kapitaliście, który mu wypożyczył kapitał.
||2571 {Pozostaje jeszcze do rozpatrzenia: 1) jak A. Smith
plącze wartość dodatkow ą z zyskiem; 2) jaki ma pogląd na
pracę produkcyjną; 3) jak czyni z zysku i renty źtódla warto­
ści i dlaczego fałszywa jest jego analiza prix naturel [ceny
naturalnej] towarów, według której tó analizy wartość surow­
ców i narzędzi pracy nie może istnieć niezależnie od prix
trzech sources of revenue [źródeł dochodu] ani wchodzić w ra­
chubę [jako odrębny element wartości]}.
[4. Smith nie rozumie specyficznego działania praw a wartości
w wymianie między kapitałem a pracą najemnej
Płacą roboczą, czyli ekwiwalentem, za pomocą którego k a­
pitalista uzyskuje czasową możność rozporządzania siłą robo­
czą, nie jest towar w swej bezpośredniej formie, lecz towar,
który przebył już metamorfozę. Ekwiwalentem tym jest pie­
niądz, występujący jako towar w samoistnej formie wartości
wymiennej, jako bezpośrednia m aterializacja pracy społecznej,
m aterializacja ogólnego czasu pracy. Z a pomocą pieniądza ro­
64
Adam Smith
botnik nabywa towary oczywiście po tych samych cenach, co
każdy inny posiadacz pieniędzy {należy pominąć tutaj takie
szczegóły, jak to np., że robotnik dokonuje zakupów w mniej
korzystnych dla siebie warunkach i okolicznościach itd.}. W o­
bec sprzedawcy towarów staje on - podobnie jak wszelki in­
ny posiadacz pieniędzy - jako nabywca. W samym procesie
cyrkulacji towarów nie występuje jako robotnik, lecz jako biegun-pieniądz przeciw biegunowi-towarowi, jako posiadacz to­
waru w jego formie ogólnej, zawsze zdatnej do wymiany. Je ­
go pieniądze przekształcają się znowu [w] towary, które m ają
służyć mu za wartości użytkowe, a w procesie tym nabywa
towary po cenie, jaką one w ogóle m ają na rynku, ogólnie
mówiąc, według ich wartości. Dokonuje on tutaj tylko aktu
P-Х , który - rozpatrywany w ogólnej postaci - wskazuje na
zmianę form, lecz bynajmniej nie na zmianę wielkości warto­
ści. Skoro jednak robotnik swoją pracą zm aterializowaną
w produkcie nie tylko przysporzył więcej czasu pracy, niż za­
wierały otrzymane przezeń pieniądze, nie tylko opłacił ekwi­
walent, lecz ponadto oddał darmo pracę dodatkow ą, która
właśnie tworzy źródło zysku, to faktycznie (pośredniczący
ruch zawarty w sprzedaży siły roboczej odpada, skoro mamy
do czynienia z gotowym rezultatem) oddał wartość większą
od tej, która tworzy jego własną płacę roboczą. In return
fi odwrotnie], za pomocą odpowiednio większej ilości czasu
pracy okupił ilość pracy zrealizowaną w pieniądzach przypły­
wających doń w postaci płacy roboczej. Można przeto powie­
dzieć, że - w analogiczny sposób - wszystkie towary, pochła­
niające zarobione przezeń pieniądze (a pieniądze są tylko sa­
moistnym wyrazem określonej ilości społecznego czasu pracy),
nabywa on pośrednio za pomocą większej ilości czasu pracy
aniżeli ta, którą one same zawierają, aczkolwiek kupuje je po
tych samych cenach, co każdy inny nabywca, czyli posiadacz
towaru w jego pierwszej przekształconej formie. I przeciwnie,
pieniądze, za które kapitalista nabywa pracę, zawierają mniej­
szą ilość pracy, mniej czasu pracy, niż wynosi praca, czyli
czas pracy robotnika zawarty w wytwarzanych przez niego
towarach. Poza ilością pracy Zawartą w tej sumie pieniędzy,
która stanowi płacę roboczą, kapitalista nabywa dodatkow ą
5 - M arks, Engels - D zieła t. 26
65
Rozdział trzeci
sumę pracy, której nie opłaca, nadwyżkę ponad ilość pracy
Zawartą w wypłaconych przezeń pieniądzach. T a dodatkow a
ilość pracy stanowi właśnie wartość dodatkow ą stworzoną
przez kapitał.
Skoro jednak pieniądze, ||258| za które kapitalista nabywa
pracę (faktycznie nabywa on w rezultacie pracę, chociaż nie
bezpośrednio, lecz za pośrednictwem exchange [wymiany] na
siłę roboczą), są tylko przekształconą postacią wszystkich
in\nych\ towarów, ich samoistnym bytem w postaci wartości
wymiennej, to analogicznie należy powiedzieć, że wszystkie
towary w wymianie na żywą pracę nabywają tej pracy więcej,
niż same zawierają. Właśnie to „w ięcej” stanowi wartość do­
datkową.
Je st wielką zasługą A. Smitha, że właśnie w tych rozdzia­
łach pierwszej księgi (rozdz. V I, V II, V III), w których od
prostej wymiany towarów i rządzącego nią praw a wartości
przechodzi do wymiany między pracą uprzedmiotowioną a ży­
wą, do wymiany między kapitałem a pracą najemną, do roz­
ważań nad zyskiem i rentą gruntową w ogólności, krótko mó­
wiąc, do pochodzenia wartości dodatkowej - wyczuł powsta­
jącą lukę; wyczuj, że faktycznie - jakkolwiek w sposób po­
średni, za pomocą pośredniczących ogniw, których istoty sam
sobie nie uśw iadam iał - prawo to zostaje w rezultacie uchy­
lone: większa ilość pracy wymienia się na mniejszą ilość pracy
(z punktu widzenia robotnika), mniejsza zaś ilość pracy wy­
mienia się na większą ilość pracy (z punktu widzenia kapita­
listy). Zasługa polega również na tym, że Smith zwraca szcze­
gólną uwagę na fakt, który formalnie wprowadza go w błąd,
iż wraz z akum ulacją kapitału i powstaniem własności ziem­
skiej - czyli wraz z wyodrębnieniem się warunków pracy od
samej pracy - następuje nowy zwrot, pozorne (a faktyczne
w swych rezultatach) przekształcenie prawa wartości w jego
przeciwieństwo. Je st zarówno teoretyczną siłą Smitha, że tę
sprzeczność wyczuwa i podkreśla, jak teoretyczną słabością,
że wprow adza go to w błąd przy rozpatrywaniu praw a ogól­
nego, nawet w odniesieniu do prostej wymiany tow arów; że
nie pojmuje, jak sprzeczność ta powstaje na skutek tego, iż
siła robocza sam a staje się towarem i że wartość użytkowa
66
Adam Smith
tego specyficznego towaru - nic m ająca nic wspólnego z jego
w artością wymienną - sam a jest energią tworzącą wartość
wymienną. Ricardo ma tę wyższość nad A . Smithem, iż te
pozorne, a rzeczywiste w swych rezultatach sprzeczności nie
w prow adzają go w błąd. Lecz ustępuje Smithowi, gdy nie po­
dejrzewa nawet istnienia tutaj problemu, i dlatego ten specy­
ficzny rozwój, któremu podlega prawo wartości od czasu po­
wstania kapitału, ani przez chwilę go nie zadziw ia i nie inte­
resuje. W dalszym ciągu rozważań zobaczymy, jak to, co jest
genialne u A. Smitha, staje się wręcz reakcyjne u M althusa
występującego przeciw stanowisku Ricarda f34l.
Naturalnie, takie właśnie pojmowanie problemu przez
A. Smitha spowodowało jego chwiejność i brak pewności,
usunęło mu stały grunt spod nóg i - w przeciwieństwie do
R icarda - nie pozwoliło mu osiągnąć jednolitego, teoretyczne­
go, syntetycznego poglądu na abstrakcyjne, ogólne podłoże
systemu burżuazyjnego.
||259| Przytoczoną tezę A. Smitha, że towar nabywa więcej
pracy, niż sam zawiera, albo że praca płaci za towar wartość
wyższą, niż ten towar przedstawia, w następujący sposób wy­
raża H odgskin:
„ Cena naturalna (or necessary price [lub cena konieczna]) oznacza...
całą ilość pracy, której natura żąda od człowieka, aby mógł wyprodu­
kować jakikolwiek towar... W naszych stosunkach z przyrodą praca
była pierwotnym, jest obecnie i zawsze pozostanie jedynym środkiem
nabywczym... Ilekolwiek pracy należałoby włożyć w wyprodukowanie
jakiegoś towaru, zawsze robotnik — w obecnym stanie rozwoju społe­
czeństwa - musi wyłożyć więcej pracy dla uzyskania i posiadania go,
niż to jest potrzebne dla nabycia go od natury. Podwyższona w ten
siposób dla robotnika cena naturalna jest 'ceną społeczną. NaJeży zawsze
rozróżniać obie te ceny” '(Thomas Hodgskm, „Popular Political Econo­
my etc.” , Londyn 1827, str. 219, 220).
W ypowiedź Hodgskina oddaje zarówno to, co A. Smith
ujął w sposób właściwy, jak i to, co pogm atwał i co powodo­
wało dalszą gmatwaninę u innych autorów.
67
Rozdział trzeci
[5. Smith utożsamia wartość dodatkow ą z zyskiem.
Wulgarny element w teorii Smitha]
Widzieliśmy, jak A. Smith rozpatruje ogólną postać warto­
ści dodatkowe}, w stosunku do której renta gruntowa i zysk
są tylko szczególnymi formami i składnikami. Zgodnie z jego
rozumowaniem ta część kapitału, która składa się z surowców
i środków produkcji, nie wiąże się bezpośrednio z tworzeniem
wartości dodatkowej. T a ostatnia powstaje wyłącznie z a d d i­
tional quantity of labour [dodatkowej ilości pracy], wydatko­
wanej przez robotnika ponad tę część jego pracy, która stano­
wi tylko ekwiwalent jego płacy roboczej. W artość dodatkowa
powstaje więc bezpośrednio tylko z części kapitału wyłożonej
na płacę roboczą i stanowiącej płacę roboczą, gdyż jest to je­
dyna część kapitału, która nie tylko się reprodukuje, lecz i wy­
twarza overplus [nadwyżkę]. W formie zysku natomiast w ar­
tość dodatkow ą oblicza się w stosunku do całkowitej sumy
wyłożonego kapitału, a oprócz tej różnicy pojaw iają się inne
jeszcze, na skutek wyrównywania się zysków w różnych sfe­
rach produkcyjnych kapitału.
Ponieważ A dam rozpatruje wartość dodatkow ą wprawdzie
zgodnie z istotą sprawy, lecz nie dość wyraźnie nadaje jej
formę określonej kategorii, różną od jej form szczególnych,
wobec tego miesza ją później bezpośrednio z jej bardziej roz­
winiętą formą, z zyskiem. Ten błąd popełnia również [za
Smithem] Ricardo i wszyscy jego następcy. Powstaje z tego
szereg niekonsekwencji, nie rozwiązanych sprzeczności i nie­
dorzeczności, które zwolennicy Ricarda (jak to zobaczymy
później w rozdziale o zysku) starają się scholastycznie roz­
wiązać za pomocą słownych sztuczek t39l. (Szczególnie rażąco
w ypada to u R icarda: wyłożył on podstawowe prawo wartości
bardziej systematycznie, jednolicie i konsekwentnie, toteż bar­
dziej uderza również występowanie niekonsekwencji i sprzecz­
ności). Prymitywny empiryzm obraca się w fałszywą m etafi­
zykę, w scholastykę zadręczającą się wyprowadzaniem bez­
spornych zjaw isk empirycznych bezpośrednio, przez prostą
form alną abstrakcję, z prawa ogólnego albo dopasowywaniem
ich do tego prawa za pomocą mędrkowania. Chcemy na to od
68
Adam Smith
razu dać przykład tu, przy analizie poglądów A. Smitha [na
wartość dodatkow ą], gdyż gmatwanina powstaje nie tam,
gdzie mówi on ex professo [wyraźnie] o zysku lub rencie
gruntowej, tych szczególnych formach wartości dodatkowej,
lecz już tutaj, gdzie traktuje je tylko jako formy wartości do­
datkowej w ogóle, jako deductions from the labour bestowed
by the labourers upon the m aterials [potrącenia z pracy, którą
robotnicy dodali do surowców].
||2601 A. Smith stwierdziwszy w ks. I, rozdz. V I [str. 96,
97 ]:
„W artość przeto, którą robotnik dodaje do surowców, rozpada się
w tym przypadku na dwie części, z których jedna pokrywa jego płacę,
druga zaś - zyski pracodawcy od całej sumy wyłożonej przezeń na su­
rowce i płace” ,
ciągnie:
„ L ’entrepreneur [przedsiębiorca]” „nie miałby żadnego zaintereso­
wania w zatrudnianiu robotników, gdyby nie spodziewał się, że ze
sprzedaży ich wytworów osiągnie coś więcej ponad zwrot swojego ka­
pitału, i nie leżałoby też w jego interesie wykładanie raczej większych
niż mniejszych kapitałów, gdyby zyski jego nie pozostawały w okre­
ślonym stosunku do wielkości wyłożonego przezeń kapitału” [por. wyd.
polsk., t. I, rozdz. VI, str. 62].
Remarquons d ’abord [Zauważmy przede wszystkim], co na­
stępuje: Początkowo A. Smith sprow adza wartość dodatkową,
overplus [nadwyżkę], którą entrepreneur uzyskuje ponad ma­
sę wartości konieczną pour lui remplacer ses fonds [dla zwro­
tu jego funduszów], do tej części pracy, którą robotnicy do­
d ają do surowca ponad ilość pokrywającą ich salaires. Ina­
czej mówiąc, wywodzi overplus wyłącznie z tej części kapita­
łu, która została wyłożona na płacę roboczą. Jednakże na­
tychmiast potem rozpatruje tę nadwyżkę w formie zysku, tzn.
odnosi ją nie do tej części kapitału, z której ona pochodzi,
lecz uważa ją za nadwyżkę ponad całkowitą wartość wyłożo­
nego kapitału, nadwyżkę „o d całej sumy wyłożonej przezeń
na surowce oraz płace” (przez przeoczenie [Smith] opuszcza
tu środki produkcji [Produktionsmittel], Rozpatruje więc bez­
69
Rozdział trzeci
pośrednio wartość dodatkow ą w formie zysku. Stąd od razu
w yłaniają się trudności.
K apitalista, pow iada A. Smith,
„nie miałby żadnego zainteresowania w zatrudnianiu robotników, gdy­
by nie spodziewał się, że ze sprzedaży ich wytworów osiągnie coś
więcej ponad Zwrot swojego kapitału” [str. 97].
Jest to zupełnie słuszne przy założeniu, że istnieją stosunki
kapitalistyczne. K apitalista produkuje nie po to, by za pomo­
cą wytworzonych produktów zaspokoić własne potrzeby; pro­
dukuje w ogóle nie dlatego, że ma bezpośrednio na względzie
konsumpcję. Produkuje dla wytwarzania wartości dodatkowej.
Lecz wychodząc z tej przesłanki, która w dalszym ciągu ozna­
cza tylko, że w warunkach produkcji kapitalistycznej kapitali­
sta produkuje dla osiągnięcia wartości dodatkowej - nie wy­
jaśnia A . Smith wartości dodatkowej, jak to uczyniło później
wielu jego nieudolnych następców ; tzn. istnienia wartości do­
datkowej nie wywodzi z interesu kapitalisty, z dążenia kapi­
talisty do wartości dodatkowej. W yprowadził ją już przecież
z valeur [wartości], którą ouvriers ajoutent ä la matiere au-dessus de la valeur qu’ils ajoutent en echange pour le salaire
reęu [robotnicy d od ają do materiałów ponad wartość dodaną
w zamian za otrzymaną płacę]. Lecz zaraz ciągnie: nie leżało­
by w interesie kapitalisty wykładanie raczej większych niż
mniejszych kapitałów, gdyby zyski jego nie pozostawały
w określonym stosunku do wielkości wyłożonego przezeń k a­
pitału. T u wywodzi się zysk już nie z natury wartości dodat­
kowej, lecz z „interesu” kapitalisty. Cóż za płaska niedo­
rzeczność!.
A. Smith nie czuje, że m ieszając tak w sposób bezpośredni
wartość dodatkow ą z zyskiem, a zysk z wartością dodatkową,
obala dopiero co ustalone przez siebie prawo o pochodzeniu
wartości dodatkowej ||2611. Jeśli wartość dodatkow a jest tyl­
ko tą partie de la valeur [częścią wartości] (czyli ilości pracy),
que l ’ouvrier a j o u t e au-delä de la partie qu’il ajoute ä la
matiere afin de payer le salaire [którą robotnik d o d a j e
ponad tę część, jaką dołącza do materiału d la pokrycia płacy
roboczej], to dlaczego ta druga część miałaby wzrastać bezpo­
70
Adam Smith
średnio na skutek tego, że wartość wyłożonego kapitału jest
w jednym przypadku większa niż w innym? Jeszcze wyraźniej
uwidacznia się ta sprzeczność w przykładzie, który A. Smith
sam podaje bezpośrednio potem dla odparcia poglądu, jako­
by zysk stanowił wages [wynagrodzenie] za so-called labour
of superintendence [tak zwaną pracę nadzoru i kierowni­
ctwa]. Pow iada on mianowicie:
„(L e s profits des foads [Zyski z kapitału]) są jednak czymś zupełnie
innym niż płaca robocza; rządzą się zupełnie odrębnymi zasadami i nie
pozostają w żadnym stosunku do ilości i rodzaju owej rzekomej pracy
nadzorczej i kierowniczej. Zyski te zależą całkowicie od wartości wy­
łożonego kapitału i są większe lub mniejsze stosownie do jego rozmia­
rów. Przypuśćmy na przykład, iż w pewnej określonej miejscowości,
gdzie przeciętny zysk roczny od kapitałów manufaktury wynosi dziesięć
od sta, istnieją dwie rozmaite manufaktury i że każda z nich zatrudnia
po dwudziestu robotników z płacą roczną po 15 funtów szterlingów,
czyli że każda wydaje 300 funtów rocznie na płacę roboczą. Przypuść­
my dalej, że jedna z nich przerabia surowce pośledniego gatunku, któ­
rych Ikoszt wynosi roczmie zaledwie 700 funtów, gdy druga manufaktura
zużywa surowców wyższego gatunku za 7000 funtów. Kapitał zatrud­
niony w ciągu roku w pierwszej manufakturze wyniesie więc tylko
1000 funtów, w drugiej zaś wynosić będzie 7300 funtów. Licząc prze­
to po dziesięć od sta, pierwszy przedsiębiorca oczekuje rocznego zysku
tylko w wysokości mniej więcej 100 funtów, drugi zaś - około 730
funtów, Ale mimo że zyski ich są tak bardzo różne, praca nadzorcza
i kierownicza może być w obu przypadkach zupełnie lub w przybliże­
niu jednakowa” [tamże, istr. 97, 9 8 ; por. wyd. polsk., t. I, str. 63].
O d wartości dodatkowej w jej formie ogólnej przechodzi­
my od razu do taxe commune de profits [ogólnej stopy zysku],
która z nią bezpośrednio nie ma nic wspólnego. M ais passons
outre [Lecz idźmy d a le j]! O bie fabryki zatrudniają po 20 ro­
botników; płaca tych robotników jest w obu taka sam a, rów­
na 300 funtom. D ow odzi to, że w żadnej z nich nie stosuje
się pracy wyższego rodzaju niż w drugiej, tak aby godzina
pracy, a więc i godzina pracy dodatkowej w jednej mogła
równać się kilku godzinom pracy dodatkowej w drugiej. R a­
czej w obu fabrykach stosuje się tę sam ą przeciętną pracę, jak
71
Rozdział trzeci
na to wskazuje równość płacy roboczej. Jakże więc praca do­
datkow a, którą robotnicy ajoutent au-delä du prix dc leuts
salaires [dodają ponad cenę swej płacy roboczej], może być
w jednej fabryce siedemkroć tyle warta co w drugiej? A lbo
dlaczego w jednej fabryce - z tej racji, że materiał w niej
obrabiany jest siedem razy droższy od materiału w drugiej
fabryce - mieliby robotnicy dostarczać siedemkroć tyle pracy
dodatkowej niż w drugiej, chociaż w obu otrzymują tę samą
płacę roboczą, pracują więc w ciągu takiego samego czasu na
II2 6 2 1 odtworzenie swej płacy?
Siedemkroć większy zysk w jednej manufakturze w porów­
naniu z drugą - lub w ogóle prawo proporcjonalności zysku
w stosunku do wielkości wyłożonego kapitału - nie zgadza
się więc prim a facie z prawem wartości dodatkowej, czyli
prawem zysku (a przecież A. Smith utożsamia je oba bezpo­
średnio), w myśl którego wartość dodatkow a polega wyłącz­
nie na nieopłaconej pracy dodatkowej robotników. A . Smith
mówi to naiwnie, bez zastanowienia, nie wyczuwając w naj­
mniejszym bodaj stopniu powstającej tu sprzeczności. Wszyscy
jego następcy pozostali mu wierni pod tym względem, gdyż
żaden z nich nie rozpatruje wartości dodatkowej w ogóle, nie­
zależnie od jej określonych form. I u Ricarda to występuje,
tylko, jak już zaznaczyliśmy, jeszcze jaskrawiej.
Ponieważ A . Smith sprowadza wartość dodatkow ą nie tyl­
ko do zysku, lecz również do renty gruntowej - tj. dwu
odrębnych postaci wartości dodatkowej, których ruch okre­
ślają zupełnie różne praw a - to już choćby ta okoliczność po­
winna go naprowadzić na myśl, że nie należy utożsamiać ogól­
nej formy abstrakcyjnej z żadną z jej form szczególnych. Z a­
równo u niego, jak i u wszystkich późniejszych burżuazyjnych
ekonomistów pozostaje regułą brak zmysłu teoretycznego nie­
zbędnego do uchwycenia różnicy form stosunków gospodar­
czych. W idać to w prostackim czepianiu się danego empirycz­
nie materiału, stanowiącego jedyny przedmiot ich zaintereso­
wań. Stąd też ich niezdolność do właściwego ujmowania [pro­
blemu] pieniądza tam, gdzie chodzi tylko o różne przemiany
formy wartości wymiennej, a gdzie wielkość wartości pozo­
staje nie zmieniona.
12
Adam Smith
[6. Błędny pogląd Smitha na zysk, rentę gruntową
i plącę roboczą jako źródła wartości]
Lauderdale w „Recherches sur la nature et 1’origine de la
richesse publique” (przekład Lagentie de L avaisse’a, Paryż
1808) wysuwa zarzuty wobec poglądów A. Smitha na wartość
dodatkow ą; mówi, że odpow iadają one poglądom sformuło­
wanym już przez Locke’a i że zgodnie z nimi kapitał nie był­
by pierwotnym źródłem bogactwa, za które przecież Smith go
uważa, lecz tylko źródłem pochodnym. O to odnośne ustępy:
„Przed przeszło stuleciem Locke wygłosił prawie ten sam pogląd”
(co A. Smith)... „Pieniądz” - powiada - „jest czymś bezpłodnym, co
nic nie produkuje; caty pożytek, jaki się z niego ma, to ten, że za
obopólną zgodą przenosi zysk, stanowiący zapłatę za pracę jednego
człowieka, do kieszeni drugiego” (Lauderdale, str. 116). „Gdyby ten
pogląd na zysk z kaipitału był bez reszty prawdziwy, wynikałoby z nie­
go, że zysk stanowi nie pierwotne, lecz pochodne źródło dochodu,
a kapitału nie można by wtedy rozpatrywać jako jednego ze źródeł bo­
gactwa, gdyż zysk z niego byłby tylko przeniesieniem dochodu z kiesze­
ni robotnika do kieszeni kapitalisty” (tamże, str. 116, 117).
Skoro wartość kapitału pojaw ia się z powrotem w produk­
cie, nie można nazywać kapitału „source de richesse” [„źród­
łem bogactwa” ]. K ap itał dodaje produktowi swą własną w ar­
tość tylko jako accumulated labour [praca zakumulowana],
jako określona ilość zmaterializowanej pracy.
Producentem wartości jest kapitał tylko jako stosunek, tylko
o tyle, o ile jako przymus panujący nad pracą najemną skła­
nia ją do wykonywania pracy dodatkowej lub gdy pobudza
siłę produkcyjną pracy do wytwarzania względnej wartości
dodatkowej. W obu przypadkach produkuje on wartość bę­
dąc tylko ||263| oderwaną od pracy i panującą nad nią potę­
gą jej własnych przedmiotowych warunków, jedną tylko
z form -sam ej pracy najemnej, warunkiem pracy najemnej.
Lecz w przyjętym przez ekonomistów znaczeniu, jako praca
nagromadzona, istniejąca w postaci pieniądza lub towarów,
kapitał - jak wszystkie warunki pracy, w łączając również d ar­
73
Rozdział trzeci
mowe siły przyrody - działa produkcyjnie w procesie pracy,
w wytwarzaniu wartości użytkowych, nigdy jednakże nie staje
się źródłem wartości. N ie tworzy żadnej nowej wartości,
a w ogóle dodaje do produktu wartość wymienną tylko o tyle,
o ile sam ją posiada, tzn. o ile sam sprowadza się do uprzed­
miotowionego czasu pracy. T ak więc praca jest źródłem w ar­
tości produktu.
Lauderdale ma rację co do tego, że po rozpatrzeniu istoty
wartości dodatkowej oraz wartości A. Smith przedstawia nie­
słusznie kapitał i ziemię jako samodzielne źródła wartości
wymiennej. Są one źródłami dochodu d la ich właścicieli, po­
nieważ stanowią tytuły do uzyskania pewnej ilości pracy do­
datkow ej, którą robotnik musi przepracować ponad czas pra­
cy niezbędny do pokrycia jego płacy roboczej. T ak np.
A. Smith pow iada:
„Płaca robocza, zysk i renta gruntowa to trzy pierwotne źródła
wszelkiego dochodu i wszelkiej wartości wymiennej" (ks. I, roadz. V I,
[str. 105] [por. wyd. polsk., t. I, stir. 67]).
Praw dą jest, że są one trois sources primitives de tout revenu [trzema pierwotnymi źródłami wszelkiego dochodu], na­
tomiast błędem jest, że są aussi bien les trois sources primiti­
ves d e toute valeur echangeable [również trzema pierwotnymi
źródłam i wszelkie) wartości w ym iennej, gdyż wartość towaru
określona jest wyłącznie przez zawarty w nim czas pracy. Jak
może A . Smith nazwać rentę gruntową i zysk sources primiti­
ves de la valeur echangeable, skoro dopiero co przedstawiał
je jako zwykłe deductions [potrącenia] z wartości, czyli z pra­
cy dodanej przez robotnika do surowca? (M ogą one być nimi
tylko w tym znaczeniu, że uruchamiają source primitive, tzn.
że zm uszają robotnika do wykonywania pracy dodatkowej).
Jeśli stanowią tytuł (warunki) do przywłaszczania sobie czę­
ści wartości, tzn. pracy uprzedmiotowionej w towarze, to są
źródłem dochodu d la ich właścicieli. Lecz podział, czyli przy­
właszczanie wartości, nie jest przecież źródłem wartości, któ­
ra zostaje przywłaszczona. Gdyby przywłaszczenie nie nastą­
piło i gdyby robotnik otrzymał jako płacę roboczą całkowity
produkt swej pracy, to wartość wytworzonego towaru pozo­
14
Adam Smith
stałaby ta sam a co uprzednio, chociaż w jej podziale nie
uczestniczyliby właściciel ziemi i kapitalista.
W łasność ziemska i kapitał, stanowiąc źródła dochodu dla
ich właścicieli, tzn. dając im moc przywłaszczania sobie części
wartości wytworzonych przez robotnika, nie stają się przez
to źródłami tej wartości, którą ich właściciele sobie przy­
właszczają. Jednakże równie błędny jest sąd, że płaca robocza
stanowi source primitive de la valeur echangeable, chociaż
płaca robocza, a raczej stała sprzedaż siły roboczej stanowi
źródło dochodu d la robotnika. T o praca robotnika, a nie jego
płaca robocza, wytwarza wartość. Płaca robocza jest tylko
■wartością już istniejącą lub, jeśli rozpatrujemy całokształt pro­
dukcji, jest tą częścią wartości wytworzonej przez robotnika,
którą on sobie przywłaszcza, lecz samo to przywłaszczenie nie
tworzy wartości. Płaca robocza może podnosić się lub spadać,
a wartość wytworzonego przez robotnika towaru nie zostaje
przez to naruszona. 1263||
||2651 {D o d ać do powyższego następujący cytat, który
świadczy, że A. Smith podnosi tytuły, z których wartość to­
waru zostaje przywłaszczona, do rangi źródeł wartości: po
obaleniu poglądu, jakoby zysk był tylko inną nazwą salaire
kapitalisty, czyli ..wages of labour of superintendence [płacy
za pracę nadzoru i kierownictwa], konkluduje:
„T ak więc w cenie towarów zysk z funduszów, czyli z kapitału, sta­
nowi źródło wartości zupełnie różne od płacy roboczej, źródło, którym
rządzą zupełnie odmienne zasady” (ks. I, rozdz. V I, [str. 99] [por.
wyd. polsk., t. I, str. 64]).
Smith dopiero co utrzymywał, że valeur, którą robotnicy
d o d ają do materiałów, dzieli się między nich i kapitalistów
w formie salaires i zysku; praca jest przeto jedynym source
de valeur i z tej source de valeur pochodzą prix des salaires
et prix des profits [cena płacy roboczej i cena zysku]. Je d ­
nakże same te prix nie są source de valeur. Ani płaca robocza,
ani zysk}, j 265||
75
Rozdział trzeci
[7. Dw oistość w poglądach Smitha na stosunek
między wartością a dochodem. Cercle vicieux
w smithowskiej koncepcji „ceny naturalnej"
jako sumy płacy roboczej, zysku i renty]
(|2631 N ie zamierzamy tu wcale komentować, w jakiej mie­
rze A. Smith traktuje rentę gruntową jako element stanowiący
o cenie towarów. Z punktu widzenia naszej analizy kwestia
ta tym bardziej jest obojętna, że rentę gruntową - całkiem
tak jak zysk - traktuje on jako prosty składnik wartości do­
datkowej, deduction from the labour added by the labourer
to the raw m aterial [potrącenie z pracy dodanej przez robot­
nika do surowców]. Zatem ||264| w istocie traktuje ją rów­
nież jako deduction from the profit [potrącenie z zysku], gdyż
kapitalista - w przeciwieństwie do pracy - przywłaszcza so­
bie bezpośrednio całą nieopłaconą pracę dodatkow ą, niezależ­
nie od tego, jakim rubrykom m iałb y w następstwie przypisać
tę wartość dodatkow ą dzieląc ją z posiadaczam i warunków
produkcji, czy to z właścicielem ziemi, czy z wypożyczającym
kapitał. Będziemy więc dla uproszczenia mówić tylko o płacy
roboczej i zysku, jako dwóch rubrykach, na które dzieli się
nowo wytworzona wartość.
Załóżmy, że w pewnym towarze uprzedmiotowiony jest
dwunastogodzinny czas pracy (pom ijając tkwiącą w nim war­
tość zużytego surowca i narzędzi pracy). Wartość tego to­
waru jako taką możemy wyrazić tylko w pieniądzu. Załóżmy
więc, że w 5 szylingach jest również uprzedmiotowiony dwu­
nastogodzinny dzień pracy. W ten sposób wartość towaru =
= 5 szyi. Przez prix naturel des marchandises [cenę naturalną
towarów] A. Smith rozumie tylko ich wartość wyrażoną
w pieniądzu. (Cena rynkowa towaru kształtuje się oczywiście
powyżej lub poniżej wartości. N aw et cena przeciętna tow a­
rów [401 - jak to później udowodnię - różni się zawsze od
ich wartości. Tymczasem A. Smith daleki jest od tego
w swych rozważaniach nad prix naturel. Poza tym ceny ryn­
kowej, ani tym bardziej wahań ceny przeciętnej towarów, nie
można pojąć dopóty, dopóki u podstaw nie spocznie prawi­
dłowy pogląd na istotę wartości).
76
Adam Smith
Niechaj zawarta w towarze wartość dodatkowa wynosi
2 0 % jego wartości całkowitej lub, co na jedno wychodzi,
2 5 % zawartej w nim pracy niezbędnej. W tedy całą wartość
wynoszącą 5 szył., czyli prix nature! towaru, można podzielić
na 4 szyi. płacy roboczej i 1 szyi. wartości dodatkowej (którą
tu, w ślad za A. Smithem, będziemy nazywali zyskiem). Słusz­
ne byłoby stwierdzenie, że określoną niezależnie od ptacy
roboczej i zysku wielkość wartości towaru, czyli jego cenę
naturalną, można podzielić na 4 szyi. płacy roboczej (na cenę
pracy) i 1 szyi. zysku (na cenę zysku). Lecz fałszywe byłoby
stwierdzenie, że wartość towaru powstaje ze złożenia lub zsu­
mowania ceny płacy roboczej i ceny zysku, regulowanych nie­
zależnie od wartości towaru. W tym ostatnim przypadku nie
byłoby absolutnie żadnych powodów, d la których wartość cał­
kowita towaru nie miałaby wynosić 8, 10 szyi. etc., gdyby się
odpowiednio przyjęło, że płaca robocza = 5 szyi., a zysk =
= 3 szyi. etc.
Co służy A . Smithowi za nić przewodnią, gdy bad a „staw ­
kę naturalną” płacy roboczej, czyli jej „cenę naturalną"? Ce­
na naturalna środków utrzymania niezbędnych do odtworze­
nia siły roboczej. A w jaki sposób określa cenę naturalną tych
środków ? Jeśli w ogóle to czyni, ucieka się do prawidłowego
określenia wartości, mianowicie do czasu pracy, jakiego wy­
m aga ich produkcja. G d y tylko porzuca tę słuszną drogę,
w pada w cercie vicieux [błędne koło]. Co bowiem określa
cenę naturalną środków utrzymania wyznaczających cenę na­
turalną płacy roboczej? Cena naturalna „płacy roboczej” , „zy­
sku” i „renty gruntowej” , które kształtują cenę owych środ­
ków utrzymania, podobnie jak i innych towarów. I tak in infi­
nitum. G adanina o prawie popytu i podaży nie pom aga oczy­
wiście w wydostaniu się z tego cercie vicieux, gdyż „cena na­
turalna” , czyli cena odpow iadająca wartości towaru wtedy
właśnie powinna wystąpić, gdy popyt pokrywa się z podażą,
tzn. gdy cena towaru nie odchyla się poniżej lub powyżej
wartości w następstwie wahań popytu i podaży, gdy - inny­
mi słowy - cena kosztu l41l towaru (lub wartość dostarczonego
przez sprzedawcę towaru) jest jednocześnie tą ceną, którą pła­
ci popyt.
77
Rozdział trzeci
||265| Jednakże, jak powiedziano, w badaniach naturalnej
ceny płacy roboczej ucieka się A . Smith w rzeczywistości przynajmniej miejscami - znowu do prawidłowego określenia
wartości towaru. N atom iast w rozdziale traktującym o natu­
ralnej stawce, czyli naturalnej cenie zysku, gubi się - gdy po­
dejmuje właściwe zadanie - w pustych komunałach i tautolo­
giach. B o też w samej rzeczy: początkowo twierdzi, że war­
tość towaru ma regulować płacę, zysk i rentę gruntową; po­
tem jednak (co było bliższe empirycznych pozorów i po­
wszechnych wyobrażeń) przystępuje do sprawy z przeciw­
nego punktu widzenia i [teraz] naturalna cena towarów ma
powstać przez dodanie naturalnych cen płacy roboczej, zysku
i renty gruntowej. Głów ną zasługę Ricarda stanowi, iż poło­
żył kres temu zamieszaniu. Rozpatrując poglądy Ricarda, po­
wrócimy jeszcze na chwilę do tego problemu f42l
Tutaj należy jeszcze tylko zauważyć, co następuje: dana
wielkość wartości towaru, z której jako funduszu wypłacać
trzeba płacę roboczą i zysk, występuje empirycznie wobec
przemysłowca w takiej formie, że określona cena rynkowa to­
waru utrzymuje się bez zmian przez krótszy lub dłuższy czas
pomimo wszelkich wahań płacy roboczej.
T ak tedy należy zwrócić uwagę na dziwaczny bieg myśli
w dziele A. Smitha. N ajpierw bada on wartość towaru i miej­
scami słusznie ją określa; tak słusznie, że odnajduje w ogól­
nych zarysach źródło wartości dodatkowej i jej form szczegól­
nych, z tej zatem wartości wywodzi płacę roboczą i zysk. N a ­
stępnie jednak wybiera odwrotną drogę i wartość towarów
(z której wywodzi płacę roboczą i zysk) usiłuje wyprowadzić
Z dodania naturalnej ceny płacy roboczej, zysku i renty grun­
towej. T a ostatnia okoliczność sprawiła, że [Smith] nigdzie
nie przedstawia jak należy wpływu wahań płacy roboczej,
zysku etc. na ceny towarów - do tego brak mu podstaw.
___________
IV I—265||
|[VIII—3 6 4 1 {A. Smith. 'Wartość i je j składniki. Fałszywy
pogląd Smitha, o którym wyżej [była m ow a], a który [Smith
rozwija] mimo słusznego początkowo ujęcia problemu, ujawnia
się również w następującym zdaniu:
78
Adam Smith
„Renta w inny sposób wchodzi w skład ceny towarów niż płace
i Zfsk. Wysokie lub niskie place i zyiski są przyczyną wysokiej lub ni­
skiej ceny zboża, wysoka lub niska renta jest je j skutkiem” („Wealth
of Nations” , к». I, rozdz. I I I 483 [por. wyd. polsk., stor. 191])}.
j V III-364j|
[S. Smith popełnia błąd sprow adzając całą wartość produktu
społecznego do dochodu. Sprzeczności w jego poglądach
na dochód brutto i dochód netto]
jjV I-265) Przystępujemy obecnie do innego punktu, wiążą­
cego się z podziałem ceny, czyli wartości towaru (gdyż zakła­
dam y tutaj jeszcze, że są one identyczne). Przypuśćmy, że
A. Smith rozumował słusznie, tzn. wziąwszy wartość towaru
rozłożył ją na składniki, w postaci których przypada ona
w udziale różnym agentom produkcji, a nie uczynił odwrotnie
i nie próbował wyprowadzić jej z ceny tych składników. Z o­
stawmy to więc ä part [na uboczu]. A part [pomińmy] rów­
nież jednostronny sposób wykładu, zgodnie z którym płaca
robocza i zysk przedstawione zostały tylko jako formy po­
działu, w wyniku czego oba te składniki potraktowano jedna­
kowo, jako dochody spożywane przez ich posiadaczy. Pomi­
nąwszy to wszystko [należy stwierdzić, że] A . Smith sam wy­
raża tutaj pewną wątpliwość, co znowu dowodzi jego wyższo­
ści nad Ricardem, nie dlatego, iżby wątpliwość tę miał nale­
życie rozwiązać, lecz dlatego, że w ogóle ją wyraża.
|j266{ A . Smith pow iada mianowicie:
„W ydaje się, że te tezy części” (salaires, profits, rente du ргорпёtaire [płace robocze, zyski, renta właściciela ziemi]) „ b e z p o ś r e d n i o lufo
w ostatecznym rachunku składają się na całkowitą cenę zboża” .
(Towaru w ogóle. A. Smith bierze tu dla przykładu bić
[zboże], gdyż sądzi, że renta gruntowa nie wchodzi jako kon­
stytuujący składnik do ceny niektórych towarów).
„Mógłby -kto sądzić, że potrzeba jeszcze częSci czwartej po to, by
odtworzyć kapitał dzierżawcy, czyli by wynagrodzić zużycie sprzężaju
i innych narzędzi rolniczych. Trzeba jednak pam iętaj że cena każdego
79
Rozdział trzeci
narzędzia gospodarskiego, takiego np. jak koń roboczy, składa się
z takich samych części: z tenty od ziemi, która go wyhodowała,
z pracy przy chowie i dozorze oraz z zysków dzierżawcy, który wy­
łożył z góry i rentę od ziemi, i wynagrodzenie za tę pracę” .
(Tutaj zysk ukazuje się jako form a pierwotna zawierająca
również rentę).
„Chociaż ■więc cena zboża pokrywa zarówno cenę, jak i koszt utrzy­
mania konia, to przecież cala ta cena bezpośrednio lub w ostatecznym
rachunku rozkłada się na te same trzy części; rentę, pracę i zysk”
(fcs. I, rozdz. VI, [str. 101, 102] [por. wyd. polsk., t. I, str. 65]).
(Wielce niedorzeczne jest to, że zamiast mówić o salaire
[płaca] Smith pow iada tu naraz travail [praca], gdy tymcza­
sem dla renty i zysku nie używa słów „propriete” [„własność” ]
i „cap ital” [„kapitał” ]).
Czy jeänak nie należało considćrer [uwzględnić] tego, co
było równie oczywiste, mianowicie że tak jak dzierżawca
włącza cenę konia i pługa do ceny pszenicy, tak samo hodow­
ca koni lub producent pługów, od których dzierżawca kupił
konia i pług, włączył cenę narzędzi produkcji (w danym przy­
padku być może innego konia) oraz surowców, jak paszy
i żelaza, do ceny konia i pługa? Tylko ten fundusz, z którego
hodowca koni i producent pługów wypłacili zysk (i rentę)
oraz płacę roboczą, składał się wyłącznie z nowej pracy, którą
w swojej sferze produkcji dodali oni do sumy wartości swego
już istniejącego kapitału stałego. Jeśli więc w stosunku do
dzierżawcy A . Smith przyznaje, że do ceny jego bić - poza
wypłaconą przezeń sobie i innym płacą roboczą, zyskiem oraz
rentą - wchodzi jeszcze czwarty, odmienny od pop[rzednich]
składnik, mianowicie wartość zużytego przezeń capital con­
stant [kapitału stałego], jak konia, sprzętu rolniczego etc., to
stwierdzenie to pozostaje w mocy również w stosunku do ho­
dowcy koni oraz producenta narzędzi rolniczych i Smith nie­
potrzebnie odsyła nas od Annasza do K ajfasza. Zresztą przy­
kład z dzierżawcą wybrany został szczególnie niefortunnie, by
nas odsyłać od Annasza do K ajfasza, gdyż wśród pozycji ca­
pital constant znajduje się tutaj jedna, która nie musi być
wcale nabywana u somebody else [kogoś innego], a mianowi80
Adam Smith
d e nasiona; czyż ten składnik wartości rozkłada się dla any­
body [kogokolwiek] na płacę roboczą, zysk i rentę?
Przede wszystkim jednak passons outre [pójdźmy dalej]
i popatrzmy, czy Smith konsekwentnie trzyma się swego po­
glądu, zgodnie z którym wartość każdego towaru sprowadza
się do jednego lub wszystkich źródeł dochodu: płacy roboczej,
zysku, renty gruntowej, a przeto jako przeznaczona do kon­
sumpcji może być spożyta lub w każdym razie wykorzystana
d ’une maniere ou d ’une autre [w ten lub inny sposób] do
osobistego use [użytku] (a nie spożycia przemysłowego).
D a b o r d [przede wszystkim] ||2671 jeszcze jedna uwaga na
marginesie. D la przykładu można przyjąć, że przy zbiorze ja ­
gód itd. wartość ich sprow adza się tylko do płacy roboczej,
chociaż i tutaj potrzebny jest najczęściej - w charakterze środ­
ków pracy - jakiś sprzęt w rodzaju koszyków itp. Jednakże
gdy idzie o produkcję kapitalistyczną, tego rodzaju przykłady
są w ogóle bez znaczenia.
N ajpierw znów powtarza się pogląd wypowiedziany w ks. I,
rozdz. VI.
To znaczy [w] ks. U, rozdz. II (t. II, [przekład] Garniera,
str. 212) pow iada się:
„Wykapaliśmy, że cena większości towarów rozpada się na trzy
części, z kt&ryöh jedna pokrywa plącę roboczą, druga zys:k z kapi­
tału, trzecia zaś rentę gruntową” [por. wyd. polsk., t. I, str. 353].
Zgodnie z powyższym cała wartość każdego towaru spro­
w adza się do dochodu i w charakterze funduszu konsumpcyj­
nego przypada w udziale tej czy innej klasie utrzymującej
się z tego dochodu. Lecz skoro łączna produkcja danego kraju,
np. produkcja roczna, składa się tylko z sumy wartości wy­
produkowanych towarów, a wartość każdego z tych towarów
sprow adza się do dochodów, to w konsekwencji musi istnieć
możliwość spożycia w tej formie w ciągu roku całej sumy tych
towarów, rocznego produktu pracy, revenu brut [dochodu
brutto]. I oto zaraz Smith sam atakuje własny pogląd:
„Zauważono, że skoro tak się rzecz ma z każdym poszczególnym
towarem z osobna, to podobnie być musi ze wszystkimi towarami
6 - M arks, Engels - D zieła t. 26
81
Rozdział trzeci
łącznie, które składają się na całkowity roczny produkt ziemi i pracy
danego 'kraju. Całkowita cena l u b wartość wymienna tego rocznego
prodiuktu musi się sprowadzać do tych samych fcczech częśoi i musi być
rozdzielona pomiędzy różnych mieszkańców kraju bądź jako wyna­
grodzenie za pracę, bądź jako zysk z 'kapitału, bądź też jako renta
gruntowa” (tamże, str. 213 [por. wyd. polsk., t. I, str. 353]).
W niosek ten jest in fact nieunikniony. Co obowiązuje w
odniesieniu do poszczególnego towaru, to bezwzględnie za­
chowuje moc w stosunku do łącznej ich sumy. A le quod
non [to nie tak ], pow iada A dam i ciągnie:
„Lecz chociaż cała wartość rocznego produktu ziemi i pracy każdego
kraju zostaje w ten sposób podziekma między różnych mieszkańców
i stanowi ich dochód, to przecież podobnie jak w dochodzie z prywat­
nego majątku rozróżniamy dochód brutto i dochód netto, taić też mo­
żemy przeprowadzić takie rozróżnienie w dochodzie ogółu mieszkań­
ców wielkiego karajiu” [tamże, str. 213; por. wyd. polsk., t. I, str.
353, 354].
(H alt lä [S to p ]! Wyżej powiedział nam Smith coś wręcz
przeciwnego: jeśli weźmiemy pod uwagę pojedynczego dzier­
żawcę, to wśród części, do których sprowadza się wartość
np. jego pszenicy, możemy wyróżnić czwartą część, miano­
wicie tę, która tylko zastępuje zużyty capital constant. Twier­
dzenie to jest słuszne bezpośrednio w stosunku do poszczegól­
nego dzierżawcy. Pójdźmy jednak dalej, a wtedy [zobaczymy,
że] to, co d la dzierżawcy stanowi capital constant, gdzieś wcze­
śniej i w innym ręku, zanim w rękach dzierżawcy przekształ­
ciło się w kapitał, sprowadzało się do płacy roboczej, zysku
etc., krótko mówiąc, do dochodów. Jeśli więc słuszna jest
teza, że towary, gdy rozpatrywać je jako pozostające w posia­
daniu poszczególnych wytwórców, zaw ierają pewną część war­
tości, która nie tworzy żadnego dochodu, to w stosunku do
„tous les habitants d ’un grand pays” [„ogółu mieszkańców
wielkiego kraju” ] teza ta jest niesłuszna, gdyż to, co w rękach
jednego stanowi capital constant, czerpie swoją wartość stąd,
że z rąk innego wyszło jako łączna cena salaire, profit, rente.
Teraz więc pow iada on coś wręcz przeciwnego). A. Smith
ciągnie:
82
Adam Smith
II2 6 8 1 „ Dochód brutto z prywatnego majątku obejmuje wiszystko
to, co płaci dzierżawca; dochód netto obejmuje to, co wolne od wszel­
kich obciążeń pozostaje dla właściciela ziemi po potrąceniu dokonanych
przezeń wydatków na administrację, remonty oraz po uwzględnieniu
wszelkich innych niezbędnych kosztów, czyli to, oo -właściciel ziemski
może bez szkody dla majątku włączyć do zasobów zarezerwowanych
na bezpośrednią konsumpoję, tzn. wydać na prowadzenie stołu itd.
Rzeczywiste bogactwo właściciela ziemi zależy więc nie od dochod;’
brutto, lecz od dochodu netto” [tamże, str. 213, 214; por. wyd. polsk.,
t. I, str. 354].
(Po pierwsze, Smith włącza tu sprawy nie wiążące się z te­
matem. To, co dzierżawca wypłaca proprićtaire [właścicie­
lowi] tytułem renty, jak i to, co w postaci salaire wypłaca
robotnikowi, jak wreszcie własny jego zysk - stanowi tę część
wartości, czyli ceny towarów, która sprowadza się do do­
chodów. Zagadnienie polega na tym, czy towar ma jeszcze
jakiś inny składnik wartości. Tutaj Smith przyznaje to, co
powinien był już przyznać w stosunku do dzierżawcy, a co
jednak nie przeszkodziło mu wysunąć twierdzenia, że ble
dzierżawcy (tj. cena, czyli wartość wymienna jego ble) sprowa­
dza się tylko do dochodów. Po drugie, przy okazji podkreślmy
jeszcze, co następuje. Realne bogactwo, którym może rozporzą­
dzać poszczególny dzierżawca, rozpatrywany jako dzierżawca,
zależy od jego zysku. Lecz z drugiej strony jako właściciel to­
warów może on sprzedać całe gospodarstwo bądź też, gdy
ziemia nie jest jego własnością, cały znajdujący się na niej
capital constant, jak bydło robocze, narzędzia rolnicze etc.
Wartość, którą w ten sposób może zrealizować - inaczej
mówiąc, bogactwo, którym może rozporządzać - zależy od
wartości, a zatem od rozmiarów należącego doń kapitału sta­
łego. Jednakże [cały wymieniony dobytek] może sprzedać
tylko innemu dzierżawcy, w którego rękach staje się on znowu
kapitałem stałym, a nie rozporządzalnymi bogactwem. T ak
więc wciąż jeszcze nie ruszyliśmy z miejsca).
„Dochód brutto ogółu mieszkańców wielkiego kraju obejmuje cał­
kowity produkt roczny ich ziemi i pracy”
83
Rozdział trzeci
(dopiero co słyszeliśmy, że cała ta m asa - jej wartość - roz­
kład a się na saiaires, profits i rente, będące wyłącznie for­
mami revenu net [dochodu netto]),
„dochodem netto jest to, co pozostaje dla nich po odliczeniu kosztów
zachowania, po pierwsze, kapitału trwałego, po wtóre - kapitału obro­
towego”
([Smith] potrąca więc teraz narzędzia pracy i surowce);
„albo inaczej to, co bez uszczerbku dla swego kapitału mogą oni
włączyć do zro b ó w przeznaczonych na spożycie..."
[por. wyd. polsk., t. I, str. 354]. (Tak więc dowiadujemy
się obecnie, że prix ou la valeur echangeable [cena, czyli
wartość wymienna] ogólnej ilości towarów zawiera i w od­
niesieniu do poszczególnego kapitalisty, i w odniesieniu do
całego kraju une quatricme partie [czwartą część], która dla
nikogo ani nie tworzy dochodu, ani też nie może się roz­
kładać na salaire, profit i rente).
„Je st rzeczą jasną, że całkowity koszt zachowania kapitału trwałego
tr2eba wyłączyć z dochodu netto społeczeństwa. Ani surowce niezbędne
do utrzymania użytecznych maszyn i narzędzi produkcji, budynków
użytkowych i tym podobnych, ani też produkty pracy niezbędnej do
nadania tym surowcom właściwej formy nigdy nie mogą wchodzić w
skład dochodu netto. Co prawda, cena tej pracy może wchodzić
w skład dochodu netto, gdyż robotnicy tu zatrudnieni mogą umiesz­
czać całą wartość ||2 6 9 | swoich płac w zasobach przeznaczonych na
bezpośrednią konsumpcję. Ale różnica polega na tym, że przy innych
rodzajach pracy do zasobów tych wchodzi zarówno cena, jak i produkty
pracy, ce.na wchodzi do zasobów robotników, produkty - do zasobów
innych ludzi, których środki ułnzymania, wygody i rozrywki zwięk­
szają się dzięki pracy tych robotników” (tamże, str. 214, 215 [por.
wyd. polsk., t. I, str. 354, 355]).
To wszakże bliższe jest prawidłowego poglądu niż inne *.
Tu A. Smith znowu pomija' zagadnienie, na które miał od­
powiedzieć, zagadnienie quatrieme partie du prix total
[czwartej części ceny całkowitej] towaru, tej części, która nie
* W rękopisie M arks w pisał to zdanie ołówkiem po cytacie - Red.
84
Adam Smith
sprow adza się ani do salaire, ani do profit, ani do rente.
Przede wszystkim podkreślmy wielki błąd. Przecież zarówno
d la producenta maszyn, jak i d la każdego innego kapitalisty
przemysłowego praca, która surowej materii maszyn etc. faęonne dans la forme convenable [nadaje stosowną form ę],
dzieli się na pracę niezbędną i pracę dodatkow ą, sprowadza
się przeto nie tylko do salaires des ouvriers [płacy robotni­
ków ], lecz również do profit du capitaliste [zysku kapitalisty].
Jednakże wartość materiałów i wartość narzędzi, za pomocą
których robotnicy doprow adzają te materiały dans la forme
convenable, nie dzieli się na żadną z wymienionych części
składowych. N ie ma nic wspólnego z tą spraw ą okoliczność,
że w skład fonds de consommation [funduszu spożycia] nie
wchodzą produkty, które zgodnie ze swym charakterem prze­
znaczone są do spożycia przemysłowego, a nie osobistego.
N asiona np. (chodzi o tę część pszenicy, która służy do za­
siewów) mogłyby, z uwagi na swój charakter, wejść również
w skład fonds de consommation, jednakże gospodarczo
wchodzą do fonds de production [funduszu wytwórczości].
Następnie błędne jest twierdzenie, jakoby całkowita cena pro­
duktów przeznaczonych do osobistego spożycia wchodziła wraz
z produktami do fonds de consommation. Płótno np., jeśli nie
zostaje zużyte do wyrobu żagli lub do innych celów produkcyj­
nych, wchodzi jako produkt całkowicie do konsumpcji. Jednak­
że z jego ccną rzecz się ma inaczej, gdyż część jej zastępuje
przędzę lnianą, inna krosna tkackie etc., a tylko jedna część
ceny płótna sprow adza się do dochodu w jakiejkolwiek po­
staci.
D opiero co A dam powiedział nam, że matieres necessaires
(surowce niezbędne] do wyprodukowania maszyn, budynków
^użytkowych etc., jak również maszyny wyprodukowane z tych
surowców itd. „ne peuvent jam ais faire partie de ce revenue
n e t" [„nigdy nie m ogą wchodzić w skład dochodu netto” ] ; za­
tem [wchodzą] w skład dochodu brutto. Nieco dalej, tamże, ks.
II, rozdz. II, str. 220, pow iada coś wręcz przeciwnego:
„...Maszyny, narzędzia produkcji itd., które stanowią kapital trwały
bądź jakiejś jednostki, bądź społeczeństwa, nie wchodzą... w skład
85
Rozdział trzeci
ani dochodu brutto, ani dochodu netto któregokolwiek z nich, rów­
nie jak pieniądze” etc. (por. wyd. polsk., t. I, str. 358].
C ała ta plątanina A dam a, sprzeczności w jego rozumo­
waniu, próby obejścia zagadnienia świadczą o tym, że ugrzązł
w ślepej uliczce i m usiał ugrzęznąć, skoro salaire, profit i rente
uczynił konstytuującymi składnikam i valeur echangeable ou du
prix total du produit [wartości wymiennej, czyli ceny całko­
witej produktu].
[9. Say jako wulgaryzator teorii Smitha.
Say utożsamia społeczny produkt brutto z dochodem
społecznym.
Storch i Ram say próbują te pojęcia rozróżniać]
Say, który swoją m dłą płyciznę stara się ukryć w ten sposób,
że potknięcia i połow iczność A . Smitha rozwadnia w abso­
lutnie ogólnikowych frazesach, pow iada:
„G dy rozpatrujemy naród jako całość, nie posiada on produiktu
czystego; wartość produktów równa się kosztom ich produkcji, toteż
z chwilą gdy się odliczy koszty, odliczy się całą wartość produktów...
Dochód roczny jest dochodem brutto" („Traitć d’Econ. Politique” ,
wyd. 3, t. II, Paryż 1817, str. 469).
W artość sumy produktów wytworzonych w ciągu roku
równa się ilości zmaterializowanego w nich ||270| czasu pracy.
I gdy o wartość chodzi, to rzeczywiście po odliczeniu tej cał­
kowitej wartości z rocznego produktu nie pozostaje więcej
żadna wartość, a tym samym zarówno revenu net, jak i revenu brut osiągają swój kres. Lecz Say sądzi, że wartości
wytworzone * w ciągu roku zostają w ciągu roku spożyte.
Stąd d la narodu jako całości nie istnieje produit net, lecz
tylko produit brut. Po pierwsze błędny jest pogląd, jakoby
produkty wytworzone w ciągu roku zostawały w ciągu roku
spożyte. W stosunku do dużej części capital fixe okoliczność
* W rękopisie: skonsumowane; dopisana wyżej
tworzone” , pochodzii zapewne od En gelsa - Red.
86
ołówkiem
popraw ka:
,,wy­
Adam Smith
ta nie zachodzi. Wiele spośród wartości wyprodukowanych
w ciągu roku wchodzi w skład procesu pracy nie wchodząc
do procesu pomnażania wartości, co oznacza, że wartości cał­
kowitej nie spożywa się w ciągu roku. A po drugie: jedną
część rocznego spożycia wartości stanowią te wartości, które
zostają zużytkowane nie poprzez wejście do fonds de consom­
mation, lecz jako means of production [środki produkcji],
które w racają do produkcji, tak jak z niej wyszły - albo w
postaci takich samych egzemplarzy, albo w postaci ekwiwa­
lentu. D rugą część stanowią te wartości, które po odliczeniu
tamtej pierwszej części mogą wejść do spożycia indywidual­
nego. One to tworzą produit net.
Storch mówi o tych wypocinach S a y a :
„T o jasne, że wartość produktu rocznego dzieli się z jednej strony
na kapitał, a z drugiej na zysk i że każda z tych części wartości
produktu rocznego będzie regularnie nabywała produkty, które są na­
rodowi potrzebne zarówno do zachowania jego kapitału, jak i do od­
nowienia jego funduszu spożycia” (Storch, „Gaurs d’Ec. Pol.” , t. V :
„Considerations sur la nature du revenu national” , Paryż 1824, str.
134, 135). „Wyobraźmy sobie rodzinę, której "własna praca wystarcza
na zaspokojenie wszystkich potrzeb, czego -tyle przykładów mamy w
Rosji..., czy dochód takiej rodziny równa się produktowi brutto uzy­
skanemu z jej ziemi, z jej kapitału i z jej -skrzętności ? Czy może
ona mieszkać w swych stodołach lub stajniach, zjadać swe ziarno na
zasiew lub paszę, odziewać się w skóry swego bydła roboczego,
używać dla rozrywki swych narzędzi rolniczych? W myśl tezy Saya
należałoby na wszystkie te pytania odpowiedzieć twierdząco” (tamże,
str. 135, 136). „Say uważa produkt brutto za dochód społeczeństwa;
i wyciąga z tego wniosek, że społeczeństwo może spożyć wartość
równą temu produktowi” (tamże, str. 145). „Dochód (netto) narodu
nie stanowi nadwyżki wartości wyprodukowanych ponad całość wartości
konsumowanych, jak Say to przedstawia, lecz tylko ^nadwyżkę ponad
wartości konsumowane dla celów produkcji". T ak więc „jeśli naród
spożywa w ciągu r-oku całą tę nadwyżkę, spożywa cały swój dochód
(netto)” (tamże, star. 146). „Jeśli się przyznaje, że dochód narodu
równa się jego produktowi brutto, czyli że nie trzeba -potrącać ka­
pitału, to należy też przyznać, że naród ten może skonsumować nie­
87
Rozdział trzeci
produkcyjnie catą wartość swego produktu rocznego bez najmniejszego
uszczerbku dla swych przyszłych dochodów” (tamże, str. 147). „ Pro­
dukty, które stanowią kapitał [stały] narodu, nie podlegają konsump­
cji” (tamże, str. 150).
Ram say (G eo rge): „A n E ssay on the Distribution of We­
alth” (Edynburg 1836), zaznacza w tej samej kwestii, mianowicie w kwestii smithowskiej quatrieme partie du prix total
[czwartej części ceny całkowitej], czyli tego, co ja nazywam ca­
pital constant w odróżnieniu od kapitału wyłożonego na płacę
roboczą:
II2 7 1 1 „Ricardo” , powiada, „dzieli produkt całkowity tylko między
plącę roboczą i zyski, zapominając o części niezbędnej do odtworzenia
kapitału trwałego” (str. 174, przypis).
Przez „fixed capital” rozumie mianowicie Ram say nie tylko
narzędzia produkcji etc., lecz również surowce, krótko mówiąc
to, co ja nazywam kapitałem stałym w ramach każdej sfery
produkcji. Ilekroć Ricardo mówi o podziale produktu na
profit i salaire, zakłada zawsze, że potrącony będzie kapitał
wyłożony na sam ą produkcję i zużyty w produkcji. Lecz mimo
to w zasadzie Ram say ma rację. N ie badając wcale stałej
części kapitału, zaniedbując ją, popełnia Ricardo grube błędy,
szczególnie gdy miesza zysk z wartością dodatkową, d alej,
gdy bada wahania stopy zysku etc.
Posłuchajmy, co Ram say sam pow iada:
„ Ja k porównać produkt i wyłożony nań kapitał? ...Co się tyczy
narodu jako całości... to jasne jest, że wszystkie różnorakie składniki
wyłożonego kapitału muszą być odtworzone w tej tub innej gałęzi
produkcji, gdyż inaczej produkcji kraju nie można by było prowadzić
w uprzednich rozmiarach. Surowiec dla manufaktur, narzędzia używane
w nich i w rolnictwie, wielka ilość maszyn w manufakturach, budynki
niezbędne do produkcji lub przechowywania produktów, wszystko to
musi stanowić części składowe zarówno całkowitego produktu danego
kraju, jak i wszystkich nakładów jego kapitalistycznych przedsiębior­
ców. Dlatego rozmiary produktu całkowitego można porównywać z roz­
miarami nakładów, skoro sobie wyobrazimy, że każdy artykuł wystę­
88
Adam Smith
puje jak gdyby obok innego, tego samego rodzaju” (Ramsay, tamże,
str. 137-139). Co zaś dotyczy poszczególnego kapitalisty, to ten nie „ od­
twarza in natura” swych wydatków, ,,lecz lwią ich część musi uzyskać
w drodze wymiany, do czego potrzebuje pewnej części produktu. W
rezultacie każdy indywidualny przedsiębiorca kapitalistyczny wpada na
to, że więcej uwagi należy zwracać na wajrtość wymienną produktu
tiiż na jego ilość” (tamże, str. 145, 146). „Im bardziej wartość pro­
duktu przewyższa wartość wyłożonego kapitału, tym większy będzie
zysk. Tak więc będzie oblicza! zysk porównując wartość z wartością,
nie zaś ilość z ilością... Zysk musi rosnąć lub spadać, dokładnie
tak samo jak spada lub rośnie ta część produktu brutto lub jego
wartości, której potrzeba do odtworzenia niezbędnych nakładów.
A zatem stopa zysku zależy od dwu okoliczności: po pierwsze od
«działu, który przypada robotnikom w produkcie całkowitym; po drugie
od części, która musi być odłożona dla odtworzenia kapitału stałego
czy to in natura, czy to w drodze wymiany” (tamże, str, 146-148,
passim).
{To, co Ram say mówi tu o stopie zysku,, rozpatrzyć w rozdz.
III o zysku t12J. Ważne jest, że słusznie uwydatnia on ten ele­
ment. Z jednej strony słuszne jest zdanie Ricarda, że pota­
nienie towarów tworzących capital constant (to właśnie ro­
zumie Ram say przez „capital fixe” ) zawsze deprecjonuje war­
tość części istniejącego kapitału. Szczególnie dotyczy to w ła­
ściwego capital fixe, maszyn etc. Fakt, że wartość dodatkowa
w zrasta w porównaniu z jego całkowitym kapitałem, nie sta­
nowi dla poszczególnego kapitalisty żadnej korzyści, jeżeli
zwyżka stopy wynikła ze spadku wartości łącznej jego ka­
pitału stałego (będącego w jego posiadaniu już przed depre­
cjacją). Odnosi się to jednakże tylko w bardzo małym stopniu
do tej części kapitału, która się składa z surowców lub to­
warów gotowych (nie wchodzących w skład capital fixe).
M asa tych ostatnich, która może ulec w ten sposób depre­
cjacji, [stanowi] zawsze tylko znikomą wielkość w porów­
naniu z produkcją całkowitą. [D eprecjacja wartości kapitału]
m a więc d la każdego kapitalisty w małym tylko stopniu zna­
czenie, gdy chodzi o całą tę część kapitału, która została
wyłożona na kapitał obrotowy. N atom iast - ponieważ zysk
89
Rozdział trzeci
równa się stosunkowi wartości dodatkowej do całości wyło­
żonego kapitału i ponieważ ilość pracy, która może być wchło­
nięta, zależy nie od wartości, lecz od masy surowców i od
efficiency [wydajności] środków produkcji, nie od ich w ar­
tości wymiennej, lecz od ich wartości użytkowej - jasne jest,
że im bardziej wydajny jest przemysł w tych gałęziach, któ­
rych ||272| produkt wchodzi w skład capital constant, im
mniej trzeba wyłożyć na kapitał trwały, niezbędny do produ­
kowania określonej ilości wartości dodatkowej, tym większa
jest wartość dodatkow a w stosunku do całego wyłożonego
kapitału; a więc, przy danej masie wartości dodatkowej, tym
większa jest stopa zysku}.
(To, co Ram say rozpatruje jako dw a oddzielne zjawiska,
mianowicie zastępowanie jednego produktu drugim w pro­
cesie reprodukcji z punktu widzenia kraju jako całości oraz
zastępowanie jednej wartości drugą z punktu widzenia indy­
widualnego kapitalisty, są to dw a punkty widzenia, które
przy procesie cyrkulacji kapitału, będącym równocześnie pro­
cesem reprodukcji, muszą być brane pod uwagę łącznie nawet
w stosunku do każdego indywidualnego kapitału).
Ram say nie rozwiązał właściwej trudności, która absorbo­
w ała A. Smitha i zaplątała go w różnorakie sprzeczności. Po­
lega ona pokrótce na następującym: cały kapitał (jako war­
tość) sprowadza się do pracy; jest tylko pewną ilością uprzed­
miotowionej pracy. Jednakże praca opłacona równa się płacy
roboczej robotników, praca nieopłacona - zyskowi kapita­
listów. A zatem należy cały kapitał sprowadzić, bezpośrednio
lub pośrednio, do płacy roboczej i zysku. A może też wyko­
nuje się gdzieś taką pracę, która nie sprow adza się ani do
płacy roboczej, ani do zysku i ma na celu tylko odtworzenie
wartości zużytych w procesie produkcji, które przecież sta­
nowią warunek reprodukcji? Lecz kto wykonuje tę pracę,
skoro wszelka praca robotnika dzieli się na dwie części, z któ­
rych jedna utrzymuje jego własną zdolność produkcyjną,
druga zaś tworzy zysk z kapitału?
90
Adam Smith
[10.] Zbadanie, w jak i sposób roczny zysk i roczna
płaca robocza mogą nabywać wyprodukowane w ciągu
roku towary, które oprócz zysku i płacy roboczej
zaw ierają jeszcze capital constant f44]
[a) P r o d u c e n c i
przedmiotów
odtworzyć
w drodze
spożycia
nie
mogą
swego kapitału stałego
w y m i a n y m i ę d z y sobą]
Najpierw , aby usunąć z problemu wszelkie nie wiążące się
z tematem wątki, wspomnijmy jeszcze, co następuje. G d y ka­
pitalista część swojego zysku, swego dochodu, przekształca
w kapitał, w środki pracy i przedmioty pracy, to jedno
i drugie opłaca za pomocą tej części pracy, którą robotnik
wykonał dla niego darmo. Mamy tu do czynienia z pewną
nową ilością pracy, która stanowi ekwiwalent pewnej nowej
ilości towarów, takich mianowicie towarów, które zgodnie
ze sw oją wartością użytkową są środkami pracy oraz przed­
miotami pracy. Przypadek ten - a mianowicie wzrost capital
constant ponad jego poprzednie granice, czyli tworzenie no­
wego capital constant, przekraczającego masę kapitału, który
już istnieje i wymaga odtworzenia - dotyczy akumulacji ka­
pitału i nie nastręcza żadnych trudności. Trudności wiążą się
z problemem reprodukcji już istniejącego capital constant,
a nie z tworzeniem nowego kapitału stałego, przewyższającego
kapital, który podlega reprodukcji. Nowy kapitał stały ma
w sposób oczywisty swoje źródło w zysku i przez moment
istniał w postaci dochodu, który następnie przekształcił się
w kapitał. T a część zysku sprowadza się do dodatkowego
czasu pracy, który społeczeństwo musiałoby wydatkować
stale, również wtedy, gdyby kapitał nie istniał, aby uzyskać
do rozporządzenia fundusz rozwoju - jeśli go tak nazwać
można - fundusz, którego wymaga już sam wzrost liczby
ludności.
{D obre objaśnienie kapitału stałego, lecz tylko w tej mierze,
w jakiej dotyczy jego wartości użytkowej, znajduje się u Ram ­
saya, tamże, str. 166, gdzie pow iada się :
91
Rozdział trzeci
„Niezależnie od wielkości dochodu brutto” (np. farmera), „ilość,
którą należy wydatkować na odtworzenie tego, co zużyto pod tymi
rozlicznymi postaciami, nie może podlegać najmniejszym zmianom.
Ilość tę dopóty należy roapatrywać jako Stalą, dopóki produkcję pro­
wadzi się w poptzedniej skali” }.
T ak więc punktem wyjścia należy uczynić przede wszy­
stkim fakt następujący: tworzenie nowego kapitału stałego w odróżnieniu od reprodukcji już istniejącego capital con­
stant - ma za swe źródło zysk. Przy tym z jednej strony przyj­
muje się, że płaca robocza wystarcza tylko do reprodukcji
siły roboczej, z drugiej strony zaś, że kategoria „zysku” obej­
muje całą wartość dodatkową, gdyż chodzi tu o kapitalistę
przemysłowego, który bezpośrednio przywłaszcza sobie całą
wartość dodatkową, [niezależnie od tego], komu i gdzie
miałby następnie oddać część tej wartości.
{„Przedsiębiorca kapitalistyczny jest generalnym dystrybutorem bo­
gactwa; robotnikowi wypłaca on place, kapitaliście” (pieniężnemu)
„procent, a właścicielowi ziemskiemu rentę” (Ramsay, str. 218, 219).
N azyw ając zyskiem całą wartość dodatkow ą, rozpatrujemy
kapitalistę: 1) as the person who immediately appropriates
the whole surplus value created [jako osobę, która przy­
w łaszcza sobie bezpośrednio całą wytworzoną wartość dodat­
kową] ; 2) as the distributor of that surplus value between
himself, the moneyed capitalist, and the proprietor of the
soil [jako dystrybutora tej wartości dodatkowej, rozdzielają­
cego ją między siebie, kapitalistę pieniężnego i właściciela
gruntu]}.
ЛV II—2 7 3 1 To, że nowy capital constant pochodzi z zysku,
oznacza tylko, że zawdzięcza on swe istnienie pewnej części
pracy dodatkowej robotnika. W analogiczny sposób dzikus,
poza czasem, którego potrzebuje na polowanie, musi koniecznie
zużytkować trochę czasu na sporządzenie sobie łuku, a chłop
w warunkach patriarchalnego rolnictwa, poza czasem zużytym
na uprawę ziemi, musi poświęcić pewną ilość czasu pracy
na wykonanie większej części swych narzędzi.
Lecz tu wyłania się pytanie: kto pracuje, aby zwrócić ekwi­
92
Adam Smith
walent kapitału stałego już zużytego w procesie produkcji?
T a część pracy, w trakcie której robotnik pracuje dla siebie
samego, stanowi zwrot jego płacy roboczej lub, biorąc pod
uwagę całość produkcji, tworzy jego płacę. N atom iast jego
praca dodatkow a, praca, która tworzy zysk, stanowi czę­
ściowo fundusz konsumpcyjny kapitalistów, częściowo zaś
przekształca się w kapitał dodatkowy. Lecz z tej wartości do­
datkowej, czyli z zysku, kapitalista nie odtwarza kapitału
zużytego już w swej własnej produkcji. (G dyby tak było, war­
tość dodatkow a byłaby funduszem przeznaczonym nie do two­
rzenia nowego kapitału, lecz do zachowania kapitału sta­
r e g o * ) . W szelako praca niezbędna, tworząca płacę roboczą,
oraz praca dodatkow a, tworząca zysk, wyczerpują cały dzień
roboczy; poza tym nie pozostaje miejsca dla żadnej innej
pracy. (Ewentualna labour of superintendence [praca nad­
zoru] kapitalisty zostaje włączona w płacę roboczą. Z tego
punktu widzenia jest on pracownikiem najemnym, nie innego
kapitalisty wprawdzie, lecz swego własnego kapitału). G dzie
więc źródło, gdzie praca, która odtwarza capital constant?
T a część kapitału, którą wyłożono na płace, zostaje zwró­
cona przez nową produkcję (pomińmy pracę dodatkow ą). R o­
botnik przejada płacę, lecz dodaje tyle pracy nowej, ile starej
zużył. Jeśli zaś weźmiemy pod uwagę całą klasę robotniczą,
nie pozw alając zwodzić się [społecznym] podziałem pracy,
okaże się, że [robotnik] reprodukuje nie tylko tę sam ą w ar­
tość, lecz te same również wartości użytkowe, tak iż zależnie
od wydajności jego pracy ta sam a wartość odtwarza się w
mniejszej lub większej masie tych samych wartości użytko­
wych.
W jakimkolwiek momencie wzięlibyśmy pod uwagę spo­
łeczeństwo, przekonamy się, że we wszystkich sferach pro­
dukcji istnieje równocześnie określony capital constant, który
chociaż w bardzo rozmaitych proporcjach - jako z góry za­
łożony warunek produkcji - należy do niej raz na zawsze
i musi być jej zwracany, tak jak nasiona zwraca się ziemi.
W artość tej stałej części może wprawdzie maleć lub rosnąć
* Zdanie to, w rękopisie przekreślone, znajduje się na marginesie - Red.
93
Rozdział trzeci
zależnie od tego, czy towary, z których się owa część składa,
trzeba reprodukować taniej lub drożej. Takie zmiany wartości
nie przeszkadzają wszakże nigdy temu, aby stała część kapi­
tału, wchodząca do procesu produkcji jako jej warunek, m iała
z góry założoną wartość, która musi pojawić się na nowo w
wartości produktu. Tego rodzaju zmianę wartości samego k a­
pitału stałego można więc tutaj pominąć. We wszelkich oko­
licznościach mamy do czynienia z pewną ilością pracy mi­
nione], uprzedmiotowionej, która przenosi się na wartość pro­
duktu jako jeden z określających ją czynników. W celu wy­
raźniejszego zarysowania problemu przyjmiemy przeto, że
koszty produkcji W , a więc wartość stałej części kapitału,
także się nie zm ieniają i pozostają stałe. N ie zmienia również
sprawy fakt, że cała wartość capital constant nie przenosi
się na produkt w ciągu np. jednego roku, lecz - jak w przy­
padku capital fixe - dopiero na masę produktów wytwo­
rzonych w ciągu szeregu lat. Chodzi tu bowiem tylko o tę
część kapitału stałego, która rzeczywiście zużywa się w ciągu
roku, a więc również w ciągu roku musi być odtworzona.
Zagadnienie reprodukcji capital constant odnosi się w spo­
sób oczywisty do rozdziału o procesie reprodukcji lub o pro­
cesie cyrkulacji kapitału, co wszakże nie przeszkadza, aby
problem główny rozstrzygnąć tutaj.
JJ2741 Rozpatrzmy najpierw płacę robotnika. Otrzymuje on
więc pewną sumę pieniędzy, w której - załóżmy - uprzed­
miotowionych jest 10 godzin pracy, jeśli dla kapitalisty pra­
cuje w ciągu 12 godzin. Płaca robocza zostaje przekształcona
w środki utrzymania. Wszystkie środki utrzymania są tow a­
rami, [przy czym] zakłada się, że cena towarów równa się
ich wartości. W wartości towarów znajduje się jednak pewien
składnik, który odpow iada wartości zawartych w nich su­
rowców oraz zużytkowanych środków produkcji. Niechaj
wszystkie składniki wartości tych towarów łącznie zawierają,
podobnie jak płaca wydatkowana przez robotnika, tylko
10 godzin pracy. Załóżmy, że 2/з wartości tych towarów skła­
d ają się z wartości zawartego w nich capital constant, nato­
m iast Уз wartości składa się z pracy, która ostatecznie dopro­
w adziła produkt do stanu, w jakim zdatny jest do konsump­
94
Adam Smith
cji. Robotnik odtwarza w ten sposób za pomocą swych 10 go­
dzin pracy żywej 2/3 capital constant oraz х/з również pracy
żywej (dodanej w ciągu roku do przedmiotu). Gdyby środki
utrzymania, czyli towary, które nabywa robotnik, nie zawie­
rały żadnego capital constant, gdyby surowce do wytwarzania
tych towarów nie kosztowały nic i gdyby nie potrzeba było
żadnych narzędzi pracy, wówczas byłoby możliwe jedno
z dwojga. A lbo towary zawierałyby, jak poprzednio, 10 go­
dzin pracy - robotnik odtwarzałby więc wtedy 10 godzin pra­
cy żywej za pomocą 10 godzin pracy żywej. Albo też ta sam a
m asa wartości użytkowych, w które przekształca się jego pła­
ca i których potrzebuje do reprodukcji swej siły roboczej, ko­
sztowałaby tylko 31/з godziny pracy (nie ma narzędzi i su­
rowca, który sam byłby już produktem jakiejś pracy). W tym
przypadku praca niezbędna robotnika wyniosłaby tylko
Зг!з godziny, a jego płaca spadłaby w rzeczywistości do
3V 3 [godziny] uprzedmiotowionego czasu pracy.
Załóżmy, że towarem jest płótno; 12 łokci (nie chodzi tu,
rzecz jasna, o rzeczywistą cenę) = 36 szyi., czyli 1 f. szt.
16 szył. Niechaj 1/з tej sumy stanowi pracę dodaną, а 2/з
przypadają na surowiec (przędzę) i zużycie maszyn. Niechaj
niezbędny czas pracy wynosi 10 godzin; czas pracy dodatko­
wej równa się przeto 2 godzinom. G odzina pracy wyrażona
w pieniądzu niechaj wynosi 1 szyi. W tym przypadku 12 go­
dzin pracy = 12 szyi., płaca robocza = 10 szyi., zysk =
= 2 szyi. Załóżmy, że całą płacę i zysk, wynoszące łącznie
12 szyi., a więc całkowitą wartość dodaną do surowca i ma­
szyn, całą ilość nowego czasu pracy, która została uprzedmio­
towiona w procesie przekształcania przędzy w płótno, robot­
nik i kapitalista wydatkowali tylko na płótno jako dobro kon­
sumpcyjne. (A jest możliwe, że następnie w ydatkują więcej
niż jeden dzień roboczy na swój własny produkt). Łokieć
płótna kosztuje 3 szyi. Z a 12 szyi. robotnik razem z kapitali­
stą mogą nabyć, licząc łącznie płacę i zysk, tylko 4 łokcie
płótna. W tych 4 łokciach płótna zawiera się 12 godzin pracy,
z czego jednak tylko 4 godziny reprezentują pracę nowo d o ­
daną, a 8 godzin pracę zrealizowaną w capital constant. Z a
12 godzin pracy płaca i zysk łącznie nabywają tylko Уз swego
95
Rozdział irzeci
produktu całkowitego, gdyż 2/з tego produktu stanowią capi­
tal constant. 12 godzin pracy dzieli się na 4 + 8, z czego
4 godziny odtw arzają same siebie, 8 godzin natomiast odtwa­
rza taką pracę, która - niezależnie od pracy dołączonej w pro­
cesie tkania - weszła do tego procesu już w formie uprzed­
miotowionej, pod postacią przędzy i maszyn.
Jeśli więc idzie o tę część produktu, czyli towaru, którą wy­
mienia się na płacę roboczą i zysk, czyli inaczej mówiąc, któ­
rą nabywa się za nie w celu spożycia (bądź w jakimkolwiek
innym celu, nawet do reprodukcji, gdyż cel, w jakim nabywa­
ny jest towar, nie zmienia istoty sprawy), jasne jest, że część
wartości produktu, utworzona przez capital constant, opłaco­
na zostaje z funduszu pracy nowo dodanej, który dzieli się
na płacę i zysk. Ja k a ilość capital constant, a jaka pracy do­
danej w ostatnim procesie produkcji zostaje nabyta łącznie
przez płacę i zysk, w jakich proporcjach opłaca się pracę do­
daną w ostatniej fazie produkcji, a w jakich pracę zrealizo­
w aną w capital constant - wszystko to zależy od pierwot­
nych proporcji, w jakich czynniki te weszły do gotowych to­
warów w charakterze składników wartości. D la uproszczenia
zakładam y stosunek 2/з pracy zrealizowanej w [kapitale] sta­
łym do Уз pracy nowo dodanej.
||275| ‘W związku z powyższym stają się jasne dwa punkty:
Po pierwsze. Stosunek, który założyliśmy dla płótna, tj. dla
przypadku, gdy robotnik i kapitalista realizują płacę i zysk
w wyprodukowanych przez siebie towarach, czyli nabywają
pewną część swego własnego produktu - stosunek ten pozo­
staje bez zmian, jeśli tę sam ą sumę wartości wyłożą oni na
inne produkty. Zgodnie z założeniem, w m y^ którego każdy
tow ar zawiera 2/з capital constant i Уз pracy dodanej w ostat­
niej fazie produkcji, płaca i zysk łącznie mogą nabyć zawsze
tylko Уз produktu. 12 godzin czasu pracy = 4 łokciom płót­
na. G d y się te 4 łokcie płótna zamienia na pieniądze, istnieją
w postaci 12 szyi. G dy zaś te 12 szyi. przekształca się z kolei
nie w płótno, lecz w inny towar - nabywa się towary o warto­
ści równej 12 godzinom pracy, z czego 4 godziny reprezentują
pracę nowo dodaną, a 8 godzin pracę uprzedmiotowioną w ca­
pital constant. Stosunek ten jest więc powszechny, przy zało­
96
Adam Smith
żeniu, że w innych towarach utrzymują się, jak w płótnie, te
same pierwotne proporcje między pracą nowo dodaną a pracą
uprzedmiotowioną w capital constant.
Po drugie. Jeżeli nowo dodana w ciągu dnia praca =
= 12 godzinom, to z tych 12 godzin tylko 4 godziny odtw a­
rzają same siebie, tj. pracę żywą dodaną na nowo, natomiast
8 godzin opłaca pracę uprzedmiotowioną w capital constant.
K to jednak opłaca 8 godzin pracy żywej, których nie odtw a­
rza sam a praca żywa? O płaca je właśnie tych 8 godzin pracy
uprzedmiotowionej zawartych w capital constant, które zosta­
ją wymienione na 8 godzin pracy żywej.
N ie ulega więc żadnej wątpliwości, że gdy chodzi o tę część
gotowego towaru, którą zakupuje się w zamian za sumę cał­
kowitą płac i zysków - przedstawiających łącznie tylko całko­
witą ilość pracy dodanej na nowo do capital constant - to
wszystkie jej elementy zostają odtworzone; zarówno zawarta
w niej praca nowo dodana, jak i ta ilość pracy, którą zawiera
capital constant. D alej, nie ulega żadnej wątpliwości, że praca
zawarta w capital constant uzyskuje tu swój ekwiwalent z fun­
duszu pracy żywej, dołączonej do niej w ostatnim stadium
produkcji.
Lecz teraz następują trudności. Produkt całkowity dwuna­
sogodzinnej pracy tkacza - a różni się on zasadniczo od tego
produktu, który ta praca wytworzyła sam a - równa się 12 łok­
ciom płótna o wartości 36 godzin pracy, czyli 36 szyi. Płaca
i zysk łącznie, czyli całkowity czas roboczy równający się
12 godzinom, mogą jednak odkupić z tych 36 godzin pracy
tylko godzin 12, czyli z produktu całkowitego tylko 4 łokcie
i ani kaw ałka więcej. Co stanie się z pozostałymi 8 łokciami?
(Forcadc, Proudhon [451) *.
Zauważmy przede wszystkim, że 8 łokci reprezentuje tylko
wyłożony capital constant. Ten jednak przybrał przekształco­
ną formę wartości użytkowej. N ie istnieje już w postaci przę­
dzy, krosna tkackiego itd., lecz w postaci nowego produktu,
płótna. Te 8 łokci płótna, tak samo jak 4 pozostałe, nabyte
przez płacę i zysk, zawiera, zgodnie ze swą wartością, Уз pra* W rękopisie oba nazwiska napisane są ołówkiem - Red.
7 - M arks, Engels - D zieła t. 26
97
R o z d z ia ł trzeci
су dodanej w procesie tkackim i 2/3 pracy minionej, uprzed­
miotowionej w capital constant. Lecz jeśli poprzednio, przy
4 łokciach, Уз pracy nowo dodanej pokrywała zaw artą
w 4 łokciach pracę tkacza, a więc sam a siebie, natomiast 2/з
pracy tkacza pokrywały zawarty w 4 łokciach capital constant,
to teraz odwrotnie - 2/3 capital constant pokrywają zawarty
w 8 łokciach płótna capital constant, а Уз capital constant
pokrywa zaw artą w nich pracę nowo dodaną.
Cóż stanie się teraz z owymi 8 łokciami płótna, na które
przeniosła się w ciągu dw unasogodzinnej pracy tkackiej war­
tość całego capital constant wyłożonego na produkcję, zacho­
wana obecnie w formie produktu przeznaczonego do bezpo­
średniej, osobistej (nie przemysłowej) konsumpcji?
Owych 8 łokci należy do kapitalisty. Gdyby zechciał je sam
skonsumować, tak jak 2/3 łokcia przedstawiające jego ||276|
zysk, nie mógłby odtworzyć wartości capital constant uczestni­
czącego w dwunastogodzinnym procesie tkackim ; i w ogóle w tej mierze, w jakiej chodzi o kapitał uczestniczący w dwu­
nastogodzinnym procesie tkania - nie mógłby dłużej funkcjo­
nować jako kapitalista. Sprzedaje zatem owe 8 łokci płótna,
przekształcając je w pieniądze na sumę 24 szyi., czyli w 24 go­
dziny pracy. Tutaj jednakże napotykamy trudność. Komu je
sprzedaje? W czyje pieniądze je przekształca? Lecz do tego
powrócimy za chwilę. Przyjrzyjmy się wpierw dalszemu prze­
biegowi procesu.
Skoro tylko kapitalista przekształcił w pieniądze, sprzedał,
sprowadził do formy wartości wymiennej 8 łokci płótna, tj. tę
część wartości swego produktu, która równa się wyłożonemu
przezeń capital constant, nabywa znowu towary tego samego
rodzaju (z uwagi na wartość użytkową), co te, z których skła­
dał się pierwotnie jego capital constant. N abyw a przędzę,
krosna tkackie etc., rozdzielając 24 szyi. na zakup surowca
i środków produkcji w takich proporcjach, jakich wymaga
produkcja nowej partii płótna.
Jego capital constant zastępują zatem - z uwagi na wartość
użytkową - nowe produkty tej samej pracy, co te, z których
składał się pierwotnie. K apitalista odtworzył kapitał stały.
Lecz nowa przędza, krosna tkackie etc. składają się również
98
Adam Smith
(zgodnie z założeniem) w 2/з z capital constant i w Уз z no­
wo dodanej pracy. T ak więc gdy pierwsze 4 łokcie płótna
(praca nowo dodana i capital constant) zostały opłacone wy­
łącznie przez pracę nowo dodaną, to 8 łokci płótna zostaje
odtworzonych przez nowo wyprodukowane odpowiednie ele­
menty produkcji, które same składają się częściowo z pracy
nowo dodanej, a częściowo z kapitału stałego. W ydaje się
przeto, że przynajmniej jedna część kapitału stałego wymienia
się na kapitał stały w innej formie. Odtworzenie produktów
jest możliwe, gdyż równocześnie z przeróbką przędzy na płót­
no, len przetwarza się na przędzę, a nasiona lnu na len
i w miarę jak zużywają się krosna tkackie, wytwarza się no­
we krosna, a kiedy te są wytwarzane, dostarcza się znów
drewna i żelaza. Równocześnie z procesem wytwarzania ele­
mentów w jednej sferze produkcji przebiega proces ich prze­
róbki w innej sferze. W szelako we wszystkich tych równocze­
snych procesach produkcji, chociaż każdy z nich stanowi wyż­
szą fazę [wytwarzania] produktu, zużytkowuje się równocze­
śnie capital constant w rozmaitych proporcjach.
Wartość gotowego produktu, płótna, dzieli się zatem na
dwie części, z których jedna odkupuje wykonywane równo­
cześnie elementy capital constant, a druga zostaje wyłożona
na środki spożycia. D la uproszczenia abstrahuje się tutaj cał­
kowicie od powtórnego przekształcenia części zysku w kapi­
tał; zgodnie z tym przyjmuje się, podobnie jak w całej tej
analizie, że płaca i zysk, tj. suma pracy dodanej do capital
constant, spożyta zostaje jako dochód.
Pozostaje tylko pytanie: kto kupuje tę część produktu cał­
kowitego, której wartość służy do nabycia wytworzonych tym­
czasem na nowo elementów capital constant? K to nabywa
8 łokci płótna? Załóżmy, aby uniemożliwić wszelkie faux
fuyants [wykręty], że jest to gatunek płótna przeznaczony spe­
cjalnie do konsumpcji indywidualnej, a nie do konsumpcji
przemysłowej, jak np. płótno żaglowe. Należy tu również
pominąć całkowicie wszelkie przejściowe operacje handlowe,
o ile m ają charakter czysto pośredniczący. N p. jeśli 8 łokci
płótna sprzedanych pewnemu kupcowi przeszło przez ręce nie
jednego, ale dwudziestu kupców, i jeśli dwadzieścia razy
99
Rozdział trzeci
kupowano je i sprzedawano, to za dwudziestym razem kupiec
musiał je sprzedać rzeczywistemu konsumentowi, który w ten
sposób rzeczywiście opłacił producenta bądź ostatniego, dwu­
dziestego kupca, który wobec konsumenta reprezentował
pierwszego kupca, tj. rzeczywistego producenta. Przejściowe
operacje handlowe odraczają definitywną transakcję lub, jeśli
kto woli, pośredniczą w niej, nie wyjaśniając jednakże [jej]
charakteru. Problem bowiem pozostaje ten sam zarówno wte­
dy, gdy zapytamy, kto nabywa 8 łokci płótna od fabrykanta
płótna, jak i wtedy, ||277 | gdy zapytamy, kto nabywa je od
dwudziestego kupca, w którego ręce dostały się po przebyciu
szeregu ćchanges [aktów wymiennych].
Tych 8 łokci płótna musi przejść do funduszu spożycia, po­
dobnie jak pierwsze 4 łokcie. Znaczy to, że można je opłacić
tylko z płacy roboczej i zysku, gdyż są to jedyne źródła do­
chodu producentów, którzy tutaj sami figurują tylko jako kon­
sumenci. 8 łokci płótna zawiera 24 godziny pracy. Załóżmy
przeto (przyjmując 12 godzin pracy za ogólnie obowiązujący
dzień roboczy), że robotnik i kapitalista w dwóch innych
branżach w ydają swą całkowitą płacę oraz zysk na płótno,
podobnie jak uczynili to [z] całym swym dniem roboczym
robotnik i kapitalista w przemyśle tkackim (robotnik - sprze­
dając swoich 10 godzin, kapitalista - 2 godziny, odpow iada­
jące wartości dodatkowej zarobionej na swoim robotniku, tzn.
na 10 godzinach). W tym przypadku producent płótna sprze­
dałby 8 łokci, odtw arzając w ten sposób wartość swego capi­
tal constant przypadającą na 12 łokci, i mógłby ją znowu
wyłożyć na określone towary, z których składa się capital
constant, gdyż te znajdujące się na rynku towary: przędza,
krosna tkackie etc., zostały wytworzone w tym samym czasie,
kiedy przędzę i krosno tkackie przetwarzano na płótno. Wy­
tworzenie przędzy i krosna tkackiego jako produktów, równo­
czesne w stosunku do tego procesu produkcji, z którego nie
wychodzą one w postaci [gotowych] produktów, lecz do któ­
rego wchodzą jako produkty, wyjaśnia, w jaki sposób część
wartości płótna, równa wartości zawartego w nim obrobione­
go materiału, krosna tkackiego itd., może być na nowo prze­
kształcona w przędzę, krosno tkackie itd. Gdyby produkcja
100
Adam Smith
składników płótna nie postępowała równocześnie z produkcją
samego płótna, to 8 łokci płótna - nawet wtedy, gdyby je
sprzedano i przekształcono w pieniądze - nie mogłoby z po­
staci pieniężnej przekształcić się na powrót w stałe elementy
płótna. Jak to się np. dzieje obecnie, w następstwie amery­
kańskiej wojny domowej z [yarn] przędzą lub cloth [tkaniną
bawełnianą] fabrykantów bawełny. Sam a sprzedaż ich pro­
duktu nie zapewnia im powrotnego przekształcenia, gdyż na
rynku nie ma [cotton] bawełny *.
Z drugiej strony jednakże, choć na rynku jest nowa przę­
dza, krosno itd., a zatem produkcja nowej przędzy, nowego
krosna odbywała się w tym samym czasie, gdy gotowa przę­
dza i gotowe krosno były przekształcane w płótno, to pomimo
równoczesności procesów produkcji przędzy i krosna oraz
płótna, owych 8 łokci nie może przekształcić się na powrót
w materialne elementy capital constant potrzebnego w pro­
cesie tkackim, zanim się ich nie sprzeda i nie przekształci
w pieniądz. T ak więc ciągła produkcja rzeczowych elementów
płótna, przebiegająca równolegle z produkcją samego płótna,
dopóty nie wyjaśnia nam jeszcze reprodukcji capital constant,
dopóki nie wiemy, skąd bierze się fundusz potrzebny na za­
kup 8 łokci płótna, na przywrócenie im formy pieniądza, sa­
moistnej wartości wymiennej.
Aby rozwiązać tę ostatnią trudność, założyliśmy, że В i C,
przez co rozumiemy, powiedzmy, szewca i rzeźnika, wydatko­
wali całkowitą sumę swych płac i zysków, a więc 24 godziny
pracy, które m ają do dyspozycji, tylko na płótno. W ten spo­
sób wraz z A , czyli tkaczem, wydobyliśmy się z ambarasu.
T ak więc 12 łokci płótna, w których zrealizowano 36 godzin
pracy, czyli cały produkt tkacza został odtworzony wyłącznie
przez płace i zyski, tj. przez całą sumę czasu pracy nowo do­
danej do capital constant w sferach produkcji А , В i C. Cały
czas pracy zawarty w płótnie, zarówno ten, który istniał już
wcześniej w jego capital constant, jak i nowo dodany w pro­
cesie tkackim, został wymieniony na czas pracy, który nie
* D w a ostatnie zdania znajdują się w rękopisie na m arginesie;
wskazówką M arksa miały być wstawiane w powyższe miejsce - Red.
zgodnie zc
101
Rozdział trzeci
istniał dawniej w postaci capital constant w żadnej sferze
produkcji, lecz w ostatniej instancji dodany został równocze­
śnie we wszystkich trzech sferach produkcji, А , В i C, do ca­
pital constant.
Jeśli więc w dalszym ciągu byłoby fałszywe twierdzenie, że
pierwotna wartość płótna sprowadza się tylko do plac i zy­
sków - gdyż sprowadza się ona raczej do wartości = sumie
płac i zysków ,. = 12 godzinom pracy tkacza i 24 godzinom
pracy, które przędza, krosno tkackie, krótko m ówiąc: capital
constant, zawierały niezależnie od procesu tkania - to prze­
ciwnie, słuszne byłoby powiedzenie, że ekwiwalent 12 łokci
płótna, 36 szyi., za które je sprzedano, sprowadza się wyłącz­
nie do płac i zysków, a zatem nie tylko praca tkacza, lecz tak­
że praca zaw arta w przędzy i krośnie tkackim zostaje odtwo­
rzona wyłącznie przez pracę nowo dodaną, a mianowicie
przez 12 godzin pracy w A , 12 godzin w В i 12 godzin w C.
W artość sprzedanego towaru dzieli się |)278| ni pracę no­
wo dodaną (zysk i płacę) oraz pracę minioną (wartość rapital
constant): taka jest wartość [dla] sprzedawcy (in fact [war­
tość] towaru). N atom iast wartość nabywająca ten towar, ekwi­
walent, który nabywca daje sprzedawcy, sprowadza się wy­
łącznie do pracy nowo dodanej, do płac i zysków. Ponieważ
jednak każdy towar, zanim zostanie sprzedany, jest towarem
przeznaczonym na sprzedaż i przekształca się w pieniądz
w drodze prostej zmiany form, to wszelki towar występujący
w charakterze towaru sprzedawanego powinien by się składać
2 innych elementów wartości niż towar występujący w cha­
rakterze towaru nabywającego (w charakterze pieniądza), co
jest niedorzeczne. D alej: praca wykonana przez społeczeństwo,
w ciągu np. jednego roku, pokrywałaby nie tylko siebie sa­
mą - tak że gdyby całą masę towarową podzielić na dwie
równe części, to jedna połowa pracy rocznej tworzyłaby ekwi­
walent dla drugiej połowy - lecz ta Vs część pracy, która
stanowi bieżącą pracę roczną w pracy całkowitej zawartej
w produkcie rocznym, pokrywałaby sh pracy, byłaby więc
równa wielkości trzykrotnie większej od siebie. T o jest jeszcze
bardziej niedorzeczne.
W powyższym przykładzie trudność została shifted [prze­
102
Adam Smith
sunięta], przemieściliśmy ją z A do В i C. O d tego się ona
jednak nie uprościła, lecz jeszcze wzrosła. Po pierwsze,
w przypadku A mieliśmy pewne wyjście: mianowicie 4 łokcie
płótna, zawierające tyle czasu pracy, ile dodano do przędzy,
a więc sumę płac i zysków w A , konsumuje się w postaci sa­
mego płótna, czyli produktu własnej pracy. Okoliczność ta nie
zachodzi w przypadku В i C, gdyż obie te sfery sumę doda­
nego przez siebie czasu pracy, czyli sumę płac i zysków, kon­
sumują w produkcie sfery A , w postaci płótna, a więc nie
w postaci produktów В lub C. M ają zatem do sprzedania nic
tylko tę część swego produktu, która przedstawia 24 godziny
pracy tkwiące w capital constant, lecz także tę część pro­
duktu, która reprezentuje 12 godzin czasu pracy nowo doda­
nej do capital constant. В musi sprzedać 36 godzin pracy, nie
zaś tylko 24, jak A. To samo, co dotyczy B , dotyczy również
C. Po drugie, aby sprzedać capital constant sfery A , znaleźć
dlań nabywcę i przekształcić go w pieniądz, potrzeba nam
całej pracy dodanej ostatnio nie tylko w sferze B , lecz także
w C. Po trzecie, В i С nie mogą sprzedać A żadnej części
swego własnego produktu, gdyż cała część A, która sprowa­
dza się do dochodów, została już w samej sferze A wydatko­
wana przez producentów. N ie m ogą również za pośredni­
ctwem żadnej części swego własnego produktu odtworzyć sta­
łej części A , gdyż zgodnie z założeniem ich produkty nie sta­
nowią dla A elementów produkcji, lecz są towarami, które
wchodzą do indywidualnej konsumpcji. Trudności piętrzą się
z każdym dalszym krokiem.
Płace i zyski A , czyli 12 godzin pracy dodanej w A , miały
skonsumować Уз własnego produktu A , aby 36 godzin, które
zawiera produkt A (mianowicie 2/з> czyli 24 godziny w capi­
tal constant, а Уз, czyli 12 godzin w pracy nowo dodanej),
wymienić wyłącznie na pracę dodaną do capital constant. Po­
zostałe 2/з produktu całkowitego = 24 godzinom reprezento­
wały wartość zawartą w capital constant. W artość tę wymie­
niono na łączną sumę płac i zysków, czyli na pracę nowo do­
daną w В i C. Jednakże aby В i С mogły nabyć płótno za
pośrednictwem tkwiących w ich produktach 24 godzin, które
sprow adzają się do płacy [i zysku], muszą sprzedać te 24 go103
Rozdział trzeci
dżiny pod postacią swych własnych produktów. Oprócz tego
muszą pod postacią swych produktów sprzedać 48 godzin, aby
odtworzyć capital constant. W ten sposób w ypada im sprze­
dać produkty В i С o łącznej sumie 72 godzin w zamian za
łączną sumę zysku i płacy innych sfer, D , E etc.; a mianowicie
(zakładając, że normalny dzień roboczy trwa 12 godzin)
w produktach В i С ||279| musi zrealizować się 12 godzin X
X 6 ( — 72), czyli praca dodana w 6 innych sferach produk­
cji, a więc zysk i płaca, czyli suma pracy dodanej do od p o­
wiedniego capital constant w sferach D , E , F , G , H , l.
W tych okolicznościach wartość produktu całkowitego В +
+ С zostałaby opłacona wyłącznie przez pracę nowo dodaną,
a więc przez sumę płac i zysków w sferach D , E , F , G , H , I.
Lecz teraz trzeba byłoby gdzieś sprzedać produkt całkowity
wytworzony w tych właśnie 6 sferach (gdyż producenci nie
spożyliby żadnej części swoich produktów, skoro już uplaso­
w ali wszystkie swoje dochody w produktach В i C), i [w re­
zultacie] nie byłoby możliwości zrealizowania żadnej części
owego produktu w przedziałach tychże sfer produkcji. W ten
sposób otrzymujemy już produkt złożony z 6 X 36 godzin
pracy = 216, z czego 144 przypada na capital constant, a 72
(6 X 12) na pracę nowo dodaną. Aby w analogiczny sposób
przekształcić produkty sfery D etc. znowu w płacę i zysk, tj.
w pracę nowo dodaną, trzeba by całą pracę dodaną na nowo
w 18 sferach K ’- K 18, tj. sumę całkowitą płac i zysków osiąg­
niętych w tych 18 sferach, wyłożyć w pełni na produkty sfer
D , E , F, G , H , I. Owe 18 sfer К * - К 18 miałyby do sprzeda­
nia - gdyż same nie spożyłyby żadnej części swego produktu,
w ydatkując swe własńe dochody w 6 sferach D - I - 18 X 36
godzin pracy, czyli 648 godzin pracy, z czego 18 X 12, czyli
216 godzin pracy nowo dodanej i 432 pracy zawartej w ca­
pital constant. Aby więc produkt całkowity K l- K ts sprow a­
dzić do pracy dodanej, czyli sumy płac i zysków, w innych
sferach, potrzebna byłaby praca dodana sfer L '- I J A; miano­
wicie 12 X 54 = 648 godzin pracy. Sfery L '- L si w celu wy­
miany swego produktu całkowitego = 1944 (z czego 648 =
= 12 X 54 wynosi praca nowo dodana, a 1296 godzin praca
zaw arta w capital constant) na pracę nowo dodaną m usia­
104
Adam Smith
łyby wchłonąć pracę nowo dodaną ze sfer М г- М ш , gdyż
162 X 12 = 1944; te ostatnie ze swej strony - pracę nowo
dodaną ze sfer N '- N m itd.
To właśnie jest ów piękny ruch postępowy in infinitum,
w który zostajemy wciągnięci, przy założeniu, że wszystkie
produkty sprow adzają się do płacy i zysku, czyli do pracy
nowo dodanej, i że nie tylko praca dodana do towaru, lecz
także capital constant zawarty w tym towarze muszą być
opłacone przez pracę nowo dodaną w innej sferze produkcji.
Aby zawarty w produkcie A czas pracy, 36 godzin (w Уз
praca nowo dodana, a w 2/з capital constant), sprowadzić do
pracy nowo dodanej, tj. dopuścić, że opłacają go wyłącznie
płace i zyski, przyjęliśmy przede wszystkim, że sami produ­
cenci ze sfery A spożywają lub kupują, co na jedno wychodzi,
Уз produktu (której wartość równa się sumie płąc i zysków).
Tok rozumowania był następujący [47]:
1. Sfera produkcji A. Produkt = 36 godzinom pracy. C api­
tal constant = 24 godzinom pracy. D odane godziny pracy =
= 12. Shareholders [udziałowcy] tych 12 godzin, salaire
i profit, robotnik i kapitalista skonsumowali Уз produktu. Po­
zostaje do sprzedaży 2/з produktu A , równe 24 godzinom
pracy, zawartym w capital constant
2. Sfera produkcji
Produkt = 72 godzinom pracy,
z czego 24 przypada na pracę dodaną, a 48 na capital con­
stant. N abyw ają za to [za 24 godziny pracy] te 2/3 produktu
A , które odtw arzają wartość capital constant A . Jednakże
m ają teraz do sprzedania 72 godziny pracy, z których składa
się wartość ich produktu całkowitego.
3. Sfera produkcji O - C e. Produkt = 216 godzinom pracy,
z czego 12 godziny pracy dodanej (płaca i zysk). N abyw ają
za to cały produkt В ‘- В 2. M ają jednak obecnie do sprzedania
216, z czego 144 - capital constant.
||280| 4. Sfera produkcji D * - D 18. Produkt = 648 godzi­
nom pracy, z czego 216 pracy dodanej i 432 - capital con­
stant. Z a pracę dodaną nabywają produkt całkowity ze sfery
produkcji O - C 6 = 216. M ają jednak do sprzedania 648.
5.
Sfera produkcji E 1- E ii. Produkt — 1944 godzinom pra­
cy; 648 - praca dodana i 1296 - capital constant. N abyw ają
105
Rozdział trzeci
produkt całkowity ze sfery produkcji D 1- D 1S. Lecz m ają do
sprzedania 1944.
6. Sfera produkcji
lfi2. Produkt == 5832, z czego 1944 praca dodana i 3888 - capital constant. N abyw ają za 1944 pro­
dukt Е г- Е м. M ają do sprzedania 5832.
7. Sfera produkcji G '- G m .
D la uproszczenia przyjęto w każdej sferze produkcji jeden
tylko dwunastogodzinny dzień roboczy, który dzieli się po­
między kapitalistę i robotnika. Zwiększenie liczby dni robo­
czych nie rozwiązywałoby zagadnienia, lecz niepotrzebnie by je
komplikowało.
Ażeby więc lepiej uzmysłowić sobie prawo wyrażone w tym
szeregu:
1. A. Produkt = 36 godzinom. Capital constant = 24 go­
dzinom. Sum a plac i zysków, czyli pracy nowo dodanej =
= 12 godzinom. T e ostatnie zostają spożyte przez pracę i ka­
pitał pod postacią produktu samej sfery A.
Podlegający sprzedaży produkt A = swemu capital con­
stant = 24 godzinom.
2. В '- В 2. Potrzeba nam tutaj 2 dni roboczych, a więc
2 sfer produkcji, aby opłacić 24 godziny A.
Produkt = 2 X 36, czyli 72 godzinom, z czego 24 godziny
praca, a 48 - capital constant.
Podlegający sprzedaży produkt B 1 i S 2 = 72 godzinom pra­
cy; ani jedna jego część nie zostaje spożyta we własnej sferze.
6. O - C *. Potrzeba nam tutaj 6 dni roboczych, gdyż 72 =
= 12 X 6, a cały produkt B l~ B 2 powinien być spożyty przez
pracę dodaną w C - C 6. Produkt = 6 X 3 6 = 2 16 godzinom
pracy, z czego 72 praca nowo dodana, a 144 - capital con­
stant.
18. D '- D 18. Potrzeba nam tutaj 18 dni roboczych, ponieważ
216 = 12 X 18, a zatem gdy na jeden dzień roboczy przy­
p ad a 2/з capital constant, to produkt całkowity wynosi 18 X
X 36 = 648. (Capital constant = 432).
ltd.
Postawione na początku [każdego akapitu] cyfry 1, 2 [itd.]
oznaczają dni robocze bądź rozmaite prace w różnych sferach
106
Adam Smith
produkcji, gdyż dla każdej sfery przyjmujemy jeden dzień ro­
boczy.
A więc: 1. A. Produkt - M godzin. Praca dodana - 12 go­
dzin. Produkt podlegający sprzedaży (capital constant) =
= 24 godzinom.
Lub też:
1. A. Produkt podlegający sprzedaży, czyli capital con­
stant = 24 godzinom. Produkt całkowity - 36 godzin. Praca
dodana - 1 2 godzin. Spożyto ją wewnątrz sam ej sfery A.
2. B X~ B 2. Z a pomocą pracy dodanej zakupuje 24 godziny A.
C apital constant - 48 godzin. Produkt całkowity - 72 go­
dziny.
6. Ć^-C6. Zakupuje za pomocą pracy dodanej 72 godziny
B !- B 2 ( = 12 X 6). Capital constant - 144, produkt całkowi­
ty = 216 etc.
||2811 A więc:
1. A. Produkt — 3 dniom roboczym (36 godzinom). 12 go­
dzin pracy dodanej. 24 godziny capital constant.
2. В 1-2. [Produkt] = 2 X 3 = 6 dni roboczych (72 godzi­
ny). Praca dodana = 12 X 2 = 24 godziny. Capital con­
stant = 48 = 2 X 24 godziny.
6.
C 1—e. Prod[ukt] = 3 X 6 dni roboczych = 3 X 72 go­
dziny = 216 godzinom pracy. Praca dodana = 6 X 12 =
= 72 godziny pracy. Capital constant = 2 X 72 = 144.
18. D 1—1S. Produkt = 3 X 3 X 6 dni roboczych = 3 X 18
dni roboczych = 54 dniom roboczym = 648 godzinom pracy.
Praca dodana = 12 X 18 = 216. (C ap ital constant) = 432
godzinom pracy.
54. f i 1-54. Produkt = 3 X 54 dni robocze = 162 dniom
roboczym = 1944 godzinom pracy. Praca dodana = 54 dniom
roboczym = 648 godzinom pracy, a capital constant = 1296.
162. F 1—162. Produkt = 3 X 162 dni robocze ( = 486) =
= 5832 godzinom pracy, z czego 162 dni robocze, czyli 1944
godziny pracy, to praca dodana, a 3888 godzin - capital con­
stant.
486. G ł—4se. Produkt = 3 X 486 dni roboczych, z czego na
pracę dodaną - 486 dni roboczych, czyli 5832 godziny pracy,
a na capital constant - 11 664. Etc.
107
Rozdział trzeci
Otrzymalibyśmy już tutaj przyzwoitą sumę złożoną z 1 +
+ 2 + 6 + 1 8 + 54 + 1 6 2 + 486 rozmaitych dni roboczych
w różnych sferach produkcji, łącznie w 729 rozmaitych sfe­
rach produkcji, co [zakłada] już poważnie Zróżnicowane spo­
łeczeństwo.
Aby z produktu całkowitego sfery A (gdzie do capital con­
stant równego 2 dniom roboczym dodaje się tylko 12 godzin
pracy stanowiących 1 dzień roboczy, a salaire i profit spoży­
w ają swój własny produkt) sprzedać tylko kapitał stały płożo­
ny z 24 godzin - i to sprzedać znów wyłącznie w zamian za
pracę nowo dodaną, sprowadzoną do płac i zysku - potrzeba
2 dni roboczych w В 1 i В 2. T e jednak wym agają z kolei ka­
pitału stałego równego 4 dniom roboczym, tak że produkt cał­
kowity B l~~2 — 6 dniom roboczym. Te ostatnie muszą być
sprzedane w całości, gdyż odtąd zakłada się, że każda następ­
na sfera w ykłada tylko płace i zyski na produkt sfery po­
przedniej, a nie konsumuje nic ze swego własnego produktu.
D o odtworzenia tych 6 dni roboczych produktu
2 potrzeba
6 dni roboczych, te jednak zakładają capital constant złożony
z 12 dni roboczych. Stąd produkt całkowity sfery CI—8 —
= 18 dniom roboczym. Aby praca mogła je odtworzyć, po­
trzeba 18 dni roboczych D 1—ł8, które jednak zakładają kapitał
stały wielkości 36 dni roboczych, a więc produkt = 54 dniom
roboczym. D o odtworzenia ich niezbędne są 54 dni robocze,
f i 1-54, które zakładają kapitał stały wielkości 108. Produkt =
= 162 dniom roboczym. Wreszcie, aby to odtworzyć, potrze­
ba 162 dni roboczych, które jednak zakładają kapitał stały
wielkości 324 dni roboczych, a zatem produkt całkowity wiel­
kości 486 dni roboczych, tj. f 1—le2. N a koniec, aby odtworzyć
produkt sfery F 1—le2, potrzeba 486 dni roboczych (G l~~m ),
które jednak zakładają kapitał stały wielkości 972 dni robo­
czych. A więc produkt całkowity sfery G 1-486 = 972 +
+ 486 = 1458 dniom roboczym.
Teraz załóżmy, że w. przypadku sfery G osiągnęliśmy kres
tego shifting [przesuw ania]; kontynuując JJ282 | nasz ruch po­
stępowy, dotarlibyśmy w każdym społeczeństwie wnet do koń­
ca. Ja k obecnie przedstawia się spraw a? Mamy produkt, który
zawiera 1458 dni roboczych, z czego 486 stanowi praca nowo
108
\
\
Adam Smith
N
dodana, a 972 p rac^zrealizow an a w capital constant. Owe
486 dni roboczych możną obecnie wydatkować w poprzedniej
sferze F 1- / 71®2. Lecz za ccKmają być zakupione 972 dni robo­
cze zawarte w capital constant? Poza G 489 nie ma już żadnej
nowej sfery produkcji, a więc i .żadnej nowej sfery wymiany.
Ze sferami leżącymi poza obrębem sfery G m , z wyjątkiem
sfery p 1- p 162t nie ma już co wymieniać. Również zawarte w so­
bie plącę i zysk wydatkowała sfera
m aż do ostatniego
centyma w sferze F 1—m . T ak więc nie można sprzedać 972 dni
roboczych zrealizowanych w produkcie całkowitym sfery
ę i —486 j równych wartości zawartego w nim capital constant.
N a nic przeto nie przydało się, że powstałą trudność - 8 łokci
płótna sfery A , czyli te 24 godziny pracy, te 2 dni robocze,
które reprezentują w jej produkcie wartość capital constant odsunęliśmy o prawie 800 gałęzi produkcji.
N ie przyda się na nic wmawianie sobie, że rachunek wy­
padłby inaczej, gdyby sfera A nie w ykładała całego swego zy­
sku i płacy na płótno, lecz pewną część z tego lokowała w pro­
duktach sfer В i C. Godziny pracy dodanej zawarte w А , В
i С stanowią granicę wydatków i mogą zawładnąć tylko rów­
nym sobie czasem pracy. Jeśli Zakupią więcej jednego produk­
tu, to zakupią mniej innego. Przypuszczenie takie mogłoby je­
dynie pogmatwać rachunek, lecz w żaden sposób nie zmieni­
łoby wyników. Que faire done [Cóż zatem czynić] ?
W powyższym rachunku znajdujemy:
Capital
D ni
Praca
robocze dodana constant
Produkt
A
В
С
D
E
F
O gółem
=
3
i
=
6
2
2
4
=
18
6
=
=
=
54
162
486
18
54
162
12
36
108
324
729
243
486
(sfera A konsumuje sama Уз pro­
duktu A). Gdyby w tym rachunku
ostatnie 324 dni robocze (kapitał
stały [sfery F]) .równały się temu
capital constant, który rolnik od­
twarza sobie sam, który potrąca ze
swego produktu i zwraca ziemi,
temu zatem kapitałowi, którego nie
może opłacać nowa praca - wów­
czas rachunek zgodziłby - się. Lecz
zagadka byłaby rozwiązana tylko
dzięki temu, że jedna część capital
constant odtworzyłaby się sama.
T ak więc na konsumpcję zostały w istocie przeznaczone
243 dni robocze, które odpow iadają pracy nowo dodanej.
109
Rozdział trzeci
Wartość ostatniego produktu, = 486 dniom roboczym, równa
się wartości całkowitego capital constant zawartego w sfe­
rach A - F , ditto = 486 dniom roboczym. Aby to wyjaśnić,
załóżmy, że w sferze G nowa praca wynosi 486 dni. Zaczerp­
niemy stąd tylko tę przyjemność, że zamiast zdaw ać rachunek
z capital constant wielkości 486 dni ||2 8 3 |, będziemy musieli
czynić obliczenia dla capital constant wielkości 972 dni robo­
czych, zawartego w produkcie [sfery] G , równającym się 1458
dniom roboczym (972 capital constant + 486 pracy). Gdyby­
śmy teraz zechcieli pomóc sobie [założeniem], że w G praco­
wano bez capital constant, tak iż produkt = tylko 486 dniom
pracy * nowo dodanej, to rachunek w samej rzeczy wypadłby
na czysto, ale problem, kto płaci za zawarty w produkcie
składnik wartości tworzący capital constant, rozwiązalibyśmy
zakładając przypadek, w którym capital constant = 0, a więc
tym samym nie może stanowić żadnego składnika wartości.
Aby produkt całkowity A sprzedać w całości w zamian za
pracę nowo dodaną, aby sprowadzić go * * do płacy i Zysku,
całą pracę dodaną w А , В i С należałoby wydatkować na pra­
cę zrealizowaną w produkcie A [48]. Podobnie należałoby wy­
datkować całą pracę dodaną na nowo w D ^ D 18, aby umożli­
wić sprzedaż całego produktu В + С t49l T ak samo do kup­
na całego produktu D '- D 18 potrzebna jest cała praca dodana
w E 1^ 4, a do kupna całego produktu / i1--51 - cała praca do­
dana w F 1—1бг. I w końcu [do kupna] całego produktu F * ~ 182 cała praca, którą wykonano w G 1—48e. W tych wreszcie 486
sferach produkcji, które reprezentuje G 1~~486, cała praca dod a­
na = całemu produktowi 162 sfer F , a cały produkt odtwo­
rzony przez pracę jest takiej wielkości, jak capital constant
w А, В 1 -2, C 1—e, D 1 ~18, E !~~M, p - ш . Lecz capital constant
sfery G , dwukrotnie większy od kapitału stałego użytego
w A - F 1>2, nie jest odtworzony i jego odtworzenie jest nie­
możliwe,
In fact stwierdziliśmy - gdyż zgodnie z naszym założeniem
stosunek pracy nowo dodanej do pracy już dawniej istniejącej
* W rękopisie: rachunku - Red.
* * W rękopisie: ją - Red.
110
Adam Smith
wynosi w każdej sferfce produkcji 1 : 2 - że zawsze dwukrot­
nie [więcej] nowych sffct produkcji [od wszystkich poprzed­
nich łącznie] musi dodawać całą swoją nową pracę, aby za­
kupić produkt sfer wcześniejszych: do nabycia produktu cał­
kowitego sfery A potrzebna jcst praca dodana w A i B 1-2;
do nabycia produktu C 1-6 - praca^ dodana w 18 D , czyli
£ ji—is (2 x 9) t50' itd .; krótko mówiąc, że zawsze niezbędne
jest jeszcze dw a razy więcej pracy nowó dodanej, niż zawiera
sam produkt, tak że aby nabyć cały produkt, musiałaby praca
nowo dodana być w ostatniej sferze produkcji, G , dwukrotnie
większa, aniżeli jest w samej rzeczy. Krótko mówiąc, w koń­
cowej sferze G odnajdujemy to, co tkwiło już w punkcie wyj­
ściowym A : że praca nowo dodana nie może ze swego w ła­
snego produktu zakupić więcej, aniżeli sam a wynosi, oraz że
nie może nabyć pracy już uprzednio istniejącej w capital con­
stant.
A więc niemożliwe jest, by wartość dochodu pokrywała
wartość całego produktu. Ponieważ zaś poza dochodem nie
istnieje żaden inny fundusz, z którego można byłoby opłacić
produkt sprzedawany przez wytwórcę konsumentowi (indywi­
dualnemu), to w rezultacie niemożliwe jest, aby wartość całe­
go produktu minus wartość dochodu była w ogóle sprzedana,
opłacona, czyli (indywidualnie) skonsumowana. W szelako
z drugiej strony każdy produkt musi być sprzedany i opłaco­
ny stosownie do swej ceny (zgodnie z założeniem, ceny tutaj =
= wartości).
Można było zresztą z góry przewidzieć, że włączenie po­
średnich aktów wymiany - sprzedaży i kupna różnych towa­
rów, czyli wytworów różnych sfer produkcji - nie posunie nas
ani o krok naprzód. Rozpatrując sferę A, płótno jako pierw­
szy towar, mieliśmy 1/з, czyli ||283a| 12 godzin pracy nowo
dodanej oraz 2 X 12, czyli 24 godziny pracy minionej zaw ar­
tej w kapitale [stałym]. Płaca robocza i zysk mogły odkupić
tylko taką część towaru A , a więc również tylko taką część
każdej równowartości towaru A zawartej w jakimkolwiek in­
nym produkcie, jaka = 12 godzinom pracy. N ie mogły one
odkupić swego własnego capital constant, odpowiadającego
24 godzinom, nie mogły więc również odkupić równowartości
Ul
Rozdział trzeci
tego capital constant, zawartej w jakimkolwiek innym towa­
rze.
Być może, w towarze В są inne proporcje między pracą do­
daną a capital constant. Bez względu na to jednak, jaki byłby
w rozmaitych sferach produkcji stosunek między capital con­
stant a pracą nowo dodaną, zawsze można obliczyć wielkość
przeciętną tego stosunku, a więc stwierdzić, że w produkcie
całego społeczeństwa lub całej klasy kapitalistów, w produk­
cie całkowitym kapitału praca nowo dodana = a, praca zaś
istniejąca uprzednio jako capital constant = b. Czyli że sto­
sunek 1 : 2, przyjęty przez nas dla A , tj. dla płótna, jest tylko
symbolicznym wyrazem stosunku a : b i oznacza jedynie, że
między tymi składnikami istnieje w jakiś sposób określony
i jakoś dający się ustalić stosunek między pracą żywą, dod a­
ną w ciągu bieżącego roku lub w jakimkolwiek dowolnym
czasie, a pracą minioną, istniejącą uprzednio w formie capital
constant. Skoro za 12 godzin dodanych do przędzy kupuje się
nie tylko samo płótno, lecz np. płótna kupuje się jedynie za
4 godziny, to za pozostałych 8 godzin można nabyć każdy in­
ny produkt; lecz nigdy łącznie nie można kupić więcej niż za
12 godzin. G dy zaś za 8 godzin nabywa się inny produkt,
wtedy A musi sprzedać płótna za 32 godziny. T ak więc przy­
kład A zachowuje ważność dla całkowitego kapitału społe­
czeństwa; problem może się wprawdzie zagmatwać na skutek
wprowadzenia aktów wymiany różnych towarów, lecz istota
sprawy nie ulegnie przez to żadnej zmianie.
Załóżmy, że A stanowi całkowity produkt społeczeństwa;
Уз tego całkowitego produktu mogą do własnego spożycia
producenci zakupić i opłacić za sumę swych płac roboczych
i zysków = sumie nowo dodanej pracy = sumie ich łącznego
dochodu. Jednakże do nabycia, opłacenia i spożycia pozosta­
łych 2/з brak im niezbędnych funduszów, A zatem tak jak
praca nowo dodana - czyli 1/з pracy całkowitej, sprow adzają­
ca się do zysku i płacy roboczej - sam a siebie opłaca za po­
mocą swego produktu, czyli pobiera z produktu tylko tę część
wartości, w której zaw arta jest Уз pracy całkowitej, tj. praca
nowo dodana lub jej ekwiwalent, tak też 2/3, stanowiące pracę
minioną, powinny być opłacane przez produkt tej minionej pra-
112
Adam Smith
су. Znaczy to, że kapitał stały pozostaje sobie równy i odtw a­
rza się sam z tej częściNrartości, która go reprezentuje w pro­
dukcie całkowitym. Wymiana między różnymi towarami, łań­
cuch aktów kupna i sprzedaży^ między różnymi sferami pro dukcji, powoduje pewną różnicę Bp do formy tylko w tym sen­
sie, że capital constant pokrywa się nawzajem w różnych sfe­
rach produkcji w takim stosunku, V jakim się pierwotnie
w nich zawierał.
To właśnie należy teraz bliżej rozpatrzyć. |283a||
[b)
N ie m o ż n a o d t w o r z y ć c a ł k o w i t e g o
społecznego kapitału stałego w drodze wymiany
między producentami środków konsumpcji
a producentami środków produkcji]
||283b| Ten sam pogląd, że mianowicie roczny produkt
kraju dzieli się na salaires i profits (te drugie z rentą grunto­
wą, procentami itd. włącznie), wypowiada A. Smith w ks. II,
rozdz. II, rozpatrując cyrkulację pieniądza i system kredytowy
(por. z tym później poglądy Tooke’a). Mówi on tam :
„D a je się zaobserwować, że obieg w każdym kraju składa się
z dwóch odrębnych odgałęzień: z obiegu pomiędzy samymi przedsię­
biorcami” (dealers; Garnier * wyjaśnia, że przez „dealers” Smith ro­
zumie „wszystkich kupców, manufakturzystów, rękodzielników itd .;
jednym słowem, wszystkich agentów handlu i przemysłu danego kraju” )
„i z obiegu między przedsiębiorcami a konsumentami. Choć te same
znaki pieniężne - czy to jako pieniądze kruszcowe, czy jako papie­
rowe - mogą być używane raz w jednym obiegu, raz w drugim, to
jednak, ponieważ oba [te procesy] są równoczesne, każdy z nich wy­
maga pewnego zasobu pieniądza jednego lub drugiego rodzaju. War­
tość dóbr krążących między różnymi -przedsiębiorcami nie może być
nigdy wyższa niż wartość dóbr krążących między przedsiębiorcami
a konsumentami; wszystko bowiem, co kupują przedsiębiorcy, jest
* W rękopisie: A. Smith - Red.
8 - M arks, Engels -- D zieła t. 26
113
Rozdział trzeci
ostatecznie przeznaczone na sprzedaż dla konsumentów” (t. II, ks. II,
rozdz. II, str. 292, 293 [por. wyd. polsk., t. I, str. 405]).
Wrócić do tego, jak również do Tooke’a, w dalszym cią­
gu РЧ.
Powróćmy do naszego przykładu. Produkt dzienny A , utka­
ne płótno, = 12 łokciom = 36 szyi. = 36 godzinom pracy,
z czego 12 godzin stanowi pracę nowo dodaną, d ającą się po­
dzielić na płacę roboczą i zysk, a 24 godziny, czyli 2 dni =
= wartości capital constant, który jednakże zamiast w starej
formie przędzy i krosna istnieje obecnie w formie płótna, przy
tym w ilości płótna = 24 godzinom = 24 szyi. T a ilość
płótna zawiera taką sam ą ilość pracy jak przędza i krosno,
odtworzone obecnie w formie płótna. Stąd w zamian za tę
ilość płótna można znowu kupić taką sam ą ilość przędzy
i krosien (zakładając, że wartość przędzy i krosna pozostała
nie zmieniona, że wydajność pracy w tych gałęziach przemysłu
nie zmieniła się). Fabrykant przędzy i fabrykant krosien tka­
ckich muszą sprzedać całkowity swój roczny lub dzienny pro­
dukt (co d la naszych celów wychodzi tutaj na jedno) tkaczowi,
gdyż on właśnie jest jedyną osobą, dla której ich towar ma
wartość użytkową, jest jedynym konsumentem tego towaru.
Jeśli jednak capital constant tkacza (jego codziennie zuży­
wany capital constant) = 2 dniom roboczym, to na 1 jego
dzień roboczy przypadają 2 dni robocze fabrykanta przędzy
i producenta m aszyn; owe 2 dni robocze znów ze swej strony
mogą dzielić się w rozmaitym stosunku na pracę dodaną i na
capital constant. Lecz codzienny całkowity produkt fabrykan­
ta przędzy i producenta maszyn łącznie (przy założeniu, że
producent maszyn wykonuje tylko krosna tkackie) nie może
wynieść więcej, licząc razem capital constant i pracę dodaną,
niż 2 dni robocze, gdy tymczasem dzienny produkt pracy tka­
cza wyniesie - na skutek dodanych przez niego 12 godzin pra­
cy - 3 dni robocze. Być może, fabrykant przędzy i producent
maszyn zużywają tyleż samo żywego czasu pracy co tkacz,
lecz wtedy czas pracy zawarty w ich capital constant musi
być mniejszy. A lbo jedno, albo drugie. W żadnym przypadku
nie mogą oni zużyć takiej samej ilości pracy (summa summa114
Adam Smith
rum) uprzedmiotowiohd i żywej co tkacz. Tkacz mógłby zu­
żyć stosunkowo mniej czasu pracy żywej niż fabrykant przę­
dzy (a ten np. na pewno iriniej niż hodowca lnu), wtedy jed­
nak nadwyżka jego capital constant ponad zmienną część ka­
pitału musiałaby być o tyle w iększy
|(2841 T ak więc kapitał stały tkacza zastępuje cały kapitał
fabrykanta przędzy i fabrykanta krosien tkackich; zastępuje
nie tylko ich własny kapitał stały, lecz również pracę nowo
dodaną w procesie przędzenia i w produkcji maszyn. Nowy
kapitał stały zastępuje tu więc całkowicie inne kapitały stałe
i oprócz tego całość pracy na nowo do nich dodanej. N a sku­
tek sprzedaży swych towarów tkaczowi fabrykant przędzy
i fabrykant krosien tkackich nie tylko odtworzyli swój kapitał
stały, lecz otrzymali również zapłatę za swą nowo dodaną
pracę. K apitał stały tkacza zwraca im ich własny kapitał stały
oraz realizuje ich dochód (płacę roboczą i zysk łącznie). Jeśli
kapitał stały tkacza zwraca im tylko ich własny kapitał stały,
który przekazali mu pod postacią przędzy i krosna tkackiego,
to zachodzi jedynie wymiana kapitału stałego w jednej formie
na kapitał stały w innej formie. N ie nastąpiła w istocie żadna
zmiana wartości w kapitale stałym.
Cofnijmy się jednak jeszcze bardziej. Produkt fabrykanta
przędzy rozkłada się na dwie części, na len, wrzeciona, wę­
giel itd., krótko mówiąc: na jego capital constant, oraz na
pracę nowo dodaną. T ak samo ma się sprawa z produktem
całkowitym producenta maszyn. G dy fabrykant przędzy od­
twarza swój kapital stały, płaci nie tylko za kapitał całkowity
fabrykanta wrzecion itd., lecz również za kapitał całkowity
hodowcy lnu. Jego kapitał stały opłaca część ich kapitału sta­
łego i pracę nowo dodaną. Co się zaś tyczy hodowcy lnu, to po odliczeniu narzędzi rolniczych etc. - jego kapitał stały
sprowadza się do nasion, nawozu etc. Przyjmijmy - co plus
ou moins [mniej lub bardziej] pośrednio musi zawsze zacho­
dzić w rolnictwie - że ta część kapitału stałego dzierżawcy
stanowi roczne potrącenie Z jego własnego produktu, potrące­
nie z jego własnego produktu corocznie zwracane ziemi, tzn.
samej produkcji. Tu znajdujemy taką część kapitału stałego,
która się sam a odtwarza, nigdy nie bywa sprzedawana, a więc
115
Rozdział trzeci
i nigdy nie bywa zapłacona, nigdy też nie zostaje zużyta, nie
wchodzi w skład konsumpcji indywidualnej. N asiona etc. =
= takiej a takiej ilości czasu pracy. W artość nasion etc.
wchodzi w skład wartości całkowitego produktu, jednakże ta
sama wartość - gdyż mowa o takiej samej masie produktu
(przy założeniu, że wydajność pracy pozostała nie zmieniona) zostanie znowu potrącona z produktu całkowitego i wróci do
produkcji nie wchodząc do obiegu. (Część produktu przeto,
która wchodzi do obiegu, i ta część, która wchodzi do kon­
sumpcji, stanowią jedynie pracę dodaną {w toku zużywania,
czyli dćchet narzędzi rolniczych etc.} i dzielą się na wymie­
nione items [pozycje] - na płacę, zysk i rentę gruntową).
Mamy tu przynajmniej część capital constant, która się sam a
odtw arza - [mianowicie] to, co może być uważane za suro­
wiec w rolnictwie. A zatem w poważnej [gałęzi] rocznej pro­
dukcji - w gałęzi najpoważniejszej co do rozmiarów i co do
tkwiącej w niej masy kapitałowej - znaczna część capital con­
stant, składająca się z surowca (oprócz nawozów sztucznych
itd.), odtw arza się sam a i nie wchodzi do cyrkulacji, tzn. nie
odtw arza się za pośrednictwem żadnej formy dochodu. F a ­
brykant przędzy nie ma więc potrzeby płacić hodowcy lnu za
tę część capital constant (którą hodowca lnu sam sobie od­
tworzył i zapłacił), tak samo tkacz nie ma powodu płacić za
nią fabrykantowi przędzy ani nabywca płótna - tkaczowi. K a ­
pitał stały tkacza rozkłada się na pracę dodaną fabrykanta
przędzy i fabrykanta krosien tkackich, pracę dodaną hodowcy
lnu i fabrykanta maszyn przędzalniczych oraz pracę dodaną
fabrykanta żelaza i producenta drewna.
Załóżmy, że wszyscy uczestniczący pośrednio lub bezpośred­
nio w produkcji 12 łokci płótna, co = 36 szyi. = 3 dniom
roboczym, czyli 36 godzinom pracy, otrzymują zapłatę w po­
staci płótna. Przede wszystkim jasne jest, że producenci ele­
mentów płótna, producenci capital constant płótna, nie mogą
skonsumować swego własnego produktu, gdyż produkt ten zo­
stał wytworzony dla dalszej produkcji i nie wchodzi do bez­
pośredniej |(2851 konsumpcji. M uszą zatem wyłożyć swą płacę
roboczą i zyski na zakup płótna - tego produktu, który wcho116
Adam Smith
dzi ostatecznie do spożycia indywidualnego. T o zaś, czego nie
spożyją w postaci płótna^ muszą spożyć w postaci innego pro­
duktu konsumpcyjnego, uzyskanego w drodze wymiany za
płótno. Inni producenci skonsumują więc tyle płótna, ile (we­
dług wartości) producenci płótna spożyją zam iast płótna in­
nych produktów konsumpcyjnych. Wynik jest taki sam, jak
gdyby producenci płótna spożyli to płótno sami, gdyż tyle, ile
spożyją w postaci innego produktu, producenci innych tow a­
rów spożyją w postaci płótna. C ała zagadka musi się wyja­
śnić bez jakiegokolwiek uciekania się do wymiany - przez
rozpatrzenie, w jaki sposób 12 łokci płótna dzieli się pomię­
dzy wszystkich producentów, którzy wzięli udział w ich * pro­
dukcji lub w wytwarzaniu ich * elementów.
Niech w przędzy i krośnie tkackim Уз stanowi praca do­
dana (przez fabrykanta przędzy i fabrykanta krosien tkackich,
będącego tu równocześnie producentem maszyny przędzalni­
czej ) , pozostałe zaś % niech = ich capital constant. M ogą
oni zatem spożyć z 8 łokci płótna (tj. z 24 godzin), czyli
z 24 szyi. stanowiących wynagrodzenie za ich całkowity pro­
dukt, 8/з [łokcia] = 2 2/3 [łokcia] płótna, czyli 8 godzinom
pracy lub 8 szyi. Pozostaje więc zdać rachunek z 5х/з łokcia,
czyli z 16 godzin pracy.
( N a capital constant producenta przędzy składa się len
i maszyny przędzalnicze (węgiel itd. nie wchodzi tu w grę)
У 3 w surowcu = len = i 6/s godzin pracy = 5 godzin pracy
п/я
lub ~ 2 ~> 17/e łokcia = l 8/g łokcia. H odowca lnu może to
w całości kupić, albowiem swój capital constant (przynajmniej
jeśli idzie o nasiona, abstrahując tymczasem od dćchet [zuży­
cia] jego capital fixe, narzędzi pracy) sam sobie odtwarza, po­
trąca od razu ze swego produktu. Pozostaje więc zdać rachu­
nek z 5 2/з — l 8/» łokcia (czyli z 16 — 5Уз godzin pracy).
Г2/ i . •
17
51
a
51
5 y 3 łokcia = y - = — . A zatem —
17
3 4 . . .
— — = — łokcia =
= 37/<j łokcia (czyli ЮУз godzin p racy)).
* W rękopisie:
jego
- Red.
W
Rozdział trzeci
5 1 / 3 łokcia, czyli 16 godzin pracy, stanowi capital constant
fabrykanta przędzy i fabrykanta krosien tkackich. (N iech na
ten capital constant składają się maszyna przędzalnicza i len).
Załóżmy, że 2/з capital constant fabrykanta przędzy stanowi
surowiec, w tym przypadku len, wówczas hodowca lnu może
te 2/з spożyć całkowicie pod postacią płótna, gdyż swego ca­
pital constant nie puszcza w ogóle w obieg, lecz odliczył go
już z produktu i zarezerwował dla reprodukcji {jednakże przy
tym zakładam y, że dechet jego narzędzi pracy etc. = 0 }.
W ten sposób może więc kupić z 5 '/3 łokcia p ł ó t n a ^ , czyli
z 16 godzin pracy, 2/3, równające się 35/e łokcia, czyli 102/з
godzinom pracy. Pozostawałoby więc tylko zdać rachunek
z 51/з minus 35/э łokcia, czyli z 16 minus 102/з godziny pracy,
tj. z IV 9 łokcia, czyli z 5 1/3 godziny pracy. Те 17/э łokcia,
czyli 5V 3 godziny pracy, rozkładają się na capital constant
fabrykanta krosien tkackich i całkowity produkt fabrykanta
maszyn przędzalniczych, którzy obaj niechaj stanowią jedną
osobę.
W ten sposób z 8 łokci, odtwarzających capital constant
tkacza, konsumuje 2 łokcie = 6 szyi. = 6 godzinom fabry­
kant przędzy, а 2/з łokcia (2 szyi. = 2 godzinom pracy) fa­
brykant krosien tkackich i innych narzędzi pracy.
Pozostaje nam zatem zdać rachunek z 8 — 22/з łokcia =
= 5 V3 łokcia ( = 16 szyi. = 16 godzinom pracy). Te pozo­
stałe 5Уз łokcia = 16 szyi. = 16 godzinom pracy dzielą się
następująco: Zakładam y, że w 4 łokciach, reprezentujących
capital constant producenta przędzy, a więc elementy jego
przędzy, s/ i stanowi [odpowiednik] lnu, a 1/ i [odpowiednik]
maszyny przędzalniczej, (z drugiej strony d la producenta tej
maszyny niechaj 4/з łokcia reprezentują drewno, żelazo, wę­
giel etc., krótko mówiąc: elementy jego maszyny, przy czym
2/з niech stanowi surowiec, а Уз praca d o d an a). Elementy
||287| maszyny przędzalniczej rozliczymy zaraz potem równo­
cześnie z rozliczeniem capital constant producenta krosien tka­
ckich. O baj [tj. producent maszyn przędzalniczych i producent
krosien tkackich] niech stanowią jedną i tę sam ą osobę.
||286| A zatem jeszcze raz [patrz tablicę na str. 119]:
118
Adam Smith
Capital
constant
12 łokci płótna
(36 szyi.)
(36 godzin pracy)
8 łokci
(24 godziny)
(24 szyi.)
P rodukt
Tkacz
Praca dodana
całkowity
/
Niech
Konsumpcja
tkacza
12 godzin
\
12 godzin =
12 szyi. — 4 łokcie
\
z capital
constant tkacza
i 1/ 4. — .krosnu
tkackiemu
(w
ogóle
środkom
produkcji). Tkacz płaci więc fa­
brykantowi przędzy 6 łokci, czyli
18 godzin, a wytwórcy maszyn
2 łokcie, czyli 6 godzin ctc.
3/4 = przędzy
/
1
4 łokcic
6 łokci
12 .szyi.
18 szyi.
18 godzin 12 godzin
2 łokcic
6 szyi.
fi godzin
2 łokcic
6 szyi.
2 łokcic
6 szyi.
6 godzin
K onsum pcja
Praca
dodana
C apital
constant
Produkt
catkowiry
Producent maszyn
Konsum pcja
Praca
dodana
fabrykanta
przędzy
C apital
constant
Produkt
całkowity
Fabrykant przędzy
4/3 łokcia 2 /2 łoikcia 2/3 łokcia
Z 4 łokci, odtwarzających capital constant fabrykanta przę­
dzy, 3/<
3 łokcic przypadają na len. Jednakże znaczna część
capital constant, zużywanego do produkcji lnu, nie może być
w postaci lnu odtworzona, gdyż kapitał ten został już przez
samego hodowcę lnu zwrócony roli w postaci nasion, nawozu,
paszy dla bydła, w postaci bydła etc. Należy przeto zaliczyć
do sprzedawanej przezeń części jego produktu jako capital
constant tylko dćchct jego narzędzi pracy etc. Pracę dodaną
musimy tutaj ocenić na co najmniej 2/3, podlegający zaś od­
tworzeniu capital constant na co najwyżej Уз.
A zatem:
119
Rozdział trzeci
i,
Produkt całkowity
Len
3 łokcie
9 szyi.
9 godz. pracy
^
,
Praca dodana
C apjtal constant
na roli
^
D o konsumpcji
1 łokieć
2 łokcie
2 łokcie
3 szyi.
6 szyi.
6 szyi.
3 godz. pracy 6 godz. pracy 6 godz. pracy
Pozostaje nam więc do rozliczenia:
1 łokieć (3 szyi., 3 godziny pracy) = capital constant ho­
dowcy lnu;
I V 3 łokcia (4 szyi., 4 godziny pracy) = capital constant za­
warty w krośnie tkackim,
wreszcie, 1 łokieć (3 szyi., 3 godziny pracy) za całkowity
produkt zawarty w maszynie przędzalniczej.
Należy więc przede wszystkim odliczyć to, co fabrykant
maszyn ma zużyć za maszynę przędzalniczą:
p
^
całkowity
Maszyna
przędzalnicza
Praca dodana
C apital constant przy produkcji
maszyny
Do konsumpcji
1 łokieć
2/з łokcia
*/з łokcia
*/з łokcia
3 szył.
2 szył.
1 szyi.
1 szył.
3 godz. pracy 2 godz. pracy 1 godz. pracy 1 godz. pracy
Następnie należy rozłożyć [wartość] maszyny rolnicze/, sta­
nowiącej capital constant hodowcy lnu, na część podlegającą
konsumpcji etc.:
p
k
.,
całkowity
Maszyna
rolnicza
C apital constant
Praca [dodana^
przy produkcji
mas2yny
D o konsumpcji
1 łokieć
2/з łokcia
1/з łokcia
ł/3 łokcia
3 szyi.
2 szyi.
1 szyi.
1 szyi.
3 godz. pracy 2 godz. pracy 1 godz. pracy 1 godz. pracy
Jeśli połączymy w całość tę część całkowitego produktu tka­
cza, która sprow adza się do udziału maszyn, to otrzymamy
2 łokcie na krosno tkackie, 1 łokieć na maszynę przędzalni­
czą, 1 łokieć na maszynę rolniczą, razem więc 4 łokcie
120
Adam Smith
(12 szyi., 12 godzin pracy, czyli Уз całkowitego produktu
stanowiącego 12 łokci płótna). Z tych 4 łokci fabrykant kro­
sien tkackich może zużyć 2/з łokcia, producent maszyny przę­
dzalniczej V 3, producent maszyny rolniczej Уз, łącznie 1Уз
łokcia. Pozostaje 2 2/3 łokcia, mianowicie Уз na capital con­
stant w krośnie tkackim, 2/з na capital constant w maszynie
przędzalniczej i 2/3 na capital constant w maszynie rolniczej =
= 8/з = 2 2/з łokcia ( = 8 szyi. = 8 godzinom pracy). T a
reszta stanowi zatem podlegający odtworzeniu kapitał stały
producenta maszyn. N a jakie części dzieli się więc teraz ów
kapitał stały? Z jednej strony na surowce, żelazo, drewno,
pasy itd., z drugiej strony jednak na tę część jego maszyny ro­
boczej, która jest mu potrzebna do budowy maszyn i która
się zużywa (przyjmijmy, że sam ją budował). Przypuśćmy, że
surowiec stanowi 2/з te8° kapitału stałego, a maszyna budu­
jąca maszynę Уз. T ę ostatnią 1/3 rozpatrzymy później.
2/3 przypadające na drewno i żelazo ||288| stanowią 2/3
z 2 2/3 łokcia, czyli 22/3 łokcia = 8/з łokcia = 24/g łokcia.
Z tego Уз = 8/э, a więc 2/з — 16/o łokcia.
Załóżmy więc, że tu [w produkcji drewna i żelaza] maszyny
stanowią Уз, a praca dodana 2/з (gdyż nic nie przypada na
surow ce); w takim razie 2/з z 16/э łokcia odtw arzają pracę
dodaną, а Уз odtwarza maszyny. Pozostaje więc znów 16/27
łokcia na odtworzenie maszyn. K apitał stały producenta żela­
za, drewna, krótko mówiąc: przemysłu wydobywczego, nie
składa się z surowców, lecz wyłącznie z narzędzi produkcji,
z tego, co tutaj nazywamy ogólnie maszynami.
T ak więc 8/э łokcia idzie na odtworzenie maszyny budują­
cej maszyny, 16/27 łokcia na odtworzenie maszyn użytkowanych
przez producenta żelaza i producenta drewna. Łącznie 2i!z i +
+ 16/ 27 = 40/27 = l 13/27 łokcia. Tę ilość należałoby znowu
zaliczyć na rachunek producenta maszyn.
Maszyny. 24/ 27 łokcia stanowi odtworzenie maszyny produ­
kującej maszyny. Lecz ta rozkłada się z kolei na surowiec
(żelazo, drewno etc.), na tę część maszyn, którą zużyto przy
budowie maszyny produkującej maszyny, i na pracę dodaną.
A więc jeśli każdy z tych elementów równa się Уз, to na pra­
cę dodaną odliczymy 8/27 łokcia, a stąd na odtworzenie capi-
121
Rozdział trzeci
tal constant zawartego w maszynie produkującej maszyny po­
zostanie le/27 łokcia, z czego
na surowiec i 8/27 na odtwo­
rzenie składnika wartości odpow iadającego zużyciu maszyn
zastosowanych do przeróbki tcuo surowca (razem 16/ 27 łokcia).
Z drugiej strony te ю/27 łokcia, które odtw arzają maszyny
producentów żelaza i drewna, rozkładają się również na su­
rowce, maszyny i pracę dodaną. Jeżeli ta ostatnia = 1/з, wy16
nosi to — —— = 16/8i łokcia, capital con:tant zaś tej części
27 X 3
maszyn stanowi 32/ei łokcia, z czego w/si przypada na suro­
wiec, a 16/8i odtwarza dechet maszyn.
Pozostałoby więc w ręku producenta maszyn jako capital
constant na odtworzenie dechet jego maszyn V 27 łokcia, za
pomocą których odtwarza dechet swej maszyny produkującej
maszyny, oraz i 6/gi łokcia na dechet tych maszyn, które muszą
odtworzyć producenci żelaza i drewna.
Z drugiej strony producent maszyn powinien ze swego ca­
pital constant odtworzyć za pomocą 8/г7 łokcia surowiec (za­
warty w maszynie produkującej maszyny) i za pomocą 16/si surowiec zawarty w maszynach producentów żelaza i drewna.
Z tego 2 / з znowu przypadłoby na pracę dodaną, а х/з na zu­
życie maszyn. A zatem z 24/si + 16/si = 40/si - pracę opłaca
2£2 /
2/ 3 , [co wynosi]
— . Z tego surowca pozostałoby |[289| zno1 3 i/3
wu
“ 1
1 3 i/3
na odtworzenie maszyn. T e - —— łokcia powróciły81
81
by więc do producenta maszyn.
W rękach producenta maszyn znalazłoby się obecnie znowu:
V 27 łokcia na odtworzenie dechet maszyny produkującej m a­
szyny, 16/si na dechet maszyn, które ma odtworzyć producent
I31/3
żelaza etc., oraz-— — przypadające na ten składnik wartości,
81
który w surowcu, żelazie etc. odtwarza maszyny.
I tak moglibyśmy liczyć w nieskończoność, otrzymując coraz
mniejsze cząstki, ale nigdy owych 12 łokci płótna nie wy­
czerpując do końca.
Zrekapitulujmy pokrótce dotychczasowy przebieg naszego
badania.
122
Adam Smith
Powiedzieliśmy na początku, że w różnych sferach produk­
cji istnieje rozmaity układ stosunków między pracą nowo do­
daną (która częściowo pokrywa capital variable [kapitał
zmienny] wyłożony na płacę roboczą, a częściowo stanowi
zysk, nieopłaconą pracę dodatkową) a capital constant, do
którego ta praca jest dodawana. Możemy jednak przyjąć pe­
wien stosunek przeciętny między a - pracą dodaną i b - ka­
pitałem stałym, przyjąć, że ten drugi [czynnik] pozostaje do
pierwszego przeciętnie w stosunku np. 2 : 1 = 2/з : */з- Jeśli,
jak zaznaczyliśmy dalej, stosunek ten utrzymuje się w każdej
sferze produkcyjnej kapitału, to we wszelkiej określonej sferze
produkcji praca dodana (płaca robocza i zysk łącznie) może
kupić zawsze tylko Уз swego własnego produktu, gdyż płaca
i zysk stanowią razem tylko */3 uprzedmiotowionego w pro­
dukcie całkowitego czasu pracy. D o kapitalisty należą, co
praw da, również 2/з produktu pokrywające jego capital con­
stant. Jeśli chce jednak prowadzić produkcję dalej, musi od­
tworzyć swój capital constant, a więc 2/3 swego produktu
przekształcić z powrotem w capital constant. W tym celu mu-,
si sprzedać owe 2/3 produktu.
Lecz komu sprzedać? Odliczyliśmy już tę !/3 produktu, któ­
rą można nabyć za sumę zysku i płacy roboczej. Skoro suma
ta reprezentowała 1 dzień roboczy, czyli 12 godzin, to owa
część produktu, której wartość == capital constant, reprezen­
tuje 2 dni robocze, czyli 24 godziny. Przyjmijmy więc, że
[drugą] ]/з produktu może kupić za sumę zysku i płacy robo­
czej inna gałąź produkcji oraz że ostatnią J/s może również
nabyć za zysk i płacę roboczą trzecia gałąź produkcji. Wów­
czas jednakże wymieniliśmy capital constant produktu I jedy­
nie na płacę roboczą i zysk, tzn. na nowo dodaną pracę, przyj­
mując, że cała praca dodana, zawarta w produkcie II i w pro­
dukcie III, konsumowała produkt I. Z 6 dni roboczych za­
wartych w produktach II i III, a składających się zarówno
z pracy nowo dodanej, jak i minionej, żaden nie został odtwo­
rzony, nie został kupiony ani przez pracę zaw artą w produk­
cie I, ani w produktach II i III. Powinnibyśmy więc znowu
skłonić producentów innych produktów, ażeby wyłożyli całą
swą dodaną pracę na produkty II i III itd. Ostatecznie mu123
Rozdział trzeci
sjęlibyśmy zatrzymać się przy jakimś produkcie x, w którym
praca dodana byłaby równa capital constant wszystkich po­
przednich produktów łącznie; jednakże jego własnego capital
constant, stanowiącego 2 / з tego produktu, nie byłoby komu
sprzedać. T ak więc sprawa nie ruszyłaby ani o krok naprzód.
Zarówno w stosunku do produktu x, jak i do produktu I po­
zostałoby [nie rozwiązane] pytanie: komu sp rz e d a ć * tę część
produktu, która ma odtworzyć capital constant? B ądź też czy
dodana do produktu nowa praca, stanowiąca jego х/з część,
ma pokryć zaw artą w produkcie l/s nowej pracy plus 2/з pra­
cy minionej? Czy Уз ma się równać 3/з?
A zatem okazuje się tu, że shifting [przesuwanie] trudno­
ści od produktu I do produktu II etc., słowem: wprowadzenie
samej tylko wymiany towarowej jako ogniwa pośredniczącego,
nie zdaje się na nic.
[|290 I Musimy zatem inaczej postawić pytanie.
Przyjęliśmy, że 12 łokci płótna ( = 36 szyi. = 36 godzinom
pracy) stanowi produkt, w którym zawartych jest 12 godzin
pracy tkacza, czyli 1 jego dzień roboczy (praca niezbędna
i dodatkow a łącznie, a więc = sumie zysku i płacy roboczej),
2/3 zaś stanowi wartość zawartego w płótnie capital constant
w postaci przędzy, maszyn etc. D alej, aby ukrócić uciekanie
się do wybiegów i transakcji pośrednich, przyjęliśmy, że płót­
no może być przeznaczone jedynie do konsumpcji indywidual­
nej, a więc nie może znowu być surowcem do produkcji no­
wego wyrobu. Tym samym przyjęliśmy, że płótno to jest pro­
duktem, który można opłacić tylko z płacy roboczej i zysku,
że musi się ono wymieniać na dochód. W końcu dla uprosz­
czenia zakładam y, że żadna część zysku nie przekształca się
z powrotem w kapitał, lecz że cały zysk zostaje wydatkowany
jako dochód.
Co się tyczy pierwszych 4 łokci, pierwszej * / з produktu, =
= 12 godzinom pracy dodanym przez tkacza, to szybko się
z nimi uporamy. Sprow adzają się one do płacy roboczej i zy­
sku, a ich wartość odpow iada sumie zysku i płacy tkacza. Z o­
stają zatem spożyte przez niego i jego robotników. D la owych
4 łokci rozwiązanie to jest ostateczne. Gdyby bowiem zysk
* W rękopisie: odtworzyć - Red.
114
Adam Smith
i płaca robocza spożyte zostały w postaci nie płótna lecz in­
nego produktu, to tylko dlatego, że producenci tego produktu
konsumują tę jego część, która przypada im do spożycia,
w postaci płótna, nie zaś swego własnego produktu. Jeśli np.
tkacz sam skonsumuje z tych 4 łokci płótna tylko 1 łokieć,
a 3 łokcie spożyje w postaci mięsa, chleba, sukna, to mimo to
wartość tych 4 łokci płótna została, tak jak uprzednio, spoży­
ta przez samych tkaczy, z tą jedynie różnicą, że 3/ 4 owej war­
tości spożyli w postaci innych towarów, podczas gdy produ­
cenci tych właśnie innych towarów spożyli w postaci płótna
mięso, chleb, sukno, przypadające im do konsumpcji jako
płaca robocza i zysk. {Zakładam y tu oczywiście, jak w ciągu
całego tego badania, że towar zostaje sprzedany, i to zgodnie
ze swą wartością}.
Teraz dopiero wyłania się właściwy problem. Capital con­
stant tkacza istnieje obecnie w formie 8 łokci płótna = 24 go­
dzinom pracy ~ 24 szyi. Jeśli tkacz chce nadal produkować,
musi zamienić te 8 łokci płótna w pieniądze, 24 szylingi, i ku­
pić za nie znajdujące się na rynku nowo wyprodukowane to­
wary, z których składać się ma jego capital constant. D la
uproszczenia zakładamy, że restytuuje on swe maszyny nie za
jednym zamachem, po upływie pewnej liczby lat, lecz że co­
dziennie odtwarza in natura z utargu za swój produkt taką
część maszyn, jaka równa się zużywanej codziennie części war­
tości maszyn. Tę część produktu, która równa się wartości zu­
żytego na jego wyprodukowanie capital constant, musi odtwo­
rzyć zastępując ją składnikami tego capital constant, czyli rze­
czowymi warunkami produkcji [niezbędnymi] w procesie tka­
nia. Z drugiej strony, jego produkt, tj. płótno, nie jest warun­
kiem produkcji w żadnej innej sferze produkcji, lecz wchodzi
tylko do konsumpcji indywidualnej. Tę część swego produktu,
która reprezentuje jego capital constant, może on zatem od­
tworzyć jedynie w drodze wymiany na dochód, tj. na tę część
wartości produktu innych producentów, która sprowadza się
do płacy roboczej i zysku, hinc [a więc] do nowo dodanej
pracy. W ten sposób problem został właściwie sformułowany.
Zachodzi tylko pytanie, w jakich warunkach można go roz­
wiązać.
125
Rozdział trzeci
Trudność, powstała przy naszym pierwszym ujęciu zagad­
nienia, została już teraz częściowo usunięta. Chociaż w każdej
sferze produkcji praca dodana = !/з> a capital constant
w myśl założenia = 2/з> t0 jednak ta 7 з będąca pracą doda­
ną, czyli suma wartości dochodu (płac roboczych i zysków;
jak już uprzednio wspomniano, abstrahujemy od tej części zy­
sku, która z powrotem przekształca się w kapitał) może być
spożyta tylko w postaci produktów gałęzi przemysłu pracu­
jących bezpośrednio dla konsumpcji indywidualnej. Produkty
wszystkich innych gałęzi przemysłu mogą być spożywane tylko
jako kapitał, mogą wchodzić tylko do konsumpcji przemysło­
wej.
||291 [ Capital constant, reprezentowany przez 8 łokci
( = 2 4 godzinom = 24 szyi.), składa się z przędzy (surowca)
i maszyn. Powiedzmy, że w 3A z surowca i w 1A z maszyn.
(D o surowców możemy tu poza tym zaliczyć wszystkie materiaux instrumentaux [materiały pomocnicze], jak oliwę, wę­
giel etc., gwoli uproszczenia jednakże lepiej je pominąć). Przę­
dza kosztowałaby 18 szyi., czyli 18 godzin pracy = 6 łokciom;
maszyny - 6 szyi. = 6 godzinom pracy = 2 łokciom.
Jeśli więc tkacz za swoje 8 łokci kupuje przędzy za 6 łokci
i maszyn za 2 łokcie, to swoim capital constant w ilości 8 łok­
ci pokrywa nie tylko capital constant fabrykanta przędzy i fa­
brykanta krosien tkackich, lecz również nowo dodaną przez
nich pracę. Część z tego, co występuje jako capital constant
tkacza, stanowi w istocie, z punktu widzenia producenta przę­
dzy i producenta maszyn, pracę nowo dodaną, sprowadza się
przeto d la nich nie do kapitału, lecz do dochodu.
Fabrykant przędzy może z 6 łokci płótna spożyć sam */з =
= 2 łokciom ( = pracy nowo dodanej, czyli zyskowi i płacy
roboczej). Lecz 4 łokcie pokrywają mu tylko len i maszyny.
Powiedzmy, że 3 łokcie przypadają na len, 1 łokieć na ma­
szyny. Tym musi dalej opłacać [własne nowe zakupy].
Z 2 łokci [otrzymanych od tkacza] może producent maszyn
spożyć sam 2/з łokcia, а 4/з pokrywają mu tylko żelazo i drew­
no, słowem, surowce i maszyny użyte do budowy maszyny.
Powiedzmy więc, że z tych i/z łokcia [przypada] 1 łokieć na
surowce i Уз łokcia na maszyny.
126
Adam Smith
Z 12 łokci spożyli dotychczas: 1) tkacz - cztery, 2) fabry­
kant przędzy - .[dwa] i 3) fabrykant maszyn - 2/з; razem
б2/з- Pozostaje zatem dc rozliczenia 5 ‘/з [tokcia]. One zaś,
5 1/з [łokcia], rozkładają się nasu;'':;nco.
Producent przędzy ma z wartości 4 lok :i do pokrycia 3 łok­
cie za len, 1 - za maszyny.
Producent maszyn ma z wartości 4/з łokcia do pokrvcia 1 za żelazo etc. i [/з za maszyny (których sam użył w irnkcie
budowy maszyn).
T ak zatem fabrykant przędzy płaci 3 łokcie hodowcy lnu
za len. Jednakże przy uprawie lnu zachodzi ten szczególny
przypadek, że część capital constant hodowcy lnu (mianowi­
cie nasiona, nawozy etc., krótko mówiąc, wszystkie te płody
ziemi, które do ziemi wracają) wcale nie wchodzi do cyrku­
lacji, nie powinna więc być potrącana ze sprzedawanego prze­
zeń produktu; produkt ten [bowiem] reprezentuje tylko pracę
dodaną (oprócz tej części, która pokrywa maszyny, nawozy
sztuczne etc.), dzieli się przeto tylko na płacę roboczą i zysk.
Załóżmy więc tak jak dotychczas, że y 3 całkowitego produk­
tu stanowi pracę dodaną - w ten sposób 1 łokieć z 3 przy­
padłby na tę kategorię. Przyjmijmy d la pozostałych 2 łokci
jak przedtem , / i na maszyny, co dałoby 2A łokcia. Reszta
zaś, 6/4, przypadłaby również na pracę dodaną, gdyż ta część
produktu hodowcy lnu nie zawiera żadnego kapitału stałego,
ponieważ został on już przedtem potrącony. U hodowcy lnu
przypadło zatem na płacę roboczą i zysk 22/4 łokcia. N a od­
tworzenie maszyn pozostałoby 2/ i łokcia. (Z 5 ]/ 3 łokcia, które
nam pozostały do spożycia, rozliczyliśmy się już więc z 22/4
(5 4/ i 2 — 2e/i2 — 210/i2 = 25/б łokcia).) T e ostatnie 2A łokcia
powinien by przeto hodowca lnu zużyć na kupno maszyn.
Rachunek producenta maszyn przybrałby teraz następującą
postać: z capital constant przypadającego na krosno tkackie
w ydał on 1 łokieć na żelazo etc.; ]/з łokcia na zużycie maszy­
ny produkującej maszyny, [które nastąpiło] w trakcie produk­
cji krosna tkackiego.
D alej jednak od producenta maszyn kupuje fabrykant przę­
dzy za 1 łokieć maszynę przędzalniczą, a hodowca lnu za 2/4
łokcia narzędzia rolnicze. Z tych 6/4 łokcia ma producent ma127
Rozdział trzeci
szyn do spożycia !/з z tytułu pracy dodanej i do wydania 2/3
na [odtworzenie] capital constant zawartego w maszynie przę­
dzalniczej
i narzędziach rolniczych.
Lecz
6/i = 16/ i 2.
Zatem 6/ i 2 łokcia ma producent maszyn ||292| znowu do spo­
życia, a 12/ i 2, czyli 1 łokieć musi przekształcić w capital con­
stant. (Z 25/в jeszcze nie spożytych łokci odliczamy więc V2
łokcia. Pozostaje 14/б łokcia, czyli 2 2/e, czyli 2 !/з łokcia).
Z owego łokcia producent maszyn miałby wydać 3/4 na su­
rowce, żelazo, drewno etc., а У4 sam sobie zapłacić za zuży­
cie maszyny produkującej maszyny.
Całkowity rachunek przedstawiałby się obecnie następująco:
K apital stały
producenta
maszyn
N a krosno tkackie [przypada]: 1 łokieć na su­
rowiec, 1/з łokcia na zużycie własnych maszyn
N a maszynę przędzalniczą i narzędzia rolnicze:
"Vł łokcia na surowiec, */4 łokcia na zużycie
własnych maszyn
Hence [st^d] : l 3/i łokcia na surowce, Va + V<
[łokcia] na zużycie własnych maszyn
l 3/4 łokcia, czyli V4 łokcia zakupuje więc odpowiednio do
swej wartości żelazo i drewno od fabrykanta żelaza i produ­
centa drewna. 7/4 = 21/ i 2. T u jednak powstaje nowe pytanie.
U hodowcy lnu surowiec jako część capital constant nie wcho­
dził do produktu przezeń sprzedawanego, gdyż był już uprzed­
nio odliczony. Tutaj musimy sprowadzić cały produkt do pra­
cy dodanej i maszyn. Jeśli nawet przyjmiemy, że praca doda­
na = tu 2/3 produktu, a maszyny = '/3, to ną spożycie przy­
padłoby 14/ i 2 , a na maszyny pozostałoby V 12 jako capital con­
stant. Т е 4112 wróciłyby do producenta maszyn.
Pozostałość z 12 łokci składałaby się więc z '/3 -f- 1Д łok­
cia, które producent maszyn miałby sobie sam zapłacić za zu­
życie własnych maszyn, oraz z 7/ i 2 łokcia, które zwracają mu
za maszyny fabrykant żelaza i producent drewna. Zatem
7з “Ь V4 = 4/ 12 + 3/ i 2 = 7/ i 2. -D o tego [należy dodać] 7/ i 2,
które zw racają fabrykant żelaza i producent drewna. (Łącznie
14/ l 2 — l 2/ l 2 =
I 1/«)-
Maszyny i narzędzia pracy fabrykanta żelaza i producenta
128
Adam Smith
drewna muszą być zakupione od producenta maszyn tak samo
jak maszyny tkacza, fabrykanta przędzy i hodowcy lnu. Z 7/ i 2
łokcia niechaj 7з = 2/ i 2 będzie pracą dodaną. T e 2/ i 2 łokcia
mogą zatem jeszcze być spożyte. Pozostałe 5/ i 2 (właściwie V 12
2/
i — , ale taka dokładność nie jest tu potrzebna) reprezentuje
capital constant zawarty w siekierze drw ala i w maszynie fa ­
brykanta żelaza, z czego 3Д przypada na surówkę żelaza,
drewno etc., a
na zużycie maszyn. (Z 14/ i 2 łokcia pozostaje
12/ i 2, czyli 1 łokieć = 3 godzinom pracy = 3 szyi.). A więc
z 1 łokcia przypada V-i łokcia na odtworzenie maszyny produ­
kującej maszyny i 3/4 łokcia na drewno, żelazo etc.
T ak tedy na dechet maszyny produkującej maszyny przypa­
da 7/12 łokcia + V 4 łokcia = У 12 + 3/ i 2 = 10/ i 2 łokcia.
Z drugiej strony byłoby zbyteczne rozkładać 3Д łokcia, wy­
datkowane na drewno i żelazo, na części składowe i ponow­
nie zwracać jedną z tych części producentowi maszyn, który
z kolei część jej zwróciłby fabrykantowi żelaza f[2931 i pro­
ducentowi drewna. Zawsze pozostawałaby reszta i progressus
in infinitum.
[с)
W y m i a n a k a p i t a ł u na k a p i t a ł
między producentami środków produkcji.
Roczny produkt pracy i produkt pracy
n o w o d o d a n e j w c i ą g u roku]
Rozpatrzmy teraz sprawę tak, jak się obecnie przedstawia.
W artość 10/ i 2, czyli 5/e łokcia pozostawia sobie producent
maszyn na odtworzenie maszyny.
SU, czyli 9/ i 2 łokcia reprezentuje wartość drewna i żelaza.
Producent maszyn oddał je fabrykantowi żelaza i producen­
towi drewna, aby odtworzyć swój surowiec. Jak o residuum
mamy 19/ i 2 łokcia, czyli l 7/ i 2 łokcia.
5/e łokcia, które producent maszyn zachowuje jako resi­
duum na pokrycie swego dechet = 15/б szyi. = 15/e godzin
pracy, a więc = 23/б, czyli 2 lh szyi., czyli 2V 2 godzin pracy.
W zamian za tę wartość producent maszyn nie może przyjąć
płótna; musiałby je sam znowu sprzedać, aby za pomocą
9 - M arks, Engels - D z id a t. 26
129
Rozdział trzeci
2Уг szyi. pokryć dćchet swoich maszyn, słowem, aby móc pro­
dukować nowe maszyny produkujące maszyny. Lecz komu
można je sprzedać? Wytwórcom innych produktów (oprócz
żelaza i drew na)? Przecież ci wytwórcy spożyli w postaci
płótna wszystko, co w tej formie mogli spożyć. Tylko te 4 łok­
cie, które stanowią płacę roboczą i zysk tkacza, można wy­
mienić na inne produkty (poza tymi, które są zawarte w ich
capital constant, czyli poza pracą, do której się ten kapitał
sprow adza). T e zaś 4 łokcie uwzględniliśmy już w rachunku.
A może producent maszyn miałby tym płótnem opłacić ro­
botników? A leż odliczyliśmy już z jego produktów wszystko,
co stanowi w nich pracę dodaną, i wszystko to zostało spo­
żyte w formie płótna.
Przedstawmy sprawę w inny sp osób:
N a odtworzenie maszyn
Tkacz
ma
Fabrykant przędzy „
wydać 2 łokcie = 6
„ 1 łokieć = 3
Hodowca lnu
„
Producenci:
żelaza i drewna mają
Suma łokci wydatko­
wanych na maszyny,
czyli ta część wartości
płótna, która reprezen­
tuje wartość maszyn
szyi = 6
„ = 3
godz. pracy
„
„
łokcia = IV 2
„ = IV2
,,
„
„ 7/i2 łokcia = l 3/4
„ = 1»A
„
„
„ s/t
1
= 4ł/iz łokcia = I 2V4 szyJ. = 12Vi godz. pracy
Z tych 4 1 /1 2 łokcia ( — 12V<t szyi. = 12V4 godzin pracy)
2/s byłoby na surowce, pracę i 2/3 na capital constant. Т ак
więc 4/з, 1/зб na pracę (zysk i płaca robocza) = 1 */з + 1/se =
= 139/io8 łokci zostanie spożytych.
D la uproszczenia rachunku powiedzmy, że 4 łokcie =
= 12 szyi. = 12 godzinom pracy. Z tego na pracę (zysk i pła­
ca robocza) [przypada] >/з = 4/s łokcia = 1Vs łokcia.
Pozostałoby na capital constant 2 2/з. Z tego */4 na surowce,
V i na dćchet maszyn, 22/з — 8/з — 32/i2. Z tego V4 — 8/i2.
130
Adam Smith
T e 8/ i 2 łokcia na dechet maszyn - oto wszystko, co pozo­
staje producentowi maszyn. G dyż 24/ i 2, czyli 2 łokcie płaci
za surowce fabrykantowi żelaza i producentowi drewna.
||2941 Byłoby błędem znów obciążać fabrykanta żelaza
i producenta drewna wydatkami na maszyny, gdyż wszystko,
co mieli wydać na ich odtworzenie, mianowicie 7/ i 2 łokcia,
już rozliczyli z producentem maszyn. N a jego rachunek zo­
stały już policzone wszystkie maszyny, które były potrzebne
do produkcji żelaza i drewna, nie można więc liczyć ich po
raz drugi. A zatem pozostałe 2 łokcie na żelazo i drewno (re­
siduum z 28/ 12) sprow adzają się całkowicie do pracy - gdyż
nie ma tu surowca - i dlatego mogą być spożyte w postaci
płótna.
Całe residuum stanowi 8/ i 2 łokcia, czyli 2/з łokcia na dechet
maszyn zastosowanych przez producenta maszyn.
Cały ten problem został częściowo rozwiązany w taki spo­
sób, że ta część capital constant rolnika, która nie sprowadza
się do nowo dodanej pracy lub do maszyn, w ogóle nie wcho­
dzi do obrotu, ponieważ została już potrącona, odtworzona
w postaci swego własnego produktu, a zatem również cały
wchodzący do obrotu produkt rolnika, po potrąceniu maszyn,
sprow adza się do płacy roboczej i zysku i dlatego może być
spożyty jako płótno. Była to jedna część rozwiązania.
D ruga część polegała na tym, że to, co okazuje się capital
constant w jednej sferze produkcji, w innych sferach jawi się
jako nowa praca dodana w tym samym roku. To, co w rękach
tkacza okazuje się capital constant, sprowadza się w dużym
stopniu do dochodów fabrykanta przędzy, producenta ma­
szyn, hodowcy lnu oraz producentów żelaza i drewna (górni­
ka etc.: lecz dla uproszczenia ten ostatni nie został uwzględ­
niony). (Jest przecież jasne, że np. jeśli ten sam fabrykant
przędzie i tka, to jego capital constant wydaje się mniejszy
niż tkacza, a praca przez niego dodana, tzn. ta część jego
produktu, która się sprow adza do pracy dodanej, do docho­
du - zysku i płacy roboczej - wydaje się większa. T ak więc
dochód tkacza = 4 łokciom = 12 szyi.; capital constant =
= 8 łokciom = 24 szyi. Jeśli on jednak równocześnie przę­
dzie i tka, to jego dochód = 6 łokciom, a jego capital con131
Rozdział trzeci
stant również 6 łokciom; 2 łokcie mianowicie przypadają na
krosno tkackie, 3 łokcie na len i 1 łokieć na maszynę przę­
dzalniczą).
Po trzecie jednak, znalezione dotychczas rozwiązanie pole­
gało na tym, że wszyscy producenci, którzy tylko dostarczają
surowców lub środków produkcji dla wykonania produktu
wchodzącego ostatecznie do indywidualnej konsumpcji, mogą
spożyć swój dochód - zysk i płacę roboczą, stanowiące nowo
dodaną [pracę] - nie w postaci swego własnego produktu,
lecz jedynie w postaci produktu nadającego się do bezpośred­
niego spożycia; czyli - co na jedno wychodzi - [muszą wy­
mienić] część wartości tego produktu, która się sprowadza do
dochodu, tylko na nadające się do spożycia wyroby innych
producentów według tej samej wartości. D odan a przez nich
na nowo praca wchodzi jako składnik wartości do produktu
końcowego, m ogąc tylko w tej postaci być skonsumowana, na­
tomiast jako wartość użytkowa jest w nim zawarta w postaci
surowca lub zużytych maszyn.
Część zagadnienia, która wymaga jeszcze rozwiązania, spro­
w adza się więc do tego: co się stanie z 2/з łokcia przeznaczo­
nymi na dćchet - [przy czym] nie [chodzi o zużycie] zastoso­
wanych maszyn roboczych, gdyż te sprow adzają się do nowej
pracy, mianowicie do takiej pracy nowo dodanej, która su­
rowcom, nie mającym jako takie żadnych surowców stano­
wiących ich własny koszt, nadaje kształt nowych maszyn lecz o to, [co się stanie] z dćchet maszyn produkujących ma­
szyny, [tj. maszyn zastosowanych przez] producentów maszyn?
Lub inaczej m ówiąc: w jakich warunkach może producent
maszyn swoje 2/3 łokcia = 2 szyi. = 2 godzinom pracy skon­
sumować w postaci płótna, a jednocześnie odtworzyć swoje
maszyny? To jest zasadnicze pytanie. Taki fact istotnie za­
chodzi. I zachodzi z całą koniecznością. Powstaje więc pro­
blem jego wyjaśnienia.
||2951 N ie weźmiemy tu wcale pod uwagę tej części zysku,
która przekształca się w nowy kapitał (a zatem zarówno w k a­
pitał obrotowy, jak trwały, w variable [zmienny], jak stały).
N ie ma ona bowiem nic wspólnego z naszym problemem, gdyż
w tym przypadku zarówno nowy kapitał variable, jak kapitał
132
Adam Smith
stały zostaje wytworzony i odtworzony przez nową pracę
(przez część pracy dodatkowej).
Jeśli więc ten case [przypadek] zostawimy na uboczu, to
okaże się, że suma nowo dodanej pracy, np. pracy całorocz­
nej, = sumie zysku i płacy roboczej, tzn. = sumie rocznego
dochodu, w ydana zostaje na produkty wchodzące do indywi­
dualnej konsumpcji, jak żywność, odzież, opał, mieszkanie,
meble etc.
Co do wartości, suma produktów wchodzących do kon­
sumpcji indywidualnej = sumie dodanej w ciągu roku pracy
(sumie wartości dochodu). T a ilość pracy musi się równać su­
mie zawartej w owych produktach pracy, dodanej i minionej.
[Przy kupnie tych produktów] musi być opłacona nie tylko
nowo dodana praca, lecz również zawarty w nich kapitał sta­
ły. W artość ich więc = sumie zysków i płac roboczych. Jeśli
weźmiemy płótno lniane za przykład, to reprezentuje ono su­
mę produktów wchodzących w ciągu roku do konsumpcji in­
dywidualnej. W artość tego płótna nie tylko powinna równać
się wartości wszystkich swoich składowych elementów, lecz
i cała jego wartość użytkowa powinna nadaw ać się do spoży­
cia przez tych różnych producentów, którzy ją rozdzielają
między siebie. Cała wartość płótna musi się sprowadzać do
zysku i płacy roboczej, tzn. do nowo dodanej pracy rocznej,
chociaż składa się z pracy dodanej i kapitału stałego.
D aje się to wyjaśnić częściowo, jak już była mowa, w spo­
sób następujący:
Po pierwsze. Część capital constant konieczna do produkcji
płótna lnianego nie wchodzi doń wcale ani w postaci warto­
ści użytkowej, ani w postaci wartości wymiennej. Jest to ta
część lnu, która sprowadza się do nasion etc., czyli ta część
stałego kapitału * produktu uprawy, która nie wchodzi do
obrotu, lecz bezpośrednio lub pośrednio wraca do produkcji,
do ziemi. Część ta odtwarza się sam a, nie musi więc być opła­
cona ponownie za pomocą płótna. {Chłop może sprzedać całe
swoje zbiory, dajmy na to 120 kwarterów. Wtedy jednakże
musi od jakiegoś innego chłopa kupić ziarna w ilości np.
* W rękopisie: części - Red.
133
'Rozdział trzeci
12 kwarterów, ó w zaś powinien obrócić na ziarno zc
120 kwarterów swego produktu 24 zam iast 12 kwarterów,
Vs zam iast 1/ 10. Zarówno obecnie, jak uprzednio z 240 kwar­
terów 24 muszą być zwrócone ziemi jako ziarno. Co praw da,
czyni to różnicę w sferze cyrkulacji. W pierwszym przypadku,
gdy każdy potrąca У 10 swego produktu, do cyrkulacji wcho­
dzi 216 kwarterów. W drugim przypadku do cyrkulacji wcho­
dzi od pierwszego chłopa 120 kwarterów, od drugiego 108
kwarterów, a więc razem 228 kwarterów. D o rzeczywistego
konsumenta dociera zarówno w pierwszym, jak drugim przy­
padku tylko 216 kwarterów. M amy tu już więc przykład na
to, że suma wartości cyrkulujący pomiędzy dealers [kupcami]
a dealers jest większa od sumy wartości pomiędzy dealers
a consumers [konsumentami] t5S]}. (T a sam a różnica powstaje
dalej we wszystkich tych przypadkach, w których część zysku
przekształca się w nowy kapitał, czyli w tych, w których trans­
akcje pomiędzy dealers a dealers rozciągają się na wiele
lat etc.).
A zatem znaczna część [kapitału stałego, niezbędnego] do
produkcji płótna lnianego, czyli produktu nadającego się do
konsumpcji, nie musi być odtworzona [przez płótno].
Po drugie. D uża część capital constant koniecznego przy
produkcji płótna lnianego, czyli rocznego produktu przezna­
czonego na spożycie, występuje na jednym etapie jako capital
constant, na innych - jako praca nowo dodana, na skutek
czego d la jednych sprow adza się w istocie rzeczy do zysku
i płacy roboczej, czyli do dochodu, a dla innych ta sam a suma
wartości okazuje się kapitałem. W ten sposób pewna część
capital constant [tkacza] sprowadza się do [nowo dodanej]
pracy producenta przędzy etc.
1)296 j Po trzecie. We wszystkich procesach pośrednich, ko­
niecznych przy wytwarzaniu przedmiotów spożycia, duża część
produktów - z wyjątkiem surowców i niektórych materiaux
instrumentaux - nie wchodzi nigdy do wartości użytkowej
przedmiotu spożycia, lecz jest tylko częścią składow ą jego
wartości: chodzi tu o maszyny, węgiel, oliwę, łój, pasy [trans­
misyjne] etc. W każdym z owych procesów, w których w grun­
cie rzeczy produkuje się tylko kapitał stały dla następnego
134
Adam Smith
etapu - skoro społeczny podział pracy przekształca poszczęgólne etapy w odrębne gałęzie produkcji - produkt każdego
z nich rozpada się na dwie części: jedną, która reprezentuje
nowo dodaną pracę (sprowadza się więc do zysku i p ła q r ro ­
boczej, czyli - przy poczynionych wyżej zastrzeżeniach
do dochodu), oraz drugą, która reprezentuje wartość zużytego
capital constant. A zatem zrozumiałe jest, że w każdej z owych
sfer produkcji dany producent mógłby spożyć również tylko
tę część swego produktu, która rozpada się na płacę roboczą
i zysk, która pozostaje po potrąceniu m asy produktu równej
co do wartości capital constant zawartemu w nim [tj. w pro­
dukcie danej sfery]. Lecz żaden z tych producentów nie spo­
żywa najmniejszej części produktu tych poprzednich etapów,
które w istocie rzeczy produkują tylko capital constant dla na­
stępnego etapu.
Chociaż więc produkt końcowy (w postaci płótna, które re­
prezentuje wszystkie produkty idące do spożycia) składa się
z nowo dodanej pracy oraz capital constant, tak że ostatni
wytwórcy tego przedmiotu spożycia m ogą skonsumować tylko
tę jego część, która sprowadza się do pracy dodanej na ostat­
nim etapie, do sumy płac roboczych i zysków, do ich docho­
du - to [jednak] wszyscy producenci kapitału stałego spoży­
w ają, realizują swoją nowo dodaną pracę tylko w produkcie
wchodzącym do spożycia. A zatem chociaż ten ostatni skła­
da się z nowo dodanej pracy oraz capital constant, jego cena
kupna (z wyjątkiem części produktu = ilości pracy dodanej
na ostatnim etapie) składa się z ogólnej ilości całej pracy do­
danej przy produkcji jego capital constant Zam iast w swoim
własnym produkcie producenci [kapitału stałego] realizują ca­
łą pracę dodaną [przez siebie] w produkcie wchodzącym do
spożycia - i w tej mierze wychodzi na to, jak gdyby produkt
składał się tylko z płacy roboczej i zysku, z nowo dodanej
pracy.
Producenci, z których sfery wychodzi płótno jako produkt
finished [gotowy], sami potrącają z niego jako z przedmiotu
spożycia tę część, która równa się ich dochodowi = pracy
dodanej ^ przez nich na ostatnim etapie = sumie płac robo­
czych i zysków (wymiana produktów wchodzących do spoży­
135
Rozdział trzeci
cia oraz uprzednie przekształcenie towarów w pieniądz nie
wpływa na zmianę sytuacji). Z a pomocą drugiej części swego
produktu przeznaczonego do spożycia opłacają oni część skła­
dową wartości [przypadającej na] tych producentów, którzy
im bezpośrednio dostarczają capital constant. C ała ta część
ich produktu przeznaczonego do spożycia pokrywa zatem w ar­
tość dochodu oraz kapitału stałego najbliższych wytwórców
tego kapitału stałego. Lecz ci zatrzymują tylko tę część przed­
miotów spożycia, których wartość = ich dochodowi. Pozosta­
łą częścią opłacają znowu producentów swego kapitału stałe­
go = dochodowi i kapitałowi stałemu. Rachunek ten może
się zakończyć bez reszty tylko wtedy, gdy ostatnią częścią
płótna, przedmiotu spożycia, trzeba będzie pokryć tylko do­
chód, nowo dodaną pracę, a nie kapitał stały. G dyż zgodnie
z założeniem płótno wchodzi tylko do konsumpcji i ze swej
strony nie tworzy kapitału stałego innej fazy produkcji.
D la jednej części produktu rolnego jest to już dowiedzione.
W ogóle tylko o tych produktach, które jako surowce wcho­
dzą do wyrobu gotowego, można mówić, że spożywane są
jako produkty. Inne wchodzą do przedmiotu spożycia tylko
jako składowe części jego wartości. Produkt przeznaczony do
spożycia może być zakupiony przez dochód, czyli płacę robo­
czą i zysk. Suma jego wartości powinna wobec tego rozpadać
się na płacę roboczą i zysk, tzn. na pracę dodaną na wszyst­
kich szczeblach, które ów produkt przebył. N arzuca się tylko
pytanie: czy oprócz tej części produktu rolnego, którą sam
producent zwraca do produkcji ||2 9 7 |, jak nasiona, bydło,
nawóz etc., istnieje jeszcze jakaś inna część kapitału stałego,
która nie wchodzi do przedmiotu spożycia jako część składo­
wa wartości, lecz odtwarza się in natura w samym procesie
produkcji?
Naturalnie, że na tym miejscu może być mowa o capital
fixe [kapitale trwałym] we wszystkich formach tylko o tyle,
p ile sam a jego wartość wchodzi do produkcji i może być
spożyta.
Prócz rolnictwa (łącznie z hodowlą, rybołówstwem i leśni­
ctwem etc., gdzie naturalnym procesem reprodukcji kieruje
człowiek) - a więc prócz produkcji surowców do wyrobu
136
Adam Smith
odzieży, właściwych środków żywności i dużej części produk­
tów wchodzących do przemysłowego capital fixe, jak żagle,
liny, pasy etc. - również w górnictwie [mamy] częściową re­
stytucję capital constant in natura z własnego produktu, tak
że wchodząca do obrotu część produkcji nie musi już odtw a­
rzać owej części capital constant. N p. w górnictwie węglo­
wym wykorzystuje się część węgla do wprawienia w ruch
maszyny parowej, która wypompowuje wodę lub wyciąga wę­
giel na powierzchnię.
T ak więc na wartość produktu rocznego składa się częścio­
wo praca miniona zawarta w węglu i zużyta w procesie jego
wydobycia, częściowo zaś określona ilość pracy dodanej
(abstrahujemy od dechet maszyn etc.). Lecz z produktu cał­
kowitego bezpośrednio potrąca się i odprow adza z powrotem
do produkcji tę część capital constant, która zawiera się w sa­
mym węglu. N ie ma potrzeby kompensować producentowi
kosztów tej części, ponieważ on sam je sobie zwraca. Jeśli
wydajność pracy nie ulegnie zmianie, to nie zmieni się i część
wartości reprezentowana przez ową część produktu; równa się
ona zawartej w produkcie określonej ilości pracy, po części
pracy minionej, po części dodanej w ciągu roku. Również
w innych gałęziach przemysłu wydobywczego następuje czę­
ściowe odtworzenie capital constant in natura.
Artykuły odpadkowe, jak np. odpadki bawełny etc., oddaje
się ziemi z powrotem w charakterze nawozu lub też wyko­
rzystuje się jako surowce dla innych gałęzi przemysłu, np.
szmaty lniane [do wyrobu] papieru. W przypadkach takich,
jak pierwszy z wymienionych, część capital constant jednej
gałęzi przemysłu może się bezpośrednio wymieniać na capital
constant innej gałęzi. N p. bawełna na odpadki bawełniane,
mające zastosowanie jako nawóz.
Jednak ogólnie biorąc, istnieje zasadnicza różnica między
produkcją maszyn i produkcją wydobywczą (surow ców *: że­
laza, drewna, węgla) a innymi fazam i produkcji. W tych
ostatnich nie ma miejsca na jakiekolwiek wzajemne oddziały­
wanie. Płótno nie może stać się częścią capital constant pro* W rękopisie dalej: m in. węgla - Red.
137
Rozdział trzeci
ducenta przędzy, przędza (jako taka) nie może stanowić części
capital constant d la uprawiającego len chłopa lub d la produ­
centa maszyn. Lecz surowcami do produkcji maszyn, prócz
produktów rolnych, jak pasy, liny itd., są : drewno, żelazo,
węgiel, a z drugiej strony znowu maszyny jako środki pro­
dukcji wchodzą do capital constant producentów drewna, że­
laza, w ęgla etc. W ten sposób obie [te dziedziny produkcji]
odtw arzają sobie nawzajem in natura część swego capital con­
stant. Zachodzi tu wymiana capital constant na capital con­
stant.
Rzecz nie polega tu na samym rachunku. Producent żelaza
oblicza producentowi maszyn dćchet maszyn wykorzystanych
przy produkcji żelaza, a fabrykant maszyn [producentowi że­
laza] dćchet swoich maszyn wykorzystanych przy produkcji
maszyn. Załóżmy, że producentem żelaza i węgla jest ten sam
człowiek. Po pierwsze, jakeśmy to już widzieli, węgiel odtwa­
rza on sobie sam. Po drugie, wartość jego produktu całkowi­
tego - żelaza i w ęgla = wartości pracy dodanej + wartość
pracy minionej, zawartej w zużytej części maszyn. Po odlicze­
niu z produktu całkowitego tej ilości żelaza, która odtwarza
wartość maszyn, pozostała ilość żelaza sprow adza się do pracy
dodanej. Ostatnia część stanowi surowiec d la fabrykanta m a­
szyn, producenta narzędzi etc. T ę ostatnią część opłaca mu
[producentowi żelaza] fabrykant maszyn za pomocą płótna,
pierwszą zaś kompensuje mu za pomocą maszyny odtw arzają­
cej [zużycie jego maszyn].
Z drugiej strony, część kapitału stałego producenta maszyn
sprow adza się do dćchet jego maszyny produkującej maszyny,
narzędzia etc. - a zatem ani do surowców (abstrahujemy od
maszyny zastosowanej ||298| [w produkcji w ęgla i żelaza]
i tej części węgla, która sam a się odtw arza), ani do pracy
nowo dodanej, czyli ani do płacy roboczej, ani do zysku; to
dćchet zostaje więc faktycznie odtworzone w ten sposób, że
producent maszyn zatrzymuje d la siebie z własnego zespołu
maszyn jedną maszynę lub kilka w charakterze maszyn pro­
dukujących maszyny. T a część jego produktu sprow adza się
po prostu do dodatkowego zapotrzebowania na surowce. N ie
reprezentuje ona pracy nowo dodanej, skoro w całkowitym
138
Adam Smith
produkcie pracy tyle a tyle maszyn równa się wartości pracy
dodanej, tyle a tyle - wartości surowców, tyle a tyle zaś —
tej składowej części wartości, którą zawierały maszyny służą­
ce do produkcji maszyn. W prawdzie ostatnia część składow a
zawiera w rzeczywistości także pracę dodaną. Lecz ta równa
się co do wartości zeru, gdyż w tej części maszyny, która re­
prezentuje pracę dodaną, nie uwzględnia się pracy zawartej
w surowcach i zużytych maszynach; w drugiej części, resty­
tuującej surowce, nie uwzględnia się tej częs'ci, która odtw a­
rza nową pracę i maszyny; wreszcie trzecia część, rozpatrywa­
na pod względem wartości, nie zawiera ani pracy dodanej,
ani surowców - ta część reprezentuje tylko dechet maszyn:
Maszyny potrzebne samemu fabrykantowi maszyn nie idą
na sprzedaż. Zw racają mu się in natura, zostają potrącone
z produktu całkowitego. Maszyny sprzedawane przez niega
reprezentują tedy same tylko surowce (które sprow adzają siędo samej pracy [dodanej przez fabrykanta surowców], skoro'
dechet maszyn fabrykanta surowców policzone już zostało na
jego [fabrykanta maszyn] rachunek) i pracę dodaną, sprowa­
dzają się więc do płótna zarówno dla- niego samego, jak i d la
fabrykanta surowców. Cer się tyczy specjalnie [wzajemnych
stosunków] fabrykanta maszyn i fabrykanta surowców, to ten
drugi potrącił sobie tyle żelaza, ile odpow iada wartości
wasted [zużytej] części jego m aszyn; żelazo to wymienia z fa­
brykantem maszyn, tak że obaj dokonują wypłat in natura,
a proces ten nie ma nic wspólnego z podziałem dochodu1
między nimi.
Tyle o sprawie, d o której wrócimy przy omawianiu obiegu
kapitału *,
W rzeczywistości capital constant restytuuje się przez to, że
wciąż jest na nowo produkowany, a częściowo sam się repro­
dukuje. Lecz ta część capital constant, która wchodzi do pro­
duktu przeznaczonego na spożycie, opłacana jest z pracy ży­
wej, wchodzącej do produktu nie przeznaczonego na- spożycie.
Cały produkt przeznaczony na spożycie sprowadza się do do­
chodu dlatego, że ta właśnie praca nie opłaca siebie za po­
* Patrz K . M arks, , .K ap itał” , t. U , w : M ark-s-Engels, D zieła, t. 24, str. 5 21524 - R ed. przekł. pülsk.
139
Rozdział trzeci
mocą swych własnych produktów. Jed n a część kapitału stałe­
go, rozpatrywana [jako część produktu] rocznego, jest tylko
pozornym [kapitałem stałym]. D ruga, choć jest częścią pro­
duktu całkowitego, nie wchodzi ani jako składnik wartości,
ani jako wartość użytkowa do produktu przeznaczonego do
konsumpcji, lecz jest restytuowana in natura, pozostając trwale
nieodłącznym elementem produkcji.
Rozpatrzyliśmy tu, jak całkowity produkt nadający się do
spożycia dzieli się na wchodzące weń części składowe warto­
ści oraz warunki produkcji.
Stale jednak i równocześnie istnieją obok siebie: produkt
przeznaczony na spożycie (który o tyle, o ile sprowadza się
do płacy roboczej, = zmiennej części kapitału), produkcja
artykułów przeznaczonych na spożycie oraz produkcja wszyst­
kich części kapitału stałego koniecznych do wytworzenia tych
artykułów, bez względu na to, czy ten kapitał stały wchodzi
do ich produkcji, czy też nie. W ten sposób każdy kapitał
zawsze dzieli się równocześnie na kapitał stały i kapitał zmien­
ny i chociaż Zarówno jego część stałą, jak i zmienną odtw a­
rzają stale nowe produkty, część stała istnieje zawsze w tej
samej postaci, dopóki produkcję kontynuuje się w ten sam
sposób.
|[299| Pomiędzy fabrykantem maszyn a producentem su­
rowców, żelaza, drewna etc., zachodzi [również] taki stosunek,
że w gruncie rzeczy wymieniają oni między sobą część swego
capital constant (co nie ma nic wspólnego z przekształceniem
części capital constant jednego na dochód drugiego M ) w ten
sposób, iż produkt każdego [z tych producentów] - choć je­
den [produkt] stanowi stopień przygotowawczy dla drugie­
go - wchodzi do kapitału stałego drugiego [producenta] jako
środek produkcji. Z a potrzebne sobie maszyny d ają produ­
cenci żelaza, drewna etc. producentowi maszyn żelazo, drew­
no etc. w sumie odpow iadającej wartości zużytych przez siebie
maszyn. T a część capital constant producenta maszyn * sta­
nowi d la niego to samo co dla chłopa nasiona. Jest to część
jego produktu rocznego, której koszty musi on sobie zwrócić
* W rękopisie: producenta żelaza - Red.
140
Adam Smith
in natura i która nie stanowi jego dochodu. Z drugiej strony
poprzez tę wymianę zwraca się producentowi maszyn w for­
mie surowców nie tylko surowiec zawarty w.m aszynie produ­
centa żelaza, lecz także ten element wartości owej maszyny,
który składa się z pracy dodanej oraz dechet jego [producen­
ta maszyn] własnych maszyn. T ak więc producentowi maszyn
zwraca się nie tylko to, co odpow iada dechet jego własnych
maszyn, ale i to, co można zaliczyć (jako zwrot) na rachunek
części dechet zawartego w innych maszynach.
Co praw da, również [maszyna sprzedana] producentowi że­
laza zawiera takie składniki wartości, które = surowcom
i pracy dodanej. Z a to w innych maszynach należy odpowied­
nio mniej zarachować na dechet. D o maszyn sprzedawanych
przez producenta maszyn innym przemysłowcom nie wchodzi
więc ta część ich kapitału stałego, czyli produktu ich rocznej
pracy, która odtwarza tylko część wartości kapitału stałego
reprezentującą dechet. Co się jednak tyczy dechet w tych in­
nych maszynach, to producent maszyn [odtwarza] je oczywi­
ście za pomocą wspomnianych wyżej 2/з łokcia płótna = 2 go­
dzinom pracy. Kupuje on za to surówkę żelaza, drewno etc.
o tej samej wartości i odtwarza sobie dechet w innej formie
swego kapitału stałego, [mianowicie w formie] surówki że­
laza. W ten sposób część jego surowców zwraca mu oprócz
wartości surowca także koszty dechet [jego maszyn]. Lecz
owe surowce po stronie producenta surówki żelaza etc. spro­
w adzają się tylko do dodanego czasu pracy, ponieważ m a­
szyny producentów surowców (żelaza, drewna, węgla etc.) już
uprzednio wprowadzone były do rachunku.
T ak więc wszystkie elementy [składowe] płótna sprow a­
dzają się do sumy takich ilości pracy, która równa się sumie
pracy nowo dodanej, lecz nie równa się sumie pracy całkowi­
tej, zawartej w capital constant i uwiecznionej przez repro­
dukcję.
Tautologią jest zresztą twierdzenie, że ta ilość pracy - skła­
dająca się po części z pracy żywej, po częśd z pracy minio­
nej - która tworzy sumę towarów wchodzących co roku do
indywidualnej konsumpcji, a więc spożywanych w postaci do­
chodu, nie może być większa niż praca dodana w ciągu roku.
141
Rozdział
trzeci
Dochód bowiem — sumie zysku i płacy roboczej, = sumie
nowo dodanej pracy, = sumie towarów zawierających tę sa­
mą ilość pracy.
Przykład producenta żelaza i producenta maszyn jest wy­
łącznie exam ple [przykładem]. Zresztą również w innych sfe­
rach produkcji, gdzie produkty jednych stanowią dla drugich
środki produkcji, następuje wymiana in natura pomiędzy ca­
pital constant jednych sfer i drugich (choćby nawet ukryta
w formie szeregu transakcji pieniężnych). W takich przypad­
kach konsumenci produktu końcowego, wchodzącego do spo
(życia, nie muszą zwracać kosztów capital constant, ponieważ
został on już uprzednio odtworzony). |299||
1|3041 { * N p .: Przy produkcji parowozów dzień w dzień
grom adzą się całe wagony odpadków w postaci żelaznych wió­
rów. Zbiera się je i odprzedaje ponownie (lub też zapisuje na
rachunek) temu samemu fabrykantowi żelaza, który fabrykan­
towi lokomotyw dostarcza jego podstawowego surowca. F a ­
brykant żelaza, dodawszy do wiórów nową pracę, nad aje im
znów odpowiednią formę. Jednocześnie owe ostrużyny żelazne
w postaci, w jakiej producent żelaza przesyła je ponownie
producentowi parowozów, stanowią tę część wartości produk­
tu, która odtwarza surowiec. I tak kursują między obiema fa­
brykami - nie te same wióry, lecz ich określona ilość. T a część
stanowi kolejno surowiec d la obu gałęzi przemysłu i, rozpa­
trywana pod względem wartości, wędruje tylko z jednego
shop [zakładu] do drugiego. Z tego powodu nie wchodzi do
produktu gotowego, lecz jest tylko kom pensatą capital con­
stant in natura.
W rzeczywistości każda maszyna, którą dostarcza fabrykant
maszyn, rozpatrywana pod względem wartości rozpada się na
surowiec, pracę dodaną oraz dćchet maszyn. Lecz suma ogól­
na [maszyn] wchodzących do produkcji w innych sferach może
być co do wartości równa tylko całkowitej wartości maszyn
pomniejszonej o tę część capital constant, która stale krąży
między fabrykantem maszyn a fabrykantem żelaza.
K ażdy kwarter pszenicy sprzedaje chłop po tej samej cenie;
* W rękopisie zaznaczone: D o str. 300 [Rfij] - Red.
142
Adam Smith
kw äfter sprzedanej pszenicy nie jest tańszy od tego, który
wraca do ziemi w postaci nasion. Still [jednakże] jeśli pro­
dukt '*= 6 kwarterom, a kwarter = 3 f. szt. - każdy zaś kwar­
ter zawiera składowe części wartości za pracę dodaną, surow­
ce i maszyny - i jeśli chłop musi 1 kwarter obrócić na nasio­
na, wtedy sprzeda on konsumentom tylko 5 kwarterów =
= 15 £. szt. N ie zapłaciliby oni zatem za tę częsc wartości,
jaką zawiera 1 kwarter nasion. N a tym właśnie polega cały
dowcip: jak [to się dzieje, że] wartość sprzedanego produk­
tu = wszystkim elementom wartości, które on zawiera,
[a więc] pracy dodanej i kapitałowi stałemu, i [że] mimo to
konsument - nie opłacając kapitału stałego - jednak produkt
kupuje?} I304||
||300| {D o powyższego [należy dodać] najprzód jeszcze ty­
le. Następujący cytat niech wykaże, jak m ało rozumiał płytki
Say samo zagadnienie:
„Ażeby w pełni pojąć zagadnienie dochodu, należy wziąć pod uwa­
gę, że całkowita wartość produktu rozpada się na dochody różnych
osób, ponieważ wartość całkowita każdego produktu składa się z zy­
sków właściciela ziemskiego, kapitalisty i pracowitych robotników, któ­
rzy przyczynili się do jej wytworzenia. To powoduje, że dochód spo­
łeczeństwa równa się wyprodukowanej wartolci brutto, a nie, jak mnie­
mała sekta dkon-omistów t24 , produktowi netto ziemi... Gdyby dochody
narodu stanowiły tyłfeo nadwyżki wartości wyprodukowanych ponad
wartości spożyte, to należałoby stąd wyciągnąć absurdalny wniosek, że
naród, który w danym roku tyle samo wartości spożył, co wyprodu­
kował, nie ma żadnego dochodu” (tamże, t. II, str. 63, 64).
W rzeczywistości taki naród miałby przecież jakiś dochód
w poprzednim roku, nie miałby natomiast żadnego dochodu
w roku następnym. N iepraw dą jest, jakoby roczny produkt
pracy, którego częścią tylko jest produkt pracy nowo dodanej
w ciągu roku, sprow adzał się do dochodu. Je st to natomiast
słuszne w stosunku do tej części produktu, która wchodzi do
corocznej konsumpcji indywidualnej. Dochód składający się
wyłącznie z pracy dodanej może opłacić ten produkt, który
składa się częściowo z pracy dodanej, częściowo z pracy mi­
nionej, tzn.: praca dodana może opłacić w owym produkcie
143
Rozdział trzeci
nie tylko siebie sam ą, lecz również pracę z minionych okre­
sów, ponieważ inna część produktu, składająca się również
z pracy dodanej oraz z pracy minionej, odtwarza tylko pracę
minioną, tylko capital constant}.
[11. D od atk i: Smith gmatwa zagadnienie miary wartości.
Ogólny charakter sprzeczności u Smitha]
{D o rozpatrzonych właśnie punktów [teorii] Smitha należy
dodać, że do jego chwiejnego stanowiska w sprawie określenia
wartości — prócz widocznej sprzeczności co do płacy robo­
czej * - dochodzi jeszcze takie oto pomieszanie pojęć: pojęcie
miary wartości jako miary immanentnej, która jednocześnie
tworzy substancję wartości, poplątane zostaje z pojęciem m ia­
ry wartości w tym sensie, w jakim m iarą wartości nazywa się
pieniądz. Stąd próba - [swego rodzaju] kwadratura koła znalezienia dobra o niezmiennej wartości, które mogłoby słu­
żyć d la innych dóbr za stały miernik. W pierwszej części mo­
jej pracy czytelnik znajdzie rozważania o stosunku miernika
wartości, jakim jest pieniądz, do określenia wartości przez
czas pracy * * . I u Ricarda miejscami można znaleźć to pomie­
szanie pojęć}. 1300||
II2 9 9 1 Sprzeczności w poglądach A. Smitha są godne uwagi
z tego względu, że zaw ierają problemy, których on wprawdzie
nie rozwiązuje, lecz które niejako stawia już przez to, że sam
sobie przeczy. Trafne pod tym względem jego wyczucie obja­
w ia się najlepiej w tym, że jego następcy we wzajemnych spo­
rach skłaniają się to ku jednej, to ku drugiej stronie № .
Przystępujemy teraz do ostatniego punktu spornego, który
należy rozpatrzyć analizując poglądy Smitha - do ||300| roz­
różnienia między pracą produkcyjną a nieprodukcyjną.
* Patrz tom niniejszy, str. 77-78 - Red. przekl. polsk..
* * Patrz K . M arks, „Przyczynek do krytyki ekonomiii politycznej” , w : M arks-E n g els, D aicla, t. 13, str. 55-67 - Red, przekl. polsk.
144
[ROZDZIAŁ CZWARTY]
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
T a sama dwoistość, którą widzieliśmy uprzednio u A. Smi­
tha we wszystkim, cechuje go również w określeniu tego, co
nazywa pracą produkcyjną w odróżnieniu od pracy niepro­
dukcyjnej. Stale odnajdujemy występujące u niego na prze­
mian dwa określenia tego, co nazywa pracą produkcyjną. Roz­
patrzmy naprzód pierwsze, prawidłowe określenie.
[1. Pracą produkcyjną z punktu widzenia produkcji
kapitalistycznej jest praca tworzuca wartość dodatkowej
Z punktu widzenia produkcji kapitalistycznej produkcyjna
jest ta praca najemna, która przy wymianie na zmienną część
kapitału (część kapitału wyłożoną na płacę roboczą) nie tylko
reprodukuje tę część (czyli wartość swej własnej siły roboczej),
lecz wytwarza ponadto wartość dodatkową dla kapitalisty.
Tylko dzięki temu towar lub pieniądz przekształca się w ka­
pitał, wytwarzany jest jako kapitał. Produkcyjna jest tylko ta
praca najemna, która produkuje kapitał. (Znaczy to, że wy­
łożoną na nią sumę wartości reprodukuje ona w ilości zwięk­
szonej, czyli oddaje więcej pracy, niż otrzymuje w postaci
płacy. A zatem [produkcyjna jest] tylko ta siła robocza, której
wykorzystanie daje wartość większą od tej, jaką ona sama
posiada).
Mere existence [samo istnienie] klasy kapitalistów, .a więc
kapitału, opiera się na produkcyjności pracy, nie na absolutnej
wszakże, lecz jedynie na jej względnej produkcyjności. N p .:
gdyby dzień roboczy wystarczał zaledwie na utrzymanie ro­
botnika przy życiu, tzn. tylko na odtworzenie jego siły robo10 - M arks, Engels - D zielą t. 26
145
Rozdział czwarty
czej ||3011, to w ujęciu absolutnym jego praca byłaby pro­
dukcyjna, gdyż byłaby zdolna do reprodukcji, czyli odtwarza­
łaby zawsze spożywane przez siebie wartości (w sumie równe
wartości swej własnej siły roboczej). Jednakże nie byłaby pro­
dukcyjna w znaczeniu kapitalistycznym, gdyż nie produkowa­
łaby żadnej wartości dodatkowej. (W istocie nie produkowa­
łaby żadnej nowej wartości, lecz odtwarzałaby jedynie uprzed­
nią: spożywałaby tę wartość w jednej postaci, aby następnie
odtworzyć ją w innej. I w tym znaczeniu powiedziano, że pro­
dukcyjny jest ten robotnik, którego produkcja równa się jego
własnemu spożyciu, a nieprodukcyjny ten, który spożywa wię­
cej, niż reprodukuje).
T a produkcyjność [w znaczeniu kapitalistycznym] polega na
produkcyjności względnej, na tym, że robotnik nie tylko od­
twarza uprzednią wartość, lecz tworzy nową; że w swoim
produkcie uprzedmiotawia więcej czasu pracy, niż uprzedmio­
towiono w tym produkcie, który go jako robotnika utrzymuje
przy życiu. Tego rodzaju produkcyjna praca najemna jest pod­
stawą kapitału, podstawą jego istnienia.
{Przypuśćmy jednak, że kapitał w ogóle nie istnieje, lecz że
robotnik sam przywłaszcza sobie pracę dodatkową, czyli nad­
wyżkę wartości, które wyprodukował, ponad wartości, które
spożył. Tylko wtedy można by o tej pracy powiedzieć, że jest
naprawdę produkcyjna, tzn. że tworzy nowe wartości}.
[2. Poglądy fizjokratów i merkantylistów
na pracę produkcyjną]
Powyższy pogląd na pracę produkcyjną wynika sam przez
się z poglądów A. Smitha na pochodzenie wartości dodatko­
wej, a więc na istotę kapitału. Ilekroć głosi ten pogląd, podą­
ża w kierunku obranym przez fizjokratów, a nawet przez mer­
kantylistów, uwalniając jedynie ich twierdzenia od błędnego
sposobu ujęcia, a zatem wydobywając na jaw ich istotę. Po­
mimo błędnego mniemania, że jedynie praca na roli jest pro­
dukcyjna, fizjokraci wyrażali słuszny pogląd, że z kapitali­
stycznego punktu widzenia tylko ta praca jest produkcyjna,
146
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
która tworzy wartość dodatkową, i to nie dla siebie, lecz dla
właściciela warunków produkcji; tylko ta mianowicie praca,
która tworzy produit net nie dla samej siebie, lecz dla właści­
ciela ziemi. Gdyż surplus value [wartość dodatkowa], czyli
dodatkowy czas pracy, zostaje uprzedmiotowiona w surplus
produce [produkcie dodatkowym], czyli w produit net. (Lecz
[ten ostatni] znowu ujmują błędnie. [Uważają go za produkt
dodatkowy], ponieważ uzyskuje się więcej np. pszenicy, niż
zjedzą robotnicy i dzierżawcy; lecz przecież produkuje się
również więcej sukna niż tę jego ilość, której wytwórcy suk­
na - robotnicy i master [przedsiębiorca] - potrzebują na swo­
je własne ubrania). Zresztą surplus value ujmują również błęd­
nie, gdyż hołdują fałszywemu poglądowi na value, sprowa­
dzając ją do wartości użytkowej pracy zamiast do czasu pracy,
do pracy społecznej, pozbawionej cech jakościowych. Niemniej
jednak słuszne pozostaje określenie, że tylko ta praca najem­
na jest produkcyjna, która tworzy więcej wartości, niż sama
kosztuje. A. Smith uwalnia ten pogląd od fałszywych wyobra­
żeń, z jakimi wiązali go fizjokraci.
Cofnijmy się od fizjokratów do merkantylistów. Nauka ich
ma również taką stronę, która - choć jej sobie wyraźnie
nie uświadamiają - zawiera ten sam pogląd na pracę pro­
dukcyjną. Podstawą ich systemu było zapatrywanie, że praca
jest produkcyjna tylko w tych gałęziach produkcji, których
Wytwory wysyłane za granicę przynoszą więcej pieniędzy, niż
kosztowały (czyli więcej, niż za nie trzeba było wywieźć), któ­
re więc w szczególnym stopniu ułatwiają krajowi uczestnictwo
w produktach nowych kopalń złota i srebra. Merkantyliści
widzieli, że w takich krajach następował szybki wzrost boga­
ctwa i klasy średniej. N a czym w istocie polegał wpływ złota?
Płaca robocza nie rosła tak jak ceny towarów, a zatem spada­
ła, tym samym zaś wzrastała względna praca dodatkowa,
wzrastała stopa zysku. I to nie dlatego, że robotnik stał się
bardziej produkcyjny, lecz dlatego, że spadła absolutna płaca
robocza (tzn. suma środków utrzymania, które robotnik otrzy­
muje), słowem, że położenie robotników się pogorszyło. A za­
tem praca stała się w tych krajach w istocie bardziej produk­
cyjna dla tych, którzy z niej korzystali, Ten fact łączył się
147
Rozdział czwarty
z influx [napływem] metali szlachetnych, i to było przyczy­
ną - co prawda mgliście tylko uświadamianą - dla której
merkantyliści pracę stosowaną w takich gałęziach produkcji
uważali za jedyną pracę produkcyjną.
II302 I „Uderzający wzrost [ludności], który nastąpił [...] w ostatnich
pięćdziesięciu czy sześćdziesięciu latach w całej prawie Europie, ma,
być może, siwe główne źródło w zwiększonej produkcyjności amerykań­
skich kopalń. W zrastająca obfitość metali szlachetnych” {o f course
[oczywiście] na skutek spadku ich realnej w artościj „podnosi cenę to­
warów stosunkowo bardziej niż cenę pracy ;\pogarsza to położenie ro­
botnika, a zarazem pomnaża zyski jego pracodawcy, który tym samym
jest zainteresowany w powiększaniu swego kapitału obrotowego aż do
granic możliwości najmowania jak największej liczby robotników, któ­
rych może opłacić, a to właśnie sprzyja wzrostowi ludności... Malthus
zauważa, że «odkrycie kopalń w Ameryce podniosło cenę zboża trzyi czterokrotnie, natomiast cenę pracy zaledwie dwukrotnie...» Cena to­
warów do konsumpcji wewnętrznej (up. 2boża) nie wzrasta bezpośred­
nio wskutek napływu pieniądza; ale że stopa zysku w rolnictwie spada
poniżej stopy zysku w przemyśle, kapitał przenosi isię stopniowo
z pierwszego do drugiego; w ten sposób cały kapitał daje wyższe zyski
niż uprzednio, a wzrost zysków oznacza zawsze spadek płac” (John
Barton, „Observations on the Circumstances which Influence the Con­
dition of the Labouring Classes of Society", Londyn 1817, str, 29
i nast.).
Tak więc, po pierwsze, według Bartona miałoby się po­
wtórzyć w drugiej połowie XVIII w. to samo zjawisko, które
poczynając od ostatniego trzydziestolecia XV I w. i w ciągu
XVII w. dało bodziec do powstania systemu merkantylistycz­
nego. Po drugie, ponieważ tylko towary eksportowane mierzy
się według obniżonej wartości złota i srebra, a w stosunku do
towarów dla home consumption [konsumpcji wewnętrznej]
pozostaje nadal miarą uprzednia wartość złota i srebra (do­
póki konkurencja między kapitalistami nie uchyli tego mierze­
nia za pomocą dwóch miar), to w gałęziach produkcji pracu­
jących na eksport praca wydaje się bezpośrednio produkcyjna,
czyli tworząca wartość dodatkową, na skutek tego, że powo­
duje spadek płacy roboczej poniżej jej dawnego poziomu.
148
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
[3. Dwoistość poglądów Smitha na pracę produkcyjną.
Pierwszy sposób ujęcia: pogląd na pracę produkcyjną
jako na pracę, która się wymienia na kapital]
Drugi, opaczny pogląd Smitha na pracę produkcyjną tak
przeplata się z jego poglądem prawidłowym, że nawet w jed­
nym i tym samym fragmencie oba następują kolejno po sobie,
zdanie po zdaniu. Dlatego, by zilustrować pogląd pierwszy,
musimy rozrywać cytaty na części.
„Jeden rodzaj pracy powiększa wartość przedmiotu, w który pracę
włożono, a drugi takiego rezultatu nie daje. Pracę pierwszego rodzaju
można nazwać pracą produkcyjną, ponieważ wytwarza wartość, pracę
zaś drugiego rodzaju - nieprodukcyjną. Praca robotnika, na przykład,
powiększa na ogół wartość przetwarzanych przez niego materiałów
o wartość jego utrzymania oraz zysk pracodawcy. Praca natomiast służ­
by domowej nie powiększa wartości żadnego przedmiotu. Choć praco­
dawca daje robotnikowi płacę, w rzeczywistości jednak nic go to nie
kosztuje, gdyż wartość płacy wraca się zazwyczaj wraz Z zyskiem w po­
staci przyrostu wartości przedmiotu, w który robotnik wkłada pracę.
Ale koszt ułzzymania służby domowej nie wraca się nigdy. Człowiek
się bogaci, gdy zatrudnia wielką liczbę robotników, ubożeje zaś, gdy
zatrudnia wielką liczbę służących” (ks. II, rozdz. III - t. II, wyd.
McCulloch - sto. 93 i nast. [wyd. polsk-, t. I, sto. 417]).
W tym fragmencie - a w dalszym jego ciągu, który później
zacytujemy, sprzeczne określenia zbiegają się jeszcze bar­
dziej - przez „productive labour” rozumie się głównie, eminement [szczególnie] taką pracę, która wytwarza wartość do­
datkową - „its masters profit” [„zysk pracodawcy”] - oprócz
tego, że reprodukuje the value „of his” [wartość „jego”]
(tj. the labourer’s) „own maintenance” [„własnego utrzyma­
nia”]. Również manufacturer [właściciel manufaktury] nie
mógłby grow rich „by employing a multitude of manufactu­
rers” (working men) [nie mógłby się bogacić „przez zatrud­
nianie wielu pracowników manufaktury” (robotników)], gdy­
by ci oprócz value, którą kosztuje ich własne maintenance, nie
tworzyli także surplus value.
Po drugie jednak A. Smith rozumie tutaj przez „productive
labour” taką pracę, która w ogóle „produces a value” [,,wy­
149
Rozdział czwarty
twarza wartość”]. Pomijając na razie Il303j to ostatnie okre­
ślenie, zacytujemy najpierw inne miejsca, w których pierwszy
pogląd bądź powtarza się, bądź jest ostrzej formułowany,
głównie jednak zostaje szerzej rozwinięty.
„...Jeśliby żywność i odzież, którą... skonsumowali ludzie nieproduk­
cyjni, rozdzielono między pracowników produkcyjnych, to ci odtworzy­
liby z pewnym zyskiem pełną wartość tego, co spożyli” (tamże, str. 109;
ks. II, rozdz. III [wyd. polsk., t. I, str. 430]).
Tutaj całkiem wyraźnie nazwano productive labourer takie­
go robotnika, który nie tylko reprodukuje kapitaliście fuli
value [pełną wartość] środków utrzymania zawartych w płacy
roboczej, lecz nadto reprodukuje je „with a profit” [,,z pew­
nym zyskiem” ].
Tylko praca produkująca kapitał jest pracą produkcyjną.
Jednakże kapitałem staje się towar lub pieniądz na skutek
tego, że wymienia się je bezpośrednio na siłę roboczą, a czyni
się to tylko w tym celu, aby je zastąpiła ilość pracy większa
od tej, jaką same zawierają. Albowiem dla kapitalisty jako ta­
kiego wartość użytkowa siły roboczej nie polega na jej rze­
czywistej wartości użytkowej, na użyteczności danej szczegól­
nej, konkretnej pracy, nie polega na tym, że jest to przędzenie,
tkanie itd., tak samo, jak mało zależy mu na wartości użytko­
wej produktu tej pracy jako takiej, gdyż dla niego produkt
jest towarem (i to przed swoją pierwszą metamorfozą), a nie
przedmiotem spożycia. Kapitalistę interesuje w towarze tylko
to, że zawarta w nim jest wartość wymienna większa niż ta,
którą za niego zapłacił; upatruje on zatem wartość użytkową
pracy w tym, że otrzyma z powrotem większą ilość czasu pra­
cy niż ta, którą opłacił w formie płacy roboczej. Do pracow­
ników produkcyjnych zaliczają się oczywiście wszyscy, którzy
współpracują przy produkcji towaru d’une maniere ou d’une
autre [w ten lub inny sposób], poczynając od właściwego
robotnika, wykonującego pracę ręczną, do manager, engineer
[dyrektora, inżyniera] (w odróżnieniu od kapitalisty). Toteż
ostatnie angielskie oficjalne report of factories [sprawozdanie
fabryczne] „wyraźnie" zalicza do kategorii zatrudnionych pra­
cowników najemnych wszystkie osoby zatrudnione w fabryce
150
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
i biurach fabrycznych z wyjątkiem samych właścicieli fabryk.
(Patrz słowa sprawozdania przed końcową częścią tego śmie­
cia).
Praca produkcyjna jest tu określona ze stanowiska produk­
cji kapitalistycznej i A. Smith wyczerpał istotę sprawy, trafił
w samo sedno. Jest jedną z jego największych zasług w nauce
(jak Malthus słusznie zauważył
to krytyczne rozróżnienie
między pracą produkcyjną a nieprodukcyjną jest podstawą ca­
łej burżuazyjnej ekonomii), że określa on pracę produkcyjną
jako tę, która się wymienia bezpośrednio na kapitał, tj. uczest­
niczy w takiej wymianie, w trakcie której produkcyjne wa­
runki pracy i wartość w ogóle, pieniądz lub towary, prze­
kształcają się dopiero w kapitał (a praca - w pracę najemną
w naukowym znaczeniu tego słowa).
Tym samym ustalono również w sposób ostateczny, co sta­
nowi pracę nieprodukcyjną. Jest to praca, która wymienia się
nie na kapitał, lecz bezpośrednio na dochód, czyli na płacę ro­
boczą lub zysk (oczywiście również na te różne rubryki, jak
procent i renty, które jako copartners [współudziałowcy]
uczestniczą w zysku kapitalisty). Tam, gdzie wszelka praca
bądź opłaca jeszcze samą siebie (jak np. praca pańszczyźnia­
nego chłopa na roli), bądź też wymienia się bezpośrednio na
dochód (jak praca w miejskich manufakturach w Azji) - tam
nie ma ani kapitału, ani pracy najemnej w znaczeniu ekonomii
burżuazyjnej. Określenia te zostały więc zaczerpnięte nie
z materialnych cech pracy (nie z natury jej produktu ani
z właściwości pracy jako pracy konkretnej), lecz z określonej
formy społecznej, ze społecznych stosunków produkcji, w któ­
rych realizuje się praca. Np. aktor, nawet klown jest według
tego określenia pracownikiem produkcyjnym, gdy jest na służ­
bie u kapitalisty (u entrepreneur [przedsiębiorcy]), któremu
zwraca więcej pracy, niż otrzymuje odeń w postaci płacy ro­
boczej; natomiast łatacz przychodzący do domu kapitalisty,
by załatać mu spodnie, wytwarza dla niego tylko wartość
użytkową i jest pracownikiem nieprodukcyjnym. Praca aktora
wymienia się na kapitał, praca łatacza zaś na dochód. Praca
pierwszego rodzaju produkuje wartość dodatkową, w przy­
padku drugiej - spożywa się dochód.
151
Rozdział czwarty
Pracę produkcyjną i nieprodukcyjną rozpatruje się tu ciągle
ze stanowiska właściciela pieniądza, kapitalisty, äThie'ze sta­
nowiska robotnika. Tu źródło bzdur u Ganilha i in., którzy
tak dalece nie rozumieją tej sprawy, że pytają, czy praca lub
usługa, lub funkcja prostytutki, lokaja etc. przynosi pie­
niądze. |303||
||304| Pisarz jest pracownikiem produkcyjnym nie o tyle,
o ile produkuje idee, lecz o ile wzbogaca księgarza będącego
nakładcą jego książek, a więc o ile jest najemnym pracowni­
kiem kapitalisty.
Wartość użytkowa towaru, w którym ucieleśnia się praca
robotnika produkcyjnego, może być najzupełniej błaha. To,
co nadaje jej charakter produkcyjny, nie wiąże się w ogóle
z jej właściwościami materialnymi i wyraża raczej tylko okre­
ślony społeczny stosunek wytwórczy. Jest to właściwość pracy
pochodząca nie z jej treści lub wyników, lecz z określonej
formy społecznej.
Z drugiej strony, jeśli przyjmiemy, że całą produkcją za­
władnął kapitał - że więc towar (w odróżnieniu od samej
wartości użytkowej) nie jest produkowany przez robotnika
będącego właścicielem warunków produkcji umożliwiających
wytworzenie tego towaru - że zatem tylko kapitalista jest
producentem towarów (z wyjątkiem jednego jedynego towaru,
siły roboczej), to wówczas dochód musi wymieniać się aut na
towary, które tylko kapitał produkuje i sprzedaje, aut na tego
rodzaju pracę, którą się kupuje tak jak owe towary po to,
by ją spożyć, a zatem tylko ze względu na jej materialne wła­
ściwości, na jej wartość użytkową, na usługi, jakie praca ta
zgodnie ze swymi materialnymi właściwościami świadczy
temu, kto ją kupi i skonsumuje. Usługi te są dla ich produ­
centa towarami. M ają określoną wartość użytkową (urojoną
lub rzeczywistą) i określoną wartość wymienną. Jednakże dla
nabywcy stanowią tylko wartości użytkowe, przedmioty, w po­
staci których f|305| konsumuje on swój dochód. Nieproduk­
cyjni pracownicy nie za darmo uzyskują udział w dochodzie
(w płacach roboczych i zyskach), copartnership [udział] w to­
warach wytworzonych przez pracowników produkcyjnych.
152
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
Muszą oni swój share [udział] w tych towarach kupować,
lecz nie mają nic wspólnego z ich wytwarzaniem.
W każdym razie jednak jasne jest, że im większą część do­
chodu (płacy roboczej i zysku) wydaje się na towary produko­
wane przez kapitał, tym mniej można go wydać na usługi
świadczone przez pracowników nieprodukcyjnych, i odwrotnie.
Materialny charakter pracy, a przeto i jej produktu, nie ma
sam przez się nic wspólnego z rozróżnieniem między pracą
produkcyjną a nieprodukcyjną. Np. kucharze i waiters [kel­
nerzy] w hotelu są pracownikami produkcyjnymi, ponieważ
praca' ich przekształca się w kapitał dla właściciela hotelu.
Te same osoby są jednak pracownikami nieprodukcyjnymi
jako menial servants [służba domowa], ponieważ za pomocą
ich usług nie tworzę sobie kapitału, lecz wydaję swój dochód.
Ale w istocie również w hotelu te same osoby są dla mnie
jako konsumenta pracownikami nieprodukcyjnymi.
„ T a część rocznego produktu ziemi i pracy jakiegoś kraju, która od­
twarza kapital, idzie bezpośrednio tylko na utrzymanie pracowników
produkcyjnych. Pokrywa oma tylko place pracowników produkcyjnych.
T a część natomiast, która bezpośrednio ma stanowić dochód, czy to
w formie zyslku, czy renty, może iśó równie dobrze na utrzymanie pra­
cowników produkcyjnych, jak i nieprodukcyjnych. Gdy ktoś umieszcza
jakąkolwiek część swych zasobów jako kapitał, spodziewa się zawsze,
że zwróci mu się ona z zyskiem. Dlatego obraca ją w całości na utrzy­
manie pracowników produkcyjnych-, a gdy spełni dlań funkcje kapitału,
staje się dla tych pracowników dochodem. Gdy zaś kiedykolwiek obró­
ci jakąś część swego kapitału na utrzymanie jakiegokolwiek rodzaju
pracowników nieprodukcyjnych, to część ta w tym samym momencie
wycofana zostaje z jego kapitału i przeniesiona do zasobów zarezer­
wowanych na bezpośrednią konsumpcję” (tamże, str. 98 [por. wyd.
polsk., t. I, str. 420]).
Jasne jest, że w tym samym stopniu, w jakim kapitał opa­
nowuje całą produkcję, w jakim więc zanika przemysł do­
mowy i małe formy przemysłu, krótko mówiąc, przemysł
[skierowany] na zaspokojenie potrzeb własnych, a nie na pro­
dukcję towarów, pracownicy nieprodukcyjni, tj. ci, których
usługi wymieniane są bezpośrednio na dochód, mogą spełniać
153
Rozdział czwarty
po największej części jeszcze tylko usługi osobiste i tylko zni­
koma ich cząstka (jak kucharz, szwaczka, latacz) będzie pro­
dukowała rzeczowe wartości użytkowe. Z istoty rzeczy wynika,
że nie produkują oni towarów. Towar bowiem jako taki nigdy
nie jest bezpośrednio przedmiotem konsumpcji, lecz jest no­
sicielem wartości wymiennej. Tylko całkiem nieznaczna część
tych pracowników nieprodukcyjnych może więc w ramach
rozwiniętego kapitalistycznego sposobu produkcji uczestniczyć
bezpośrednio w produkcji materialnej. Biorą oni w niej udział
tylko w drodze wymiany swych usług na dochód. Nie prze­
szkadza to wszakże temu, jak zauważa A. Smith, że wartość
usług świadczonych przez pracowników nieprodukcyjnych jest
i może być określana tak samo (lub analogicznie), jak war­
tość usług, które świadczą pracownicy produkcyjni: miano­
wicie poprzez koszty produkcji, jakich wymaga utrzymanie
lub wytwarzanie tych pracowników. Dochodzą do tego jeszcze
inne okoliczności, których nie będziemy tu rozpatrywać.
||306[ Siła robocza* pracownika produkcyjnego jest dla
niego samego towarem. Tak samo rzecz się ma z siłą roboczą
pracownika nieprodukcyjnego. Lecz pracownik produkcyjny
wytwarza towar dla nabywcy swej siły roboczej. Pracownik
nieprodukcyjny wytwarza zaś dla niego tylko wartość użyt­
kową, urojoną lub rzeczywistą, a nie towar. D la pracownika
nieprodukcyjnego charakterystyczne jest, że nie wytwarza dla
swego nabywcy żadnego towaru, natomiast sam otrzymuje od
niego towar.
„Praca łucki z niektórych najbardziej szanowanych stanów społecz­
nych jest nieprodukcyjna i, podobnie jak praca służby domowej, nie
tworzy żadnej wartości... Np. panuljący i wszyscy urzędnicy cywilni
i wojskowi, którzy pod jego panowaniem służą, cała armia i flota są
pracownikami nieprodukcyjnymi. Służą oni społeczeństwu, a utrzymują
się z części rocznego produktu pracy innych ludzi... D o tej samej klasy
trzeba też zaliczyć... duchownych, prawników, lekarzy, wszelkiego ro­
dzaju ludzi pióra, aktorów, błaznów, muzyków, śpiewaków operowych
i tancerzy itd.” (tamże, str. 94, 95 [por. wyd. polsk., t. I, str. 418]).
* W rękopisie: produkcyjna; wyżej napisał Marks „robocza’ ' i oba słowa po­
zostawił - Red.
154
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
Jak już powiedziano, rozróżnienie między pracą produk­
cyjną a nieprodukcyjną nie ma samo przez się nic wspólnego
ani z jakąkolwiek specyficzną pracą, ani ze szczególną war­
tością użytkową, w której ucieleśnia się ta specyficzna praca.
W jednym przypadku praca wymienia się na kapitał, w dru­
gim - na dochód. W jednym przypadku praca przekształca
się w kapitał i wytwarza dla kapitalisty zysk, w drugim stanowi wydatek, jest jednym z tych artykułów, pod postacią
których konsumuje się dochód. Np. robotnik fabrykanta for­
tepianów jest pracownikiem produkcyjnym. Jego praca nie
tylko zwraca spożytą przez niego płacę roboczą, lecz produkt,
fortepian, towar, który fabrykant fortepianów sprzedaje, za­
wiera jeszcze wartość dodatkową ponad wartość płacy robo­
czej. Przyjmijmy jednak, że przeciwnie, zamiast nabyć for­
tepian w sklepie zakupię cały materiał potrzebny do jego wy­
tworzenia (lub niech robotnik sam posiada ten materiał) i każę
go sobie sporządzić u siebie w domu. W tym przypadku
[robotnik] fabrykanta fortepianu staje się pracownikiem nie­
produkcyjnym, gdyż jego praca wymienia się bezpośrednio
na mój dochód.
[4. Drugi sposób ujęcia pracy produkcyjnej przez Smitha:
praca produkcyjna jako praca realizująca się
w towarze]
Jest jednak jasne, że w miarę jak kapitał opanowuje całą
produkcję, tak iż wszystek towar produkuje się na wymianę,
a nie do bezpośredniego spożycia, i w miarę jak wzrasta pro­
dukcyjność pracy - coraz wyraźniej uwidacznia się mate­
rialna różnica między pracownikami produkcyjnymi a niepro­
dukcyjnymi. Ci pierwsi będą - z nielicznymi wyjątkami produkowali wyłącznie towary, natomiast ci drudzy, również
z nielicznymi wyjątkami, świadczyć będą tylko usługi oso­
biste. K lasa tych pierwszych będzie więc produkowała bez­
pośrednie, materialne, składające się z towarów bogactwo,
wszystkie towary, jeśli nie składają się wyłącznie z siły ro­
boczej. To właśnie jest jednym z motywów, które skłoniły
A. Smitha, by oprócz pierwszej i stanowiącej zasadnicze okre­
155
Rozdział czwarty
ślenie differentiae specificae [cechy wyróżniającej] wysunąć
jeszcze inne określenia.
Tak więc poprzez różne skojarzenia myślowe formułuje on
następujący pogląd:
„Praca służby domowej” ... (w odróżnieniu od pracy robotnika w ma­
nufakturze) „m e powiększa wartości żadnego przedmiotu... Koszt utrzy­
mania służby domowej nie wraca się nigdy. Człowiek się bogaci, gdy
zatrudnia wielką liczbę robotników, ubożeje zaś, gdy zatrudnia wielką
liczbę służących. Niemniej jednak praca służącego ma swoją wartość
i zasługuje na wynagrodzenie tak samo jak praca robotnika. Ale praca
robotnika utrwala się i realizuje w jakimś okreśłonym przedmiocie lub
towarze, który nadaje się do sprzedaży i który istnieje przynajmniej
w ciągu pewnego czasu po wykonaniu pracy. Jest to jak gdyby pewna
ilość pracy nagromadzona i zmagazynowana po to, by w razie potrzeby
przy jakiejś innej sposobności można było z niej korzystać. Przedmiot
ten, lub, co na jedno wychodzi, jego cena, może później, gdy zajdzie
potrzeba, uruchomić taką samą ilość pracy, jaką pierwotnie zużyto, by
go wytworzyć. Przeciwnie, praca Ц307 | służącego nie utrwala się ani
nie realizuje w żadnym określonym przedmiocie lub towarze, który na­
daje się do sprzedaży. Jego usługi giną zazwyczaj już w chwili, gdy je
spełnia, i rzadko kiedy pozostaje po nich jakiś ślad albo wartość, za
którą kiedyś później można by otrzymać taką samą ilość usług... Praca
ludzi z niektórych najbardziej szanowanych stanów społecznych jest
nieprodukcyjna, podobnie jak praca służby domowej, i nie tworzy Żad­
nej wartości, czyli nie utrwala się ani nie realizuje w żadnym trwałym
przedmiocie ani towarze, który nadaje się do sprzedaży..." (tamże,
str. 93, 94, passim [por. wyd. polek., t. I, str. 417, 418]).
D la charakterystyki pracownika nieprodukcyjnego mamy tu
następujące określenia, które zarazem ukazują ogniwa we­
wnętrznego biegu myśli A. Smitha:
Jest ona (labour nieprodukcyjnego Labourer) „nieprodukcyjna, nie
tworzy żadnej wartości” , „nie powiększa wartości żadnego przedmiotu” ,
„boszt utrzymania” (of the unproductive labourer) „nie wraca się ni­
gdy” , „nie utrwala się” ona, czyli „nie realizuje się w żadnym określo­
nym przedmiocie lub towarze, który nadaje się do sprzedaży” . N a od­
w rót: „Jego usługi giną zazwyczaj już w chwili, gdy je spełnia, i rzad­
ko kiedy pozostaje po nich jakiś ślad albo wartość, za którą kiedyś
156
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
później można by otrzymać taką samą ilość uisłng” . W końou: „nie
utrwala się” ona „ani nie realizuje w żadnym trwałym przedmiocie ani
towarze, który nadaje się do sprzedaży” -
W ujęciu tym słowa „productive of value” [„produkcyjny,
tworzący wartość” ] oraz „unproductive of value” [„niepro­
dukcyjny, nie tworzący wartości” ] użyte są w innym znaczeniu
niż pierwotnie. Nie odnoszą się już do produkcji wartości
dodatkowej, co by samo przez się oznaczało reprodukcję
ekwiwalentu za wartość spożytą. Pracę robotnika nazywa się
tu produkcyjną, jeśli robotnik w miejsce wartości spożytej
daje równowartość, dodając swą pracą do jakiegokolwiek
materiału taką samą ilość wartości, jaką zawierała jego płaca
robocza. Tutaj wykraczamy poza określenie zasadzające się
na formie społecznej, poza określenie pracowników produk­
cyjnych i nieprodukcyjnych oparte na ich stosunku do pro­
dukcji kapitalistycznej. Z 9 rozdziału księgi IV (gdzie A.
Smith krytykuje naukę fizjokratów) widać, że A. Smith do­
szedł do tej aberracji po części przeciwstawiając się fizjo­
kratom, po części zaś ulegając ich wpływom. Jeśli robotnik
odtwarza w ciągu roku tylko ekwiwalent swej płacy roboczej,
to nie jest dla kapitalisty pracownikiem produkcyjnym. Zwraca
mu wprawdzie płacę, cenę kupna swej pracy, jest to jednakże
taka sama transakcja, jak gdyby kapitalista kupił towar wy­
produkowany przez tego robotnika. Kapitalista płaci za pracę
zawartą zarówno w capital constant, jak i w płacy roboczej,
i posiada teraz tę samą ilość pracy w postaci towaru, jaką
uprzednio posiadał w postaci pieniądza. Jego pieniądz nie prze­
kształca się na skutek tego w kapitał. W tym przypadku dzieje
się tak, jak gdyby sam robotnik był właścicielem swych warun­
ków produkcji. Z wartości swego rocznego produktu musi on
co roku potrącić wartość środków procjukcji celem ich od­
tworzenia. To, co w ciągu roku spożył lub co mógłby spożyć,
równałoby się części wartości jego produktu, mianowicie no­
wej pracy dodanej w ciągu roku do jego capital constant.
W tym więc przypadku nie mielibyśmy do czynienia z pro­
dukcją kapitalistyczną.
Pierwszym powodem, dla którego A. Smith nazywa ten
157
Rozdział czwarty
rodzaj pracy „produkcyjnym”, jest fakt, że fizjokraci nazy­
wali go „sterile” [„jałowym” ] i „non productive” [„niepro­
dukcyjnym”].
Smith powiada bowiem w przytoczonym rozdziale:
„Bo pierwsze przyznają [fizjokraci], że klasa ta” (mianowicie klasy
przemysłowe, nie uprawiające rolnictwa) „ odtwarza co roku wartość
swej własnej konsumpcji rocznej i
z a P ow ni a p r z y n a j m n i e j
d a lsz e istn ienie zasobu, czyli kapitału, który ją
s a m ą u t r z y m u j e i zatrudnia... Farmerzy i robotnicy rolni odtwa­
rzają co prawda nie tylko kapitał, który ich utrzymuje i zatrudnia, ale
jeszcze ponadto stwarzają corocznie czysty produkt w postaci renty dla
właściciela ziemi... praca farmerów i robotników rolnych jest z pew­
nością bardziej produkcyjna od pracy kupców, rzemieślników i fabry­
kantów. To jednak, że produkt jednej klasy jest większy niż produkt
innej, nie sprawia, iżby ta druga klasa była jałow a czy nieprodukcyjna"
(tamże, t. Ш [przekład G am iera], str. 530 [por. wyd. połsk., t. II,
str. 376, 377]).
Tu zatem powraca A. Smith znowu do poglądów ||308|
fizjokratów. Właściwą „pracą produkcyjną” , wytwarzającą
wartość dodatkową, a przeto „un produit net” [„czysty pro­
dukt”], jest praca na roli. Porzuca on swój własny pogląd
na wartość dodatkową i przejmuje pogląd fizjokratów. Rów­
nocześnie przeciwstawia im twierdzenie, że praca w manu­
fakturze (a według niego również w handlu) też jest produk­
cyjna, chociaż nie w tak wyraźnym sensie tego słowa. Smith
wykracza zatem poza ramy określenia odnoszącego się do
formy społecznej, poza cechy stanowiące określenie „praco­
wnika produkcyjnego” z punktu widzenia produkcji kapita­
listycznej; wysuwa przeciw fizjokratom twierdzenie, że non
agricultural, industrial class [nie uprawiająca roli, przemy­
słowa klasa] reprodukuje swą własną płacę roboczą, a zatem
produkuje wartość równą tej, którą spożywa, i na skutek tego
„zapewnia przynajmniej dalsze istnienie zasobu, czyli kapitału, który ją
samą utrzymuje i zatrudnia” .
W ten oto sposób, pod wpływem fizjokratów i w opozycji
do nich powstaje jego drugie określenie „pracy produkcyjnej” .
158
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
„Po drugie” - powiada A. Smith - „z tego samego względu byłoby
rzeczą całkowicie niewłaściwą traktować rzemieślników, fabrykantów
i kupców na równi ze służbą domową. Praca służących nie zachowuje
funduszu, który ich utrzymuje i zatrudnia. Źródłem ich utrzymania
i zatrudnienia są w ostatecznym rachunku koszty, jakie ponoszą ich
pracodawcy, a praca, którą oni wykonują, jest z natury swej taka, że
nie pozwala na zwrot tych kosztów. Polega ona na usługach, które giną
zazwyczaj i znikają w momencie ich spełnienia i nie przybierają postaci
Żadnego towaru, który nadawałby się do sprzedaży i który mógłby od­
tworzyć wartoU ich utrzymania i wynagrodzenia. Praca natomiast rze­
mieślników, fabrykantów i kupców jest z natury swej taka, że utrwala
się i przybiera postać takiego towaru, który nadaje się do sprzedaży
i wymiany. Z tego to właśnie względu w rozdziale, w którym oma­
wiałem pracę produkcyjną i nieprodukcyjną, zaliczyłem rzemieślników,
fabrykantów i kupców do pracowników produkcyjnych, służbę domową
zaś do pracowników jałowych i nieprodukcyjnych” (tamże, str. 531
[por. wyd. polsk., t, II, str. 377]).
Z chwilą gdy kapitał zawładnął całą produkcją, dochód w tej mierze, w jakiej w ogóle wymienia się na pracę - nie
wymienia się wprost na pracę wytwarzającą towary, lecz tylko
na usługi. Wymienia się on częściowo na towary, które mają
stanowić wartości użytkowe, częściowo zaś na services, usługi,
które w tej postaci zostają spożyte jako wartości użytkowe.
Towar - w odróżnieniu od samej siły roboczej - jest przed­
miotem materialnie przeciwstawnym człowiekowi i posiada­
jącym dla niego pewną użyteczność, przedmiotem, w którym
została utrwalona i zmaterializowana określona ilość pracy.
Dochodzimy zatem do określenia, które w istocie rzeczy
zawierał już punkt pierwszy: produkcyjny jest ten pracownik,
którego praca wytwarza towary i który przy tym spożywa
towarów nie więcej, niż sam wytwarza, niż kosztuje jego
praca. Praca jego utrwala się i przybiera postać
„takiego przedmiotu, który nadaje się do sprzedaży i wymiany” , „to­
waru, który nadawałby się do sprzedaży i który mógłby odtworzyć
wartott ich utrzymania i wynagrodzenia"
(robotników mianowicie, którzy produkowali te towary). Wy­
twarzając towary, pracownik produkcyjny odtwarza tym
159
Rozdział czwarty
samym stale kapitał zmienny, który spożywa nieustannie pod
postacią płacy roboczej. Wytwarza ciągle fundusz, który go
opłaca, „który go utrzymuje i zatrudnia” .
Po pierwsze, do travail, qui se fixe et [se] realise in a venal
and exchangeable commodity [pracy, która się utrwala i przy­
biera postać towaru nadającego się do sprzedaży i wymiany],
A. Smith zalicza naturalnie wszelkiego rodzaju prace umy­
słowe, które zużytkowuje się bezpośrednio w trakcie produkcji
materialnej. Zalicza tutaj nie tylko pracę robotnika, który wy­
konuje pracę ręcznie lub za pomocą maszyn, ale również pracę
overlooker, ingenieur, manager, commis etc. [nadzorcy, inży­
niera, kierownika, subiekta handlowego etc.], krótko mówiąc pracę całego personelu, jakiego się wymaga w określonej sferze
produkcji materialnej, by wytwarzać określone towary, perso­
nelu, którego concours [współdziałanie] (kooperacja) jest nie­
zbędne do wyprodukowania towarów. W samej rzeczy wszyscy
oni dodają do capital constant swoją pracę całkowitą i o tę
wielkość zwiększają wartość produktu. (Jak dalece dotyczy to
bankiera etc.? Is9').
||3091 Po drugie, A. Smith powiada, że z pracą niepro­
dukcyjnego pracownika, ogólnie rzecz biorąc, „generally” ,
sprawa nie tak się przedstawia. A. Smith doskonale zdaje
sobie sprawę z tego, że choćby kapitał opanował materialną
produkcję tak dalece, że zniknąłby w zasadzie przemysł do­
mowy czy produkcja drobnego rzemieślnika wytwarzającego
bezpośrednio w domu konsumenta potrzebne mu wartości
użytkowe, to jednak szwaczka, którą wzywamy do domu, aby
szyła koszule, bądź robotnik, naprawiający meble, lub słu­
żący, który zajmuje się myciem domu, sprzątaniem itp., bądź
wreszcie kucharka, która nadaje mięsu itp. jadalną postać utrwalają swoją pracę w pewnym przedmiocie i powiększają
w istocie wartość tego przedmiotu całkiem tak samo jak
szwaczka szyjąca w fabryce, mechanik, który remontuje ma­
szynę, i robotnicy, którzy ją czyszczą, jak wreszcie kucharka
gotująca w hotelu jako pracownica najemna kapitalisty. War­
tości użytkowe, które stwarza ich praca, są również poten­
cjalnie towarami; koszule mogą trafić do lombardu, dom
może być odprzedany ponownie, meble mogą być wystawione
160
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
na licytację itd. A więc potencjalnie osoby te również wytwo­
rzyły towary i dodały wartość do przedmiotów swej pracy.
Stanowią one jednak bardzo niewielką kategorię pośród pra­
cowników nieprodukcyjnych i to, co powiedziano o nich, nie
dotyczy ani całej masy menial servants [służących], [ani]
księży, urzędników państwowych, żołnierzy, muzykantów itd.
Bez względu jednak na liczbę tych „nieprodukcyjnych pra­
cowników” okazuje się - i zostało to admitted [przyznane]
w ograniczającym wyrażeniu
„ich usługi zazwyczaj znikają w momencie ich spełnienia etc.”
- że niekoniecznie rodzaj pracy bądź forma, w jakiej prze­
jawia się jej produkt, jest tym, co czyni ją „produkcyjną” lub
„nieprodukcyjną” . Jedna i ta sama praca może być produk­
cyjna, gdy nabywam ją jako kapitalista, jako producent, aby
przez zużytkowanie jej uzyskać wzrost wartości, i nieproduk­
cyjna, gdy nabywam ją jako konsument, gdy wydatkuję do­
chód w celu spożycia jej wartości użytkowej, niezależnie od
tego, czy wartość ta znika wraz z zakończeniem działania siły
roboczej, czy też materializuje się i utrwala w jakiejś rzeczy.
Kucharka hotelowa produkuje towar dla tego, kto nabył
jej pracę jako kapitalista, produkuje towar dla właściciela
hotelu; konsument muttonchops [kotletów baranich] powinien
opłacić jej pracę. Praca jej odtwarza więc właścicielowi ho­
telu fundusz (pomijając zysk), z którego ten kontynuuje opła­
canie kucharki. Przeciwnie, gdy nabywam pracę kucharki nie
w celu zużytkowania jej jako pracy w ogóle, dla pomnażania
wartości, lecz w celach konsumpcyjnych, do wykorzystania
w postaci określonej pracy konkretnej, po to, by mi gotowała
mięso etc., wtedy praca jej jest nieprodukcyjna, aczkolwiek
utrwala się w materialnym produkcie i równie dobrze (gdy
chodzi o rezultaty) mogłaby być towarem zbywalnym, jakim
jest w istocie dla właściciela hotelu. Pozostaje wszakże zasad­
nicza różnica (dotycząca treści pojęcia); mnie (osobie pry­
watnej) kucharka nie zwraca funduszu, z którego ją opłacam,
gdyż ja kupuję jej pracę nie jako element tworzący wartość,
lecz tylko ze względu na wartość użytkową. Praca jej tak
samo nie może mi zwrócić funduszu, za pomocą którego ją
11 - M arks, Engels - D zieła t. 26
161
Rozdział czwarty
opłacam, tzn. jej płacy, jak obiad, który spożywam w hotelu,
nie daje mi jako taki możności nabycia i skonsumowania po
raz wtóry takiego samego obiadu. Taka różnica istnieje jednak
i między towarami. Towar, który kapitalista kupuje, aby od­
tworzyć swój capital constant - np. tkaninę bawełnianą, gdy
jest on drukarzem perkalu - zwraca mu swoją wartość w po­
staci wydrukowanego perkalu. Przeciwnie, jeśli towar ten na­
bywa po to, aby samemu skonsumować perkal, wtedy towar
nie zwraca mu jego wydatku.
Najliczniejsza część społeczeństwa, tzn. klasa robotnicza,
musi zresztą ten rodzaj pracy wykonywać dla siebie sama;
może jednak czynić to tylko pod warunkiem, że uprzednio
pracowała „produkcyjnie” . Tylko więc wtedy może sobie ugo­
tować mięso, gdy wyprodukowała płacę, za pomocą której
może za nie zapłacić; tylko wtedy może utrzymywać w po­
rządku meble i mieszkanie oraz czyścić buty, gdy wytworzyła
wartość mebli, komornego i butów. D la samej tej klasy pro­
dukcyjnych robotników „pracą nieprodukcyjną” jest więc
praca, którą wypełnia dla siebie samej. Owa praca niepro­
dukcyjna nie daje im nigdy możności ||310| powtórzenia tych
samych czynności nieprodukcyjnych od nowa, jeśli uprzednio
nie pracowali produkcyjnie.
Po trzecie. Z drugiej strony: Entrepreneur [przedsiębiorca],
który prowadzi teatry, sale koncertowe, domy publiczne itd.,
nabywa okresową dyspozycję w stosunku do siły roboczej
aktorów, muzyków, prostytutek etc. - czyni to in fact w dro­
dze pośredniej, która jest interesująca tylko z formalno-gospodarczego punktu widzenia; z punktu widzenia rezultatów
proces przebiega tak samo - nabywa on więc tę tzw. „pracę
nieprodukcyjną” , której „usługi znikają w momencie jej speł­
nienia” i nie przybierają postaci żadnego „trwałego” - (parti­
cular [szczególnego], jak to [Smith] również określa) „przed­
miotu bądź towaru, który nadawałby się do sprzedaży” (poza
samymi usługami). Sprzedaż tych usług publiczności zwraca
mu płacę i zysk. I owe services [usługi], które tak oto za­
kupił, dają mu możność ponownego ich nabycia, tzn. same
odnawiają fundusz, z którego się je opłaca. To samo dotyczy
np. pracy clercs [kancelistów], którą advocat zużytkowuje
162
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
w swoim bureau; z tym tylko, że owe services ucieleśniają
się zazwyczaj w bardzo bulky „particular subjects” [obfitych
„szczególnych przedmiotach” ], w postaci ogromnych stosów
akt.
To prawda, że samemu entrepreneur owe services opłaca
dochód publiczności. Lecz w nie mniejszym stopniu prawdą
jest, że dotyczy to wszystkich produktów, gdy wchodzą do in­
dywidualnego spożycia. Kraj nie może eksportować owych
usług jako takich, ale może wyeksportować dostarczające ich
osoby. Tak więc Francja eksportuje baletmistrzów, kucharzy
itd., a Niemcy nauczycieli szkolnych. Oczywiście wraz z eks­
portem baletmistrza i nauczyciela szkolnego zostaje wyekspor­
towany również jego dochód, natomiast eksport obuwia do
tańca oraz książek przynosi krajowi pewną return [równo­
wartość] .
Gdy więc z jednej strony część tzw. pracy nieprodukcyjnej
ucieleśnia się w materialnych wartościach użytkowych, które
równie dobrze mogłyby być towarami (vendible commodities
[towarami nadającymi się do sprzedaży]), to z drugiej strony
część usług w ich czystej postaci, usług, które nie mogą przy­
brać żadnej obiektywnej formy - ani jako rzeczy uzyskać
bytu niezależnego od samych wykonawców usług, ani też wejść
w skład towaru jako element wartości - zostaje nabyta przez
kapitał (czyli bezpośredniego nabywcę pracy), odtwarza swą
własną płacę i przynosi zysk. Słowem, produkcja tych usług
może w pewnej części być podporządkowana kapitałowi, jak
z drugiej strony część tej pracy, która ucieleśnia się w uży­
tecznych przedmiotach, zostaje nabyta bezpośrednio z do­
chodu i nie podpada pod produkcję kapitalistyczną.
Po czwarte. Cały świat „towarów” można podzielić na dwie
wielkie grupy. Po pierwsze - siła robocza; po drugie - to­
wary różniące się od samej siły roboczej. A więc kupno takich
usług, które tworzą siłę roboczą, utrzymują ją, zmieniają jej
właściwości, słowem, dają jej pewną specjalność bądź tylko
ją konserwują, a więc np. usług nauczyciela szkolnego w tej
mierze, w jakiej jest on „z przemysłowego punktu widzenia
niezbędny” bądź użyteczny, usług lekarza, o ile podtrzymuje
on zdrowie i tym samym konserwuje samą siłę roboczą, czyli
163
Rozdział czwarty
źródło wszelkich wartości, itd. - wszystko to jest kupnem
takich usług, które dają w zamian ,,une marchandise qui
puisse se vendre etc.” [„towar, jaki można nabyć etc.” ], a mia­
nowicie samą siłę roboczą, której koszty produkcji lub repro­
dukcji zawierają w sobie te usługi. A. Smith orientował się
wszakże, w jak małym stopniu „education” wchodzi w skład
kosztów produkcji całej masy working men [robotników], Ale
we wszelkich okolicznościach usługi lekarza należą do faux
frais de production [czystych kosztów produkcji *]. Można
je zaliczyć do kosztów odnowienia siły roboczej. Załóżmy, że
z jakiejś przyczyny nastąpił równoczesny spadek płacy ro­
boczej i zysku, zarówno całkowitej ich wartości (gdyż np.
naród stał się bardziej leniwy), jak też ich wartości użytkowej
(gdyż praca stała się mniej wydajna na skutek nieurodzajów
etc.), że, słowem, ta część produktu, której wartość równa
jest dochodowi, zmniejszyła się, ponieważ mniej nowej pracy
dołączono w ciągu ostatniego roku i ta nowa praca była
mniej wydajna. Jeśliby kapitalista i robotnik zechcieli
obecnie spożywać taką samą jak uprzednio sumę wartości
w postaci materialnych przedmiotów, to nic mogliby zakupić
takiej samej jak przedtem ilości usług lekarza, nauczyciela
etc. Gdyby zaś byli zmuszeni wydatkować dalej na lekarza
i nauczyciela tyle co poprzednio, musieliby ograniczyć swą
konsumpcję innych rzeczy. Jasne więc, że praca lekarza i na­
uczyciela nie tworzy bezpośrednio funduszu, z którego się
ją opłaca, chociaż wchodzi w skład kosztów produkcji tego
funduszu, który tworzy w ogóle wszelkie wartości, mianowicie
w skład kosztów produkcji siły roboczej.
|J311 J A. Smith ciągnie:
„Po trzecie, pogląd, jakoby praca rzemieślników, fabrykantów i kup­
ców nie zwiększała rzeczywistego dochodu społeczeństwa, wydaje się
przy każdym założeniu błędny. Chociażbyśmy założyli na przykład, jak
to czyni ten system, że wartość dziennej, miesięcznej lub rocznej kon­
sumpcji tej klasy ludzi wynosi dokładnie tyle, co wartość jej dziennej,
* Koszty nie związane z samym procesem produkcji m aterialnej; „czyste (blosse)
koszty, nieprodukcyjne wydatkowanie pracy żywej
bądź uprzedm iotow ionej"
(Marks) - Red.
164
Teorie pracy produkcyjne) i nieprodukcyjnej
miesięcznej lub rocznej produkcji, to przecież nie wynikałoby z tego
bynajmniej, iż jej praca nie zwiększa rzeczywistego dochodu społe­
czeństwa, rzeczywistej wartości rocznego produktu ziemi i pracy kraju.
Weźmy na przykład rzemieślnika, który w ciągu sześciu miesięcy po
ukończeniu zbiorów wykonuje pracę wartości dziesięciu funtów; choć
nawet w tym samym czasie skonsumuje on zboża i innych artykułów
pierwszej potrzeby na sumę 10 f. szt., to przecież w rzeczywistości
wnosi o*n wartość 10 f. szt. do rocznego produktu ziemi i pracy spo­
łeczeństwa. W okresie, kiedy konsumował półroczny dochód w postaci
zboża i innych artykułów pierwszej potrzeby, których wartość wynosiła
10 f. szt., wytwarzał równowartość w postaci produktu swej pracy,
za który on sam bądź też ktoś inny może nabyć półroczny dochód
tej samej wartości. Wartość tego, co skonsumował i wyprodukował
w ciągu owych sześciu miesięcy, wynosi przeto nie 10, ale 20 f. szt.
Jest rzeczą możliwą oo prawda, że wartość ta nie wynosiła nigdy w
żadnym momencie więcej niż 10 f. szt. łącznie. Lecz gdyby to zboże
i inne artykuły pierwszej potrzeby, które spożył rzemieślnik, a których
wartość wynosiła 10 f. szt., skonsumował żołnierz luib służący, to war­
tość tej części macanego produktu, która by istniała po upływie sześciu
miesięcy, byłaby o 10 f. szt. mniejsza, niż jest obecnie dzięki pracy
rzemieślnika. Ch-oćby więc założyć, że wartość tego, co rzemieślnik
produkuje, nie może być w żadnym momencie większa niż wartość
tego, co konsumuje, to przecież całkowita wartość towarów, jakie znaj­
dują się na rynku, jest zawsze większa dzięki jego pracy, niż by była
bez niej” (tamże, t. IH [przekład Garniera], str. 531-533 [por. wyd.
p*olsk., t. II, str. 377-378]).
Czyż wartość [całkowita] towarów, znajdujących się za każ­
dym razem na rynku, nie będzie na skutek „pracy nieproduk­
cyjnej” większa od tej, jaka byłaby bez owej pracy? Czyż na
rynku obok pszenicy, mięsa etc. nie znajdują się w każdej
chwili także prostytutki, adwokaci, kazania, koncerty, teatry,
żołnierze, politycy etc.? Nie za darmo całe to bractwo otrzy­
muje bić et autres denrćes de nćcessite [zboże i inne niezbędne
środki żywności] bądź d’agrement [przyjemności]. Dostarcza
ono lub narzuca w zamian swoje usługi, które jako takie mają
wartość użytkową, a na skutek swych kosztów produkcji rów­
nież wartość wymienną. Pośród consommables articles, obok
165
Rozdział czwarty
/
artykułów istniejących w postaci denrees [środków żywności]
znajduje się w każdej chwili pewna ilość artykułów nadają­
cych się do spożycia jako services. Całkowita suma artykułów
przydatnych do spożycia jest w ten sposób w każdej chwili
większa, aniżeli byłaby bez consommables services. Po drugie
zaś, większa jest również wartość, gdyż równa się ona warto­
ści tych towarów, które dostarczyły utrzymania dla services,
oraz wartości samych services; tutaj bowiem, jak przy każdej
wymianie towaru na towar, ekwiwalent zostaje dostarczony
w zamian za ekwiwalent, a stąd jedna i ta sama wartość wy­
stępuje dwukrotnie, raz po stronie nabywcy, raz po stronie
sprzedawcy.
{Odnośnie do fizjokratów A. Smith powiada dalej:
„G d y obrońcy tego systemu utrzymują, że konsumpcja rzemieślników,
fabrykantów i kupców równa jest wartości ich produkcji, to mają chyba
ла myśli tylko to, iż dochód tych pracowników, czyli fundusz prze­
znaczony na ich konsumpcję równa się tej wartości” {tHz: la valeur
de ce qu’ils prodiuicent [mianowicie: wartości tego, co wytwarzają] }
(tamie, str. 533 [por. wyd. polsk., t. II, str. 378, 379]).
W stosunku do ouvriers et maitres [robotników i przedsię­
biorców] łącznie fizjokraci mieli tu rację; renta stanowi tylko
szczególną rubrykę zysku tych drugich}.
}|312| {Przy tej sposobności, tj. w związku ze swoją kryty­
ką fizjokratów, A. Smith zaznacza, ks. IV, rozdz. IX (wyd.
Garnier, t. I II ):
„Roczny produkt ziemi i pracy każdego społeczeństwa można zwięk­
szyć tylko w dwojaki sposób: albo, po pierwsze, wzmagając siłę pro­
dukcyjną użytecznej pracy, jaka w danej chwili jest w owym społe­
czeństwie zatrudniona, albo też, po drugie, powiększając ilość tej pracy.
Wzrost albo udoskonalenie siły produkcyjnej użytecznej pracy może
nastąpić bądź przez podniesienie umiejętności robotnika, bądź też przez
udoskonałenie narzędzi, którymi robotnik posługuje się przy pracy...
Zwiększenie ilości użytecznej pracy, jaka zatrudniona jest w danej
chwili w jakimkolwiek społeczeństwie, zależy wyłącznie od zwiększenia
kapitału, który pracę tę zatrudnia. Wzrost natomiast tego kapitału
musi z kolei wynosić dokładnie tyle, ile ze swych dochodów zao­
szczędzą bądź osoby, które 'kapitałem tym 'kierują lub zarządzają, bądź
166
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
osoby, które im ten kapitał wypożyczają” (str. 534, 535 [por. wyd.
polsk., t. IX, str. 379, 380]).
Tutaj podwójne cercie vicieux. Po pierwsze. Produkt roczny
powiększa się w rezultacie większej wydajności pracy. Wszyst­
kie środki niezbędne do zapewnienia wzrostu tej wydajności
(o ile nie wynika on z przypadkowego oddziaływania sił przy­
rody, takich jak szczególnie pomyślny układ warunków kli­
matycznych etc.} wymagają powiększenia kapitału. Wszelako
aby powiększyć kapitał, trzeba powiększyć sam produkt rocz­
ny. Pierwsze cercie. Po drugie. Produkt roczny można powięk­
szyć w rezultacie zwiększenia ilości zastosowanej pracy. Ilość
zastosowanej pracy można jednak zwiększyć tylko wtedy, gdy
uprzednio powiększony został kapitał, qui le tient (le travail)
en activite [który umożliwia (pracy) działanie]. Drugie cercie.
Z obu tych błędnych kół Smith próbuje wydobyć się za pomo­
cą śpargner [oszczędzania]. Przez to wyrażenie rozumie mia­
nowicie przekształcanie dochodu w kapitał.
Rozpatrywanie całkowitego zysku jako „dochodu” kapitali­
sty jest już samo w sobie fałszywe. Prawo kapitalistycznej pro­
dukcji wymaga, odwrotnie, by część pracy dodatkowej, pracy
nieopłaconej, którą wykonuje robotnik, była przekształcana
w kapitał. Gdy poszczególny kapitalista działa jako kapitali­
sta, tzn. wykonawca funkcji kapitału, owo przekształcanie
może mu się wydawać oszczędzaniem; ale i jemu samemu
przedstawia się to jako konieczność posiadania funduszu re­
zerwowego. Jednakże powiększenie ilości pracy zależy nie tyl­
ko od liczby robotników, lecz również od długości dnia robo­
czego. Ilość pracy można więc zwiększyć bez powiększania tej
części kapitału, która idzie na płacę roboczą. Również park
maszynowy etc. nie wymaga przy tym założeniu żadnego po­
większenia (choć teraz mógłby się szybciej zużywać; to wszak­
że nie zmienia istoty sprawy). Jedyne, co wymagałoby zwięk­
szenia, to część surowca sprowadzająca się do nasion etc.
Słuszna więc jest teza, iż w danym kraju (abstrahując od han­
dlu zagranicznego) praca dodatkowa musi być najpierw skie­
rowana do rolnictwa, zanim możliwe będzie zastosowanie jej
w przemysłach, które otrzymują od rolnictwa matiere brute
[surowiec]. Część tego matiere brute, jak węgiel, żelazo, drew-,
161
Rozdział czwarty
no, ryby etc. (te ostatnie np. w postaci nawozu), wszelki na­
wóz niezwierzęcego pochodzenia - można uzyskać przez proste
zwiększenie ilości pracy (przy nie zmienionej liczbie robotni­
ków). Od tej więc strony nie będzie przeszkód. 2 kolei wcze­
śniej już udowodniono, że zawsze wzrost wydajności zakładał
początkowo tylko koncentrację kapitału te#', a nie jego akumu­
lację. Później jednak oba te procesy uzupełniają się wzajem­
nie}.
{Przyczynę, dla której fizjokraci prawili kazania na rzecz
laissez faire, laissez passer I1®1, słowem, na rzecz wolnej kon­
kurencji, prawidłowo ujmuje następująca wypowiedź Smitha:
„Handel, jaki prowadzi się między tymi dwiema różnymi klasami
społecznymi” (campagne et ville [wieś i miasto]), „sprowadza się
ostatecznie do wymiany pewnej ilości płodów rolnych na pewną ilość
wyrobów manufakturowych. Im droższe są przeto te ostatnie, tym
tańsze są te pierwsze; i wisżystko, co w jakimś kraju prowadzi do
zwyżki ceny wyrobów manufaktury, przyczynia się do spadku ceny
surowych płodów rolnych, a tym samym paraliżuje produkcję rolną”
[por. wyd. polsk., t. II, str. 393].
Obecnie jednak wszelkie entraves, genes aux manufactures
et au commerce etranger [pęta i przeszkody stawiane manu­
fakturom i handlowi zagranicznemu] podrażają towary manu­
fakturowe etc. Ergo etc. (Smith, tamże, str. 554)}.
1)313 j Tak tedy drugi, lub raczej przeplatający się z po­
przednim, pogląd Smitha na pracę „produkcyjną” i „niepro­
dukcyjną” sprowadza się do tego, że pierwsza jest pracą wy­
twarzającą towar, a druga pracą nie wytwarzającą „żadnego
towaru” . Nie zaprzecza on, że zarówno jeden, jak i drugi ro­
dzaj pracy j e s t t o w a r e m . Patrz wyżej [str. 156 niniej­
szego tomu]:
„Praca służącego ma swoją wartość i zasługuje na wynagrodzenie
tale samo jak praca robotnika”
(z ekonomicznego mianowicie punktu widzenia; ani w stosun­
ku do pierwszego, ani do drugiego rodzaju pracy nie chodzi
168
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
o ocenę moralną etc.). Pojęcie towaru zakłada jednak, że pra­
ca ucieleśnia się, materializuje, realizuje w swym produkcie.
Samej pracy w jej bycie bezpośrednim, w jej żywej egzystencji
nie można traktować bezpośrednio jako towaru; jako towar
można traktować tylko siłę roboczą, która uzewnętrznia się
okresowo w postaci samej pracy. Tylko w ten sposób można
przedstawić zarówno właściwą pracę najemną, jak i „pracę
nieprodukcyjną” , którą A. Smith wszędzie określa poprzez
koszty produkcji niezbędne do wytworzenia „nieprodukcyjne­
go pracownika” . Towar przeto musi być ujęty jako byt odręb­
ny od samej pracy. Wtedy jednakże świat towarów dzieli się
na dwie wielkie kategorie:
po jednej stronie - sita robocza,
po drugiej stronie - same towary.
Ale materializacji etc.
pracy nie należy pojmować tak po
szkocku, jak to czyni A. Smith. Gdy mówimy otowarze jako
materialnym wyrazie pracy - w znaczeniu wartości wymiennej
towaru - mamy na myśli tylko idealny, tzn. czysto społeczny
byt towaru, nie mający nic wspólnego z jego cielesną realno­
ścią; towar zostaje przedstawiony jako określona ilość pracy
społecznej, czyli pieniędzy. Praca konkretna, której jest rezul­
tatem, może nie pozostawić na nim żadnego śladu. W przy­
padku towaru manufakturowego ślad ten zachowuje się w ze­
wnętrznej formie, jaką nadano surowcom. W rolnictwie nato­
miast etc., chociaż forma, którą uzyskały takie towary, jak
np. pszenica, wół itd., jest także rezultatem pracy ludzkiej,
a przy tym pracy uzupełnianej i dziedziczonej z pokolenia na
pokolenie, nie widać tego wcale po produkcie. Bywa też i ta­
kiego rodzaju praca przemysłowa, której celem nie jest w ogó­
le zmiana formy przedmiotów, lecz jedynie zmiana ich miej­
sca w przestrzeni. Gdy np. jakiś towar zostaje przewieziony
z Chin do Anglii etc., nie można rozpoznać na nim żadnego
śladu wykonanej pracy (chyba że ktoś będzie pamiętał, iż to­
war nie jest angielskiego pochodzenia). A więc w ten sposób
nie należy rozumieć materializacji pracy w towarze. (Złudze­
nie wypływa tu stąd, że stosunek społeczny wyraża się w po­
staci rzeczy).
Niemniej jednak praw dą jest, że towar występuje jako pra­
169
Rozdział czwarty
ca miniona, uprzedmiotowiona, jeśli więc nie występuje w for­
mie rzeczy, to może tylko przybrać formę samej siły roboczej,
nigdy zaś nie może wystąpić jako żywa praca bezpośrednio
(lecz jedynie pośrednio, co z punktu widzenia praktycznego
wydaje się bez znaczenia, ale okazuje się istotne przy ustala­
niu zróżnicowanych stawek płacy roboczej). Za produkcyjną
powinien by więc Smith uznać taką pracę, która bądź produ­
kuje towary, bądź bezpośrednio wytwarza, kształtuje, rozwija,
utrzymuje i reprodukuje samą siłę roboczą. Ten drugi rodzaj
działalności wyklucza A. Smith ze swojej rubryki pracy pro­
dukcyjnej; [czyni to] w sposób arbitralny, lecz kierując się
przy tym pewnym trafnym wyczuciem, że gdyby tego nie uczy­
nił, otworzyłby drzwi na oścież wszelkim false pretensions
[nieuzasadnionym pretensjom] do miana pracy produkcyjnej.
Jeżeli więc abstrahować od samej siły roboczej, praca pro­
dukcyjna sprowadza się do pracy wytwarzającej towary, pro­
dukty materialne, których wykonanie kosztowało określoną
ilość pracy, czyli czasu pracy. W skład owych materialnych
produktów wchodzą wszelkie dzieła sztuki i nauki, książki,
obrazy, rzeźby itd., jeśli tylko występują w postaci rzeczowej.
Dalej jednak musi produkt pracy być towarem w znaczeniu
„a vendible commodity” [„towaru nadającego się do sprzeda­
ży” ], tzn. towaru w jego pierwszej formie, który oczekuje
jeszcze metamorfoza. (Fabrykant mógł sobie wybudować ma­
szynę nie w celu sprzedaży, lecz do wykorzystania jej jako
wartości użytkowej, jeśli nigdzie nie mógł jej otrzymać w go­
towej postaci. Jednakże użytkuje ją jako część swego kapitału
stałego, sprzedaje ją zatem kawałkami pod postacią produk­
tu, przy którego wytwarzaniu współdziałała).
((314 j Tak więc choć pewne prace menial servants [służby
domowej] mogą równie dobrze wyrażać się w towarach (potentia [potencjalnie]), a nawet z punktu widzenia ich mate­
rialnej formy w takich samych wartościach użytkowych - to
jednak nie stanowią pracy produkcyjnej, gdyż w istocie nie
wytwarzają „towarów” , lecz produkują bezpośrednio „warto­
ści użytkowe” . Co zaś dotyczy prac, które są produkcyjne dla
ich nabywcy lub employer, jak np. praca aktora dla przedsię­
biorcy teatralnego, to okazałyby się one nieprodukcyjne z tej
170
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
racji, że nabywca tych prac nie może sprzedać ich publiczności
w formie towarów, lecz tylko w formie samego działania.
Jeśli pominąć to wszystko, produkcyjna jest ta praca, która
wytwarza towary, a nieprodukcyjna ta, która wytwarza osobi­
ste usługi. Pierwsza wyraża się w przedmiocie zdatnym do
sprzedaży; druga musi być spożyta w czasie jej wykonywania.
Pierwsza obejmuje (z wyjątkiem pracy tworzącej samą siłę
roboczą) całe istniejące w postaci rzeczowej materialne i inte­
lektualne bogactwo, zarówno mięso, jak książki; druga ogar­
nia wszystkie prace, które bądź zaspokajają jakiekolwiek
urojone lub rzeczywiste potrzeby jednostki, bądź narzucają
jej się wbrew jej woli.
Towar jest najbardziej elementarną formą burżuazyjnego
bogactwa. Traktowanie jako „produkcyjnej” tej pracy, która
wytwarza „towary” , odpowiada więc również znacznie bar­
dziej elementarnemu punktowi widzenia niż określanie pracy
produkcyjnej jako tej, która produkuje kapitał.
Przeciwnicy A. Smitha pominęli jego pierwsze, odpowia­
dające istocie sprawy wyjaśnienie, uczepili się natomiast dru­
giego i uwypuklili nieuniknione tu sprzeczności i niekonse­
kwencje. Lecz i tutaj ułatwili sobie polemikę zwracając uwa­
gę na materialną treść pracy, a zwłaszcza na to określenie, że
praca musi się utrwalić w produkcie mniej lub bardziej dłu­
gotrwałego użytku. Zaraz zobaczymy, co wywołało szczegól­
nie żywą polemikę.
Ale najpierw jeszcze jedno. O systemie fizjokratycznym
A. Smith powiada, że jest jego wielką zasługą, iż represented
[sformułował] następujące twierdzenie:
„bogactwo narodów polega nie na obfitości niezdatnego do spożycia
złota i srebra, lecz na dobrach konsumpcyjnych, jakie co-roku odtwarza
na nowo praca społeczeństwa” (t. Ш
[przekład G am iera], ks. IV,
rozdz. IX, str. 538 [por. wyd. polsk., t. II, str. 382]).
Tu oto mamy rodowód jego drugiej definicji of productive *
labour. Rzecz jasna, określenie wartości dodatkowej zależało
od formy, w jakiej rozpatrywana była sama wartość. Stąd
właśnie w systemie monetarnym i merkantylistycznym wystę­
* W ręk opisie: distinctive - Red.
171
Rozdział czwarty
puje ona w postaci pieniądza-, u fizjokratów - w postaci pro­
duktu ziemi, produktu rolnictwa; wreszcie u A. Smitha - jako
towar w ogóle. U fizjokratów wartość - gdy rozpatrują )ej
substancję - sprowadza się całkowicie do prostej wartości użyt­
kowej (materii, materialnej substancji), u merkantylistów spro­
wadza się do samej tylko formy wartości *, do tej formy,
w której produkt występuje tylko jako ogólna praca społecz­
na, jako pieniądz; A. Smith ujmuje łącznie oba warunki to­
waru, wartość użytkową i wartość wymienną, i z tego względu
produkcyjna staje się każda praca, która wyraża się w jakiej­
kolwiek wartości użytkowej, [w] użytecznym produkcie. Sam
fakt, że w owym produkcie zawarta jest właśnie produkcyjna
praca, oznacza, iż produkt ten równa się określonej ilości
ogólnej pracy społecznej. A. Smith, w przeciwieństwie do fi­
zjokratów, przywraca wartości produktu rangę istoty burżua­
zyjnego bogactwa, z drugiej zaś strony odrzuca czysto fanta­
styczną formę złota i srebra, w jakiej wartość jawi się merkantylistom. Każdy towar jest pieniądzem sam w sobie. Jest
wszakże oczywiste, że mimo to A. Smith wraca również plus
ou moins [mniej lub więcej] do merkantylistycznego pojęcia
„długotrwałości” , a więc in fact inconsommabilite [faktycznie
nieprzydatności do bieżącego spożycia], W związku z tym
trzeba przypomnieć pewne miejsce u Petty’ego (patrz mój ze­
szyt I, str. 1 0 9 **, na której cytuję: Petty, „Polit. Arith.”),
gdzie bogactwo ocenia się według stopnia jego niezniszczalności, według tego, czy jest ono mniej lub bardziej trwałe, i osta­
tecznie stawia się na naczelnym miejscu złoto i srebro „jako
bogactwo niezniszczalne” .
„Rezerwując rangę bogactwa wyłącznie dla wartości utrwalonych
w materialnych substancjach” (powiada A[dolphe] Blanqui, „Histoire de 1’econ. polit.” , Bruksela 1839, str. 152) „wykreślił on [A.
Smith] z księgi produkcji nieograniczoną masę wartości niematerialnych,
tych cór kapitału moralnego cywilizowanych narodów” etc.
* W rękopisie tekst wyróżniony tuta} kursywą jest podkreślony ołówkiem Red.
* * Patrz K . M arks, , .Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej’ *, w : M arks-E n g e ls, D zieła, t. 13, str. 124.
172
Teorie pracy produkcyjne/ i nieprodukcyjnej
[5. Wulgaryzacjiг określenia pracy produkcyjnej
w burżuazyjnej ekonomii politycznej]
Polemikę z rozróżnieniem, jakie A. Smith przeprowadził
między pracą produkcyjną a nieprodukcyjną, toczyły głównie
dii minorum gentium [bóstwa pomniejszej wielkości] (wśród
których Storch był jeszcze najwybitniejszy), natomiast z po­
ważniejszych ekonomistów ||315| nikt nie wziął w niej udzia­
łu, nikt, o kim można by powiedzieć, że dokonał jakiegoś od­
krycia w zakresie ekonomii politycznej; przeciwnie, była ona
ulubionym konikiem second-rate fellows [drugorzędnych
„uczonych”], a zwłaszcza szkolarskich kompilatorów i układaczy kompendiów oraz gładko piszących dyletantów i wulgaryzatorów zagadnienia. Polemikę tę wywołały głównie nastę­
pujące okoliczności.
D la olbrzymiej rzeszy pracowników tzw. „wyższych” zawo­
dów, jak urzędnicy państwowi, wojskowi, wirtuozi, lekarze,
księża, sędziowie, adwokaci itd. - którzy czasem nie tylko nie
są produkcyjni, ale w istocie destrukcyjni, a mimo to potrafią
sobie przywłaszczać bardzo dużą część „materialnego” boga­
ctwa, bądź sprzedając swoje „niematerialne” towary, bądź
narzucając jc nieomal siłą - wcale nie było miłe, że zakwali­
fikowano ich pod względem ekonomicznym do jednej klasy
z buffoons i menial servants [komediantami i służbą domową]
i że okazali się po prostu tylko darmozjadami, pasożytami na
ciele właściwych producentów (lub raczej agentów produkcji).
Była to swoista desakralizacja tych właśnie funkcji, które do­
tąd otoczone były aureolą świętości i zabobonną czcią. Ekono­
mia polityczna w swym okresie klasycznym, tak jak i sama
burżuazja w swym okresie parweniuszowskim, miała ostry
i krytyczny stosunek do machiny państwowej etc. Później po­
jęła i - co okazało się również w praktyce - nauczyła się
z doświadczenia, że z jej własnej organizacji wyrasta koniecz­
ność [istnienia] odziedziczonej kombinacji społecznej wszyst­
kich tych częściowo zupełnie nieprodukcyjnych klas.
Jeśli „pracownicy nieprodukcyjni” nie dostarczają przyjem­
ności i rozrywek, tak że kupno ich usług nie zależy całkowicie
173
Rozdział czwarty
od sposobu, w jaki agenci produkcji życzą sobie wydatkować
swoją płacę roboczą czy zyski, jeśli natomiast są nieodzowni
lub też częściowo umieją stać się nieodzowni, z powodu ist­
nienia już to ułomności fizycznych (np. lekarze), już to słabo­
ści ducha (np. księża), już to konfliktów między interesami
osób prywatnych a państwem (np. działacze państwowi, wszy­
scy lawyers [prawnicy], policja, wojsko) - to A. Smithowi,
jak też kapitaliście przemysłowemu i klasie robotniczej, wy­
dają się faux frais de production [czystymi kosztami pro­
dukcji], które zatem zredukować należy do jak najbardziej
koniecznego i jak najmniej kosztownego minimum. Społeczeń­
stwo burżuazyjne odtwarza w formie sobie właściwej to
wszystko, co zwalczało w formie feudalnej czy absolutystycz­
nej. Toteż dla sykofantów tego społeczeństwa, a zwłaszcza dla
jego warstwy wyższej, głównym zadaniem stała się teoretycz­
na restauracja całkowicie nawet pasożytniczej części tych „pra­
cowników nieprodukcyjnych” bąd i uzasadnienie wygórowanych
roszczeń ich części niezbędnej. W istocie było to proklamowa­
nie zależności klasy ideologicznej etc. od kapitalistów.
Po drugie jednak, nawet części agentów produkcji (samej
produkcji materialnej) wytykali raz jedni, raz inni ekonomiści
„nieprodukcyjność” ; np. właścicielom ziemskim ta część eko­
nomistów, która reprezentuje interes kapitału przemysłowego
(Ricardo). Inni znów (np. Carey) właściwego commeręant
[przedsiębiorcę handlowego] okrzyknęli pracownikiem „nie­
produkcyjnym” . Wreszcie pojawili się tacy, którzy za niepro­
dukcyjnego ogłosili samego „kapitalistę” , a przynajmniej jego
pretensje do bogactwa materialnego zapragnęli sprowadzić do
„płacy roboczej” , tzn. do zwykłego wynagrodzenia „pracow­
nika produkcyjnego” . Wielu pracowników umysłowych wy­
dawało się podzielać ten sceptycyzm. Był już więc najwyższy
czas, aby pójść na kompromis i uznać „produkcyjność” wszyst­
kich klas nie włączonych bezpośrednio do kategorii agentów
produkcji materialnej. Ręka rękę myje i jak w „Fable of the
Bees” [e4 trzeba było wykazać, że również z „produkcyjnego” ,
ekonomicznego punktu widzenia świat burżuazyjny wraz ze
wszystkimi „pracownikami nieprodukcyjnymi” jest najlepszy
ze światów; tym bardziej że „pracownicy nieprodukcyjni” ze
174
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
swej strony wypowiadali się krytycznie o produkcyjności klas,
które w ogóle „fruges consumere nati” [82J - lub też o takich
agentach produkcji jak właściciele ziemscy, którzy nic nie ro­
bią, itd. Zarówno nieroby, jak i pasożytujący na nich musieli
znaleźć swoje miejsce w tym najlepszym ze światów.
Po trzecie-. W miarę rozwoju panowania kapitału, w miarę
jak faktycznie uzależniały się od niego coraz bardziej i te
sfery produkcji, które nie odnoszą się bezpośrednio do wy­
twarzania materialnego bogactwa - szczególnie gdy za środki
produkcji materialnej służyć zaczęły nauki pozytywne (przy­
rodnicze) - Ц3161 obłudni underlings [służalcy] ekonomii po­
litycznej uznali za swój obowiązek gloryfikowanie i usprawied­
liwianie każdej sfery działalności tym, że jest „związana”
z produkcją bogactwa materialnego, jako ze środkiem zdoby­
wania tego bogactwa, i każdemu okazywali cześć tym, że na­
dawali mu rangę „pracownika produkcyjnego” w „pierwszym”
sensie, tzn. robili z niego labourer znajdującego się w służbie
kapitału, w ten czy inny sposób przydatnego kapitaliście we
wzbogacaniu się etc.
Tu trzeba uznać wyższość takich ludzi, jak Malthus, którzy
otwarcie bronią koniecznos'ci istnienia i pożyteczności „nie­
produkcyjnych pracowników” , a nawet oczywistych pasożytów.
[6. Zwolennicy poglądów Smitha na pracę produkcyjną.
Z historii przedmiotu]
[a)
Zwolennicy
pierwszego
Ricardo,
poglądu:
Sismondi]
Nie warto rozwodzić się nad bzdurami wypowiadanymi co
do tego punktu przez G. Garniera (tłumacza Smitha), hrabie­
go of Lauderdale’a, Broughama, Saya, Storcha, później Senio­
ra, Rossiego itd. Wystarczy parę charakterystycznych cytatów.
Przedtem tylko jedno miejsce z Ricarda, w którym ten wy­
kazuje, że dla „pracowników produkcyjnych” jest o wiele ko­
rzystniej, gdy właściciele wartości dodatkowej (zysku, renty
gruntowej) wydadzą ją na „pracowników nieprodukcyjnych”
175
Rozdział czwarty
(as menial servants f.i. [np. na służbę domową]) niż na przed­
mioty zbytku wyprodukowane przez „pracowników produk­
cyjnych” .
{Sismondi, „Nouv. princ., t. I, str. 148, akceptuje prawidło­
we wyjaśnienie smithowskiego rozróżnienia (co również dla
Ricarda jest samo przez się zrozumiałe): rzeczywista różnica
między klasą produkcyjną a nieprodukcyjną polega na tym, że:
„Pierwsza wymienia zawsze swą pracę na kapitał danego narodu;
druga wymienia zawsze pracę na część dochodu narodowego” [por.
wyd. poŁsk.: „N ow e zasady ckon. poi.” , Warszawa 1955, t. I, str. 131,
132].
Sismondi - również za A. Smithem - [mówi] o wartości
dodatkowej:
„Chociaż robotnik swą dzienną pracą wytworzył znacznie więcej,
niż wynoszą koszty jego dziennego utrzymania, rzadko się jednak
zdarza, aby po dokonaniu podziału z właścicielem ziemi i kapitalistą
pozostało mu wiele ponad konieczne potrzeby” (Sismondi, „Nouv.
princ. etc.” , t. I, str. 87 [wyd. polsk., t. I, str. 87])}.
Ricardo mówi:
„Jeśli właściciel ziemski lub kapitalista wydaje swój dochód tak
samo, jak wydawali go dawni baronowie, a mianowicie na utrzymanie
wielkiej liczby domowników lub służby, to daje zatrudnienie większej
liczbie rąk roboczych, niż gdyby wydawał ten dochód na piękne
szaty lub kosztowne sprzęty, na powozy, konie lub gdyby nabywał
inne przedmioty zbytku. W obu przypadkach dochód netto i dochód
hrutto jest taki sam, ale dochód netto przybiera postać innych to­
warów. Jeżeli mój dochód wynosi 10 000 f. szt., to ilość zatrudnionej
pracy produkcyjnej będzie niemal zawsze jednakowa bez względu na
to, czy dochód ten umieszczę w pięknych strojach i kosztownych
meblach itp., czy też w pewnej ilości żywności i odzieży reprezentu­
jącej taką wartość. Jeśli jednak dochód swój umieszczę w towarach
pierwszego rodzaju, to w następstwie tego ilość zatrudnionych rąk ro­
boczych się nie powiększy - będę używał swoich mebli i swoich stro­
jów i na tym koniec. Jeśli zaś dochód swój umieszczę w żywności
i odzieży i zapragnę nająć sobie służbę, to dotychczasowy popyt na
robotników powiększy się jeszcze o popyt na tych wszystkich, których
zatrudnię za pomocą mojego dochodu wynoszącego 10 000 f. szt.,
176
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
tzn. za pomocą żywności i odzieży, które za ten dochód można nabyć,
a ten wzrost popytu nastąpi jedynie dlatego, że wybrałem taki właśnie
sposób wydawania mojego dochodu. Skoro więc robotnicy są zaintere­
sowani we wzroście popytu na pracę, mmszą oczywiście pragnąć, aby
możliwie największą część dochodu przestano wydawać na przedmioty
zbytku, a przeznaczono na utrzymanie służby” (Ricardo, „Princ.” , 3 wyd.,
1821, str. 475, 476 [por. wyd. polsk., str. 460, 461]).
[b)
pracy
Wczesne
próby
rozróżnienia
produkcyjnej i nieprodukcyjnej
( D’A v e n a n t , P e t t y ) ]
D ’Avenant cytuje tablicę, zaczerpniętą od starego statysty­
ka, Gregory Kinga, pod tytułem „Scheme of the Income and
Expense of the Several Families of England, calculated for
the year 1688” . W tablicy tej studiosus [uczony] King dzieli
cały naród na dwie główne klasy: „increasing the wealth of
the Kingdom, 2 675 520 heads” [„tych, którzy powiększają
bogactwo Królestwa, 2 675 520 osób” ], i „ decreasing the
wealth of Kingdom, 2 825 000 heads” [„tych, którzy umniej­
szają bogactwo Królestwa, 2 825 000 osób” ] ; a więc pierw­
sza - to „produkcyjna” , druga - „nieprodukcyjna” [klasa];
klasa „produkcyjna” składa się z Lords, Baronets, Knights,
Esquires, Gentlemen, Persons in Offices and Places [lordów,
baronetów, rycerzy, esquire’ow, osób szlachetnie urodzonych,
osób na stanowiskach, wyższych i niższych urzędników], kup­
ców w handlu zamorskim, Persons in the Law, clergymen,
freeholders, farmers, persons in liberal arts and sciences, shop­
keepers and tradesmen, artisans and handicrafts, Naval Offi­
cers, Military Officers [prawników, duchowieństwa, wolnych
dzierżawców dożywotnich, farmerów, przedstawicieli wolnych
zawodów, tj. artystów i ludzi nauki, kupców drobnych i wiel­
kich, rzemieślników, oficerów marynarki i wojsk lądowych].
Natomiast klasę „ nieprodukcyjną” stanowią: zwykli maryna­
rze (common seamen), labouring people and out servants (tj.
robotnicy rolni i robotnicy najemni zatrudnieni w manufaktu­
rach na dniówkę), cottagers -[chałupnicy] (którzy w czasach
D ’Avenanta stanowili jeszcze 1/ 5 ludności Anglii), ||317 | com12 - M arks, Engel* - D zieła t. 26
177
Rozdział czwarty
mon soldiers, paupers, gipsies, thieves, beggars i vagrants ge­
nerally [zwykli żołnierze, nędzarze, Cyganie, złodzieje, żebra­
cy i w ogóle włóczędzy], A oto w jaki sposób wyjaśnia
D ’Avenant tabelę rang studiosi [uczonego] Kinga:
„Sądzi on zatem, że pierwsza z [wyliczonych] klas narodu utrzymuje
się sama z ziemi, sztuk i rzemiosł i dorzuca co roku coś niecoś do
kapitału narodowego, a niezależnie od tego co roku ze swych nad­
wyżek taką a taką sumą przyczynia się do utrzymania innych. Ci
z drugiej klasy utrzymują się częściowo sami ze swej pracy, lecz
reszta, jak np. ich żony i dzieci, żywi się kosztem innych; [stanowią
oni] coroczny balast dla społeczeństwa, gdyż co roku przejadają to,
co mogłoby pomnożyć general stock [kapitał ogólny] narodu” (D ’Avenant, An E ssay upon the Probable Methods of Making a People
Gainers in the Ballance of Trade” , Londyn 1699, str. 50).
Poza tym dla wyobrażeń merkantylistów o wartości dodat­
kowej charakterystyczny jest następujący ustęp u D ’Avenanta:
„Anglię powinien wzbogacić eksport naszych własnych produktów;
[aby] osiągnąć dodatni bilans handlowy, powinniśmy wywozić nasze
własne wyroby: w zamian powinniśmy kupować artykuły zagranicznego
pochodzenia konieczne dla naszej własnej konsumpcji; powinna nam
przy tym zostawać pewna nadwyżka albo w metalach szlachetnych,
albo w towarach, które byśmy mogli odprzedać innym krajom; ta nad­
wyżka jest to właśnie zysk, jaki naród ciągnie z handlu. Zysk ten jest
większy lub mniejszy w zależności od przyrodzonej narodowi eksportu­
jącemu umiejętności oszczędzania” (umiejętności, którą posiadają Ho­
lendrzy, lecz nie Anglicy - tamże, str. 46, 47), „czyli od niskiej ceny
pracy i wyrobów manufaktury, co pozwala mu sprzedawać jego towary
tanio i po takiej cenie, z którą nikt nie będzie mógł konkurować na
obcych rynkach” (D ’Avenant, tamże, str. 45, 46).
{„ N a tym, co się konsumuje we własnym kraju, traci tylko jeden
to, co drugi zyskuje, a naród jako całość ani trochę się nie bogaci;
lecz wszystko, co skonsumuje zagranica, staje się dla narodu oczy­
wistym i pewnym zyskiem” („An Essay on the E ast India Trade
etc.” , Lond. 1697, [str. 31])}.
{Praca ta P*1, wydrukowana jako dodatek do innej pracy
178
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
D ’Avenanta, a mająca być jej obroną * , nie jest tą samą, któ­
rą przytacza McCulloch pt. „Considerations on the E ast India
Trade” , 1701}.
Zresztą nie należy sobie wyobrażać, aby ci merkantyliści
byli takimi głupcami, za jakich mieli ich późniejsi wulgarni
freetraders [zwolennicy wolnego handlu]. W tomie II swoich
„Discourses on the Publick Revenues, and on the Trade of En­
gland etc.” , Londyn 1698, powiada Davenant m.in.:
„Złoto i srebro są rzeczywiście miernikiem handlu, lecz jego źród­
łem i początkiem u wszystkich ludów są naturalne lub sztuczne płody
danego >kraju, czyli to, oo ziemia lub praca i przemysł wyprodukują.
A to jest do tego stopnia prawdziwe, że jeśli założymy, iż naród na
skutek takich czy innych przyczyn nie posiada żadnych pieniędzy,
lecz jeśli lud jego jest liczny, pracowity, doświadczony w handlu, wy­
kwalifikowany w żegludze, jeśli rozporządza dobrymi portami i uro­
dzajną ziemią, która rodzi dużo przeróżnych płodów - taki lud będzie
posiadał handel, a wkrótce wielką obfitość srehra i złota. T ak więc
rodzimy produkt kraju stanowi o jego realnym i efektywnym bo­
gactwie” (tamże, str. 15). „Złoto i srebro są tak bardzo dalekie od
tego, aby być jedynymi przedmiotami zasługującymi na udano skarbu
lub bogactwa narodowego, że doprawdy pieniądz jest w gruncie rzeczy
tylko jednostką liczeniową, za pomocą której ludzie przywykli roz­
liczać się w swoich wzajemnych interesach” (tamże, str. 16). „Przez
«bogactwo» rozumiemy to, co księcia i większość jego ludu utrzymuje
w statuę obfitości, dobrobytu i bezpieczeństwa. Tak samo jako skarb
oceniamy to, co dla użytku ludzi” (converted [obrócono]) „w zamian
za złoto i srebro na budowle 1 ulepszenia gruntów; tak samo również
inne przedmioty, dające się wymienić na owe metale, jak płody ziemi,
wyroby manufakturowe lub artykuły zagraniczne i zasoby okrętów...
Tak nawet dobra nietrwałe, psujące się, można uważać za bogactwo
narodowe, gdy dają się wymienić na złoto i srebro, choćby nawet
nie zostały na nie wymienione; a uważamy je za bogactwo nie tylko
w stosunkach między poszczególnymi jednostkami, lecz nawet między
poszczególnymi krajami” (tamże, str. 60 etc.). „Prosty lud to żołądek
organizmu państwowego, [a] żołądek ten” w Hiszpanii nie przyjął na­
leżycie pieniędzy, ||3 1 8 | nie przetrawił ich
Handel i manufaktury
* W rękopisie: obaleniem - R ed.
179
Rozdział czwarty
są jedynymi środkami zapewniającymi takie przetrawienie oraz podział
złota i srebra, które dostarczą organizmowi państwowemu niezbędnych
soków” (tamże, str. 62, 63).
Zresztą i Petty wprowadza już pojęcie pracowników pro­
dukcyjnych (tyle że włącza do nich również żołnierzy):
„Rolnicy, marynarze, żołnierze, rzemieślnicy i kupcy są prawdziwymi
filarami każdej społeczności; wszelkie inne ważne zawody rodzą się
Z ich słabości i błędów; sam tylko żeglarz obstoi za trzech z tej
czwórki” (navigator, merchant, soldier [za żeglarza, kuipca i żołnierza])
(„Polit. Arithmeticik etc” , Londyn 1699, str. 177). „Praca żeglarza
i ładunek okrętu są z natury rzeczy zawsze rodzajem towaru eksporto­
wego, którego nadwyżka nad przywozem przynosi krajowi pieniądze etc.”
(tamże, str. 179).
Przy tej okazji Petty znowu podkreśla korzyści wynikające
z podziału pracy:
„Ci, którzy opanowali handel zamorski, mogą przy tańszym frachcie
pracować z większym zyskiem niż inni przy wyższym (droższym frach­
cie); gdyż tak jak ubranie jest taniej zrobione, gdy jeden etc., drugi
etc. je wykonuje, tak też ci, którzy opanowali handel zamorski, mogą
budować rozmaite rodzaje statków do rozmaitych celów: statki mor­
skie, rzeczne, handlowe, wojenne etc., a to właśnie [jest] główną przy­
czyną faktu, iż [Holendrzy] przewożą ładunki po tańszej cenie niż
ich sąsiedzi, jako że mogą dysponować najprzeróżniejszymi rodzajami
statków dla każdej poszczególnej gałęzi handlu” (tamże, str. 179, 180).
Tu zresztą przedstawia Petty [poglądy analogiczne do po­
glądów] A. Smitha, gdy powiada d alej:
Jeśli ściąga się podatki z przemysłowców, aby dawać [pieniądze]
tym, którzy trudnią się tego rodzaju pracami, że „nie produkują
Żadnego przedmiotu materialnego lub przedmiotów przynoszących re­
alną korzyść i wartość społeczności - to w tym przypadku umniejsza
się bogactwo puhlici [społeczeństwa]. Różne zgoła od takich są zajęcia,
które przynoszą wypoczynek i odświeżenie dla umysłu, które - umiarko­
wanie stosowane - czynią człowieka sposobnym i zdatnym do spraw,
co same w sobie są ważniejsze” (tamże, str. 198). „G dy policzono już,
ilu ludzi potrzeba do pracy w przemyśle, pozostałych można bezpiecznie
180
Teorie pracy produkcyjne] i nieprodukcyjnej
i bez żadnej szkody dla społeczeństwa wykorzystać w sztukach pięknych
i zajęciach, które służą uprzyjemnianiu i urodzie życia, a z których
najważniejszy jest postęp wiedzy przyrodniczej” (tamże, str. 199).
„Więcej można uzyskać dzięki manufakturze niż rolnictwu i więcej
od handlu n.iż od manufaktury” (tamże, str. 172). „Jeden marynarz
wart jest trzech rolników” (str. 178). | V II—318|[
IIVIII—346 I Pełły, wartość dodatkowa. W pewnym miejscu
można zauważyć, że Petty domyśla się istoty wartości dodat­
kowe/, chociaż rozpatruje ją tylko w formie renty gruntowej.
Mianowicie, gdy zestawić to miejsce z następującym, gdzie
względną wartość srebra i zboża określa Petty przez ich
względne ilości, do których wyprodukowania potrzeba tego
samego czasu pracy.
„Jeśli ktoś może wydobyć z wnętrza ziemi w Peru i dostarczyć do
Londynu uncję srebra w tym samym czasie, którego by potrzebował
na wyprodukowanie jednego buszla zboża, wtedy jedno stanowi na­
turalną cenę drugiego; jeśli w wyniku budowy nowych i bardziej wy­
dajnych kopalń może kosztem tego samego nakładu pracy równie
łatwo wytwarzać dwie uncje, jak dawniej jedną, to caetetis paribus
zboże po cenie 10 szylingów za buszel będzie tak samo tanie, jak
przedtem po cenie 5 szylingów” . „Niechaj stu Judzi uprawia zboże
przez lat dziesięć, a takaż sama liczba ludzi przez ten sam czas wydo­
bywa srebro; powiadam, że czysty uzysk srebra będzie ceną całego
czystego plonu zboża, a jednakowe części jednego będą stanowić cenę
jednakowych części drugiego” . „Zboże będzie dwa razy droższe tam,
gdzie dwustu rolników wykonuje pracę, którą mogłoby wykonać tylko
stu” („On Taxes and Contributions” , 1662) (wyd. 1679, str. 31, 24,
67).
A oto miejsce, o którym wyżej wzmiankowałem:
„Jeśli handel, przemysł i sztuki piękne rozwijają się, rolnictwo musi
upadać, czyli inaczej - płaca robocza rolnika musi rosnąć, a w na­
stępstwie renta gruntowa maleć” (str. 193). „G dy W' Anglii rozwiną!
się handel i manufaktury..., gdy poświęciła się im większa część lud­
ności niż uprzednio i gdy cena zboża nie jest obecnie wyższa niż w
181
Rozdział czwarty
owych czasach, w których więcej było zatrudnionych ludzi w rolnictwie,
a mniej w handlu i przemyśle, to choćby dla tej jednej przyczyny... renta
gruntowa musi upaść: załóżmy op., że cena pszenicy wynosi 5 szy­
lingów, czyli 60 pensów za buszel; jeśli renta z ziemi, na której ro­
śnie ta pszenica, wynosi co trzeci snop” (i.e. part, share [tzn. trzecią
część urodzaju]), „to z 60 pensów przypada 2 0 dla ziemi, a 40 dla
rolnika; lecz jeśli płaca rolnika wzrośnie o */e, czyli z 8 na 9 pensów
dziennie, wtedy jego udział w buszlu pszenicy wyniesie nie 40, lecz
45 pensów, a w następstwie renta z ziemi musi spaść z 20 na 15 pen­
sów, gdyż zakładamy, że cena pszenicy pozostaje nie zmieniona; zwła­
szcza że nie możemy je j podnieść, ponieważ gdybyśmy tak postąpili,
sprowadzono by do nas || 3 4 7 1 (jak do Holandii) zboże z zagranicy,
gdzie sytuacja w rolnictwie nie uległa zmianie” („Polit. Arithmetóck” ,
Lood. 1699, str. 193, 194). (V III-347||
||V III-364| {Petty. Z przytoczonym wyżej ustępem z Petty’ego należy zestawić następujący, gdzie renta potraktowana
jest w ogóle jako surplus value [wartość dodatkowa], produit
net [produkt czysty]:
„Załóżmy, że ktoś własnymi rękami uprawił określony kawał ziemi
pod zboże, tzn. zaorał, obsiał, zbmnowal, zebrał plon, zwiózł snopy,
wymłócił, słowem, uczynił wszystko, co należy do rolnika. Twierdzę,
że - gdy ten człowiek [z uzyskanych plonów] potrąci zużyte uprzednio
na zasiew ziarno oraz wszystko to, co sam przejadł i oddał innym, w
zamian za swoją odzież oraz zaspokojenie innych swych naturalnych
potrzeb - pozostałe zboże będzie stanowiło rzeczywistą rentę gruntową
za ten ro k ; a średnia z siedmiu lat, lub raczej za szereg lat, w ciągu
których wyrównają się lata urodzaju я latami nieurodzaju, daje zwykłą
rentę gruntową w zbożu. Lecz może tu powstać dalsze, choćby nawet
uboczne pytanie: ileż pieniędzy warte jest to zboże, czyli ta renta? O d­
powiadam, że warte jest tyle, ile pozostanie jakiejś innej osobie,
która swój najlepszy czas obróciła na wyprawę do kraju, gdzie znaj­
dują się kopalnie srebra, by wydobyć je, oczyścić, wybić z niego mo­
nety i dowieźć je tam, gdzie ów pierwszy zasiał i zebrał swe zboże.
Suma, która pozostanie tej osobie po potrąceniu wszystkich jej wy­
datków, będzie dokładnie równa co do wartości tej ilości zboża, która
pozostanie rolnikowi” („T raitć des taxes” Iм], str. 23, 24).} | V III-364||
182
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
[c)
John Stuart Mili zwolennik drugiego poglądu Smitha
na p r a c ę p r o d uk c yj n ą]
||VII—318 j Pan J. St. Mill w pracy pt. „Essays on Some
Unsettled Questions of Polit. Econ.” , Londyn 1844, biedzi się
również nad problemem pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej;
w istocie nie dodaje tam nic nowego do smithowskiego (dru­
giego) poglądu, prócz tego, że również te prace są produkcyj­
ne, które produkują samą siłę roboczą.
„Można akumulować i gromadzić źródła użycia, lecz samego uży­
cia - nie. Bogactwo danego kraju składa się z sumy ogólnej zawartych
w nim długotrwałych źródeł użycia, materialnych czy niematerialnych;
pracę zaś czy wydatek, który powoduje pomnożenie lub zachowanie
owych długotrwałych źródeł użycia, należy nazwać produkcyjnym"
(tamże, str. 82). „T o, oo spożyje mechanik lub tkacz, ucząc się swego
rzemiosła, jest skonsumowane produkcyjnie, inaczej mówiąc, ich kon­
sumpcja powoduje nie zmniejszenie, lecz powiększenie źródeł długo­
trwałego użycia w kraju, gdyż wywołuje powstanie nowych takich źró­
deł, co z nadwyżką wyrównuje wysokość konsumpcji” (tamże, str. 83).
Przejrzyjmy jeszcze krótko czczą paplaninę na temat pracy
produkcyjnej i nieprodukcyjnej skierowaną przeciwko A. Smi­
thowi.
[7.] Germain Gamier
[Wulgaryzacja teorii Smitha i teorii fizjokratów]
||319| W V tomie dzieła Smitha „Wealth of Nations” (Pa­
ryż 1802) [Garnier zamieścił] uwagi do swego przekładu.
Gam ier podziela pogląd fizjokratów na „travail productif”
[„pracę produkcyjną” ] w szczególnym znaczeniu tego pojęcia,
nieco je tylko osłabiając. Zwalcza pogląd Smitha, jakoby
„praca produkcyjna... była taką pracą, która się realizuje w jakimś
przedmiocie, która pozastawia ślady swej działalności i której produkt
może być przedmiotem kupna lub wymiany" (tamże, t. V,
str. 169) 1«3. I V II-319||
183
Rozdział czwarty
która
się
[a)
wymienia
która
Błędna
się
na
Pomieszanie pojęcia
kapitał, z pojęciem
w ym ienia
na
pracy,
pracy,
dochód.
koncepcja odtworzenia całego
przez
dochód
konsumentów]
kapitału
IJVIII—347 j (G. Gamier). Wytacza on przeciw A. Smitho­
wi rozmaite argumenty (powtórzone częściowo przez później­
szych [autorów]).
[Po pierwsze].
„Rozróżnienie to jest błędne, gdyż zasadza się na nie istniejącej róż­
nicy. K ażda praca jest produkcyjna w tym rozumieniu, jakie autor na­
daje słowu «produkcyjny». Zarówno praca jednego, jak i drugiego ro­
dzaju jest w równym stopniu produkcyjna, gdy idzie o przyjemność,
wygodę lub użyteczność dla osoby, która za nią płaci, inaczej nie pła­
cono by za jej wykonanie” [tamże, str. 171].
{Jest zatem produkcyjna, gdyż wytwarza jakąś wartość użyt­
kową, i zostaje sprzedana, gdyż posiada wartość wymienną,
sama jest więc towarem}. Jednakże rozwijając ten punkt,
Garnier przytacza dla ilustracji raczej takie przykłady, w któ­
rych „pracownicy nieprodukcyjni” czynią to samo, wytwarzają
tę samą lub tego samego rodzaju wartość użytkową, co i „pro­
dukcjom” . N p .:
„Służący, który jest u mnie na służbie, który pali w moich piecach,
czesze mnie, czyści i utrzymuje w porządku mą odzież i meble, przy­
gotowuje dla mnie posiłki itd., świadczy usługi całkiem tego samego
rodzaju co praczka lub bieliźniarka, która pierze i utrzymuje w po­
rządku bieliznę swej klienteli; ...co restaurator, pasztetnik łub szynkarz,
zawodowo przygotowujący posiłki dla osób, którym dogodnie jest
u niego się posilić; co cyrulik i fryzjer” (lecz większość tych osobni­
ków w równej mierze nie zalicza się według A. Smitha do ouvriers
produotifs [pracowników produkcyjnych], co i domestique [służący]),
„którzy świadczą bezpośrednie usługi; co murarz, wreszcie, dekarz, sto­
larz, szklarz, zdun... itd. oraz cała ta masa robotników budowlanych,
których się wzywa dla dokonania remontów i napraw, a na których
184
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
roczny dochód składają się w równym stopniu proste roboty związane
z naprawami i konserwacją, co i nowe budowle” [tamże, star. 171, 172].
(A. Smith nigdzie nie powiada, że travail qui se fixe dans
un objet plus ou moins permanent [praca, która przybiera po­
stać mniej lub bardziej trwałego przedmiotu] nie może w rów­
nej mierze polegać na naprawie, co i na produkcji nowego
przedmiotu).
„Ten rodzaj pracy mniej polega na wytwarzaniu, oo na konserwowamiu; celem jej jest nie tyle zwiększanie wartości przedmiotu, do któ­
rego się ją stosuje, oo zapobieganie ubytkowi wartości. Wszyscy ci ro­
botnicy, ze służącymi włącznie, zaoszczędzają temu, co ich opłaca, pracy
związanej z utrzymywaniem jego własności w dobrym stanie” [tamże,
str. 172].
(Wynika z tego, że mogą być uważani za maszynę do utrzy­
mywania wartości, a raczej wartości użytkowych. Tę samą
koncepcję „ćpargner” [„oszczędzania”] du travail [pracy]
rozwinął później Destutt die Tracy. O tym w dalszym ciągu.
Nieprodukcyjna praca jednego nie staje się produkcyjna przez
to, że zaoszczędza drugiemu wykonywania pracy nieprodukcyj­
nej. Jeden z nich musi ją spełniać. Część smithowskiej travail
improductif [staje się] niezbędna na skutek podziału pracy,
ale tylko ta jej część, która jest bezwzględnie konieczna do
konsumpcji przedmiotów, ta, która, by tak rzec, należy do
kosztów konsumpcji - a i to tylko wtedy, gdy zaoszczędza
czasu pracy pracownikowi produkcyjnemu. Jednakże A. Smith
nie neguje tego „podziału pracy” . Według niego, gdyby każdy
człowiek był zmuszony do spełniania pracy produkcyjnej i nie­
produkcyjnej - a na skutek podziału tych rodzajów pracy
między dwu [ludzi] oba byłyby lepiej spełniane - w niczym
by to nie zmieniło okoliczności, że jeden z tych rodzajów
pracy jest pracą produkcyjną, a drugi nieprodukcyjną).
„D latego i najczęściej tylko dlatego pracują”
(aby jeden zaoszczędził sobie pracy obsłużenia samego siebie,
musi dziesięciu innych go obsługiwać - dziwny sposób „oszczę­
dzania” pracy; poza tym z „nieprodukcyjnej pracy” tego ro­
dzaju korzystają przeważnie ci, którzy sami nic nie robią);
185
Rozdział czwarty
„ a zatem albo wszyscy są produkcyjni, albo żaden z nich nie jest pro­
dukcyjny” (tamże, str. 172).
||348| Po drugie. U Francuza nie może zabraknąć ponts et
chaussees *. Dlaczego, powiada, nazywać produkcyjną
„pracę inspektora lub dyrektora prywatnego przedsiębiorstwa handlo­
wego lub manufaktury, a nieprodukcyjną pracę urzędnika, który czuwa
nad utrzymaniem w porządku dróg publicznych, żeglownych kanałów,
portów, systemu pieniężnego i innych wielkich urządzeń przeznaczo­
nych do pobudzania aktywności handlu; urzędnika, który czuwa nad
bezpieczeństwem transportu i komunikacji, nad dotrzymywaniem
umów itd. i który słusznie może byó uważany za inspektora wielkiej
społecznej manufaktury? Jest to praca absolutnie tego samego rodzaju,
tylko na znacznie większą skalę” (star. 172, 173).
O tyle, o ile taki facet uczestniczy w produkcji (lub kon­
serwacji i reprodukcji) przedmiotów materialnych, które moż­
na by sprzedać, gdyby się nie znajdowały w ręku państwa,
Smith mógłby nazwać jego pracę „produkcyjną” . „Inspecteurs
de la grande manufacture sociale” [„Inspektorzy wielkiej spo­
łecznej manufaktury” ] - to twór francuski.
Po trzecie. Tu Garnier uderza w struny „moralności” . D la­
czego produkcyjny ma być „parfumeur” [„fabrykant perfum”],
który łechce mile „mon odorat” [„moje nozdrza” ], a nie ma
być nim musicien [muzyk], który „charme mon oreille” [„cza­
ruje moje ucho” ]? (str. 173). Dlatego, odpowiedziałby Smith,
że jeden z nich dostarcza produktu materialnego, a drugi nie.
Moralność i „zasługa” jednego i drugiego nie mają nic wspól­
nego z tym rozróżnieniem.
Po czwarte. Czyi to nie sprzeczność, że prace „iuthier, le
facteur d ’orgues, le marchand de musique, le machiniste etc.”
[„lutnika, konstruktora organów, sprzedawcy nut, mechanika
etc.”] są produkcyjne, a professions [zawody], dla których za­
jęcia te stanowią tylko „prćparatoires” [„etap przygotowaw­
czy” ], są zawodami nieprodukcyjnymi?
„Ostatecznym celem pracy jednych i drugich jest tego samego rodzą* D osłow nie: mostów i dróg; tak mówi się we Francji o resorcie komunika­
mi - R ed.
186
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
ju konsumpcja. Jeśli cel, który sobie stawiają jedni, nie zasługuje na to,
by go zaliczyć do «produktów» pracy społeczeństwa, dlaczego miałoby
się traktować bardziej przychylnie to, co jest tylko środkiem do osiąg­
nięcia tego celu j” (tamże, str. 173).
Według tego raisonnement [rozumowania] ten, co zjada
zboże, jest tak samo produkcyjny, jak ten, co je produkuje. Po
co bowiem produkuje się zboże? Aby je spożyć. Jeśli więc
praca jedzenia nie jest produkcyjna, to dlaczego jest nią upra­
wa zboża, qui n’est qu’un moyen pour arriver ä cette fin [któ­
ra jest tylko środkiem do osiągnięcia tego celu]? Poza tym
ten, co je, produkuje mózg, muskuły etc., a czyż nie są to
produkty równie szlachetne, jak jęczmień lub pszenica? mógłby spytać A. Smitha oburzony przyjaciel ludzkości.
Po pierwsze, A. Smith nie przeczy, że pracownik niepro­
dukcyjny wytwarza produit quelconque [jakikolwiek produkt].
Inaczej nie byłby w ogóle pracownikiem. Po drugie, niechaj
się wydaje dziwne, że lekarz zapisujący pigułki nie jest pra­
cownikiem produkcyjnym, a jest nim aptekarz, który je kręci.
Podobnie jak produkcyjny jest wytwórca instrumentów mu­
zycznych, konstruujący fiddle [skrzypce], a nie jest muzyk,
który na nich gra. Dowodziłoby to tylko, że „pracownicy pro­
dukcyjni” dostarczają produktów przeznaczonych jedynie do
służenia pracownikom nieprodukcyjnym w charakterze środ­
ków produkcji, co nie [jest] jednak bardziej dziwaczne od
tego, że koniec końców wszyscy pracownicy produkcyjni do­
starczają, po pierwsze, środków do opłacania pracowników
nieprodukcyjnych i, po drugie, produktów tym, którzy je kon­
sumują w ogóle nie pracując.
Po tych wszystkich uwagach (z których nr II jest ideą Fran­
cuza nie mogącego zapomnieć o swych ponts et chaussees;
nr III sprowadza się do moralności; nr IV albo zawiera non­
sens, że konsumpcja jest tak samo produkcyjna jak produk­
cja - co jest fałszywe w społeczeństwie burżuazyjnym, w któ­
rym jeden produkuje, a drugi konsumuje - albo stwierdza, że
część pracy produkcyjnej dostarcza tylko materiału dla prac
nieprodukcyjnych, czemu A. Smith nigdzie nie Zaprzeczał; tyl­
ko [nr] I zawiera słuszną myśl, że A. Smith w swoim drugim
187
Rozdział czwarty
określeniu te same prace ||349| nazywa produkcyjnymi i nie­
produkcyjnymi - a raczej, że zgodnie ze swoją własną defini­
cją musiałby stosunkowo małą część swych „nieprodukcyj­
nych” prac nazwać produkcyjnymi, co jednak nie przemawia
przeciw samemu rozróżnieniu, lecz przeciw podporządkowa­
niu temu rozróżnieniu pewnych rodzajów prac, czyli przeciw
Zastosowaniu tego rozróżnienia) Studiosus Garnier przystępuje
wreszcie do rzeczy.
„Jedyna ogólna różnica, kitórą - jak się wydaje — można by zauwa­
żyć między dwiema urojonymi sobie przez Smitha klasami, polega na
tym, że w klasie nazwanej produkcyjną istnieje lub może zawsze ist­
nieć ktoś pośredniczący między wytwórcą danego przedmiotu a tym,
kto ten przedmiot konsumuje-, natomiast w klasie, którą nazywa nie­
produkcyjną, nie może być żadnego pośrednika i z konieczności między
pracownikiem najemnym a konsumentem istnieje bezpośredni związek.
Oczywiście, że między kimś, kto korzysta z doświadczenia lekarza,
zręczności chirurga, wiedzy adwokata, talentu muzyka lub aktora, czy
w końcu z usług służby domowej, a każdym z tych rozmaitych pracow­
ników najemnych istnieje z konieczności bezpośredni związek w chwili
[wykonywania] ich pracy, natomiast w zawodach składających się na
drugą klasę przedmiot konsumowany, będąc rzeczą materialną i nama­
calną, może przejść przez wiele pośrednich aktów wymiany, zanim od
osoby, która go wytworzyła, dostanie się do osoby, która go skonsu­
muje” (str. 174).
Tymi ostatnimi słowy wskazuje Garnier malgrć lui [mimo
woli] na ukryte pokrewieństwo ideowe między pierwszym roz­
różnieniem Smitha (praca wymieniająca się na kapitał a praca
wymieniająca się na dochód) i drugim (praca utrwalająca się
w materialnym, vendible commodity [zdatnym do sprzedaży
towarze] a [praca] nie utrwalająca się w takim towarze). Ten
ostatni rodzaj pracy z istoty swej nie może najczęściej podle­
gać kapitalistycznemu sposobowi produkcji, tamte natomiast
mogą. Nie mówiąc już o tym, że na gruncie produkcji kapita­
listycznej, gdzie największą część towarów materialnych choses materielles et palpables [przedmiotów materialnych
i namacalnych] - wytwarzają robotnicy najemni pod władzą
kapitału, prace [nieprodukcyjne] (lub usługi, czy to prostytut­
188
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
ki, czy to papieża) mogą być opłacane tylko either out of the
salairs of the productive labourers, either out of the profits
of their employers (and the partners in those profits), quite
apart from the circumstance that those productive labourers
produce the material basis of the subsistence, and, consequent­
ly, the existence of the improductive labourers [albo z płacy
roboczej pracowników produkcyjnych, albo z zysków ich pra­
codawców (i innych osób uczestniczących w tych zyskach),
pominąwszy już okoliczność, że owi pracownicy produkcyjni
wytwarzają materialną podstawę utrzymania, a zatem i pod­
stawę istnienia pracowników nieprodukcyjnych]. D la tego
płytkiego francuskiego psubrata jest jednak charakterystyczne,
że chociaż chce być ekonomistą, a więc badaczem produkcji
kapitalistycznej, uważa za nieistotne to, co tę produkcję czyni
kapitalistyczną, a mianowicie wymianę kapitału na pracę na­
jemną zamiast bezpośredniej wymiany dochodu na pracę na­
jemną lub zamiast dochodu bezpośredniego, który pracownik
sam sobie wypłaca. W ten sposób sama produkcja kapitali­
styczna stałaby się formą nieistotną, zamiast być, chociażby
tylko historycznie, tj. przejściowo, konieczną formą rozwoju
społecznej siły produkcyjnej pracy oraz przekształcenia pracy
w pracę społeczną.
„Z jego- klasy produkcyjnej należałoby również odliczyć wszystkich
robotników, których praca polega tylko na czyszczeniu, konserwowaniu
lub naprawianiu przedmiotów gotowych i silą rzeczy nie dostarcza no­
wych produktów do obiegu” (str. 175).
(Smith nigdzie nie twierdzi, że praca lub jej produkt muszą
wchodzić w skład capital circulant. Mogą wchodzić bezpo­
średnio w skład capital fixe, jak np. praca mechanika napra­
wiającego w fabryce maszynę. Wówczas jednak wartość takiej
pracy wchodzi w obieg produktu, towaru, a reparateurs etc.,
którzy wykonują takie roboty domestiquement [w domu], wy­
mieniają ||350| swą pracę nie na kapitał, lecz na dochód).
„Właśnie na skutek tej różnicy klasa nieprodukcyjna, jak to Smith
zauważył, utrzymuje się tylko z dochodów. W istocie klaisa ta nie ma­
jąc żadnego pośrednika między sobą a konsumentem swoich produktów,
czyli tym, kto korzysta z jej pracy, opłacana jest bezpośrednio przez
189
Rozdział czwarty
konsumenta.; otóż ten płaci tylko ze swego dochodu. Przeciwnie, pra­
cownicy klasy produkcyjnej opłacani są zwykle przez pośrednika, któ­
rego celem jest ciągnięcie zysków z icb pracy, są więc najczęściej opła­
cani z kapitału. Lecz kapitał ten bywa ostatecznie zawsze odtwarzany
przez dochód konsumenta, gdyż inaczej nie wchodziłby w ogóle do
obrotu i nie przynosiłby żadnego zysku swemu właścicielowi” [str. 175].
To ostatnie „mais” [„lecz”]
jest całkiem
dziecinne.Po
pierwsze, część kapitału jest odtwarzana przez kapitał, a nie
przez dochód, bez względu na to, czy ta część kapitału wcho­
dzi do obrotu, czy nie (jak to jest w przypadku nasion).
[b)
Odtworzenie kapitału stałego
w d r o d z e w y mi a n y k a p i t a ł u na kapitał]
Gdy kopalnia węgla dostarcza węgla hucie żelaza, a od niej
otrzymuje żelazo, które wchodzi do procesu wytwórczego ko­
palni węgla jako środek produkcji, to zgodnie z wartością
otrzymanego żelaza wymieniono węgiel na kapitał i odwrot­
nie, żelazo, jako kapitał, w rozmiarach odpowiadających jego
własnej wartości, wymieniono na węgiel. Zarówno węgiel, jak
i żelazo (jako wartości użytkowe) są produktami nowej pracy,
chociaż wytwarzała ona za pomocą już istniejących środków
pracy. Jednakże wartość produktu rocznej pracy to-jjie to sa­
mo, co produkt pracy [nowo dodanej] w ciągu roku. Odtwa­
rza ona przecież i wartość pracy minionej, uprzedmiotowionej
w środkach produkcji. A zatem część produktu całkowitego,
równa tej wartości, nie jest częścią produktu pracy rocznej,
lecz stanowi odtworzenie pracy minionej.
Weźmy dla przykładu produkt jednego dnia pracy kopalni
węgla, huty żelaza, tartaku i fabryki maszyn. Niech capital
constant we wszystkich tych przedsiębiorstwach — ’/3 całko­
witej sumy składników wartości produktu * ; znaczy to, że
stosunek pracy minionej do pracy żywej = 1:2. Wszystkie te
przedsiębiorstwa dostarczają dziennie produktu w ilości
x, x', x", x ' " ; produkty te stanowią pewne ilości węgla, żelaza,
drewna i maszyn, a jako takie są produktami pracy jednego
* W rękopisie: składników kapitału - Red.
190
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
dnia (ale również zużytych w ciągu dnia surowców, opału,
maszyn etc., które przyczyniły się do osiągnięcia dziennej pro­
dukcji). Niech wartości ich będą równe z, z', z", z"'- Wartości
te nie są produktem pracy dziennej, gdyż|>
j - róWnają
się tylko tej wartości, którą składniki stałe z, z', z”, z’"
miały przed wejściem do procesu dziennej pracy. A zatem
X
X*
i "
x ttł
również—’—’— ’ - y ,
czyli trzecia część wytworzonych war­
tości użytkowych przedstawia tylko wartość pracy minionej
i stale ją odtwarza. (Wymiana, która tu zachodzi między
pracą minioną a produktem pracy żywej, jest w istocie swej
zasadniczo różna od wymiany między siłą roboczą a warun­
kami pracy istniejącymi w formie kapitału}.
x = z ; jednakże to z stanowi wartość całego x [663, zaś
'/s Z = wartości surowca etc. zawartego w całym x. A więc
jest tą częścią dziennego produktu pracy (lecz wcale nie
produktem pracy dokonanej w ciągu danego dnia, a raczej
produktem związanej z nią pracy minionej, pracy dni po­
przednich}, w której przejawia się ponownie i zostaje odtwo­
rzona praca miniona związana z pracą danego dnia. Co
prawda, każda część x, która oznacza tylko odpowiednią ilość
rzeczywistego produktu (żelaza, węgla etc.), przedstawia co
do wartości '/3 pracy minionej, а 2/з pracy wytworzonej i nowo
dodanej w ciągu danego dnia. Praca miniona i praca danego
dnia wchodzą w tym samym stosunku zarówno do sumy pro­
duktów, jak i do każdego poszczególnego produktu będącego
składnikiem tej sumy. Jeśli jednak podzielę całkowity produkt
na dwie części i odłożę jego !/з część na jedną stronę, а 2/з na
drugą, to wynik będzie taki sam, jak gdyby pierwsza */3 repre­
zentowała tylko pracę minioną, a pozostałe 2/з tylko pracę
danego dnia. W samej rzeczy pierwsza l/3 reprezentuje całą
pracę minioną, która weszła do produktu całkowitego, całą
wartość zużytych środków produkcji. Po odliczeniu tej Уз mo"
gą więc pozostałe 2/з reprezentować tylko produkt pracy da­
nego dnia. I rzeczywiście reprezentują całą ilość pracy dodanej
w ciągu dnia do środków produkcji.
191
Rozdział czwarty
Ostatnie 2/з stanowią zatem dochód producenta (zysk i plą­
cę roboczą). Może on je spożyć, tzn. wydać na przedmioty
wchodzące w skład jego konsumpcji indywidualnej. Załóżmy,
że konsumenci, czy kupujący, nabędą te 2/з części dziennie
wydobywanego węgla nie za pieniądze, lecz za towary, które
uprzednio przekształcili w pieniądze, aby za nie kupić węgiel.
Część węgla z tych 2/3 wejdzie do konsumpcji indywidualnej
producenta węgla na opalanie domu etc. T a część nie wchodzi
zatem do obiegu lub jeśli przedtem już była w obiegu, to
producenci wycofają ją ||3511 z niego. Po odliczeniu z tych
2/з węgla ilości osobiście zużywanej muszą producenci węgla
całą pozostałą ilość (jeśli ją zechcą spożyć) wymienić na inne
artykuły wchodzące w skład konsumpcji indywidualnej.
Przy tej wymianie jest im zupełnie obojętne, czy sprzedawcy
artykułów zdatnych do spożycia wymieniają na węgiel kapitał
czy dochód; to znaczy, czy np. fabrykant sukna wymienia
swe sukno na węgiel, aby ogrzać swe prywatne mieszkanie
(w tym przypadku węgiel staje się dla niego artykułem spo­
życia, za który płaci dochodem, pewną ilością sukna, repre­
zentującą zysk), czy też James, lokaj fabrykanta sukna, wy­
mienia na węgiel sukno otrzymane w charakterze płacy robo­
czej (wówczas węgiel jest również artykułem spożycia i wy­
mienia się na dochód fabrykanta sukna, który jednak swój
dochód już wymienił na nieprodukcyjną pracę lokaja), czy
wreszcie fabrykant sukna wymienia sukno na węgiel, by za­
stąpić węgiel niezbędny dla jego fabryki, a już zużyty. (W tym
ostatnim przypadku sukno, które fabrykant przedkłada do
wymiany, stanowi dla niego capital constant, wartość jednego
z jego środków produkcji, a węgiel stanowi dla niego nie
tylko wartość, lecz określony środek produkcji in natura. N a­
tomiast dla producenta węgla sukno stanowi przedmiot spo­
życia, przy czym zarówno węgiel, jak i sukno stanowią dla
niego dochód; węgiel jest dla niego dochodem w formie
nie zrealizowanej, sukno zaś - dochodem w formie zrealizo­
wanej).
Co się jednak tyczy ostatniej '/з części węgla, to producent
węgła nie może jej wydatkować na artykuły wchodzące
w skład jego indywidualnego spożycia, nie może jej wydatko­
192
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
wać w charakterze dochodu. Część ta należy do procesu pro­
dukcji (czyli do procesu reprodukcji) i musi przekształcić się
w żelazo, drewno, maszyny, a więc w artykuły stanowiące
składowe części jego kapitału stałego, bez których nie można
byłoby wznowić produkcji węgla czy prowadzić jej w dalszym
ciągu. Mógłby wprawdzie i tę */3 wymienić na artykuły spo­
życia (lub, co znaczy to samo, na pieniądze producentów
tych artykułów), lecz jedynie pod warunkiem, że uzyskane
w ten sposób artykuły konsumpcyjne wymieni na żelazo,
drewno, maszyny, czyli że nie wejdą one ani w skład jego
spożycia własnego, ani w skład tego, na co wydatkuje swój
dochód, lecz będą przeznaczone na konsumpcję i na wydatko­
wanie dochodu producentów drewna, żelaza, maszyn, którzy
jednak z kolei sami znajdują się w takim położeniu, że nie
mogą wydatkować !/з swoich produktów na artykuły swego
indywidualnego spożycia.
Załóżmy teraz, że węgiel wchodzi w skład capital constant
producenta żelaza, producenta drewna, fabrykanta maszyn.
Z drugiej strony w skład capital constant producenta węgla
wchodzi żelazo, drewno, maszyny. Skoro zatem te ich pro­
dukty wchodzą wzajemnie według jednakowej wartości [do
ich kapitałów stałych] - odtwarzają siebie in natura i jeden
powinien by drugiemu wyrównywać tylko różnicę w bilansie,
nadwyżkę tego, co odeń kupił, ponad to, co mu sprzedał *.
W rzeczywistości też pieniądz występuje tu w praktyce (za
pośrednictwem weksli etc.) tylko jako środek płatniczy, a nie
jako moneta, nie jako środek cyrkulacji, i wyrównuje tylko
różnice bilansowe. Pewnej części z 1/з węgla producent węgla
będzie potrzebował dla siebie, dla celów własnej reprodukcji,
podobnie jak pewną część z 2/3 potrącił z produktu na cele
swojej własnej konsumpcji.
Cała ilość węgla, żelaza, drewna i maszyn, które się w ten
sposób wzajemnie odtwarzają przez wymianę kapitału stałego
na kapitał stały, kapitału stałego w jednej formie naturalnej
na kapitał stały w innej formie naturalnej, nie ma absolutnie
nic wspólnego ani z wymianą dochodu na kapitał stały, ani
z wymianą dochodu na dochód. [Cała ta część produktu]
* W rękopisie: tego, oo mu sprzedał, ponad to, co odeń kupił - Red.
13 - M arks, Engels - D zieła t. 25
293
Rozdział czwarty
odgrywa ściśle tę samą rolę, co nasiona w rolnictwie lub pod­
stawowy stan pogłowia bydła w hodowli. Jest to część roczne­
go produktu pracy - jednakże nie produktu pracy [nowo
dodanej] w ciągu roku * (ale produktu pracy danego roku
i pracy minionej) - która (przy nie zmienionych warunkach
produkcji) odtwarza się sama w ciągu roku jako środki pro­
dukcji, jako capital constant, nie wchodząc do żadnego innego
obrotu, jak tylko między dealers [kupcami] a dealers, i nie
wpływając na wartość tej części produktu, która wchodzi do
obrotu między dealers a consumers [konsumentami]**.
Załóżmy, że cała !/з część węgla wymienia się w ten spo­
sób in natura na elementy niezbędne do własnej produkcji, na
żelazo, drewno, maszyny. {Byłaby możliwa jej bezpośrednia
wymiana np. tylko na maszyny; lecz producent maszyn wy­
mieniłby z kolei ten węgiel jako capital constant nie tylko na
swój własny [kapitał stały], lecz również na [kapitał stały]
producenta żelaza i producenta drewna}. W takim przypadku
każdy cetnar węgla z tych 2/з produktu producenta węgla,
1(3521 wymieniony na artykuły konsumpcyjne, a więc wymie­
niony jako dochód, składałby się co do wartości - tak jak
i cały produkt - z dwu części: >/з cetnara byłaby równa war­
tości środków produkcji zużytych na produkcję tego cetnara,
a 2/3 cetnara równałyby się pracy nowo dodanej przez pro­
ducenta węgla do tej '/з- Ale jeśli produkt całkowity wynosi
np. 30 000 cetnarów, to jako dochód zostanie wymienionych
tylko 20 000 cetnarów, Pozostałe 10 000 cetnarów zostałoby
w myśl założenia zrekompensowanych przez żelazo, drewno,
maszyny etc. etc., krótko mówiąc - cała wartość środków
produkcji zużytych na te 30 000 cetnarów zostałaby odtwo­
rzona in natura przez środki produkcji tego samego rodzaju
i o tej samej wartości.
Nabywcy owych 20 000 cetnarów nie zapłacą więc w istocie
ani farthinga [grosza] za wartość pracy minionej tkwiącej
w 20 000 cetnarów, gdyż te 20 000 stanowi tylko 2/з war­
tości produktu całkowitego i w nich realizuje się praca nowo
dodana. Jest to tak, jak gdyby owe 20 000 cetnarów reprezen* Tekst wyróżniony tu kursywą jest w rękopisie podkreślony ołówkiem - Red.
* * Patrz tom niniejszy, str. 109-111 i 132-135 - Red. przeki. polsk.
194
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
towały tylko pracę nowo dodaną (np. w ciągu roku) i nie
zawierały żadnej pracy minionej. Nabywca opłaca zatem
w każdym cetnarze całą [jego] wartość, pracę minioną i pracę
nowo dodaną, a mimo to płaci tylko za pracę nowo dodaną;
dzieje się tak, ponieważ kupuje tylko 20 000 cetnarów, tylko
tę część produktu całkowitego, która równa się wartości całej
pracy nowo dodanej. Tak samo nie płaci dodatkowo rolnikowi
za nasiona kupując pszenicę, którą spożywa. Producenci od­
tworzyli sobie wzajemnie tę część; nie ma więc potrzeby, by
płacili za nią po raz wtóry. Odtworzyli ją za pomocą tej
części swego własnego produktu, która będąc wprawdzie
rocznym produktem ich pracy, nie jest w żadnym razie pro­
duktem całej ich pracy wykonanej w ciągu roku, lecz stano­
wi tę tylko część ich rocznego produktu, która reprezentuje
pracę minioną. Bez nowej pracy nie byłoby produktu; lecz
również nie byłoby go bez pracy uprzedmiotowionej w środ­
kach produkcji. Gdyby był wyłącznie produktem nowej pracy,
jego wartość byłaby mniejsza, niż jest obecnie, i nie byłoby
żadnej części produktu, którą by należało zwrócić produkcji.
Gdyby wszakże tamten sposób pracy nie był bardziej pro­
dukcyjny i [nie] dostarczał więcej produktu - pomimo że
część produktu musi być tutaj zwrócona produkcji - nie sto­
sowano by go.
A zatem chociaż żaden składnik wartości z l/3 węgla nie
wszedł do 20 000 cetnarów węgla sprzedanych w postaci do­
chodu, to jednak każda zmiana wartości capital constant,
który reprezentuje */з> czyli 10 000 cetnarów, wywołałaby
zmianę wartości pozostałych 2/з, sprzedawanych jako dochód.
Załóżmy, że drożeje produkcja żelaza, drewna, maszyn itd.,
słowem, tych elementów produkcji, do których się sprowa­
dza »/a produktu, oraz że wydajność pracy przy wydobyciu
węgla pozostaje taka sama. Za pomocą tej samej ilości żelaza,
drewna, węgla, maszyn i pracy wyprodukuje się, tak jak przed­
tem, 30 000 cetnarów. Ponieważ jednak żelazo, drewno i ma­
szyny podrożały i kosztują więcej czasu pracy niż przedtem,
należałoby dać za nie więcej węgla niż przedtem.
||3531 Niechaj produkt tak jak przedtem = 30 000 cetna­
rów. Wydajność pracy w kopalni węgla pozostała taka sama
195
Rozdział czwarty
jak dawniej i 2 a pomocą tej samej ilości żywej pracy i tej
samej masy drewna, żelaza, maszyn etc. produkuje się te
same 30 000 cetnarów co przedtem. Praca żywa przedstawia
tę samą wartość, powiedzmy = 20 000 f.szt. (wyrażoną
w pieniądzu), jak uprzednio. Natomiast drewno, żelazo etc.,
słowem, capital constant, kosztują teraz 16 000 f.szt. zamiast
10 000 f.szt., tzn. że czas pracy zawarty w tych produktach
wzrósł o 6/io, czyli o 60%. Wartość produktu całkowitego
równa się obecnie 36 000 f.szt., gdy przedtem wynosiła
30 000 f.szt.; wzrosła więc o t/s, czyli o 20% . Każda zatem od­
powiednia część produktu kosztuje również o t/s, czyli o 20%
więcej niż przedtem. Jeśli cetnar kosztował przedtem 1 f.szt., to
teraz kosztuje 1 f.szt.+ 1 / 5 f.szt. = 1 f.szt. 4 szyi. Dawniej capital
constant = Уз, czyli % produktu całkowitego, а 2/з = praca
dodana. Obecnie capital constant tak się ma do wartości pro­
duktu całkowitego, jak 16 000 : 36 000 = 16/зв = % , wynosi
więc o 1 / 9 [wartości produktu całkowitego] więcej niż przed­
tem. Ta część produktu, która — wartości pracy dodanej,
przedtem = 2/3, czyli % produktu, obecnie = % .
Mamy więc:
capital constant
Wartość = 36 000 f.szt.
16 000 f.szt.
(4/s produktu)
Produkt = 30 000 cetn.
13 333 1h cetn.
praca dodana
20 000 f.szt. (ta sama
wartość, co przed­
tem = 5/s produktu)
16 666 2/з cetn.
Sama praca górników nie stała się mniej wydajna, lecz
łącznie z pracą minioną zmniejszyła swoją wydajność; tzn.
potrzeba o V 9 produktu całkowitego więcej, by odtworzyć
składniki wartości ||354| capital constant, a na wartość pracy
dodanej przypada o V 9 produktu mniej. Producenci żelaza,
drewna etc. zapłacą obecnie, tak jak przedtem, tylko za
10 000 cetnarów węgla. Przedtem jednak kosztowały ich one
10 000 f.szt., a obecnie będą kosztować 12 000 f.szt. Część
kosztów capital constant wyrówna się, gdyż za tę część węgla,
którą otrzymują w kompensacie za żelazo etc., będą mieli do
zapłacenia cenę wyższą. Jednakże producent węgla musi u nich
kupić surowca etc. za 16 000 f.szt. Pozostaje mu więc do wy­
196
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
równania reszta bilansowa 4000 f.szt., tj. 3333 '/3 cetnara
coal [węgla]. Musiałby więc, tak jak przedtem, dostarczyć
konsumentom 16 666 2/.з cetnara + 3333 */3 cetnara = 20 000
cetnarów węgla = 2/3 produktu; konsumenci zaś mieliby
obecnie płacić 24 000 f.szt. zamiast uprzednich 20 000 f.szt.
Za pomocą tej sumy zwróciliby mu nie tylko równowartość
pracy, lecz i część capital constant.
Co się tyczy konsumentów, sprawa byłaby bardzo prosta.
Gdyby chcieli nadal zużywać tę samą ilość węgla co przedtem,
musieliby za nią płacić o l /s więcej, a tym samym mogliby na
inne produkty wydatkować o Vs swego dochodu mniej, jeśliby
dla każdej gałęzi koszty produkcji pozostały bez zmiany.
Trudność polega tylko na tym, w jaki sposób producent węgla
płaci za żelazo, drewno etc. o wartości 4000 f.szt., za którą
to kwotę wytwórcom tamtych produktów nie jest już po­
trzebny jego węgiel. Producent węgla sprzedał konsumentom
węgla swoje 3333 */3 cetnara o wartości równej tym 4000 f.szt.
i otrzymał za nie towary różnego rodzaju. Nie mogą one
jednak wejść ani w skład jego konsumpcji, ani w skład kon­
sumpcji jego robotników, lecz muszą wejść w skład kon­
sumpcji producentów żelaza, drewna etc., gdyż za pomocą
tych artykułów musi on odtworzyć wartość swych 3333 ]/з cet­
nara. Można powiedzieć, że sprawa jest bardzo prosta.
Wszyscy konsumenci węgla mają zużyć o Vs mniej wszelkich
innych towarów albo każdy ma dać za węgiel o Ve mniej
swego towaru. Ściśle o tę Vs więcej skonsumują producenci
drewna, żelaza etc. Jednakże prima facie jest niezrozumiałe,
w jaki sposób zmniejszona produkcyjność w hucie żelaza,
w fabryce maszyn, przy wyrębie drzewa etc. ma umożliwić
tym producentom spożycie większego dochodu niż przedtem,
since the price of their articles is supposed to be equal to
their values, and, consequently, to have risen only in propor­
tion to the diminished productivity of their labour [skoro
w myśl założenia cena ich artykułów równa się wartości
tychże, wzrosła przeto tylko o tyle, o ile zmniejszyła się wy­
dajność ich pracy].
Założyliśmy, że wartość żelaza, drewna, maszyn wzrosła
о 3/ 5 , tj. o 60°/o. Może to mieć tylko dwie przyczyny. Albo
197
Rozdział czwarty
produkcja żelaza, drewna etc. stała się mniej wydajna, gdyż
zmniejszyła się wydajność zatrudnionej w tych gałęziach pracy
żywej i dla wytworzenia tego samego produktu trzeba by
zastosować większą ilość pracy. W tym przypadku musieliby
producenci zużyć o 3/r, więcej pracy niż przedtem. Stopa
pracy * pozostała nie zmieniona, gdyż spadek wydajności pra­
cy przejściowo tylko dotknął produkcję niektórych artykułów.
Stopa wartości dodatkowej pozostała zatem również bez zmia­
ny. Producentowi trzeba obecnie 24 dni roboczych tam, gdzie
przedtem potrzebował ich 15, jednakże robotnikom płaci, tak
jak i przedtem, tylko za 10 godzin pracy przypadających na
każdy z 24 [dni roboczych] i każe im, tak jak i przedtem,
w każdym z tych dni pracować po 2 [godziny] za darmo.
Jeśli więc przedtem 15 [robotników] pracowało w ciągu
150 godzin pracy dla siebie, a w ciągu 30 na fabrykanta,
to [teraz] 24 [robotników] pracuje dla siebie 240 [go­
dzin], a na fabrykanta 48. (Stopa zysku nie obchodzi nas
tutaj). Płaca robocza spadłaby tylko o tyle, o ile byłaby wy­
datkowana na żelazo, drewno etc., na maszyny * * , co nie miało
miejsca. Tych 24 robotników konsumuje obecnie o 3/s więcej,
niż przedtem konsumowało tamtych 15. Tak więc producenci
węgla mogą zbyć im - tj. ich master [przedsiębiorcy], od
którego otrzymują oni płacę roboczą - odpowiednio większą
część wartości 3333 */3 cetnara.
Albo też spadek wydajności w produkcji żelaza, drewna
etc. pochodzi stąd, że podrożały pewne części kapitału stałego,
środków produkcji tych gałęzi. Wówczas [inne gałęzie pro­
dukcji] stają przed tą samą alternatywą, tak że w końcu
zmniejszona produkcyjność musi się sprowadzić do wzrostu
ilości zastosowanej pracy żywej, a przeto i do wzrostu płacy
roboczej, którą konsumenci częściowo pokryli producentowi
węgla w postaci owych 4000 f.szt.
W tych gałęziach produkcji, w których zastosowano dodat­
kową pracę * * * , wzrosła masa wartości dodatkowej, gdyż
[zwiększyła się] liczba zatrudnionych robotników. Z drugiej
* Tzn. stopa płacy roboczej. - Red.
* * W rękopisie następuje tu nieczytelne słowo - Red.
* * * W sensie większej ilości pracy - Red.
198
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
strony stopa zysku spadła o tyle, o ile [podrożały] wszystkie
te części capital constant, w skład których wchodzi ich własny
produkt; czy to dlatego, że same potrzebują jako środka
produkcji części swego własnego produktu, czy to dlatego, że
tak jak w przypadku węgla ich produkt wchodzi jako środek
produkcji w skład ich własnych środków produkcji. Jeśli jednak
kapitał obrotowy, wyłożony na płacę roboczą, wzrósł bardziej
niż ta część kapitału stałego, którą [gałęzie te] mają odtwo­
rzyć, to wzrośnie również ich stopa zysku, tak że ||355| rów­
nież one będą uczestniczyć w zużytkowaniu części tych
4000 f.szt.
Podwyższenie wartości kapitału stałego (wynikające ze
spadku produkcyjności gałęzi pracy, które tego kapitału sta­
łego dostarczają) podnosi wartość produktu, do którego ów
capital constant wchodzi, a zmniejsza tę część produktu (in
natura), która odtwarza pracę nowo dodaną, czyni więc tę
pracę mniej wydajną, jeśli ją oceniać w jej własnym pro­
dukcie. Nic natomiast nie zmienia się dla tej części kapitału
stałego, która podlega wymianie in natura. Wymienia się
nadal, tak jak przedtem, taką samą ilość żelaza, drewna,
węgla in natura, aby zastąpić zużyte żelazo, drewno, węgiel;
wzrost cen zostaje tu wzajemnie skompensowany. Lecz nad­
wyżka węgla, stanowiąca obecnie dla producenta węgla część
jego capital constant i nie wchodząca do wymiany naturalnej,
wymienia się nadal na dochód (w wyżej wspomnianym przy­
padku część tej nadwyżki wymienia się nie tylko na płacę
roboczą, lecz również na zysk), tyle że dochód ten, zamiast
przypaść poprzednim jego konsumentom, przypada teraz
wytwórcom, w tych sferach produkcji, w których zastosowano
większą ilość pracy, czyli tam, gdzie wzrosła liczba ro­
botników.
Jeśli jakaś gałąź przemysłu wytwarza produkty przeznaczo­
ne tylko do konsumpcji indywidualnej, a nie będące środkami
produkcji dla innego przemysłu (przy czym przez „środki pro­
dukcji” rozumiemy tu ciągle capital constant) ani środkami
do własnej reprodukcji (jak to bywa np. w rolnictwie, ho­
dowli bydła, w górnictwie węglowym, gdzie węgiel stanowi
matićre instrumentale [materiał pomocniczy]), to roczny pro­
199
Rozdział czwarty
dukt tej gałęzi musi być zawsze opłacany z dochodu, czy to
z płacy roboczej, czy to z zysku {ewentualna nadwyżka pro­
duktu rocznego jest dla tej kwestii obojętna}.
Weźmy poprzedni przykład z płótnem *. Trzy łokcie płótna
składają się w 2/3 z kapitału stałego, a w ]/з z РгасУ dodanej.
Zatem 1 łokieć płótna reprezentuje pracę dodaną. Jeśli war­
tość dodatkowa = 25%, to 1 / 5 część tego 1 łokcia reprezentuje
zysk, pozostałe zaś 4/s łokcia reprodukowaną płacę roboczą.
Tę V 5 część spożywa sam fabrykant łub, co na jedno wycho­
dzi, spożywają ją inni, płacąc mu w zamian wartość, którą on
spożywa pod postacią ich własnych lub jeszcze innych towa­
rów. {Cały zysk dla uproszczenia rozpatrujemy tu niewłaściwie
jako dochód}. Natomiast 4/s łokcia fabrykant wykłada po­
nownie na płacę roboczą; jego robotnicy konsumują je jako
swój dochód albo bezpośrednio, albo w drodze wymiany na
inne produkty nadające się do spożycia, których właściciele
konsumują płótno.
Stanowi to łącznie tę całą część z owych trzech łokci
płótna - czyli jeden łokieć - którą sami producenci płótna
mogą skonsumować jako dochód. Pozostałe dwa łokcie sta­
nowią kapitał stały fabrykanta; trzeba je z powrotem prze­
kształcić w warunki produkcji płótna, w przędzę, maszyny
etc. Z jego [fabrykanta płótna] punktu widzenia wymiana
tych dwu łokci płótna stanowi wymianę kapitału stałego;
jednakże wymienić je może tylko na dochód innych [produ­
centów]. Tak np. za przędzę płaci 4/s tych dwu łokci, czyli
8/ä łokcia, a za maszyny 2/s. Fabrykant przędzy i fabrykant
maszyn mogą z kolei skonsumować l/3, a więc jeden 8/iS łokcia
z owych s/5j drugi zaś 2/is z 2 / 5 [łokcia]. Razem czyni to
10/ is, czyli 2/з łokcia. Jednakże pozostałe 20/ i 5 , czyli 4/з łokcia
muszą im zrekompensować użyte surowce, len, żelazo, węgiel
etc., a każdy z tych artykułów sam z kolei sprowadza się do
części reprezentującej dochód (pracę nowo dodaną) i części
reprezentującej kapitał stały (tj. surowiec i capital fixe etc.).
Lecz ostatnie 4/з łokcia mogą być spożyte tylko jako do­
chód. To zatem, co w przędzy i maszynie występuje osta­
tecznie jako capital constant i za pomocą czego fabrykanci
* Patrz tom niniejszy, sbr. 95-136 - R ed. przekl. polsk.
200
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
przędzy i maszyn odtwarzają len, żelazo, węgiel (abstrahuje­
my tu od tej części żelaza, węgla etc., którą fabrykant maszyn
odtwarza za pomocą maszyny), może reprezentować tylko
tę część lnu, żelaza, węgla, która stanowi dochód producenta
lnu, żelaza, węgla i w zamian za którą nie trzeba odtwarzać
capital constant, czyli musi odpowiadać tej części produktu,
do której - jak wskazaliśmy wyżej - nie wchodzi żadna część
capital constant. Lecz właśnie swój dochód w żelazie, węglu,
lnie etc. konsumują fabrykanci tych produktów w postaci płót­
na lub innych produktów przydatnych do spożycia, gdyż ich
własne produkty jako takie albo wcale nie wchodzą w skład
ich konsumpcji indywidualnej, albo wchodzą w małym tylko
stopniu. Część żelaza, lnu etc. może się zatem wymieniać na
produkt wchodzący tylko w skład konsumpcji indywidualnej na płótno - i w ten sposób odtwarzać fabrykantowi przędzy
całkowicie, a fabrykantowi maszyn częściowo jego kapitał sta­
ły; z kolei zaś fabrykant przędzy i fabrykant maszyn w zamian
za część swej przędzy czy maszyny, reprezentującą dochód, na­
bywają do konsumpcji płótno i w ten sposób odtwarzają ca­
pital constant producenta płótna.
W istocie sprowadza się zatem całe płótno do zysków i płac
roboczych producentów płótna, przędzy, maszyn, lnu, węgla
i żelaza, ci zaś razem odtwarzają fabrykantom płótna i przędzy
cały ich kapitał stały. Rachunek ten nie mógłby się zamknąć,
gdyby ostatni producenci surowców mieli odtworzyć swój wła­
sny kapitał stały przez wymianę na płótno, gdyż jest to przed­
miot konsumpcji indywidualnej, który nie wchodzi do żadnej
sfery produkcji jako środek produkcji, ||356| jako część kapi­
tału stałego. Rachunek się zamyka, gdyż płótno, które za swe
produkty kupują hodowca lnu, producent węgla, żelaza, ma­
szyn etc., rekompensuje im tylko tę część ich produktu, która
dla nich stanowi dochód, a dla ich odbiorców - kapitał stały.
[Jest] to możliwe tylko dlatego, że odtwarzają oni in natura
bądź poprzez wymianę kapitału stałego na kapitał stały tę
część swych produktów, która nie stanowi dochodu, a więc tę,
która nie da się sprowadzić do produktów nadających się do
spożycia.
W podanym wyżej przykładzie może się wydać dziwne, że
201
Rozdział czwarty
przyjmujemy, iż wydajność pracy w danej gałęzi przemysłu
pozostaje nie zmieniona, a mimo to zmniejsza się, jeśli wydaj­
ność pracy żywej zastosowanej w tej gałęzi przemysłu oceniać
w jej własnym produkcie. Jednakże sprawa jest bardzo prosta.
Przypuśćmy, że produkt pracy producenta przędzy — 5 fun­
tów przędzy. Załóżmy, że do wytworzenia tego produktu po­
trzeba mu tylko 5 funtów bawełny (nie ma więc odpadków );
niechaj 1 funt przędzy kosztuje 1 szyi. (abstrahujemy tu od
maszyn, id est [to znaczy] zakładamy, że ich wartość ani nie
spadła, ani nie wzrosła, czyli dla rozpatrywanego przypad­
ku = 0). Niechaj funt bawełny [kosztuje] 8 pensów. Z pięciu
szylingów, które kosztuje te 5 funtów przędzy, 40 pensów
( 5 X 8 pensów) = 3 szyi. 4 pensy przypada na bawełnę,
a 5 X 4 pensy = 20 pensów = 1 szyi. 8 pensów na pracę
nowo dodaną. Z całego produktu zatem przypada na capital
constant 3 szyi. 4 pensy, [tj.] 3 + >/3 funta przędzy, a 1%
funta przędzy przypada na pracę. To znaczy, że 2/3 z 5 funtów
przędzy odtwarza kapitał stały, a */3 z 5 funtów przędzy, czyli
l 2/3 funta przędzy, stanowi tę część produktu, która opłaca
pracę. Załóżmy teraz, że cena funta bawełny wzrosła o 5 0 % ,
z 8 pensów do 12 pensów, czyli do 1 szyi. Wtedy, po pierw­
sze, koszt 5 funtów przędzy wynosi 5 szyi. za 5 [funtów] ba­
wełny i 1 szyi. 8 pensów za pracę dodaną, której ilość, a za­
tem i wartość wyrażona w pieniądzu, pozostaje bez zmiany.
A więc 5 funtów przędzy kosztuje teraz 5 szyi. + 1 szyi.
8 pensów = 6 szyi. 8 pensów. Z tych 6 szyi. 8 pensów przy­
pada jednak obecnie na surowiec 5 szyk, a na pracę 1 szyi.
8 pensów.
. 6 szyi. 8 pensów = 80 pensom, z czego 60 pensów przypa­
da na surowiec, a 20 pensów na pracę. Praca stanowi więc
teraz tylko 20 [pensów] z wartości 5 funtów [przędzy], czyli
z 80 pensów, tzn. 1A = 25% , gdy przedtem stanowiła
ЗЗУз% . Z drugiej strony, surowiec wynosi teraz 60 pensów =
= % — 75% , a przedtem tylko 662/з% . Ponieważ 5 fun­
tów przędzy kosztuje obecnie 80 pensów, to 1 funt = 8%
pensa = 16 pensów. Za swoje 20 pensów - wartość [nowo
dodanej] pracy - otrzyma więc [producent przędzy] z 5 fun­
tów przędzy W ł funta; 3 % funta [przypadną] na surowiec.
202
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
Przedtem przypadało l 2/3 funta na pracę (zysk i płacę robo­
czą), a 3(/3 funta na kapitał stały. Oceniana w swym wła­
snym produkcie, stała się więc praca mniej produkcyjna, cho­
ciaż jej wydajność pozostała nie zmieniona, a tylko surowiec
podrożał. Wydajność pracy jest taka jak uprzednio, gdyż ta
sama praca w tym samym czasie przekształciła 5 funtów ba­
wełny w 5 funtów przędzy, właściwym zaś jej produktem jest
(według wartości użytkowej) tylko forma przędzy, jaką nada­
je bawełnie. Zarówno teraz, jak i przedtem ta sama praca na­
dała 5 funtom bawełny formę przędzy. Jednakże na rzeczywi­
sty produkt składa się nie tylko forma przędzy, lecz również
bawełna surowa, tj. materiał, któremu tę formę nadano, war­
tość zaś tego materiału stanowi teraz w stosunku do pracy
kształtującej surowiec większą niż przedtem część produktu
całkowitego. Stąd ta sama ilość pracy przędzenia zostanie
opłacona za pomocą mniejszej ilości przędzy, co oznacza, że
ta część produktu, która ją odtwarza, stała się mniejsza.
Tak oto przedstawia się sprawa.
[c)
Wulgarne przesłanki polemiki
G a r n i e r a ze S mi t he m. G a r n i e r p o w r a c a
do
k oncep cji
fizjokratów .
P o g l ą d na k o n s u m p c j ę
p r a c o w n i k ó w n i e p r o d u k c y j n y c h j a k o na ź r ó d ł o
produkcji - krokiem wstecz w stosunku
do f i z j o k r a t ó w ]
Tak więc, po pierwsze, błędna jest wypowiedź Garniera, że
cały kapitał en definitive jest zawsze odtwarzany z revenu du
consommateur [dochodu konsumenta], gdyż część kapitału mo­
że być odtworzona przez kapitał, a nie przez dochód. Po dru­
gie, wypowiedź ta sama przez się jest głupstwem, gdyż do­
chód, jeśli nie jest płacą roboczą (lub płacą wypłaconą z pła­
cy roboczej, tj. dochodem pochodnym od płacy), stanowi zysk
od kapitału (lub dochód pochodny od zysku z kapitału). Wresz­
cie niedorzeczne jest [przypuszczenie], że ta część kapitału,
która nie cyrkuluje (w tym znaczeniu, że nie odtwarza się jej
z revenu du consommateur), „ne rendrait aucun profit ä son
203
Rozdział czwarty
possesseur” [„nie mogłaby przynosić swemu właścicielowi żad­
nego zysku”]. W istocie - przy nie zmienionych warunkach
produkcji - część ta nie daje żadnego zysku (a raczej żadnej
wartości dodatkowej). Jednakże bez niej kapitał nie mógłby
w ogóle swego zysku wytworzyć.
1(357 I „Wszystko, co można z tej różnicy wywnioskować, polega na
następującym: dla zatrudnienia ludzi produkcyjnych potrzeba nie tylko
dochodu tego, co korzysta z ich pracy, lecz ponadto kapitału, który
przynosi zyski pośrednikom, natomiast dla zatrudnienia ludzi niepro­
dukcyjnych wystarcza najczęściej dochód tego, co ich opłaca...” (tamże,
str. 175).
To jedno zdanie jest takim splotem nonsensów, że wynika
z niego jasno, iż Garnier, tłumacz A. Smitha, in fact w ogóle
A. Smitha nie rozumiał, a w szczególności nie domyślał się
nawet istotnego sensu „Wealth of Nations” - że mianowicie
kapitalistyczny sposób produkcji jest sposobem najbardziej wy­
dajnym (jakim bezwarunkowo jest w porównaniu z formacja­
mi wcześniejszymi).
Przede wszystkim jest w najwyższym stopniu niedorzeczne,
by przeciw Smithowi, który za pracę nieprodukcyjną uważał
pracę opłacaną bezpośrednio z dochodu, wytaczać argument,
że
„d la zatrudnienia ludzi nieprodukcyjnych wystarcza najczęściej dochód
tego, co ich opłaca” .
A teraz następuje coś wręcz przeciwnego:
„D la zatrudnienia ludzi produkcyjnych potrzeba nie tylko dochodu
tego, co korzysta z ich pracy, lecz ponadto kapitału, który przynosi
zyski pośrednikom” .
(Jak produkcyjne jest przeto dla pana Garniera rolnictwo,
w którym oprócz dochodu tego, qui jouit du produit de la
terre [kto korzysta z płodów ziemi], potrzebny jest jeszcze ka­
pitał, qui nie tylko donnę [przynosi] des profits aux intermćdiaires [zyski pośrednikom], lecz również une rente fonciere
au proprićtairc [rentę gruntową właścicielowi])!
D o „employer ces gens productifs” [„zatrudnienia tych pro­
204
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
dukcyjnych ludzi”] nie potrzeba, po pierwsze, kapitału, który
ich najmuje, ani po drugie - dochodu, który z ich pracy ko­
rzysta; potrzebny jest tylko kapitał, który tworzy dochód i ko­
rzysta z owoców ich pracy. Jeśli jako krawiec-kapitalista wy­
kładam 100 f.szt. na płacę roboczą, to przynoszą mi one np.
120 f.szt. Przynoszą mi dochód w wysokości 20 f.szt., za po­
mocą którego mogę, jeśli zechcę, spożyć również pracę kraw­
ca, która przybrała formę „surduta” . Jeśli natomiast kupię za
20 f.szt. odzieży, by ją nosić, to jasne jest, że odzież ta nie
przysporzy mi 20 f. szt., za które ją kupiłem. To samo byłoby,
gdybym wezwał do swego domu czeladnika krawieckiego i ka­
zał mu uszyć surdut za 20 f.szt. W pierwszym przypadku uzy­
skałem o 20 f. szt. więcej, niż miałem uprzednio, w drugim
zaś mam po transakcji o 20 f.szt. mniej, niż miałem. Zresztą
wkrótce bym zmiarkował, że czeladnik krawiecki, którego
opłacam bezpośrednio z dochodu, nie szyje w dodatku tego
surduta za tak niską cenę, za jaką mógłbym go kupić u inter­
m ediate.
Garnier wyobraża sobie, że konsument opłaca zysk. Konsu­
ment płaci za „wartość” towaru; a choć w towarze tkwi zysk
kapitalisty, to przecież towar kosztuje konsumenta mniej, niż
gdyby wydatkował on swój dochód bezpośrednio na pracę,
aby zorganizować produkcję w najmniejszej choćby skali dla
[zaspokojenia] swych prywatnych potrzeb. Widać tu wyraźnie,
że Garnier nie ma najmniejszego pojęcia, co to jest kapitał.
Pisze on dalej:
„Czyż wielu pracowników nieprodukcyjnych, jak aktorzy, muzycy itd.,
nie otrzymuje swych zarobków najczęściej za pośrednictwem dyrektora,
który ciągnie zyski z kapitału umieszczonego w tego rodzaju przedsię­
biorstwach?” (tamże, str. 175, 176).
Uwaga ta [jest] słuszna, ale wskazuje tylko na to, że pewni
pracownicy, którzy według drugiej definicji A. Smitha są nie­
produkcyjni, według pierwszej są produkcyjni.
„Ja k wynika z tego, należy przyjąć, iż w społeczeństwie, w którym
kiasa produkcyjna jest bardzo liczna, istnieje duża akumulacja kapita­
łów w rękach pośredników czy też przedsiębiorców najmujących pracę”
(tamże, str. 176).
205
Rozdział czwarty
I rzeczywiście: masowa praca najemna jest tylko innym wy­
razem masowego istnienia kapitału.
,„A więc stosunek masy kapitałów do masy dochodów nie określa jak to przypuszcza Smith - stosunku między klasą produkcyjną a klasą
nieprodukcyjną. Ten drugi stosunek wydaje się w znacznie większej
mierze zależeć od obyczajów i zwyczajów narodu, od mniejszego lub
większego stopnia rozwoju jego przemysłu” (str. 177).
Jeśli produkcyjni [są] pracownicy opłacani z kapitału,
a nieprodukcyjni - opłacani z dochodu, to jasne jest, że klasa
produkcyjna tak się ma do nieprodukcyjnej, jak kapitał do
dochodu. Jednakże proporcjonalny wzrost obu klas zależeć
będzie nie tylko od stosunku istniejącego między masą kapi­
tałów a masą dochodów. Będzie on również zależeć od tego,
w jakim stosunku wzrastający dochód (zysk) przekształca się
w kapitał, a w jakim zostaje wydatkowany jako dochód. Cho­
ciaż burżuazja jest początkowo bardzo oszczędna, to jednak
w miarę wzrostu produkcyjności kapitału, tj. wydajności pracy
robotników, zaczyna naśladować ||358| feudalne zwyczaje
i otacza się orszakiem służby. Według ostatniego (1861 lub
1862) 1 sprawozdania fabrycznego ogólna liczba zatrudnionych
we właściwych factories U[nited] K[ingdom] [fabrykach Zjed­
noczonego Królestwa] (łącznie z managers) wynosiła zaledwie
775 534 osoby, podczas gdy liczba żeńskiej służby domowej
w samej tylko Anglii wynosiła 1 milion. Jakież to śliczne
urządzenie, które zmusza dziewczynę do harówki w fabryce
przez dwanaście godzin dziennie po to, by właściciel fabryki
za część jej nieopłaconej pracy mógł wziąć jej siostrę jako słu­
żącą, jej brata jako grooma [lokaja] i jej kuzyna jako żołnie­
rza lub policjanta na służbę osobistą!
Ostatnia uwaga G[arniera] jest płaską tautologią. Stosunek
klasy produkcyjnej do nieprodukcyjnej zależy [według niego]
nie od stosunku między kapitałem a dochodem, lub rather
[raczej] między masą istniejących towarów rozchodowanych
w formie kapitału a masą towarów rozchodowanych w formie
1 „Return to an Address o£ the House of Commons” , dated 24. April 1861
(printed 11. February 1862) [Odpowiedź na Adres Izby Gm in, datowana 24 kwiet­
nia 1861 (wydrukowana 11 lutego 1862)].
206
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
dochodu, lecz (?) od obyczajów i habitudes du peuple [zwy­
czajów narodu], od degre [stopnia rozwoju] jego przemysłu.
Rzeczywiście, produkcja kapitalistyczna pojawia się dopiero
na pewnym stopniu rozwoju przemysłu.
Jako bonapartystycznemu senatorowi marzą się Garnierowi
oczywiście lokaje i w ogóle służba.
„Przy jednakowej liczbie osób żadna klasa nie przyczynia się w takim
stopniu, oo służba domowa, do przemiany sum pochodzących z docho­
dów w kapitały” (str. 181).
W istocie, z żadnej klasy nie rekrutuje się bardziej nikczem­
na część drobnomieszczaństwa. Garnier nie pojmuje, jak mógł
Smith,
„tak przenikliwy obserwator” , nie szacować wyżej „tego pośrednika,
sadowiącego się u boku bogacza, aby zbierać resztki dochodu, który
bogacz trwoni tak beztrosko” (tamże, str. 182, 183).
W tymże zdaniu powiada, że [pośrednik ten] tylko „recueillit” debris du „revenu” [„zbiera” resztki „dochodu”].
Lecz co składa się na ten dochód? Nieopłacona praca robot­
nika produkcyjnego.
Po całej tej bardzo kiepskiej polemice ze Smithem G ar­
nier - cofając się znów do fizjokratów - ogłasza pracę na roli
za jedyną pracę produkcyjną! A dlaczego? Gdyż ona to
„tworzy nową wartość, która w chwili, gdy praca się rozpoczęła, nie
istniała w społeczeństwie, nawet jako ekwiwalent; ta wartość właśnie
dostarcza renty właścicielowi ziemi” (tamże, str. 184).
Czymże jest tedy praca produkcyjna? Jest to taka praca,
która tworzy wartość dodatkową, une valeur nouvelle [nową
wartość], ponad ekwiwalent, jaki otrzymuje w postaci płacy
roboczej. Nie jest przeto winą Smitha, że Garnier nie pojmuje,
iż wymiana kapitału na pracą jest tylko wymianą towaru o da­
nej wartości, równającej się danej ilości pracy, na większą
ilość pracy, niż towar ten sam zawiera, i że w taki oto sposób
„tworzy nową wartość, która w chwili, gdy praca się rozpoczęła, nie
istniała w społeczeństwie, nawet jako ekwiwalent” . | V III-358||
207
Rozdział czwarty
||IX—4001 I“4 Pan G. Garnier wydał w Paryżu w 11% r.
„Abrćgć eićmentaire des Principes de l’Economie Politique” .
Wypowiadając fizjokratyczny pogląd, że tylko culture [rolni­
ctwo] jest produkcyjne, głosi tam również (co znakomicie wy­
jaśnia jego polemikę z A. Smithem), że consommation [kon­
sumpcja] (w dużym stopniu reprezentowana przez „travailleurs improductifs” [pracowników nieprodukcyjnych]) jest
źródłem produkcji i że wielkość tej ostatniej musi być mierzo­
na wielkością pierwszej. Pracownicy nieprodukcyjni zaspoka­
jają besoins artificiels [potrzeby wyższego rzędu] i konsumują
produkty materialne, na skutek czego pod każdym względem
są pożyteczni. Dlatego występuje on również przeciw ekonomii
(oszczędzaniu). N a stronie XIII de son avertissement [jego
przedmowy] czytamy:
„M ajątek jednej osoby powiększa się przez oszczędzanie, majątek
społeczeństwa, przeciwnie, wzrasta dzięki rozwojowi konsumpcji” .
A na str. 240 w chapitre [rozdziale] o dettes publiques
[długach publicznych]:
„Ulepszenia i rozwój rolnictwa, a stąd postęp w przemyśle i handlu,
nie mają żadnego innego źródła poza wzrostem potrzeb wyższego
rzędu” .
II en conclut que les dettes publiques sont une bonne chose,
en ce qu’elles augmentent ces besoins [Stąd wyciąga wniosek,
że długi publiczne są bardzo korzystne, ponieważ wzmagają
owe potrzeby]. | IX—400||
||IX—42 1 1 l681 Schmalz- W swojej krytyce smithowskiego roz­
różnienia między travail productif et travail improductif [pra­
cą produkcyjną a nieprodukcyjną] mówi ten niemiecki pogrobowiec fizjokratów (wyd. niemieckie 1818 r .):
„Zauważę tylko... że rozróżnienia, które czyni Smith pomiędzy pracą
produkcyjną a nieprodukcyjną, nie należy uważać za istotne ani bardzo
ścisłe, gdy weźmie się pod uwagę, że praca innych stwarza dla nas
w ogóle tylko oszczędność czasu i że ta oszczędność czasu jest wszyst­
kim, co stanowi o wartości pracy oraz jej cenie” .
208
Teorie pracy produkcyjne) i nieprodukcyjnej
{Tu zaplątał się, gdyż wartości i ceny żadnego przedmiotu
nie określa ćconomie du temps [oszczędność czasu] wynikają­
ca z podziału pracy, natomiast [chodzi o to, że] za tę samą
wartość otrzymam większą wartość użytkową, praca stanie się
wydajniejsza, gdyż w ciągu tego samego czasu wytworzy się
większą ilość produktu; lecz Schmalz, będąc tylko echem fi­
zjokratów, nie może naturalnie doszukać się wartości w samym
czasie pracy}.
„Stolarz, na przykład, który sporządza dla mnie stół, i służący, który
odnosi moje listy na pocztę, czyści moje ubrania, kupuje potrzebne mi
rzeczy - obaj oddają mi usługi całkowicie identycznej natury; obaj
oszczędzają mój czas: nie tylko ten, który bym musiał stracić na te
czynności, ale i ten, który bym musiał poświęcić, aby zdobyć odpo­
wiednią sprawność i zdatność do ich wykonywania” (Schmalz, ,,Ёсо»
nomie Politique” , przekład Henri Jouffroy etc., t. I, 1826, str. 304).
Następująca uwaga tegoż gryzipiórka Schmalza * ma znaczenie dla uwypuklenia związku między poglądami Garniera,
for instance [na przykład] jego systemem konsumpcji (i eko­
nomicznych korzyści of vast expenditure [rozrzutności]), a po­
glądami fizjokratów:
„System ten” (Quesnaya) „poczytuje rzemieślnikom,» a nawet гюуklym konsumentom za zasługę ich konsumpcję, gdyż przyczynia się ona,
jakkolwiek w sposób pośredni, do wzrostu dochodu narodowego, bez
nie) bowiem ziemia nie produkowałaby konsumowanych produktów i nie
można by icb dodać do dochodów właściciela ziemskiego" (str. 321).
IГХ-421Н
[8.] Ch [arles] Ganith
[.Merkantylistyczny pogląd na wymianę г wartość wymienną.
Podciąganie każdej pracy opłacanej pod pojęcie
pracy produkcyjnej\
IIVIII—35 8 1 Bardzo kiepskim, i powierzchownym kiczem jest
książka Ch. Ganilha: „D es systemes d’econ. polit.” . Pierwsze
* W oryginale nieprzetłumaczalny a złośliw y epitet, zaw ierający aluzję do na­
zw iska: „Schmalzschmiertopf” - Red. przekl. polsk•.
14 - M arks, Engels - D zieła t. 26
209
Rozdział czwarty
wydanie Paryż 1809, drugie - 1821. (Cytuję według tego dru­
giego). Jego gadanina skierowana jest bezpośrednio przeciw
Garnierowi, z którym polemizuje.
{W „Principes d ’economie politique” le9Ö Canard definiuje
„la richesse, une accumulation de travail superflu” [„boga­
ctwo jako akumulację zbywającej pracy” ]. Gdyby był powie­
dział, że bogactwo to travail zbywająca ponad tę, której potrze­
ba, aby robotnika jako robotnika utrzymać przy życiu, definicja
jego byłaby słuszna}.
Za punkt wyjścia służy panu Ganilhowi elementarne twier­
dzenie, że podstawowym składnikiem burżuazyjnego bogactwa
[jest] towar, a zatem aby produkować bogactwo, praca musi
produkować towary, musi sprzedawać samą siebie lub swój
produkt.
„Przy obecnym stanie cywilizacji poznajemy pracę tylko za pośred­
nictwem wymiany” (tamże, t. I, str. 79). „Bez wymiany praca nie może
wyprodukować żadnego bogactwa” (tamże, str. 81).
Stąd jumps [przeskakuje] pan Ganilh natychmiast do syste­
mu merkantylistycznego. Ponieważ praca bez wymiany nie
tworzy żadnego bogactwa burżuazyjnego,
♦
„bogactwo bierze się wyłącznie z handlu” (tamże, str. 84).
Albo jak mówi dalej:
„Tylko wymiana, czyli handel nadaje przedmiotom wartość” (tamże,
str. 98). N a tej „zasadzie identyczności wartości i bogactwa... opiera
się nauika o tym, że praca w ogóle [travail general] jest owocna” (tam­
że, str. 93).
Ganilh wyjaśnia, że |[3591 „systeme commercial” [„system
handlowy” ], który sam nazywa tylko „modification” du sy­
steme monćtaire [„modyfikacją” systemu monetarnego],
„wywodzi bogactwo prywatne i ogólne z wymiennych wartości pracy,
bez względu na to, czy te wartości mogą przybrać postać materialnych,
trwałych i niezmiennych przedmiotów, czy też nie” (tamże, str. 95).
W ten sposób Ganilh cofa się do systemu merkantylistycz­
nego, jak Garnier - do fizjokratycznego. Jego nędzna pisani­
210
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej,
na, if good for nothing else [choć na nic więcej niezdatna],
nadaje się mimo to do charakterystyki tego systemu i jego,
poglądów na „wartość dodatkową” , szczególnie dlatego, że
poglądy te godzą w Smitha, Ricarda itd.
Bogactwo jest valeur ćchangeable [wartością wymienną];
każda praca, która albo produkuje valeur ćchangeable, albo
sama posiada valeur ćchangeable, produkuje zatem bogactwo.
Jedynym wyrażeniem, dzięki któremu Ganilh okazuje się głęb­
szym myślicielem niż inni merkantyliści, jest travail general
[praca w ogóle]. Praca jednostki, lub raczej jej produkt, musi
przybrać formę pracy w ogóle [pracy społecznej]. Tylko w ten
sposób produkt staje się wartością wymienną, pieniądzem. In
fact Ganilh wraca do przekonania, że pieniądz stanowi boga­
ctwo; lecz już nie tylko samo złoto i srebro, ale także towary,
o tyle, o ile reprezentują pieniądz• Ganilh mówi:
,,System handlowy, czyli wymiana wartości pracy w ogóle’’ (tamże,
str. 98).
Idiotyzm polega na tym, że: produit [produkt] jest valeur
[wartością] jako byt, jako incarnation du travail generał
[wcielenie pracy w ogóle], ale nie jako „xyaleur du travail ge­
neral” [„wartość pracy w ogóle”), co równałoby się valeur
de la valeur [wartości wartości]. Lecz załóżmy, że towarukonstytuował się jako valeur, przybrał nawet formę pienią­
dza, przeszedł metamorfozę. Stał się on teraz valeur ćchan­
geable. Lecz jaka jest jego wartość? Wszystkie, towary są va­
leur ćchangeable. Tym nie różnią się od siebie. Cóż więc sta­
nowi valeur ćchangeable określonego towaru? Tu już Ganilh
ogranicza się do najprymitywniejszego [wyjaśnienia] zjawiska.
Towar A reprezentuje dużą wartość wymienną, jeśli wymienia
się na dużo towarów B, C, D etc.
Ganilh ma zupełną słuszność, gdy występując przeciw po­
glądom Ricarda i większości ekonomistów powiada, że rozpa­
trują oni travail sans 1’ćchange [pracę bez wymiany], chociaż
system ich, jak cały system burżuazyjny, opiera się na wartości
wymiennej. Pochodzi to jednak stąd, że towarowa forma pro­
duktu wydawała im się zrozumiała sama przez się, dlatego też
rozpatrywali tylko wielkość wartości. W wymianie dopiero,
m
Rozdział czwarty
kiedy przejawiają się w formie pieniędzy, produkty poszcze­
gólnych jednostek okazują się produktami pracy w ogóle. Re­
latywność powyższa zasadza się już na tym, że wszystkie to­
wary muszą przejawiać się jako wcielenia pracy w ogóle, a do
tej postaci mogą sprowadzać się jedynie jako względne, ilo­
ściowo tylko różne wyrazy pracy społecznej. Lecz sama wy­
miana nie stanowi o wielkości ich wartości. W wymianie wy­
stępują one jako ogólna praca społeczna; a to, o ile mogą
w ten sposób występować, zależy od tego, w jakiej skali mogą
się przejawiać jako praca społeczna, czyli od liczby towarów,
na które można je wymieniać, a więc od rozmiarów rynku,
handlu, od szeregu tych towarów, w których wyrażają się jako
wartości wymienne. Gdyby np. istniały tylko cztery różne ga­
łęzie produkcji, wtedy każdy z czterech producentów wytwa­
rzałby dużą część swego produktu dla siebie samego. Istnieje
jednak tysiące gałęzi, a więc [każdy] producent może swój
produkt wytwarzać w całości jako towar. Cały jego produkt
może pójść na wymianę. Lecz Ganilh razem z merkantylistami
uroił sobie, że sama wielkość wartości jest produktem wymia­
ny, gdy tymczasem dzięki wymianie produkty uzyskują jedy­
nie formę wartości, czyli formę towaru.
„Wymiana nadaje rzeczom wartość, której by bez
niej nie miały”
(str. 102).
Jeśli to ma znaczyć, że cboses [rzeczy], wartości użytkowe,
stają się valeur, otrzymują tę formę tylko jako względne wy­
razy pracy społecznej, to jest to tautologia. Jeśli to ma zna,czyć, że poprzez wymianę uzyskują one une plus grande valeur
qu’elles n’auraient en sans lui [większą wartość, której by bez
niej nie miały], to jest to oczywista bzdura, gdyż ćchange
[wymiana] może zwiększyć wielkość wartości produktu A tyl­
ko przez obniżenie wartości produktu В. O tyle dzięki wymia­
nie produkt A uzyskał większą wartość, niż miał przed wy­
mianą, o ile wartość В się zmniejszyła. A zatem A + В mają
tę samą wartość przed, wymianą, co i po niej.
„Najużyteczniejsze produkty mogą nie mieć żadnej wartości, jeśli jej
nie uzyskają dzięki wymianie” .
111
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
(D ’abord [przede wszystkim], jeśli te choses są „produits” ,
to od samego początku są produktami pracy, a nie powszech­
nymi, elementarnymi darami natury, jak powietrze etc.; jeśli
są „les plus utiles” [„najużyteczniejsze” ], to stanowią wartości
użytkowe w najistotniejszym sensie tego słowa, wartości użyt­
kowe każdemu potrzebne; jeśli echange nie daje im żadnej
valeur, to jest to tylko wtedy możliwe, gdy każdy sam i dla
siebie samego je produkuje; lecz to przeczy ||360| założeniu,
że produkuje się je dla echange; a zatem całe założenie jest
nonsensem).
„Najbardziej nieużyteczne produkty mogą mieć bardzo wielką war­
tość, jeśli wymiana im sprzyja” (str. 104).
„Echange” wydaje się panu G[anilh] jakąś mistyczną osobą.
Jeśli „produits les plus inutiles” [„najbardziej nieużyteczne
produkty”] nie nadają się do niczego, nie posiadają żadnej
wartości użytkowej, to któż je kupi? D la kupującego muszą
w każdym razie stanowić choćby urojoną „utilite” [„użytecz­
ność”]. A jeśli nie jest głupcem, to czemu miałby za nie drożej
płacić? Ich wysoka cena musi więc mieć uzasadnienie w takich
-okolicznościach, które w każdym razie nie wynikają z ich
„inutilite” [„nieużyteczności” ]. [Może chodzi o] ich „rzad­
kość” , raretć? Ależ Ganilh nazywa je „les produits les plus
inutiles” . Jeśli więc są produktami, to czemu nie produkuje
:się ich masowo pomimo ich wysokiej „valeur ćchangeable” ?
Gdy poprzednio głupcem był kupujący, który płacił dużo pie­
niędzy za coś, co nie przedstawiało dla niego ani rzeczywistej,
ani urojonej wartości użytkowej, to teraz jest [nim] sprzedaw­
ca, który nie produkuje tych trifles [nieużytecznych przedmio­
tów] o wysokiej wartości wymiennej zamiast utilites [przed­
miotów użytecznych] o małej wartości wymiennej. Jeśli więc
ich wartość wymienna [jest] duża, pomimo małej wartości
użytkowej (przy założeniu, że wartość użytkową określają na­
turalne potrzeby człowieka), to musi ona wynikać z takich
okoliczności, które nie zależą od monsieur echange, lecz od sa­
rniego produit. Wysoka wartość wymienna produktu nie jest
.więc rezultatem echange, lecz tylko się w echange przejawia.
213
Rozdział czwarty
Prawdziwą wartość rzeczy, tę, która jest równoznaczna z bogactwem,,
określa ta wartość, według której przedmioty zostały wymienione [va­
leur echangće], a nie ta, według której mogą być wymienione [valeur
echangeable]” (tamże, str. 104).
Lecz valeur echangeable jest stosunkiem danej chose [rze­
czy] do innych choses, na które można ją wymienić. {U pod­
staw tego rozumowania tkwi słuszna myśl: przemiana towaru
w pieniądz jest uwarunkowana jego wejściem do wymiany
w charakterze valeur echangeable, lecz taką wartością okazuje
się towar dopiero w rezultacie wymiany}. Przeciwnie, valeur
echangće produktu A jest określoną ilością produktów В, C,
D etc. Nie jest to już więc valeur (według pana G[anilha]),
lecz chose sans echange [rzecz bez wymiany], B, C, D etc. nie
były żadnymi „wartościami” . A stało się wartością, gdyż na
jego miejsce (jako valeur echangće) weszły owe „niewartości” .
Jak się okazuje, na skutek zwykłej zamiany miejsc owe choses
stały się valeurs, wyszedłszy zaś potem z wymiany, znajdują
się w tej samej sytuacji co poprzednio.
,,Ta/k więc ani rzeczy wista użyteczność rzeczy, ani ich wartość we­
wnętrzna nie jest przyczyną bogactwa; wymiana utwierdza i determi­
nuje ich wartość, a ta wartość właśnie czyni je równoznacznymi z bo­
gactwem” (tamże, str. 105).
Monsieur echange utwierdza i determinuje coś, co albo ist­
niało, albo nie istniało. Jeśli najprzód tworzy valeur des cho­
ses [wartość rzeczy], to wartość ta, ów produkt wymiany zni­
ka, gdy tylko znika sama wymiana. Tak więc natychmiast
przekreśla to, co stworzy. Wymieniam A na В + С + D.
W tym akcie wymiany A uzyskuje wartość. Gdy tylko ten akt
dobiega końca, В -j- С + D stoją po stronie A , zaś A po
stronie В + С + D. I tak każde stoi niezależnie od drugiego
poza zasięgiem monsieur echange, wymiany, która polegała
tylko na zamianie miejsc. В + С -f- D są to teraz choses,
a nie żadne valeurs. Tak samo [również] A. Czyli że echange
„utwierdza i determinuje” we właściwym sensie tych słów,
[mianowicie w takim, w jakim] siłomierz określa i stwierdza
siłę moich mięśni, lecz nie tworzy jej. No, a w takim razie
echange nie produkuje valeur.
214
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
„W gruncie rzeczy dla pojedynczych jednostek, jak i dla narodów
bogactwo istnieje tylko wtedy, gdy każdy pracuje dla wszystkich”
{tzn. gdy jego praca występuje jako ogólna praca społeczna;
w innym rozumieniu byłby to nonsens, jeśliby bowiem abstra­
hować od tej formy, to producent żelaza pracuje nie dla tous
[wszystkich], lecz tylko dla konsumentów żelaza), „a wszyscy
dla każdego” (to znowu byłby nonsens, jeśli mowa o wartości
użytkowej, gdyż produkty tous [wszystkich] są jedynie po­
szczególnymi produktami, a chacun [każdemu] potrzeba tylko
poszczególnych produktów; znowu więc nie oznacza to nic in­
nego, jak to, że poszczególny produkt przybiera taką formę,
w której istnieje dla każdego-, a tak może istnieć tylko wtedy,
gdy jako poszczególny produkt nie różni się od produktu cha■cun, lecz jest z nim identyczny; znów więc mamy tę formę
pracy społecznej, która występuje na podłożu produkcji towa­
rowej) (tamże, str. 108).
IJ3611 Od określenia, według którego wartość wymienna
wyraża pracę poszczególnej odosobnionej jednostki jako ogól­
ną pracę społeczną, wraca G[anilh] znowu do niezwykle pry­
mitywnej koncepcji: że wartość wymienna jest to stosunek,
w którym towar A wymienia się na towary B, C, D etc. To­
war A ma dużą wartość wymienną wtedy, gdy dają zań dużo
B , C, D ; lecz wtedy daje się mało A za B, C, D. Bogactwo
składa się z wartości wymiennych. Wartość wymienna jest to
stosunek, według którego jeden produkt wymienia się na in­
ny. Całkowita suma wszystkich produktów nie ma zatem żad­
nej wartości wymiennej, ponieważ na nic się nie wymienia.
T ak więc społeczeństwo, którego bogactwo składa się z war­
tości wymiennych, nie posiada żadnego bogactwa. Stąd zaś
wynika nie tylko to, że - jak G[anilh] sam wnioskuje - „bo­
gactwo narodowe składające się z wartości wymiennych pra­
cy” (str. 108) nie może nigdy wzrosnąć ani zmaleć pod wzglę­
dem swojej wartości wymiennej (nie istnieje więc żadna war­
tość dodatkowa), lecz i to, że bogactwo nie ma w ogóle żad­
nej wartości wymiennej, że więc nie jest żadnym richesse
[bogactwem], ponieważ richesse składa się tylko z valeurs
ćchangeables.
215
Rozdział czwarty
„G dy obfity urodzaj spowoduje spadek wartości zboża, zmaleje za­
możność rolników, jako że będą mieli teraz mniej wartości wymiennych
do zaopatrzenia się w przedmioty konieczne, użyteczne czy uprzyje­
mniające życie; lecz konsumenci zboża zyskają dokładnie tyle, ile rol­
nicy stracą; stratę jednych wyrówna wygrana innych, a ogólne boga­
ctwo nie ulegnie żadnej zmianie” (istr. 108, 109).
Pardon! Consommateurs du bić [konsumenci zboża] spoży­
wają ble, a nie valeur echangeable du bić [wartość wymienną
zboża]. Stali się bogatsi w środki żywności, a nie w valeur
ćchangeable. Niewielką ilość swoich produktów - o dużej
wartości wymiennej ze względu na to, że jest ich stosunkowo
mało w porównaniu z masą bić, na którą się je wymienia wymienili na ble. Cultivateurs [rolnicy] otrzymali teraz wy­
soką wartość wymienną, a consommateurs dużo bić o mniej­
szej wartości wymiennej, tak że teraz oni są biedni, a cultiva­
teurs - bogaci.
Dalej [okazuje się, że] suma (społeczna suma wartości wy­
miennych) traci swoją cechę bycia wartością wymienną w ta­
kim samym stopniu, w jakim staje się sumą wartości wymien­
nych. A, B, C, D , E , F mają wartość wymienną o tyle, o ile
się wzajem na siebie wymieniają. Po akcie wymiany stają się
wszystkie produktami dla swoich konsumentów, dla kupują­
cych. Przeszedłszy z jednych rąk w drugie, przestały być war­
tościami wymiennymi. W ten sposób znikło bogactwo społe­
czeństwa, qui se compose des valeurs ćchangeables [które się
składa z wartości wymiennych]. Wartość A jest względna; jest
to jego stosunek wymienny do В, С etc. A + В mają mniej
wartości wymiennej, gdyż ich wartość wymienna polega tylko
na ich stosunku do C, D , E , F. Natomiast suma А, В, C, D ,
E , F nie ma w ogóle żadnej wartości wymiennej, gdyż nie
wyraża żadnego stosunku. Suma towarów nie wymienia się
na żaden inny towar. A zatem bogactwo społeczeństwa, skła­
dające się z wartości wymiennych, nie ma żadnej wartości wy­
miennej i nie jest wobec tego bogactwem.
„Stąd też tak trudne jest dla kraju - a bywa, że i niemożliwe wzbogacić się dzięki handlowi wewnętrznemu; nieco inaczej rzecz się
ma z krajami, które prowadzą handel zagraniczny” (tamże, str. 109).
216
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
Jest to stary system merkantylistyczny. Wartość polega na
tym, że otrzymuję nie ekwiwalent, lecz więcej niż ekwiwalent.
Ale jednocześnie nie ma żadnego ekwiwalentu; ekwiwalent
zakłada przecież, że wartość towaru A i wartość towaru В
są określone nie przez stosunek A do В lub В do A, lecz
przez jakąś trzecią [wielkość], z którą A i В są identyczne.
Jeśli zaś nie ma ekwiwalentu, to nie ma również nadwyżki
ponad ekwiwalent. Otrzymuję mniej złota za żelazo niż żelaza
za złoto. Teraz mam więcej żelaza, za które otrzymuję mniej
złota. Jeżeli więc na początku zyskiwałem, gdyż mniejsza ilość
złota równała się większej ilości żelaza * , to teraz tracę tyleż
samo, gdyż większa ilość żelaza równa się mniejszej ilości
złota.
„K ażd a praca, bez względu na jej charakter, produkuje bogactwo,
przy założeniu, że ma wartość wymienną” (tamże, str. 119). „Wymia­
na nie liczy się ani z ilością, ani z rodzajem surowca, ani z trwałością
produktów” (tamże, str. 121). „W szelkie” (les travaux [prace]) „są
jednakowo produkcyjne w stopniu с kreślonym przez sumę, na którą
zostały wymienione” (str. 121, 122).
Początkowo są one ćgalcmcnt productifs de la somme [jed­
nakowo produkcyjne w stopniu określonym przez sumę],
a mianowicie cenę, którą się za nie płaci (wartość ich płacy
roboczej). Lecz zaraz potem G[anilh] czyni jeszcze jeden krok
dalej. Praca niematerialna produkuje ten materialny produkt,
na który sama się wymienia, tak że wydaje się, iż praca mate­
rialna wytwarza produkt pracy niematerialnej.
])3621 „N ie ma żadnej różnicy między pracą robotnika, który wy­
konuje komodę i otrzymuje w zamian za nią korzec zboża, a pracą
grajka, która mu [również] przynosi korzec zboża. W obu przypadkach
wyprodukowany został jeden korzec zboża; jeden, aby opłacić komodę,
i jeden - aby opłacić zadowolenie, jakiego dostarczył trud grajka.
Wprawdzie gdy stolarz spożył swój korzec zboża, pozostała komoda,
a gdy grajek spożył swój korzec - nie pozostało nic; lecz ileż rodzą* W rękopisie: ponieważ więcej złota =
mniej żelaza - Red.
217
Rozdział czwarty
jów pracy, uchodzących za produkcyjne, znajduje się w podobnej sytua­
cji!... O produkcyjności lub jałowość! pracy należy wyrokować nie we­
dług tego, oo pozostaje po konsumpcji, lecz według wymiany, czyli
według produkcji, którą ta praca spowodowała. Ponieważ praca grajka
tak samo jak praca stolarza jest przyczyną wyprodukowania jednego
korca zboża, to miarą produkcyjności obu tych prac jest na równi jeden
korzec zboża, chociaż jedna z nich po zakończeniu nie utrwaila się ani
nie realizuje w żadnym trwałym przedmiocie, druga zaś, przeciwnie,
utrwala się i realizuje w przedmiocie trwałego użytku” (tamże, str. 122,
123).
„A. Smith chciałby zmniejszyć liczbę pracowników, których praca
nie przynosi żadnego pożytku, aby powiększyć liczbę zatrudnionych przy
pracach pożytecznych; lecz nie zauważono, że gdyby to życzenie mogło
się spełnić, nie istniałoby wcale bogactwo, ponieważ producentom za­
brakłoby konsumentów, a nie skonsumowane nadwyżki nie mogłyby
być reprodukowane. Klasy produkcyjne nie oddają darmo produktów
swojej pracy tym klasom, których praca nic tworzy produktów ma­
terialnych" (tu rozróżnia on jednak sam travaux qiui donnent des produits materials et travaux qui n’en donnent point [prace, które dostar­
czają i które nie dostarczają produktów materialnych]); „oddają im
one swoje produkty w zamian za otrzymywany komfort, rozrywki i roz­
kosze, a po to, by móc je oddawać, muszą je produkować. Gdyby ma­
terialne produkty pracy nie były wykorzystywane do opłacania prac,
które nie dostarczają produktów materialnych, nie znajdowałyby kon­
sumentów i ustałaby ich reprodukcja. Toteż prace, które produkują
rozrywki i rozkosze, uczestniczą w produkcji tak samo czynnie, jak pra­
ca, którą się uważa za najbardziej produkcyjną” (tamże, str. 123, 124).
„Pożądanie komfortu, rozrywek czy rozkoszy” (les pewpłes [u naro­
dów]) „zawsze prawie idzie za produktami nieodzownymi do ich opła­
cenia, a nie wyprzedza ich" (tamże, str. 125). (Wydaje się więc, że
o wiele bardziej są skutkiem niż przyczyną istnienia praduits qui doivent les acquitter [produktów nieodzownych do ich opłacenia]). „Ina­
czej sprawa wygląda, gdy klasy produkcyjne nie mają popytu na prace
poświęcone dostarczaniu rozrywki, luksusu i przepychu” (tutaj więc
sam [Ganilh] czyni rozróżnienie), „a mimo to są zmuszane do opłaca­
nia ich i do ograniczania swych potrzeb o tę właśnie sumę. Może
z tego wynikać, że owa wymuszona zapłata nie spowoduje żadnego
przyrostu produktów” (tamże, str. 125). „Z wyjątkiem tego przypad­
218
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
ku... każda praca jest z konieczności produkcyjna i mniej lub bardziej
skutecznie przyczynia się do tworzenia i wzrostu ogólnego bogactwa,
ponieważ silą konieczności powoduje produkcję artykułów, którymi jest
opłacana” (tamże, str. 126).
{A więc zgodnie z powyższym „prace nieprodukcyjne” są
produkcyjne nie dlatego, że kosztują, tzn. nie z powodu ich
wartości wymiennej, ani nie dla specjalnych przyjemności, któ­
re produkują, tzn. nie z powodu ich wartości użytkowej, lecz
dlatego, że produkują pracę produkcyjną}.
(Gdy A. Smith uważa za produkcyjną tę pracę, która się
bezpośrednio wymienia na kapitał, bierze pod uwagę prócz
formy również rzeczowe składniki kapitału wymienianego na
pracę. Kapitał ten sprowadza się do koniecznych środków
utrzymania, a więc najczęściej do towarów, do przedmiotów
materialnych. To, co robotnik musi ze swej płacy roboczej za­
płacić na rzecz państwa i Kościoła, [są] to potrącenia [za]
usługi, które mu narzucono; to, co wydaje na wykształcenie,
[jest to] piekielnie mało; a tam, gdzie się to zdarza, [wyda­
tek jest] produkcyjny, gdyż wykształcenie produkuje siłę ro­
boczą; to, co wydaje na usługi lekarza, adwokata, klechy, to
jego pech; pozostaje bardzo mało nieprodukcyjnych prac lub
usług, na które robotnik wydatkuje swą płacę roboczą,
w szczególności dlatego, że sam wypełnia czynności związane
z kosztami utrzymania (gotowanie, utrzymanie domu w czy­
stości, najczęściej nawet różne reperacje i remonty)}.
W najwyższym stopniu charakterystyczny jest następujący
passus u G[anilh]a:
„Jeśli wymiana nadaje pracy służącego wartość 1000 franków, nato­
miast pracy robotnika rolnego lub robotnika manufaktury tylko
500 franków, to należy stąd wyciągnąć wniosek, że praca służącego
■wnosi do produkcji bogactwa dwa razy tyle, ile praca robotnika rol­
nego czy robotnika manufaktury; i nie może być inaczej dopóty, dopóki
praca służącego uzyskuje w postaci płacy dwa razy tyle produktów ma­
terialnych oo praca robotnika rolnego czy robotnika manufaktury. Jak­
żeż sądzić zatem, że bogactwo pochodzi z pracy, która ma najmniejszą
wartość wymienną i dlatego jest opłacana najniżej I” (tamże, str. 293,
294).
219
Rozdział czwarty*
||363| Jeśli płaca robotnika manufaktury lub robotnika rol­
nego = 500, a wytworzona przezeń wartość dodatkowa (zysk
i renta) = 4 0 % , to produit net [produkt czysty] = 200,
trzeba by zatem pięciu takich robotników, aby wyprodukować
płacę roboczą równą 1000 franków dla jednego służącego.
Gdyby monsieur echange zapragnął kupić sobie zamiast słu­
żącego metresę za 10 000 franków rocznie, potrzebny byłby
wówczas produit net 50 takich pracowników produkcyjnych.
Ponieważ nieprodukcyjna praca przyniesie metresie wartość
wymienną, płacę, dwudziestokrotnie większą od płacy pracow­
nika produkcyjnego, dodaje ta osoba dwadzieścia razy więcej
,,a la production des richesses” [„do produkcji bogactwa” ],
kraj zaś wytwarza tym więcej bogactwa, im wyżej opłaca słu­
żących i metresy. Pan G[anilh] zapomina, że pracownicy nie­
produkcyjni opłacani są w ogóle z funduszu dostarczanego
tylko dzięki produkcyjności pracy w manufakturach i rolni­
ctwie, tylko dzięki wytworzonej przez pracowników produk­
cyjnych, a nie zapłaconej im nadwyżce. Jego rachunek jest ta­
ki: 1000 franków płacy i jej ekwiwalent w formie pracy słu­
żącego lub metresy czyni razem 2000 franków. Ale wartość
służącego i metresy - i.e. koszty ich produkcji - zależy całko­
wicie od produit net pracownika produkcyjnego. Co więcej,
od tego zależy ich egzystencja jako szczególnego genre [ga­
tunku]. Cena ich ma niewiele wspólnego z ich wartością.
Lecz załóżmy nawet, że wartość (koszty produkcji) służą­
cego wynosiła dwa razy tyle, ile wartość pracownika produk­
cyjnego. Wtedy trzeba stwierdzić, że produkcyjność robotnika
(tak jak produkcyjność maszyny) i jego wartość to zupełnie
różne sprawy, pozostające nawet do siebie w stosunku od­
wrotnie proporcjonalnym. Wartość, której równa się koszt ma­
szyny, jest zawsze minusem w stosunku do jej produkcyjności.
„ N a próżno wytacza się zarzut, że jeśli praca służącego jest tak samo
produkcyjna jak praca robotnika rolnego i robotnika manufaktury, to
trudno pojąć, dlaczego ogólnych oszczędności kraju nic można by obró­
cić na utrzymanie służących, nie tylkio nic nie marnotrawiąc, lecz nawet
pomnażając stale wartość [oszczędności kraju]. Zarzut ten jest tylko po­
zornie słuszny, gdyż zakłada, jakoby owocność każdej pracy pochodziła
220
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
z jej współudziału w produkcji przedmiotów materialnych, jakoby pro­
dukcja materialna tworzyła bogactwo, jakoby produkcja i bogactwo były
całkowicie z sobą identyczne. Zapomina się, że każda produkcja staje
się bogactwem tylko przez współdziałanie z konsumpcją 1 i że wymiana
determinuje stopień, w jakim produkcja przyczynia się do tworzenia bo­
gactwa. Jeśli sobie uprzytomnić: że wszelkie prace bezpośrednio lub
pośrednio składają się na produkcję ogólną każdego kraju; że wymia­
na, ustalając wartość każdej pracy, określa jej udział w produkcji; że
spożycie produktów realizuje wartość, któtą nadała im wymiana; oraz
że nadwyżka lub niedobór produkcji w stosunku do konsumpcji okre­
śla wielkość bogactwa lub nędzy narodów - to stanie się zrozumiałe,
jakim brakiem konsekwencji jest izolowanie każdej pracy oraz mierze­
nie jej owocności i płodności stopniem jej współdziałania w produkcji
materialnej, bez wzglądu na ||3 6 4 | konsumpcję, która jedynie nadaje
jej wartość, tę wartość, bez której bogactwo nie mogłoby istnieć” (tam­
że, str. 294, 295).
Z jednej strony, według tego bubka, bogactwo zależy od
nadwyżki produkcji nad konsumpcją, z drugiej zaś - tylko
konsumpcja przydaje wartości. A jeden służący, który konsumuje
za 1000 franków, zgodnie z tym poglądem dwa razy więcej
przyczynia się do powstania wartości niż chłop, który zjada
tylko za 500 franków.
Z jednej strony Ganilh przyznaje, że prace nieprodukcyjne
nie biorą bezpośredniego udziału w tworzeniu materialnego
bogactwa. Więcej i Smith nie twierdzi. Z drugiej strony Ganilh
usiłuje wykazać, że odwrotnie, to one tworzą bogactwo ma­
terialne - tak samo, jak go według jego własnej opinii nie
tworzą.
Wszyscy polemizujący z A. Smithem okazują z jednej strony
1 { i dlatego o stronę dalej mówi ten bubek, ,,żc każda praca produkuje bo­
gactwo proporcjonalnie do swej wartości wymiennej określonej przez popyt ii podaż”
(produkuje bogactwo nie w miarę tego, jak wytwarza valeur d ’echange, lecz pro­
porcjonalnie do tego, jaką valeur d ’echangc sam a reprezentuje, tzn. nic do tego,
co produkuje, lecz co sam a kosztuje), ,,żc jej względna wartość przyczynia się do
akumulacji kapitału tylko przez oszczędzanie i powstrzymywanie się od konsumpcji
tych produktów, które owa wartość pozw ala wziąć z produkcji ogólnej” } *.
* W rękopisie fragment ten znajduje się w zaznaczonym
d la większej jasności został umieszczony w przypisie - Red.
miejscu
cytatu;
tu
Ul
-Rozdział czwarty
pogardliwy stosunek do produkcji materialnej, z drugiej zaś
strony usiłują produkcję niematerialną - albo nawet to, co
w ogóle nie jest produkcją, np. pracę lokaja - traktować tak,
jak gdyby była produkcją materialną. Wszystko jedno, na co
przepuści swoje dochody posiadacz revenue net: na lokajów,
imetresy czy pasztety. Śmieszne jest jednak wyobrażenie, że
nadwyżkę musi zjeść lokaj, a nie może tego zrobić sam ro­
botnik produkcyjny, aby wartość produktu nie poszła do
diabla. Malthus również głosi konieczność istnienia niepro­
dukcyjnych konsumentów, która rzeczywiście istnieje dopóty,
dopóki nadwyżka znajdować się będzie w rękach gens oisifs
[próżniaków], j 364||
[9. Ganilh i Ricardo o dochodzie netto.
Ganilh jako zwolennik zmniejszenia liczby ludności
produkcyjnej; Ricardo jako zwolennik akumulacji kapitału
i wzrostu sil wytwórczych]
||364| Ganilh utrzymuje, że w swojej „Theorie de 1’ćcon.
polit.” (nie znana mi książka) sformułował teorię, którą Ri­
cardo powtórzył za nim [70l Ma ona polegać na tym, że bo­
gactwo zależy nie od produit brut, lecz od produit net, a za­
tem od wysokości zysku i renty. (Nie jest to z pewnością
odkrycie Ganilha, ale wyróżnia się on w samej rzeczy manie­
rą, z jaką słowa te wypowiada.)
Surplus value [wartość dodatkowa] wyraża się (ma swoje
realne istnienie) w surplus produce [produkcie dodatkowym],
w nadwyżce ponad tę masę produktu, która odtwarza jedynie
pierwotne elementy produktu, wchodzi więc do kosztów pro­
dukcji i równa się - licząc łącznie kapitał stały i zmien­
ny - wyłożonemu na produkcję kapitałowi. Celem produkcji
kapitalistycznej jest wartość dodatkową, a nie produkt.
Niezbędny czas pracy robotnika, a tym samym ekwiwalent
w produkcie, za pomocą którego ten czas jest opłacany, jest
konieczny tylko dopóty, dopóki robotnik dostarcza pracy do­
datkowej. W przeciwnym razie jest nieprodukcyjny dla ka­
pitalisty.
222
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
Wartość dodatkowa równa się stopie wartości dodatkowej
— , pomnożonej przez liczbę jednocześnie przepracowanych
v
dni roboczych lub przez liczbę zatrudnionych robotników,
którą oznaczymy przez n. Tak więc M = ~
n Wartość
v
dodatkowa może się zatem zwiększać lub zmniejszać w dwo­
jaki sposób. N a przykład —
X n równa się
V_
v
X n = 2 M.
2
Tutaj M ||365| podwoiło się, ponieważ stopa zwiększyła się
dwukrotnie, gdyż ~
~2
równe — jest dwa razy większe od —‘
°
Z drugiej strony jednak również — X 2 n wyniosłoby ^ m- ,
V
V
a zatem również 2 M. K apitał zmienny, V, równa się cenie
pojedynczego dnia roboczego pomnożonej przez liczbę za­
trudnionych robotników. Jeśli zatrudniono 800 robotników,
z których każdy kosztuje 1 f.szt., to V =
800 f.szt., tj.
1 f.szt. X 800, gdzie K)= 800. Jeśli teraz wartość dodatko­
wa = 160, to jej stopa wyniesie —
’ '
H y
1 f.szt. X 800
=
20% . Lecz sama wartość dodatkowa =
800
80
5
1 f. szt. X 800
X 800,czyli
M f- SZt
x n.
1 f. szt. X n
Przy danej długości dnia roboczego wartość dodatkowa *
może się zwiększyć * * tylko przez wzrost * * * wydajności, przy
danej zaś wydajności - tylko przez przedłużenie czasu pracy.
A ważne jest tutaj, że: 2 M = —
X
n oraz 2 M = —
X
X 2 n.
* W rękopisie: stopa wartośoi dodatkowej - Red.
* * W rękopisie: podwoić - Red.
* * * w rękopisie: podwojenie - Red.
223
Rozdział czwarty
300
Ó50
160
310
150
620
150, czyli 23!/i3%
50%
150, czyli 24e/3i%
1 00%
Produkt
całkowity
Suma
310
Stopa
zysku
P łaca
robocza
40
W artość
dodatkow a
Surowce
Stary
kapitał
Nowy
kapitał
Maszyny
Wielkość wartości dodatkowej (gross amount [globalna
«urna] wartości dodatkowej) nie zmienia się, gdy liczba ro­
botników zmniejsza się o połowę i zamiast 2 n wynosi
(tylko] n, lecz gdy dzienna praca dodatkowa [wykonana]
przez nich jest dwa razy większa niż uprzednio. Przy tym
założeniu dwie wielkości nie zmieniłyby się więc wcale: po
pierwsze, całkowita masa wytworzonych produktów; po dru­
gie, całkowita masa surplus produce, czyli produit net. Zmie­
niłoby się jednak, co następuje: po pierwsze, zmniejszyłby się
0 połowę kapitał zmienny, czyli ta część kapitału obrotowego,
którą wykłada się na płacę roboczą. T a część kapitału stałego,
którą stanowi surowiec, [pozostałaby] również bez zmiany,
gdyż i teraz byłaby przetwarzana taka sama jak uprzednio
masa surowca, aczkolwiek tylko przez połowę dawnej liczby
■zatrudnionych robotników. Zwiększyłaby się natomiast ta
część, którą stanowi capital fixe [kapitał trwały].
Jeśli przedtem kapitał wyłożony na płacę roboczą =
= 300 f.szt. (1 f.szt. na robotnika), to obecnie = 150 f.szt.
jeżeli przedtem kapitał wyłożony na surowiec = 310 f.szt., to
1 obecnie = 310 f.szt. Załóżmy, że wartość maszyn była
cztery razy większa od wartości pozostałego kapitału,
a więc = 1600 t71l. Jeżeli zatem maszyny zużywają się w cią­
gu 10 lat, to wartość maszyn przechodząca corocznie na pro­
dukt = 160 f.szt. Załóżmy, że kapitał wykładany uprzednio
na narzędzia [produkcji] = 40 f. szt., a więc tylko V i [tego,
co obecnie].
Rachunek przedstawia się zatem następująco: •
800
770
W tym przypadku stopa zysku wzrosła, ponieważ zmniejszył
się całkowity kapitał; gdy kapitał wyłożony na płacę roboczą
224
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
zmniejszył się o 150 f.szt., suma wartości capital fixe [wzrosła]
tylko [o] 120 f.szt., tak że łącznie wyłożono o 30 f.szt. mniej
niż poprzednio.
Jeżeli teraz znowu wydatkuje się pozostałe 30 f.szt. w taki
31
16
sam sposób, — całości (czyli 1/2 ) na surowce,
11a maszyny
15
62
’ 62
i ^ 2 na płacę roboczą, to otrzymamy:
Maszyny
Surowce
Płaca robocza
7 f. 14 szyi. 6 p.
15 f.
7 f. 5 szyi. 6 p.
Wartość dodatkowa
7 f. 5 szyi. 6 p.
A zatem całość wynosi obecnie:
Maszyny
Nowy -------------kapitał 167 f.
14 szyi. 6 p.
Surowce
Płaca robocza
Wartość dodatkow a
Stopa zysku
—------------------------------------------------------325 f.
157 f.
157 f.
246/з1°/и
5 szyil. 6 p.
5 szyi. 6 p.
Całkowita suma wyłożonego kapitału: 650 f.szt., jak uprzed­
nio. Całkowity produkt 807 [f.szt.] 5 szyi. 6 p.
Całkowita wartość produktu zwiększyła się, całkowita war­
tość wydatkowanego kapitału pozostała bez zmian, przy czym
wzrosła nie tylko wartość, lecz i masa produktu całkowitego,
gdyż za 15 f.szt. więcej surowca przekształcono w produkt.
||366 j „G d y kraj nie może korzystać z pomocy maszyn i pracę swo­
ją opiera jedynie na sile rąk, klasy pracujące spożywają swą produkcję
prawie w caiości. W miarę jak przemysł czyni postępy, jak doskonali
się dzięki podziałowi pracy, zręczności robotników, wynalezieniu ma­
szyn, zmniejszają się koszty produkcji, czyli, innymi słowy, mniej po­
trzeba robotników, aby uzyskać większy produkt” (tamże [„D es systemes d’econiomie politique” , 2 wyd., 1821], t. I, str. 211, 212).
Znaczy to więc, że w miarę jak przemysł staje się bardziej
wydajny, zmniejszają się koszty produkcji przypadające na
płacę roboczą. Zatrudnia się mniej robotników w stosunku
do wytwarzanego produktu, zjadają oni zatem mniejszą jego
część.
Gdy bez pomocy maszyn robotnik potrzebuje 10 godz., aby
wyprodukować dla siebie środki utrzymania, a korzystając
z maszyn tylko 6, to w pierwszym przypadku pracuje (przy
dwunastogodzinnym dniu roboczym) 10 [godzin] dla siebie
15 - Marks» Engels - D zieła t. 26
225
Rozdział czwarty
i 2 dla kapitalisty, a z produktu całkowitego 12 godzin [pra­
cy] kapitalista otrzymuje l/s. W pierwszym przypadku 10 ro­
botników wytworzy produkt ( = 100 godz.) dla 10 robotni­
ków i [ = ] 20 [godz.] dla kapitalisty. Z wartości równej
120 [godzinom] kapitalista otrzymuje Ve = 20. W drugim
przypadku 5 robotników wytworzy dla 5 robotników produkt
( = 3 0 godz.) i dla kapitalisty = 30 godz. Z 60 godz. kapi­
talista otrzyma obecnie 30, a więc V 2 , trzy razy więcej niż
uprzednio. Wzrośnie także całkowita wartość dodatkowa,
mianowicie z 20 [godz.] do 30, czyli о !/з- 60 dni, z których
przywłaszczam sobie połowę, stanowią о */з więcej niż
120 dni, z których przywłaszczam sobie 1/eDalej, połowa produktu całkowitego, którą otrzymuje ka­
pitalista, jest także pod względem ilości większa niż uprzednio,
gdyż 6 godzin [pracy] dostarcza teraz tyle produktu, ile
przedtem 10; 1 [godzina] tyle, ile [przedtem] 10/б, czyli 1 tyle,
[ile] l*/e = l 2/3. A więc 30 dodatkowych godzin zawiera
tyle produktu, ile [przedtem] * 10, a więc 30, czyli 5 X 6 ,
tyle, ile przedtem 5 X 10.
Tak oto powiększy się wartość dodatkowa kapitalisty i jego
produkt dodatkowy (jeśli go spożywa sam, bądź w tej mierze,
w jakiej go sam spożywa in natura). Wartość dodatkowa
może wzrosnąć nawet bez zwiększenia ilości produktu całko­
witego * * . Wzrost wartości dodatkowej oznacza bowiem, że
robotnik może wyprodukować swoje środki utrzymania w cią­
gu krótszego czasu niż uprzednio, że zatem wartość konsu­
mowanych przezeń towarów maleje, wyraża mniej czasu pracy,
że więc określona wartość, = np. 6 godzinom, reprezentuje
większą niż przedtem ilość wartości użytkowych. Robotnik
otrzymuje tę samą ilość produktu co uprzednio, lecz stanowi
ona mniejszą część całkowitego produktu, podobnie jak jej
wartość wyraża mniejszą część fruits [owoców] dnia robocze­
go. Chociaż do takich rezultatów nie mógłby doprowadzić
żaden wzrost sił wytwórczych w tych gałęziach przemysłu,
których produkt neither [ani] bezpośrednio, ani pośrednio nie
uczestniczy w wytwarzaniu środków konsumpcji robotnika,
* W rękopis-ie: = - Red.
* * W rękopisie: produktu dodatkowego - Red.
226
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
gdyż wzrost lub spadek wydajności w tych gałęziach nie zmie­
nia stosunku między pracą niezbędną a pracą dodatkową, to
jednak rezultat byłby dla tych gałęzi taki sam, aczkolwiek nie
wynikałby ze zmian w ich własnej wydajności. Względna war­
tość ich produktów wzrosłaby dokładnie w takiej samej mie­
rze, w jakiej wartość względna innych towarów obniżyłaby
się (gdyby ich własna wydajność pozostała na tym samym
poziomie); a więc odpowiednio mniejsza część tych pro­
duktów, czyli mniejsza część zmaterializowanego w tych pro­
duktach czasu pracy robotnika dostarczyłaby mu tę samą co
uprzednio ilość środków utrzymania. Wartość dodatkowa
wzrosłaby tedy w tych gałęziach całkiem tak samo jak
w innych.
Cóż jednak będzie się teraz działo z 5 zwolnionymi ro­
botnikami? Można by odpowiedzieć, że zwolnił się również
pewien kapitał, mianowicie kapitał opłacający 5 zwolnionych
robotników, z których każdy otrzymywał 10 godz. (na co
pracował 12 [godz.]); a więc [kapitał równy] łącznie 50 go­
dzinom, za pomocą którego można było przedtem opłacić
5 robotników, [obecnie] zaś, gdy płaca robocza spadła do
50
6 godz., można opłacić — = 8 !/3 dni roboczych. Za pomocą
zwolnionego kapitału - 50 [godzin] pracy - można więc teraz
zatrudnić więcej robotników, niż [zostało] zwolnionych.
Jednakże nie w całej wysokości 50 godz. pracy zwolnił się
kapitał. Nawet bowiem przy założeniu, że surowiec staniał
w takim samym stosunku, w jakim się go więcej obecnie prze­
rabia w ciągu tego samego czasu pracy, a więc że w danej ga­
łęzi produkcji nastąpił również taki sam wzrost siły produkcyj­
nej - pozostaje jeszcze wydatek na nowe maszyny. Jeśli
przyjmiemy, że te kosztowałyby dokładnie 50 godz. pracy, to
w żadnym przypadku [ich produkcja] nie mogłaby dać za­
trudnienia tylu robotnikom, ilu zostało zwolnionych. Owe
50 godz. pracy wykładano bowiem [uprzednio] w całości na
płace robocze, na 5 robotników, tymczasem wartość maszyny
wynosząca 50 godz. pracy zawiera zysk i płacę, opłacony
i nieopłacony czas pracy. Ponadto do wartości maszyny wcho­
dzi capital constant. Wreszcie mniej liczni od zwolnionych
227
Rozdział czwarty
robotnicy [budujący nowe maszyny] nie są akurat tymi
właśnie, |367|| którzy zostali zwolnieni. Zwiększony popyt na
siłę roboczą w przemyśle budowy maszyn może co najwyżej
wpłynąć na przyszły podział masy robotników w taki sposób,
że większa część generacji podejmującej pracę, większa niż
przedtem, zwróci się do tej gałęzi produkcji. Nie wpłynie
to na zwolnionych. Poza tym przyrost rocznego popytu na
tych robotników nie równa się nowemu kapitałowi wyłożone­
mu na maszyny. Maszyna żyje np. 10 lat. Stały popyt, który
stwarza corocznie, jest zatem równy Vio płacy roboczej w niej
zawartej. Do tej V 1 0 dochodzi praca związana z naprawami
w ciągu lat 10 oraz codzienne zużycie węgla, smarów i w ogóle
materiaux instrumentaux [materiałów pomocniczych], co w su­
mie wynosi być może jeszcze 2/io.
{Gdyby zwolniony kapitał był równy 60 godzinom, to
reprezentowałyby one teraz 10 godzin pracy dodatkowej
i tylko 50 [godzin pracy] niezbędnej. Jeśli więc przedtem
owych 60 [godzin] było wydatkowanych na płacę i dawało
zatrudnienie sześciu robotnikom, to obecnie - tylko pięciu}.
(Deplacement [przestawienie] pracy i kapitału, spowodo­
wane przez wzrost wydajności w pewnej gałęzi przemysłu na
skutek wprowadzenia maszyn etc., dokonuje się zawsze do­
piero w późniejszym okresie. Znaczy to, że przyrost nowo
napływającej masy pracy zostanie inaczej podzielony, być
może, [pomiędzy] dzieci wyrzuconych na bruk, lecz nie [po­
między nich] samych. Oni sami wegetują przez długi czas
w swoim starym trade [zawodzie], który wykonują nadal
w najbardziej niekorzystnych warunkach, jako że niezbędny
czas ich pracy większy jest od społecznie niezbędnego; pauperyzują się lub znajdują zatrudnienie w takich gałęziach, które
stosują pracę niższego rzędu}.
{Pauper, całkiem tak samo jak kapitalista (rentier), żyje na
rachunek dochodu kraju i nie wchodzi do kosztów wytwarza­
nia produktu. Stąd, według pana Ganilha, byłby reprezentan­
tem valeur ćchangeable [wartości wymiennej], podobnie jak
przestępca, którego żywi się w więzieniu. Wielka część „niepro­
dukcyjnych pracowników” , jak posiadacze państwowych syne­
kur etc. - to tylko dystyngowani pauprowie}.
{Załóżmy, iż wydajność przemysłu tak wzrosła, że gdy
228
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
dawniej 2/3, t 0 obecnie tylko >/з ludności uczestniczy bez­
pośrednio w produkcji materialnej. Dawniej 2/з dostarczały
środków utrzymania dla 3/3, obecnie 7з dla 3 /з. Dawniej net
revenue (w odróżnieniu od dochodu robotnika) wynosił !/з >
obecnie 2/3. Naród, abstrahując od przeciwieństw [klasowych],
potrzebowałby teraz V 3 swego czasu do bezpośredniej pro­
dukcji, do której dawniej potrzebował 2/3. Przy równomier­
nym rozłożeniu pracy mieliby wszyscy o 2 / 3 więcej czasu na
pracę nieprodukcyjną i odpoczynek. Lecz w produkcji kapi­
talistycznej wszystko przejawia się w antagonistycznych for­
mach i jest takie w samej rzeczy. Założenie nasze nie suponuje
bynajmniej ludności zastojowej. Gdyby wzrosły całe 3 /з, wzro­
słaby również '/з ; w ten sposób z uwagi na masę mogłaby
większa liczba ludności znaleźć zatrudnienie w pracy pro­
dukcyjnej. Jednak relatywnie, w stosunku do całej ludności,
byłoby to zawsze o 50°/o mniej niż poprzednio. Owe 2 / 3 skła­
dałyby się teraz po części z posiadaczy zysku i renty, a po
części z pracowników nieprodukcyjnych (również marnie opła­
canych na skutek konkurencji), którzy pomagaliby im przeja­
dać dochód dając w zamian lub narzucając, jak np. polityczni
nieprodukcyjni pracownicy, pewien ekwiwalent w postaci ser­
vices [usług]. Można by założyć, że - z wyjątkiem służby
domowej, żołnierzy, marynarzy, policjantów, niższych urzędni­
ków itd., utrzymanek, stajennych, klownów i żonglerów - ci
nieprodukcyjni pracownicy mieliby na ogół wyższy poziom
wykształcenia niż uprzednio i że w szczególności wzrosłaby
liczba źle opłacanych artystów, muzyków, adwokatów, lekarzy,
uczonych, nauczycieli, wynalazców etc.
W łonie samej klasy produkcyjnej namnożyliby się handlo­
wi middlemen [pośrednicy], w szczególności zaś wzrosłaby
liczba zatrudnionych w przemyśle budowy maszyn, przy budo­
wie kolei żelaznych, w górnictwie; dalej liczba trudniących
się hodowlą bydła w rolnictwie, dostarczaniem chemicznych
i mineralnych surowców do produkcji nawozów etc. Dalej,
zwiększyłaby się liczba cultivateurs [rolników] wytwarzających
surowce dla przemysłu w porównaniu z liczbą tych, którzy
wytwarzają środki utrzymania, a liczba produkujących środki
*- W rękopisie: teraz - Red.
229
Rozdział czwarty
do życia dla bydła - w porównaniu z liczbą tych, którzy pro­
dukują środki do życia dla ludzi. Gdy wzrasta kapital stały,
wzrasta też względna masa pracy całkowitej zatrudnione) przy
jego reprodukcji. Niemniej jednak część pracowników, pro­
dukująca bezpośrednio środki utrzymania, wytwarza więcej
produktów niż uprzednio, aczkolwiek jej liczba zmniejszyła
się ||3681. Praca tych ludzi jest obecnie bardziej wydajna. Jak
w pojedynczym kapitale zmniejszenie zmiennej części kapitału
w porównaniu ze stałą częścią przejawia się bezpośrednio
w postaci zmniejszenia części kapitału wyłożonej na płacę ro­
boczą, tak też w stosunku do całkowitej masy kapitału w procesie jego reprodukcji - ta sama zależność musi ujawnić
się w takiej formie, że stosunkowo większa część masy za­
trudnionej pracy zajmie się reprodukcją środków produkcji,
a nie samych produktów, a więc reprodukcją maszyn (włącza­
jąc tu środki komunikacji i transportu, a także budynki), matieres instrumentales [materiałów pomocniczych] (węgla, gazu,
smarów, łoju, pasów skórzanych itd.), uprawą kultur stano­
wiących surowiec dla produktów przemysłowych. Liczba ro­
botników rolnych zmniejszy się w porównaniu z liczbą ro­
botników zatrudnionych w manufakturach. Zwiększy się,
wreszcie, liczba robotników wytwarzających przedmioty zbyt­
ku, gdyż zwiększony dochód spożywa więcej przedmiotów
zbytku}.
{Kapitał zmienny sprowadza się do dochodu, po pierw­
sze - do płacy roboczej, a po drugie - do zysku. Jeżeli zatem
ujmuje się kapitał jako kategorię przeciwstawną dochodowi,
to w roli właściwego kapitału występuje kapitał stały, jako
ta część produktu całkowitego, która należy do produkcji
i wchodzi w jej koszty, nie będąc nigdy dla nikogo (wyjąwszy
bydło robocze) przedmiotem indywidualnego spożycia. Być
może, iż część ta wywodzi się w całości z zysków i płac. Ale
koniec końców nie może ona nigdy wypływać z tego jednego
źródła; stanowi produkt pracy, lecz takiej, która same na­
rzędzia produkcji traktuje jako dochód, podobnie jak dzikus
swój łuk. Raz przekształcona w capital constant, przestaje
230
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjne)
jednak ta część produktu sprowadzać się do płacy łub zysku,
aczkolwiek jej reprodukcja przynosi zyski i płace. Części tej
przynależy pewna część produktu. Każdy następny produkt
jest wytworem tej właśnie minionej pracy i pracy obecnej.
Tę drugą można kontynuować tylko wtedy, gdy pewną część
produktu całkowitego zwraca ona produkcji. Praca ta musi
odtworzyć kapitał stały in natura. Gdy staje się bardziej wy­
dajna, odtwarza produkt, lecz nie jego wartość, którą zmniej­
sza post festum. Gdy staje się mniej wydajna, podnosi wartość
swego produktu. W pierwszym przypadku zmniejsza się
względny udział pracy minionej w produkcie całkowitym,
w drugim przypadku - zwiększa się *. W pierwszym przy­
padku praca żywa staje się bardziej wydajna, w drugim mniej wydajna}.
{D o okoliczności wpływających na obniżkę kosztów capital
constant zalicza się również uszlachetnienie surowca. Nie jest
np. możliwe wytworzenie w ciągu danego czasu takiej samej
ilości przędzy z dobrej, co ze złej bawełny, pomijając już
względną masę odpadków etc. W ten sam sposób uwydatnia
się znaczenie wysokiej jakości nasion etc.}.
{Za przykład posłużyć może kombinacja, polegająca na tym,
że fabrykant sam wytwarza część swego dawnego capital con­
stant bądź sam nadaje inną formę surowemu produktowi,
który uprzednio z jego własnej sfery produkcji przechodził
jako capital constant do innej sfery - co zawsze, jak pokazano
wyżej * * , sprowadza się tylko do pewnej koncentracji zysków.
Przykład pierwszej: połączenie przędzalnictwa i tkactwa.
Przykład drugiej-, właściciele kopalń w okolicach Birmingham,
którzy przejęli cały proces produkcji żelaza rozdzielony uprzeddnio między różnych przedsiębiorców i właścicieli}.
Ganilh ciągnie:
„D opóki podział pracy nie został wprowadzony we wszystkich ga­
łęziach pracy, dopóki wszystkie klasy trudzącej się w mozole, przemy­
słowej ludności nie zostały w pełni zatrudnione, wynalazek maszyn oraz
* W rękopisie: zmniejsza się - Red.
* * Patrz tom niniejszy, str. 131-132 - R ed. przekl. polsk.
231
Rozdział czwarty
ich zastosowanie w niektórych gałęziach przemysłu ma jako skutek je­
dynie odpływ kapitałów i zwolnionych przez maszyny robotników do
innych prac mogących dostarczyć im pożytecznego zatrudnienia. Lecz
oczywiste jest, że kiedy wszystkie dziedziny pracy posiadają kapitał
i robotników w niezbędnej ilości, dalsze udoskonalenia, wszelkie nowe
maszyny ^oszczędzające pracę, redukują w sposób nieunikniony liczbę
pracującej ludności; a ponieważ redukcja tej liczby nie zmniejsza wcale
wielkości produkcji, część, która w ten sposób pozostaje do dyspozycji,
powiększa albo zyski od kapitału, albo rentę gruntową; naturalnym
i koniecznym rezultatem [stosowania] maszyn jest przeto spadek li­
czebności klas najemnych, które utrzymują się z produktu brutto,
i wzrost liczebności tych klas, które utrzymują się z produktu netto”
(tamże, str. 212).
||3691 „Zmiana składu ludności kraju jest nieuchronnym skutkiem
postępu w przemyśle i rzeczywistą przyczyną pomyślności, potęgi i cy­
wilizacji współczesnych narodów. Im bardziej zmniejsza się liczebność
niższych klas społeczeństwa, tym mniej musi się ono obawiać niebezpie­
czeństw, na jakie naraża je nieustannie nędza, ciemnota, łatwowierność,
i przesądy tych nieszczęśliwych k las; a im liczniejsze stają się wyższe
klasy, tym większą liczbę poddanych ma państwo do swej dyspozycji,
tym jest silniejsze i potężniejsze, tym więcej oświaty, rozumu i cywili­
zacji panuje w całej społeczności” (tamże, str. 213).
{Say wyjaśnia następująco, w jaki sposób może la totałitć
de la valeur du produit se resoudre en revenue [wartość cał­
kowita produktu sprowadzić się do dochodu], W przypisku
do X X V I rozdz. [dzieła] Ricarda [„Principles” ], w przekła­
dzie Constancia, powiada:
„Dochód netto osoby prywatnej składa się z wartości produktu,
przy którego wytwarzaniu współdziałała... pomniejszonej o jej wydatki;
ponieważ jednak jej wydatki stanowią części dochodu, które wypłaciła
innym osobom, całkowita wartość produktu służy do opłacenia docho­
dów. Całkowity dochód narodu składa się z jego produktu brutto, to
znaczy z rozdzielanej między wytwórców wartości brutto wszystkich
jego produktów” 174 .
Ostatnie zdanie byłoby słuszne, gdyby zostało sformułowane
tak: le revenue total d’une nation se compose de cette partie
de son produit brut, c’est-ä-dire de la valeur brute de> tous
232
Teorie pracy produkcyjne'] i nieprodukcyjnej'
les produits qui se distribuent comme revenus entre les producteurs, c’est-ä-dire moins cette portion de tous les produits
qui dans chaque branche d ’industrie avaient remplacćs les
moyens des productions [dochód całkowity narodu składa się
z części jego produktu brutto, to znaczy z wartości brutto
wszystkich produktów, które w postaci dochodów zostają po­
dzielone między wytwórców, to znaczy [z całkowitej wartości
brutto] pomniejszonej o tę część wszystkich produktów, które
w każdej gałęzi przemysłu zastąpiły zużyte środki produkcji].
Lecz tak sformułowane, zdanie to uchyliłoby samo siebie.
Say pisze d alej:
„W artość tę można by, po dokonaniu licznych aktów wymiany, skon­
sumować w całości w ciągu tego samego roku, w którym powstała, na
skutek czego nie przestanie ona być dochodem narodu; podobnie jak
osoba prywatna posiadająca 20 [000] fr. rocznego dochodu nie przestaje
mieć 20 000 fr. rocznego dochodu, choćby każdego roku cały ten do­
chód spożywała. Jej dochód nie składa się tylko z jej oszczędności” .
Son revenu ne se compose jamais de ses ćpargnes, quoique
ses epargnes se composent toujours de ses revenus. Pour prouver qu’une nation peut annuellement manger et son capital et
son revenu, Say la compare ä un particulier qui laisse intacte
son capital et ne mange annuellement que son revenu *. Si ce
particulier mangeait dans une seule annee et son capital de
200 000 frs. et le revenu de 20 000, il n’aurait rien ä manger
Tan apres. Si tout le capital d ’une nation, et consequemment
toute la valeur brute de ses produits, se resolvait en revenus,
Say aurait raison. Le particulier mange ses 20 000 frs. de
revenu. Ses 200 000 frs. de capital, qu’il ne mange pas, se
seraient composes des revenus d ’autres particuliers, dont chacun mange sa part, et ainsi, au bout de l’annee, tout le capital
serait mange. Mais il serait reproduit pendant qu’il est mange
et ainsi remplace? Mais le particulier en question reproduit
annuellement son revenu de 20 000 frs. parce qu’il n’a pas
mange son capital de 200 000 frs. Les autres ont mange ce
capital. Done ils n’ont pas de capital de quoi reproduire du
revenu. [Jej dochód nie składa się nigdy z jej oszczędności,
* W rękopisie: capital - Red.
233
Rozdział czwarty
chociaż jej oszczędności składają się zawsze z jej dochodów.
Aby udowodnić, że naród może w ciągu roku spożyć zarówno
swój kapitał, jak i dochód, Say porównuje go z osobą pry­
watną, która swój kapitał pozostawia nienaruszony, a spożywa
w ciągu roku tylko swój dochód. Gdyby ta osoba prywatna
spożyła w ciągu jednego tylko roku zarówno swój kapitał
w wysokości 200 000 fr., jak i dochód liczący 20 000 fr.,
w następnym roku nie miałaby nic do spożycia. Gdyby cały
kapitał narodu, a więc cała wartość brutto jego produktów
sprowadzała się do dochodów, Say miałby rację. Osoba pry­
watna spożywa swoje 20 000 fr. dochodu. Natomiast na
200 000 fr. jej kapitału, którego nie spożywa, składałyby się
dochody innych osób prywatnych, z których każda spożywa­
łaby śwoją część, i w ten sposób pod koniec roku cały kapitał
byłby spożyty. A czy kapitał nie mógłby być odtworzony
w tym czasie, gdy się go spożywa, i w ten sposób jednak
restytuowany? Lecz osoba, o której mowa, odtwarza corocznie
20 000 fr. swego dochodu dlatego właśnie, że nie spożyła
swego kapitału wynoszącego 200 000 fr. Kapitał ten spożyli
inni. Nie mają więc już kapitału potrzebnego do odtworzenia
dochodu]}.
„Tylko produkt netto” , powiada Ganilh, „i ci, którzy go konsumu­
ją, tworzą jego” (de Г etat [państwa]) „bogactwo i potęgę oraz przy­
czyniają się do jego pomyślności, chwały i wielkości” (tamże, str. 218).
Ganilh cytuje następnie przypiski Saya do [„Principles”]
Ricarda w przekładzie Const [ancia], mianowicie do XXV I roz­
działu, gdzie Ricardo powiada, że jeśli kraj [liczy] 12 milio­
nów [mieszkańców], to dla jego bogactwa [byłoby] korzystniej,
gdyby dla owych 12 min pracowało 5 min ludzi produkcyj­
nych, a nie 7 min. W pierwszym przypadku produit net skła­
dałby się z surplus produce dającego utrzymanie 7 niepro­
dukcyjnym milionom, w drugim przypadku - z surplus pro­
duce dla 5 min [ludności nieprodukcyjnej]. Say zaznacza
w związku z tym:
„Przypomina to zupełnie doktrynę ekonomistów i22) X V III wiefcu,
którzy utrzymywali, że manufaktury nie służą wcale bogactwu państwa,
234
Teorie junacy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
\
gdyż klasa opłacana konsumując wartośń równą tej || 3 7 0 1, jaką wy­
twarza, nie wnosi nic do ich słynnego produktu netto” .
Ganilh powijada na to (str. 219, 220):
„Niełatwo zauważyć jakiś związek między twierdzeniem ekonomi­
stów, że klasa p r z e m y s ł o w a s p o ż y w a wartość r ó w n ą tej, którą w y t w a ­
rza, a doktryną Ricarda, że płacy roboczej nie można... wliczać d o d o ­
chodu państwa".
G[anilh] również tutaj nie trafia w sedno. Błąd economistes tkwi w tym, że traktowali manufacturiers [pracowników
manufaktury] tylko jako classes salarićes [klasy opłacane tj. najemne]. To odróżnia ich od Ricarda. Następnie mylili
się sądząc, że salaries wytwarzają tyle, ile konsumują. W prze­
ciwieństwie do nich Ricardo bardzo dobrze rozumie, że to
właśnie salaries wytwarzają produit net, przy czym wytwarza­
ją go dzięki temu, que leur consommation, c’est-a-dire leur
salaire, est egal, non ä leur temps de travail, mais au temps
de travail qu’ils ont mis ä produire ce salaire [że ich kon­
sumpcja, to znaczy ich płaca robocza, nie równa się [całemu]
czasowi ich pracy, lecz tylko temu czasowi pracy, który zużyli
do wytworzenia tej płacy]; czyli że ze swego produktu otrzy­
mują tylko część równą ich niezbędnej konsumpcji, tj. tyle
tylko otrzymują z własnego produktu, ile wynosi ekwiwalent
ich własnej niezbędnej consommation. Economistes przyjęli,
że w tej sytuacji znajduje się cała classe industrielle (małtres
et ouvriers) [klasa przemysłowa (przedsiębiorcy i robotnicy)].
Tylko renta [gruntowa] uchodziła w ich oczach za nadwyżkę
produkcji nad salaires, a stąd za jedyne bogactwo. Gdy teraz
Ricardo powiada, że nadwyżkę tę, a stąd i jedyne bogactwo,
tworzą profits i rentes, to mimo rozbieżności dzieli z fizjokratami przekonanie, że tylko produit net, produkt, w którym
bytuje surplus value, stanowi bogactwo narodowe (aczkolwiek
lepiej od nich rozumie istotę owej surplus). I dla Ricarda bo­
gactwem jest tylko ta część dochodu, która stanowi nadwyżkę
nad salaire. Od ekonomistów różni go interpretacja nie pro­
duit net, lecz salaire, pod którą to kategorię ekonomiści
błędnie podciągnęli również profits.
Say w dalszym ciągu oponuje Ricardowi:
235
Rozdział czwarty
„Siedem milionów zatrudnionych w pełni robotników zaoszczędzi
więcej niż pięć milionów” .
N a to trafna replika G [anilha]:
„Znaczy to zakładać, że oszczędności dokonywane z plac są cen­
niejsze aniżeli oszczędność wynikająca ze zmniejszenia plac... Byłoby
zbyt absurdalne wypłacać czterysta milionów takim robotnikom, którzy
nie dostarczają żadnego produktu netto, aby im dać sposobność i środki
do poczynienia oszczędności ze swych płac” (tamże, str. 221).
„Z każdym krokiem cywilizacji praca staje się mniej uciążliwa i bar­
dziej w ydajna; liczebność klas Skazanych na to, by produkować i kon­
sumować, zmniejsza się, a klasy, które kierują produkcją, niosą ulgę (!)
całej ludności, pocieszają ją (!) i oświecają, s t a j ą s i ę c o r a z
b a r d z i e j li с zne i p r z y w ł a s z c z a j ą s o b i e w s z e l k i e
dobrodziejstwa płynące z obniżki kosztów pra­
cy , obfitości produktów i taniości konsumpcji. W ten sposób dosko­
nali się rodzaj ludzki... Dzięki tej postępowej tendencji do zmniejszania
się liczebności niższych klas społeczeństwa i wzrostu klas wyższych... spo­
łeczeństwo mieszczańskie staje się szczęśliwsze, potężniejsze itd.” (tam­
że, str. 224). „Gdy... liczba zatrudnionych robotników wyniesie 7 mi­
lionów, płace wyniosą 1400 milionów; lecz gdy owe 1400 milionów...
nie dadzą większego produktu netto niż miliard wypłacony 5 milio­
nom robotników, rzeczywista oszczędność będzie polegała na zmniej­
szeniu płac o 400 milionów tym 2 milionom robotników, którzy nie
dają żadnego produktu netto, a nie na oszczędnościach, jakich te 2
miliony robotników mogłyby dokonać z 400 milionów swej płacy”
(tamże, str. 221).
W X X V I rozdziale [swych „Principles” ] Ricardo zauważa:
„ Adam Smith stale przecenia korzyści, jakie kraj czerpie z wysokiego
dochodu brutto w porównaniu z korzyściami płynącymi z wysokiego
dochodu netto... Jak ą kraj będzie miał korzyść z tego, że zatrudni
wielką ilość pracy produkcyjnej, jeśli bez względu na to, czy zatrudni
jej dużo, czy mało, renta i zyski netto pozostaną łącznie bez zmiany?”
Bez względu na to, czy naród zatrudnia 5, czy 7 milionów produk­
cyjnych pracowników, J[371| by wytworzyć revenue net, z którego
utrzymuje się pozostałych 5 milionów... „żywność i odzież dla tych
pięciu milionów stanowiłyby nadal dochód netto ...Zatrudnienie więk­
236
Teorie РЫсу produkcyjnej i nieprodukcyjnej
szej liczby osób nie umożliwiłoby nam po^ększen ia naszej armii i ma­
rynarki nawet o jednego człowieka ani tek, zapłacenia nawet jednej
dodatkowej gwinei podatków” (tamże, str. 215174 [por. wyd, połsk.:
D aw id Ricardo, „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania” , War­
szawa 1957, str. 404, 405, 406]).
Przypomina to dawnych Germanów, u których na przemian
jedna część wyruszała na wojnę, a druga uprawiała rolę. Im
mniejsza stawała się część niezbędna do uprawy roli, tym
większa część mogła wyruszyć na wojnę. N a nic nie zdałby
im się wzrost liczby peuple [ludności] о 7з> [пр.] z 1000 do
1500, gdyby do uprawy roli było teraz potrzeba 1000 ludzi,
tam gdzie dawniej wystarczało 500. Drużyna, którą mieliby
do dyspozycji, składałaby się teraz, tak jak poprzednio, tylko
z 500 ludzi. Jeśliby zaś, odwrotnie, wzrosła wydajność ich
pracy tak, że 250 osób wystarczałoby do uprawy roli,
wówczas z 1000 ludzi 750 mogłoby wyruszyć na wojnę, gdy
w przeciwnych okolicznościach tylko 500 z 1500.
Należy tutaj, po pierwsze, zaznaczyć, że przez revenu net,
czy produit net, Ricardo nie rozumie nadwyżki, jaka pozostaje
z produktu całkowitego po odliczeniu tej części, którą w po­
staci środków produkcji, surowców i narzędzi [pracy] należy
zwrócić produkcji. Podziela on fałszywy pogląd, że produit
brut sprowadza się do revenu brut. Przez produit net, czy
revenu net, rozumie wartość dodatkową, nadwyżkę pozostającą
z całkowitego dochodu po odliczeniu części, jaką stanowią
sałaires, dochód robotnika. Ten zaś dochód robotnika równa
się kapitałowi zmiennemu, tej części kapitału obrotowego, któ­
rą robotnik stale konsumuje i stale reprodukuje w postaci spo­
żywanej przez siebie części swego produktu.
Jeśli Ricardo nie traktuje capitalistes jako całkowicie bez­
użytecznych, a więc jeśli również ich samych uważa za agen­
tów produkcji i pewną część ich zysków sprowadza z tego
względu do salaire, to musi odliczyć od revenu net pewną
część ich dochodów, a nawet obwieścić, że osoby te przyczy­
niają się do wzrostu bogactwa o tyle tylko, o ile ich płaca
stanowi możliwie najmniejszą część ich zysków. Jakkolwiek
by było, przynajmniej część czasu tych osób jako agentów
produkcji należy do samej produkcji, stanowiąc jej fixture
237
Rozdział czwarty
[nieodłączny składnik]. I w tej mierze [w jakiej czas ich
należy do produkcji] osób tych nie można używać do innych
celów ani społeczeństwa, ani państwa. Im więcej jednak czasu
wolnego pozostawia im zatrudnienie w roli managers pro­
dukcji, tym bardziej ich zysk jest niezależny od ich płacy.
W przeciwieństwie do nich ci kapitaliści, którzy żyją tylko
ze swych procentów, jak również ci, którzy utrzymują się
z renty gruntowej, pozostają całkowicie do dyspozycji [spo­
łeczeństwa lub państwa] i żadna część ich dochodu nie wcho­
dzi do kosztów produkcji, z wyjątkiem tej tylko, która zostaje
obrócona na odtworzenie ich własnych, cennych osób. Ricardo
musiałby więc w interesie państwa życzyć sobie wzrostu renty
(czystego revenu net) kosztem zysków, co w żadnym razie
nie odpowiadało jego poglądom. A dlaczego? Dlatego, że
szkodziłoby to akumulacji kapitałów, [lub] - co częściowo na
jedno wychodzi - dlatego, że zwiększyłoby to masę pra­
cowników nieprodukcyjnych kosztem produkcyjnych.
Ricardo zgadza się w zupełności z wprowadzonym przez
A. Smitha rozróżnieniem między pracą produkcyjną a niepro­
dukcyjną, zgodnie z którym pierwsza wymieniałaby się bez­
pośrednio na kapitał, a [druga] bezpośrednio na dochód. Nie
podziela jednak smithowskiej czułości w stosunku do pra­
cowników produkcyjnych ani też jego iluzji co do nich. Być
produkcyjnym pracownikiem to pech. Pracownikiem pro­
dukcyjnym jest ten, kto wytwarza cudze bogactwo. Jego egzy­
stencja ma sens tylko o tyle, o ile jest on narzędziem do
wytwarzania cudzego bogactwa. Gdy zatem tę samą ilość
cudzego bogactwa można wytworzyć przy pomocy mniejszej
ilości pracowników produkcyjnych, następuje suppression
[zwolnienie] tychże pracowników. Vos, non vobis t74b Ricardo
zresztą nie rozumie owej suppression tak jak Ganilh, jakoby
mianowicie w wyniku samej tylko suppression dochód wzra­
stał i to, co przedtem spożywano jako capital variable (a więc
w postaci płacy roboczej), było obecnie spożywane jako do­
chód. Wraz ze zmniejszeniem liczby pracowników produkcyj­
nych odpada ta ilość produktu, którą usunięci pracownicy
sami konsumowali i sami wytwarzali, odpada należny im
ekwiwalent. Ricardo nie zakłada, jak Ganilh, że wytworzy
238
T e o rie \ra c y produkcyjnej i nieprodukcyjnej
się tę samą co dawniej masę produktu, lecz tylko - że tę
samą masę produit net. Jeżeli robotnicy spożywali 200 i wy­
twarzali surplus = 100, to produkt całkowity = 300,
a surplus = Уз = 100. Niech teraz robotnicy spożywają
1 0 0 , a surplus, którą wytwarzają, wynosi pp dawnemu 1 0 0 ,
wtedy produkt całkowity = 2 0 0 , a surplus = V2 = 1 0 0 .
Produkt całkowity zmniejsza się obecnie o '/ 3 , o produkt spo­
żywany przez 1 0 0 [zwolnionych] robotników, [a] produit
||3721 net pozostaje bez zmian, ponieważ 'т Чг równa się
зоо/з. Stąd też Ricardo odnosi się obojętnie do masy produit
brut, pourvu que cette portion du produit brut qui constitue
le produit net reste la memc ou s’accroit, dans tous le cas ne
diminue point [produktu brutto, założywszy, że ta część pro­
duktu brutto, która stanowi produkt netto, pozostaje bez
zmian lub zwiększa się, lecz w żadnym przypadku się nie
zmniejsza].
Mówi on P5 1:
„D la osoby, która posiada 20 000 f.szt. kapitału i otrzymuje rocznic
2000 f.szt. zysku, jest sprawą zupełnie obojętną, czy jej kapital za­
trudnia stu, czy tysiąc robotników i czy wytwarzany produkt będzie
można sprzedać za 10 000 czy 20 000 f.szt., byle tylko otrzymywany
przez nią zysk nie spadł poniżej 2000 f.szt. I76! ” [wyd, polsk., str.
405]. I УШ -372Ц
JJlX—37 7 1 Odpowiedni passus u Ricarda (3 wyd., str. 415,
416, 417) brzmi następująco (rozdz. X X V I):
„Adam Smith stale przecenia korzyści, jakie kraj czerpie z wysokiego
dochodu brutto w porównaniu z korzyściami iptynącymi z wysokiego
dochodu netto" (gdyż, pow iada Adam, „t.ym większa będzie ilość
pracy produkcyjnej uruchomionej przez kapital”) ...„Jaką kraj będzie
miat korzyść z tego, że zatrudni wielką ilość pracy produkcyjnej, jeśli
bez względu na « , czy zatrudni jej dużo, czy mato, renta i zyski netto
pozostaną łącznie bez zmiany?” [wyd. poisk., str. 404, 405].
{To więc znaczy tylko: if the surplus value produced by
a greater quantity of labour would be the same as that pro­
duced by a smaller quantity [jeśli wartość dodatkowa wytwo239
Rozdział czwarty
rzona przez większą ilość pracy będzie taka sama jak wartość
dodatkowa wytworzona przez mniejszą ilość pracy]. Lecz to
znowu znaczy tyle tylko, że dla kraju wyjdzie na jedno, czy
będzie zatrudniał wielką liczbę robotników przy mniejszej
stopie wartości dodatkowej, czy mniejszą ich liczbę przy
większej stopie wartości dodatkowej, n X lh wynosi tyleż,
co 2 и X V4, gdzie n oznacza liczbę [robotników], a V 2
i V 4 - pracę dodatkową. „Pracownik produkcyjny” jest sam
w sobie tylko narzędziem do wytwarzania surplus [wartości
dodatkowej] i przy jednakowych rezultatach większa liczba
tych „produkcyjnych pracowników” byłaby a nuisance
[zawadą]}.
„D la osoby, która posiada 20 000 f..szt. kapitału i otrzymuje rocznie
2000 f.szt. zysku, jest sprawą zupełnie obojętną, czy jej kapitał za­
trudnia stu, czy tysiąc robotników i czy wytwarzany produkt będzie
można sprzedać za 10 000 czy 20 000 f.szt., byle tylko otrzymywany
przez nią zysk nie spadł poniżej 2000 f.szt.” [wyd. polsk., str. 405].
(Ma to całkiem banalny sens, jak wynika z jednego z póź­
niejszych fragmentów. Weźmy dla przykładu vine-merchant
[handlarza winem], który wkłada do interesu 20 000 f.szt.,
z czego corocznie przetrzymuje w piwnicy [wino wartości]
12 000 f.szt., a 8000 sprzedaje za 10 000 f.szt.; zatrudnia
mało ludzi i otrzymuje 10% zysku. A cóż dopiero bankier!}.
„Czyż rzeczywisty interes narodu nie przedstawia się podobnie?
Jeśli przypuścimy, że rzeczywisty dochód netto narodu, Jego renta
i zysk pozostają bez zmiany, to bez znaczenia Jest, czy naród składa
się z dziesięciu, czy dwunastu milionów mieszkańców. Możność utrzy­
mania floty i armii oraz wszelkich odmian ipracy nieprodukcyjnej”
(passus ten wskazuje m.in., że Ricardo podzielał pogląd
A. Smitha na productive and unproductive labour, aczkolwiek
nie podzielał już jego opartej na złudzeniach czułości w sto­
sunku do productive labourer)
„musi być proporcjonalna do dochodu netto narodu, nie zaś do jego
dochodu brutto. Gdyby pięć milionów osób mogło wytworzyć tyle
żywności i odzieży, ile potrzeba dla dziesięciu milionów, to żywność
i odzież dla pięciu milionów stanowiłyby dochód netto. Czy przynio-
240
2 eorie prący produkcyjnej t nieprodukcyjnej
sloby to jakąś korzyść krajowi, gdyby do wytworzenia tego samego
dochodu netto potrzeba było siedmiu milioriów osób, to znaczy gdyby
zatrudniono siedem milionów osób w produkcji żywności i odzieży wy­
starczającej dla dwunastu milionów? Dochód netto stanowiłyby nadal
żywność i odzież dla pięciu milionów. Zatrudnienie większej liczby
osób nie umożliwiłoby nam powiększenia naszej armii i marynarki
nawet o jednego człowieka ani też zapłacenia nawet jednej dodatkowej
gwinei podatków” [wyd. polsk., str. 405, 406].
Kraj jest [tym] bogatszy, im mniej liczna jest jego ludność
produkcyjna w stosunku do produktu całkowitego; czyli cał­
kiem tak jak u pojedynczego kapitalisty: im mniej pracy po­
trzeba mu, by wytworzyć tę samą surplus, tant mieux [tym
lepiej] dla niego. Kraj tym jest bogatszy, im mniej liczna jest
jego ludność produkcyjna w stosunku do nieprodukcyjnej,
przy tej samej ilości produktów. Stosunkowo mała bowiem
liczebność ludności produkcyjnej w inny tylko sposób wyraża
stosunkowo wysoki stopień wydajności pracy.
Z jednej strony, kapitał wykazuje tendencję do redukowa­
nia ad minimum czasu pracy niezbędnego do wytwarzania
towarów, a zatem do redukowania ad minimum również
liczby ludności produkcyjnej w stosunku do masy produktu.
Z drugiej strony, przeciwnie, [kapitalistyczny sposób pro­
dukcji] wykazuje tendencję do akumulacji, do przekształcania
zysku w kapitał, do przywłaszczania sobie możliwie naj­
większej ilości cudzej pracy. Stara się obniżyć stopę pracy
niezbędnej, lecz przy danej stopie zatrudniać jak największą
ilość pracy produkcyjnej. Stosunek [ilości] produktów do
ludności jest przy tym obojętny. Zboże i cotton [bawełnę]
można wymieniać na wino, diamenty etc. ||378 (, można też
zatrudniać robotników w pracy produkcyjnej, która bezpo­
średnio nie dodaje nic do (przeznaczonych do spożycia) pro­
duktów (budowa kolei żelaznej etc.).
Gdyby w następstwie jakiegoś wynalazku kapitalista mógł
w swoje przedsiębiorstwo włożyć tylko 10 000 f.szt. zamiast
20 000 jak uprzednio, ponieważ 10 000 by teraz wystarczało,
i gdyby 10 000 przyniosło mu 2 0 % zamiast 10% , czyli tyle,
ile dawniej 20 000 - nie byłoby to w żadnym razie dla niego
podstawą do wydatkowania 10 000 f.szt. jako dochodu, za16 - Marke, Engels - D zieła t. 26
241
Rozdział czwarty
miast, tak jak poprzednio, jako kapitału. (O bezpośrednim
przekształcaniu kapitału w dochód może być właściwie mowa
tylko przy pożyczkach państwowych). Ulokowałby je gdzie
indziej, a prócz tego skapitalizowałby jeszcze jakąś część swe­
go zysku.
U ekonomistów (zaliczając tu częściowo i Ricarda) widzimy
tę samą antynomię, która występuje w rzeczywistości. Maszy­
ny wypierają pracę i powiększają revenue net (zawsze po­
większają to w szczególności, co Ricardo nazywa tutaj revenue
net: masę produktów, w postaci których zostaje skonsumo­
wany dochód); zmniejszają liczbę robotników i zwiększają
ilość produktów (które teraz częściowo zostaną spożyte przez
pracowników nieprodukcyjnych, a częściowo wymienione poza
granicami kraju etc.). To miałby więc być ten pożądany stan
rzeczy. Ale nie. Wszak trzeba ponadto udowodnić, że maszy­
ny nie pozbawiają robotników chleba. A jak tego dowieść?
Tak, że po pewnym wstrząsie (któremu bezpośrednio poszko­
dowana grupa ludności nie może prawdopodobnie stawić
żadnego oporu) maszyny zatrudnią znowu więcej ludzi, niż
było czynnych przed ich wprowadzeniem, na skutek czego
masa „pracowników produkcyjnych” znów się powiększy
i stara dysproporcja ponownie dojdzie do głosu.
Taki też jest istotnie bieg rzeczy. I w ten sposób, mimo
rosnącej wydajności pracy, mogłaby ludność robotnicza stale
wzrastać, wprawdzie nie w stosunku do produktu, który
rośnie wraz z nią i szybciej od niej, lecz w stosunku [do całej
ludności], jeśli np. następuje jednocześnie koncentracja kapi­
tału i dotychczasowi członkowie klas produkcyjnych zostają
strąceni do szeregów proletariatu. Nieznaczna część tego
ostatniego awansuje do klasy średniej. Nieprodukcyjne klasy
troszczą się jednak o to, by nie za wiele środków przypadało
tam do spożycia. Stałe ponowne przekształcanie zysku w kapi­
tał odtwarza wciąż ten sam ruch okrężny na szerszej pod­
stawie.
A że Ricardo niepokoi się o akumulację jeszcze bardziej
niż o net profit, wielbi go [net profit] więc z całą żarliwością
jako środek akumulacji. Stąd sprzeczne słowa raz upomnienia,
raz pociechy pod adresem robotników. To oni są najbardziej
241
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
zainteresowani w akumulacji kapitału, gdyż od tego zależy
popyt na nich. Gdy wzrasta popyt, wzrasta również cena
pracy. Sami więc powinni życzyć sobie obniżki płacy roboczej,
by odebrana im surplus, przefiltrowana znów przez kapitał,
przypadła im w zamian za nową pracę i podniosła ich płacę
roboczą. Jednakże podwyżka płacy roboczej jest szkodliwa,
gdyż hamuje akumulację. Z jednej strony, robotnicy nie po­
winni płodzić dzieci, bo wtedy zmniejszy się dopływ pracy
i wzrośnie jej cena. Lecz wzrost ceny pracy zmniejsza stopę
akumulacji, zmniejsza więc popyt na robotników i obniża
cenę pracy. Jeszcze szybciej niż dopływ pracy zmniejsza się
kapitał. Jeśli natomiast robotnicy płodzą dzieci, to zwiększają
dopływ pracy, obniżają jej cenę, w wyniku czego rośnie stopa
zysku, a wraz z nią akumulacja kapitału. Tak więc ludność
robotnicza powinna kroczyć pari passu [równym krokiem]
z akumulacją kapitału, tzn. powinno jej być dokładnie tyle,
ile potrzebuje kapitalista - co też zresztą dzieje się w rzeczy­
wistości.
Pan Ganilh nie jest całkowicie konsekwentny w swej admi­
racji dla produit net. Cytuje on Saya:
„Żadną miarą nie wątpię [...], że praca niewolnika przynosi większą
nadwyżkę produktów nad spożyciem niż praca człowieka wolnego...
Praca niewolnika nie ma innych granic poza możliwościami fizy­
cznymi... Niewolnik” (i tak samo wolny robotnik) „pracuje dla nieogra­
niczonej potrzeby: chciwości s w e g o p a n a " (Say, wyd. 1, str. 215, 216).
II3791 W związku z tym Ganilh zauważa:
„Wolny robotnik nie może wydawać więcej i produkować mniej od
niewolnika... Wszelki wydatek zakłada odpowiedni ekwiwalent wy­
produkowany dla jego pokrycia. Jeżeli wolny robotnik wydaje więcej
niż niewolnik, to jego produkty muszą mieć większe znaczenie niż
produkty pracy niewolnika..." (Ganilh, t. I, str. 234).
Jak gdyby wielkość płacy zależała tylko od wydajności
robotnika, a nie, przy danej wydajności, od podziału pro­
duktu między ouvrier [robotnika] i małtre [przedsiębiorcę],
„W iem” , ciągnie, „że można z pewną dozą
iż
słuszność
i powiedzieć,
oszczędności, których przedsiębiorca dokonuje na w y d a t k a c h n a ro-
243
Rozdział czwarty
botm ka" (tu więc jednak economies sur le salake de l’esdave [oszczędności na płacy niewolnika]), „służą do powiększenia jego osobi­
stych wydatków itd. ...Lecz dla bogactwa powszechnego korzystniejszy
jest dobrobyt we wszystkich klasach społeczeństwa niż nadmierne bo­
gactwo niewielkiej liczby jednostek” (str. 234, 235).
Jak to pogodzić z produit net? Zresztą pan G[anilh] wy­
cofuje natychmiast swoje liberalne tyrady (tamże, str. 236,
237). Opowiada się za niewolnictwem Murzynów w koloniach.
Jest tylko tak liberalny, iż nie domaga się ponownego wpro­
wadzenia niewolnictwa w Europie, rozumiejąc, że wolni ro­
botnicy są tutaj niewolnikami i egzystują jedynie po to, by
wytwarzać produit net dla kapitalistów, obszarników i ich
retainers [sług].
„Zaprzecza on” (Quesnay) „zdecydowanie temu, iżby oszczędności
klas opłacanych posiadały moc zwiększania ikapitałów; jako przyczynę
podaje, że klasy te nie powinny mieć żadnych możliwości oszczędza­
nia, a gdyby miały pewną nadwyżkę, to mogłaby ona pochodzić tylko
z błędu lub nieporządku w gospodarce społecznej” (tamże, str. 274).
N a dowód
z Quesnaya:
czego przytacza Ganilh
następujący passus
„Jeżeli klasa jałowa będzie oszczędzać, by zwiększyć -stan swej go­
tówki..., w tym samym stosunku zmniejszą się jej praca i dochody
i zostanie doprowadzona do upadku” („Physiocratie” , str. 321).
O sioł! Nie rozumie Quesnaya.
Pan Ganilh wieńczy swoje wywody następującym zdaniem:
„Im są one” (les salaires [place]) „większe, tym mniejszy jest do­
chód społeczeństwa” (socićte [społeczeństwo] spoczywa aa. nich [na
klasie robotniczej], lecz oni stoją poza socićte) „i cały kunszt rzą­
dzenia powinien sprowadzać się do tego, by redukować masę [płacy
roboczej]” (tamże, str. 24, t. II)... ,,Zadanie... godne wieku oświe­
conego, w którym ży]emy” (t. II, str. 24).
W związku z pracą produkcyjną i nieprodukcyjną należy
jeszcze teraz omówić pokrótce Lauderdale’a (płaskie dowcipy
244
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
Broughama można będzie wtedy pominąć),
Tocqueville’a, Stor cha, Seniora i Rossiego.
(Ferriera?),
[10.] Wymiana dochodu i kapitału
[iOdtworzenie całkowitej masy produktu rocznego przy
reprodukcji prostej: a) wymiana dochodu na dochód; b) wy­
miana dochodu na kapitał; c) wymiana kapitału na kapitatj
{Trzeba rozróżnić: 1. Tę część dochodu, która przekształca
się w nowy kapitał; a więc tę część zysku, którą się ponownie
kapitalizuje. Pomijamy ją tutaj całkowicie. Należy to do roz­
działu o akumulacji. 2. Dochód, który się wymienia na kapitał
zużyty w produkcji; tak że na skutek tej wymiany nie powstaje
nowy kapitał, lecz jedynie odtwarza się kapitał stary, słowem,
stary kapitał zostaje zachowany. Tę część dochodu, która się
przekształca w nowy kapitał, możemy zatem dla celów niniej­
szego badania uznać za równą zeru i rozpatrywać sprawę tak,
jak gdyby cały dochód pokrywał albo dochód, albo zużyty
kapitał.
Całkowita masa rocznego produktu dzieli się przeto na dwie
części: jedną część spożywa się jako dochód, druga część od­
twarza in natura zużyty capital constant.
Dochód wymienia się na dochód, gdy np. producenci płótna
Z tej części swego produktu, [tj.] płótna, która stanowi ich
zyski i płace robocze, [tj.] ich dochód, wymieniają pewną
część na zboże, stanowiące część Zysków i ||380| płacy robo­
czej rolnika. Jest to więc wymiana płótna na zboże, [wymia­
na] towarów, z których każdy wchodzi w skład indywidualnej
konsumpcji, wymiana dochodu w postaci płótna na dochód
w postaci zboża. Z tym nie ma żadnej trudności. Jeśli arty­
kuły nadające się do spożycia wyprodukowano w proporcjach
odpowiadających potrzebom, jeśli więc również proporcjo­
nalnie podzielono odpowiednie masy pracy społecznej
niezbędne do ich wytworzenia {co oczywiście nigdy nie na­
stępuje z pełną ścisłością; ustawicznie zdarzają się odchylenia,
dysproporcje, które jako takie się wyrównują, ale w ten spo­
sób, że ciągły ruch wyrównawczy sam zakłada stałą dyspro­
245
Rozdział czwarty
porcję}, to dochód np. w postaci płótna istnieje ściśle w tej
ilości, w jakiej płótno jako przedmiot spożycia jest potrzebne,
czyli w jakiej może być odtworzone przez przedmioty spoży­
cia innych producentów. To, co producent płótna spożywa
w postaci zboża etc., rolnik itd. spożywa w postaci płótna.
T a część produktu reprezentującego dochód wytwórcy płótna,
którą wymienia się na inne towary (przedmioty spożycia),
zostaje w drodze wymiany przyjęta przez producentów tych
innych towarów jako artykuł spożycia. To, co producent
płótna spożywa w postaci innych produktów, inni spożywają
w postaci jego produktu.
Nawiasem mówiąc: okoliczność, że na wytworzenie pro­
duktu nie zużywa się więcej czasu pracy, niż to jest społecznie
niezbędne - tzn. nie więcej czasu, niż wymaga tego przeciętnie
produkcja danego towaru - jest wynikiem produkcji kapi­
talistycznej, która ciągle obniża nawet minimum niezbędnego
czasu pracy. Lecz aby tego dopiąć, musi ona produkować na
coraz większą skalę.
Jeśli koszt jednego łokcia płótna wynosi tylko jedną go­
dzinę, a godzina ta stanowi niezbędny czas pracy, który spo­
łeczeństwo musi zużyć dla zaspokojenia swego zapotrzebowania
na jeden łokieć płótna, to nie wynika z tego bynajmniej, że
jeśli wyprodukowano 12 min łokci, a więc zużyto 12 milionów
godzin pracy, czyli, co na jedno wychodzi, jeden milion dni
roboczych, i zatrudniono jeden milion robotników jako tkaczy
płótna, to dla społeczeństwa „niezbędne” było zużycie takiej
właśnie części jego czasu pracy na tkanie płótna. Jeśli dany
jest niezbędny czas pracy, jeśli więc dana jest ilość płótna,
jaką można wyprodukować w ciągu jednego dnia, to powstaje
pytanie, ile takich dni należy zużyć na produkcję płótna. Czas
pracy zużyty na wytworzenie sumy określonych produktów
w ciągu np. roku równa się określonej ilości tej wartości
użytkowej, np. jednemu łokciowi płótna (niechaj to = jedne­
mu dniowi roboczemu), pomnożonej przez liczbę zużytych
w ogóle dni roboczych. Całkowita ilość czasu pracy, zużyta
w określonej gałęzi produkcji, mogła być większa lub mniejsza
od właściwego udziału, jaki powinna mieć w całkowitym, będą­
cym do dyspozycji społeczeństwa czasie pracy, chociaż każda
246
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
część produktu zawiera tylko czas pracy niezbędny do jej
wytworzenia, czyli że każda część zużytego czasu pracy była
niezbędna do wytworzenia odpowiadającej jej części produktu
całkowitego.
Z tego punktu widzenia niezbędny czas pracy nabiera inne­
go sensu. Powstaje pytanie, w jakich ilościach niezbędny czas
pracy sam dzieli się na poszczególne sfery produkcji. Konku­
rencja reguluje stale ten podział, tak samo zresztą jak stale
go narusza. Jeśli w jakiejś gałęzi zużyto za wiele społecznego
czasu pracy, to może zań zostać wypłacony tylko taki ekwi­
walent, jak gdyby zużyto odpowiednią ilość. Produkt całko­
wity - tzn. wartość produktu całkowitego - nie równa się
wówczas zawartemu w nim czasowi pracy, lecz = temu
czasowi pracy, który by proporcjonalnie został zużyty, gdyby
produkt całkowity [danej gałęzi] był proporcjonalny do pro­
dukcji innych sfer. Cena całkowitego produktu [danej sfery]
spada poniżej jego wartości o tyle, o ile spada cena każdej
odpowiedniej jego części. Jeśli wyprodukowano 6000 łokci
płótna zamiast 4000 i jeśli wartość tych 6000 łokci wynosi
12 000 szyi., to sprzeda się je za 8000 szyi. Cena każdego
łokcia wyniesie l ' /з szyi. zamiast 2 - Уз poniżej jego war­
tości. Jest to więc to samo, jak gdyby na produkcję jednego
łokcia zużyto o */3 za dużo czasu pracy. Gdy przyjmiemy, że
towar ma określoną wartość użytkową, spadek jego ceny po­
niżej wartości wskazuje na to, że chociaż na każdą część pro­
duktu wydatkowano tylko społecznie niezbędny czas pra­
cy {przy założeniu, że warunki produkcji pozostają bez zmian},
to jednak na całą tę gałąź zużyto nadmierną, więcej niż
niezbędną, całkowitą masę pracy społecznej.
Coś zupełnie innego stanowi spadek względnej wartości
towaru na skutek zmienionych ||381| warunków produkcji;
dana sztuka płótna, znajdująca się na rynku, kosztowa­
ła 2 szyi., = np. jednemu dniowi roboczemu. Wszelako teraz
może być dowolnego dnia odtworzona za 1 szyi. Ponieważ
wartość określona jest przez społecznie niezbędny czas pracy,
nie zaś przez czas pracy potrzebny poszczególnemu producen­
towi, to dzień, którego potrzebuje producent na wytworzenie
jednego łokcia, = tylko połowie dnia określonego społecznie.
247
Rozdział czwarty
Spadek ceny łokcia jego [płótna] z 2 szył. do 1 szyi., a więc
spadek ceny poniżej tej wartości, którą go jeden łokieć
kosztował, wskazuje tylko na zmianę warunków produkcji,
tzn. na zmianę [ilości] niezbędnego czasu pracy. Jeśliby,
z drugiej strony, koszty produkcji płótna pozostały nie zmie­
nione, a wzrosły koszty produkcji wszystkich innych artykułów
z wyjątkiem złota, słowem, materiału pieniądza, lub tylko
koszty produkcji określonych artykułów, np. pszenicy, miedzi
etc., słowem, artykułów nie wchodzących w skład płótna,
to 1 łokieć płótna byłby jak dawniej = 2 szyi. Nie spadłaby
jego cena, lecz spadłaby jego wartość względna wyrażona
w pszenicy, miedzi itd.
Co się tyczy tej części dochodu danej gałęzi produkcji
(wytwarzającej towary nadające się do spożycia), którą się
spożywa w postaci dochodu innej gałęzi produkcji, należy
stwierdzić, że popyt równa się tutaj jej własnej podaży (o ile
produkcja jest proporcjonalna). Wychodzi na to samo, jak
gdyby każda [z tych gałęzi produkcji] sama spożywała tę
część swego dochodu. Mamy tu tylko formalną metamorfozę
towaru: T -P -T '. Płótno-pieniądz-pszenica.
Oba towary, które się wzajemnie wymieniają, stanowią tu
tylko część pracy nowo dodanej w ciągu roku. Ale po pierw­
sze, jasne jest, że wymiana ta - w której ramach każdy z obu
producentów część swego produktu, stanowiącą jego dochód,
spożywa w postaci towaru drugiego producenta - odbywa się
tylko w gałęziach produkcji wytwarzających artykuły będące
przedmiotem spożycia, artykuły wchodzące bezpośrednio
w skład konsumpcji indywidualnej, a więc tam, gdzie dochód
może być wydatkowany jako dochód. Po drugie, jasne jest
również, że tylko dla tej części wymiany produktów prawdzi­
we jest twierdzenie, iż podaż ze strony producenta = popy­
towi na inne produkty, które producent ten chciałby konsu­
mować. Tu idzie rzeczywiście tylko o prostą wymianę towa­
rów. Zamiast samemu wytwarzać środki utrzymania dla siebie,
produkuje się środki utrzymania dla drugiego producenta,
który ze swej strony produkuje je dla pierwszego. Nie wystę­
puje tu żaden stosunek [wymienny] między dochodem a kapi­
248
Teorie pracy produkcyjnej ł nieprodukcyjnej
tałem. Dochód w postaci jednych artykułów nadających się
do spożycia zostaje wymieniony na dochód w postaci innych
artykułów nadających się do spożycia, a więc w istocie zacho­
dzi wymiana artykułów spożycia na artykuły spożycia. O pro­
cesie wymiany nie stanowi fakt, że oba te towary reprezen­
tują dochód, lecz fakt, że oba są artykułami nadającymi się
do spożycia. Ta okoliczność, że pod względem formy są one
dochodem, nie ma tu żadnego znaczenia. Co prawda, przeja­
wia się ona w wartości użytkowej wymienianych towarów,
w tym, że oba wchodzą w skład konsumpcji indywidualnej,
co jednak z kolei oznacza tylko to, że pewna część produktów
nadających się do spożycia zostaje wymieniona na inną część
produktów nadających się do spożycia.
Forma dochodu może zyskać znaczenie i uwydatnić się
tylko tam, gdzie wobec niej staje forma kapitału. Lecz nawet
i w tym przypadku błędne jest to, co twierdzą Say [771 i inni
wulgarni ekonomiści: że mianowicie jeśli A nie może sprzedać
swego płótna - i.e. tej części swego płótna, którą chce sam
spożyć jako dochód - lub może je sprzedać tylko poniżej
jego ceny, to dzieje się tak, ponieważ В, С etc. wyproduko­
wali za mało pszenicy, mięsa itd. Być może, iż wyprodukowali
tego wszystkiego za mało. Ale jest również możliwe, że stało
się tak, ponieważ A wyprodukował za dużo płótna. Jeśli bo­
wiem nawet założymy, że В, С etc. mają dostatecznie dużo
pszenicy etc., by kupić od A całą ilość płótna, to mimo to nie
nabędą wszystkiego, gdyż mogą skonsumować tylko określoną
ilość płótna. Czyli że może się tak również stać dlatego, że
A wyprodukował więcej płótna, niż wynosi ta część dochodu,
którą można w ogóle wydatkować na odzież, a zatem więcej
w liczbach bezwzględnych, gdyż każdy może w formie do­
chodu wydatkować tylko określoną ilość swego produktu,
A zaś w produkcji płótna zakłada dochód większy od tego,
który w ogóle istnieje. Lecz tam, gdzie idzie tylko o wymianę
dochodu na dochód, śmieszne jest przypuszczać, że nie wartość
użytkowa produktu, lecz ilość tej wartości użytkowej jest
przedmiotem pożądania, a więc znów zapominać o tym, że
w ramach tej wymiany idzie tylko o zaspokojenie potrzeb,
a nie o ilość, jak przy wartości wymiennej.
249
Rozdziel czwarty
Jednakże każdy woli dużą ilość danego artykułu niż małą.
Jeśli to [spostrzeżenie] ma usunąć trudności, to ||382| staje
się absolutnie niezrozumiałe, dlaczego producent płótna - za­
miast wymieniać swoje płótno na inne artykuły konsumpcyjne
i gromadzić je en masse - nie ucieka się do procesu prostszego
i nie spożywa części swego dochodu w postaci nadwyżki
płótna. Dlaczego przekształca w ogóle swój dochód z formy
płótna w inne formy? Dlatego, że oprócz zapotrzebowania
na płótno ma jeszcze inne potrzeby do zaspokojenia. Dlaczego
sam konsumuje tylko określoną ilość płótna? Dlatego, że tylko
określona część płótna ma dla niego wartość użytkową. Ale
to samo odnosi się również do В, С etc. Jeśli В sprzedaje
wino, С książki, a D lustra, to każdy z nich woli być może
spożyć nadwyżkę swego dochodu w postaci własnego pro­
duktu, wina, książek, luster, niż płótna. Nie można więc D o ­
wiedzieć, że jeśli A nie zdoła swego składającego się z płótna
dochodu przekształcić w całości w wino, książki, lustra (bądź
nie może go przekształcić zgodnie z jego wartością), to znaczy
to bezwzględnie, że wyprodukowano za mało wina, książek,
luster. A jeszcze bardziej śmiechu warte jest, gdy wymianę
dochodu na dochód - tę jedną tylko część wymiany towaro­
wej - bierze się za całą wymianę towarową.
Tak więc rozdysponowaliśmy już jedną część produktu.
Część produktów nadających się do spożycia przechodzi z rąk
do rąk między samymi wytwórcami. Każdy z nich spożywa
część swego dochodu (zysku i płacy roboczej) w postaci nada­
jącego się do spożycia produktu drugiego producenta zamiast
w postaci swego własnego produktu, a może to uczynić tylko
wtedy, gdy ten drugi również spożyje cudzy produkt nadający
się do spożycia zamiast swego własnego. Jest to tak, jak gdyby
każdy z nich sam spożył tę część swego przeznaczonego do
spożycia produktu, która stanowi jego własny dochód.
Jeśli jednak idzie o całą resztę produktów, to tutaj wchodzą
w grę bardziej skomplikowane stosunki, i tutaj dopiero wy­
mieniane towary stają wobec siebie jako dochód i kapitał,
a zatem nie tylko jako dochód.
Przede wszystkim należy wprowadzić pewne rozróżnienie.
We wszystkich gałęziach produkcji część produktu całkowitego
250
Teorie pracy produkcyjnej г nieprodukcyjnej
stanowi dochód, [tj.] pracę dodaną (w ciągu roku), zysk i płacę roboczą. {Renta, procent [od kapitału] etc. to części zysku;
dochód każdego zafajdanego urzędniczyny to część zysku
i płacy roboczej; dochód innych pracowników nieprodukcyj­
nych jest tą częścią zysku i płacy roboczej, którą nabywają
oni za swą nieprodukcyjną pracę, nie pomnaża więc produktu
istniejącego w postaci zysku i płacy, lecz tylko określa, ile
z niego spożyją [pracownicy nieprodukcyjni], a ile sami
robotnicy i kapitaliści}. Jednakże tylko w niektórych sferach
produkcji część produktu stanowiąca dochód może wejść bez­
pośrednio in natura w skład dochodu, czyli zgodnie ze swą
wartością użytkową zostać skonsumowana jako dochód. Żaden
produkt będący wyłącznie środkiem produkcji nie może być
jako dochód spożyty in natura, w formie bezpośredniej; spo­
żyta może być tylko jego wartość. Musi zaś ona być spożyta
w tych gałęziach produkcji, które wytwarzają artykuły bez­
pośrednio nadające się do spożycia. Część środków produkcji
może być takimi czy innymi środkami bezpośredniej konsump­
cji, zależnie od zastosowania, jak koń, wóz itd. Część środków
konsumpcji bezpośredniej może być środkami produkcji, jak
żyto dla gorzelni, pszenica na zasiew itd. Prawie wszystkie
środki konsumpcji mogą ponownie wchodzić do procesu pro­
dukcji jako odpadki konsumpcji, np. zużyte i na pół zgniłe
szmaty lniane do fabrykacji papieru. Wszelako nikt nie pro­
dukuje płótna po to, by z niego robić szmaty na surowiec do
produkcji papieru. Postać tę przybiera płótno dopiero wtedy,
gdy jako produkt tkactwa weszło już do konsumpcji. Dopiero
jako odpadki tej konsumpcji, jako pozostałość i produkt pro­
cesu spożycia może z powrotem wejść do innej sfery produkcji
w charakterze środka produkcji. Tak więc ten case [przypa­
dek] nie odnosi się do przedmiotu niniejszych rozważań.
Istnieją zatem takie produkty, z których sami producenci
mogą odpowiednią część, stanowiącą dochód, spożyć tylko
według jej wartości, a nie jako wartość użytkową (na skutek
czego wytwórcy, ażeby skonsumować tę część, np. swych ma­
szyn, która reprezentuje płacę roboczą i zysk, muszą ją sprze­
dać, [gdyż] pod postacią maszyn nie nadaje się ona do bez­
pośredniego zaspokojenia żadnej indywidualnej potrzeby).
251
Rozdział czwarty
Produktów tych nie mogą spożyć również wytwórcy innych
produktów, nie mogą one wejść w skład ich indywidualnej
konsumpcji, nie mogą zatem należeć do liczby tych pro­
duktów, na które producenci wydatkują swój dochód, gdyż
jest to sprzeczne z wartością użytkową tych towarów, ich
wartość użytkowa wyklucza bowiem z natury rzeczy kon­
sumpcję indywidualną. Producenci tych nie nadających się do
spożycia produktów mogą więc spożywać tylko ich wartość
wymienną, tzn. muszą je uprzednio przekształcić w pieniądze,
aby te pieniądze z powrotem przekształcić w towary nadające
się do spożycia. Lecz komu mają ||383| je sprzedać? Wytwór­
com innych produktów nie nadających się do indywidual­
nego spożycia? Wówczas otrzymają tylko jeden nie nadający
się do spożycia produkt zamiast innego. A przecież zało­
żyliśmy, że ta część produktów stanowi ich dochód; że sprze­
dają je, by móc spożyć ich wartość w postaci produktów na­
dających się do spożycia. Mogą je więc sprzedać tylko wytwór­
com produktów nadających się do indywidualnego spożycia.
Ta część wymiany towarowej stanowi wymianę kapitału
jednego [producenta] na dochód drugiego, czy też wymianę
dochodu jednego na kapitał drugiego. Tylko część całkowitego
produktu wytwórcy przedmiotów spożycia stanowi dochód;
druga część stanowi kapitał stały. Producent nie może jej ani
sam spożyć, ani wymienić na nadające się do spożycia pro­
dukty innych producentów. Ani nie może spożyć wartości
użytkowej tej części produktu in natura, ani nie może spożyć
jej wartości, wymieniając ją na inne zdatne do spożycia pro­
dukty. Natomiast musi przekształcić ten produkt z powrotem
w składniki naturalne swego capital constant. Tę część swego
produktu musi skonsumować w sposób przemysłowy, tzn. użyć
jako środka produkcji. Jednakże produkt jego zgodnie ze swą
wartością użytkową może wejść tylko w skład konsumpcji
indywidualnej; producent nie może go przeto in natura
przekształcić ponownie w elementy niezbędne do jego pro­
dukcji. Wartość użytkowa tego produktu wyklucza konsumpcję
przemysłową. Może on więc tylko na sposób przemysłowy skon­
sumować jego wartość, [sprzedając] go wytwórcom innych
elementów niezbędnych do wytworzenia tego produktu. Tej
252
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
części swego produktu ani nie może spożyć in natura, ani nie
może spożyć jej wartości przez wymianę na inne produkty
nadające się do spożycia indywidualnego. T a część jego pro­
duktu tak samo nie może być składnikiem jego własnego do­
chodu, jak nie może być odtworzona z dochodu producentów
innych produktów nadających się do indywidualnego spoży­
cia; byłoby to możliwe jedynie wówczas, gdyby wymienił swój
produkt na ich produkt, czyli gdyby spożył wartość swego
produktu, co [na mocy założenia] nie może nastąpić. Ponie­
waż jednak ta część jego produktu - podobnie jak i tamta,
którą spożywa jako dochód - nadaje się zgodnie ze swą war­
tością użytkową do spożycia tylko jako dochód, musi wejść
w skład konsumpcji indywidualnej [i] nie może odtworzyć
kapitału stałego, przeto musi wejść w skład dochodu wytwór­
ców takich produktów, które nie są przedmiotami spożycia,
musi zostać wymieniona na tę część ich produktów, której
wartość mogą spożyć, czyli która stanowi ich dochód.
Rozpatrzmy tę wymianę z punktu widzenia każdej ze stron
wymieniających. D la A jako wytwórcy produktu będącego
przedmiotem spożycia wymiana ta stanowi przekształcenie
kapitału w kapitał. Przekształca on tę część swego produktu
całkowitego, która się równa wartości kapitału stałego za­
wartego w tym produkcie, z powrotem w taką formę natu­
ralną, w której może ona funkcjonować jako kapitał stały.
Zarówno przed wymianą, jak i po niej przedstawia ta część
produktu pod względem wartości tylko kapitał stały. N a­
tomiast dla B, jako wytwórcy produktów nie nadających się
do [bezpośredniego] spożycia, wymiana ta stanowi tylko
przekształcenie dochodu z jednej postaci w drugą. Przekształca
on część swego produktu całkowitego, stanowiącą jego do­
chód, a więc równą tej części jego produktu całkowitego,
która reprezentuje pracę nowo dodaną, czyli jego własną (ka­
pitał i robotnicy), w taką formę naturalną, w której dopiero
może skonsumować tę część produktu jako dochód. Zarówno
przed wymianą, jak i po niej przedstawia [ta część produktu]
pod względem wartości tylko jego dochód.
Jeśli rozpatrywać ten stosunek z obu stron [równocześnie],
to A wymienia swój kapitał stały na dochód В, а В swój
253
Rozdział czwarty
dochód na kapitał stały A. Dochód В odtwarza kapitał sta­
ły A, zaś kapitał stały A odtwarza dochód B.
W samym procesie wymiany {niezależnie od celów, jakie
mają na oku strony wymieniające} stają naprzeciw siebie tylko
towary - i odbywa się tylko prosta wymiana towarów - które
odnoszą się do siebie tylko jako towary i dla których określe­
nia „kapitał” i „dochód” są obojętne. Jedynie różna wartość
użytkowa tych towarów wskazuje, że jedne służą wyłącznie
do konsumpcji przemysłowej, drugie zaś tylko do konsumpcji
indywidualnej, w skład której mogą wchodzić. Różne sposoby
zastosowania rozmaitych wartości użytkowych różnych towarów
należą jednak do zakresu konsumpcji i nie dotyczą procesu
ich wymiany jako towarów. Całkiem inaczej ma się sprawa
wtedy, gdy kapitał kapitalisty przekształca się w płacę robo­
czą, a praca w kapitał. Tutaj towary stają naprzeciw siebie
nie jako zwykłe towary, lecz kapitał występuje jako kapitał.
W dopiero co rozpatrzonej wymianie sprzedawca i nabywca
stają naprzeciw siebie tylko jako sprzedawca i nabywca, tylko
jako zwyczajni posiadacze towarów.
Dalej - jest rzeczą jasną, że wszelki produkt przeznaczony
wyłącznie do spożycia indywidualnego, czyli wszelki produkt
wchodzący w skład konsumpcji indywidualnej, o ile wchodzi
w jej skład, może być wymieniony tylko na dochód. Określe­
nie, że nie może być skonsumowany przemysłowo, znaczy
właśnie, że może być spożyty tylko jako dochód, i.e. tylko
indywidualnie. {Jak wyżej wspomniano, abstrahujemy tu od
przekształcenia zysku w kapitał}.
Niech A będzie producentem produktu nadającego się tylko
do indywidualnego spożycia i niech w jego produkcie całko­
witym 1 /3 stanowi dochód, а 2/з kapitał stały. Według zało­
żenia spożywa on tę */з sam, niezależnie od tego, czy ||384| ro­
bi to in natura w całości lub w części, czy też nawet zupełnie
tego nie robi, a spożywa jej wartość w postaci innych arty­
kułów konsumpcyjnych; wówczas producenci tych artykułów
konsumpcyjnych spożywają swój własny dochód w postaci
produktu A. Zatem część przedmiotów spożycia, stanowiącą
dochód wytwórców tych przedmiotów, spożywają oni sami
albo bezpośrednio, albo pośrednio, wymieniając między sobą
254
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
produkty, które mają spożyć. Ta część stanowi przeto wymia­
ną dochodu na dochód. Zachodzi tu to samo, jak gdyby
A reprezentował wytwórców wszystkich produktów przezna­
czonych do spożycia. 7з całkowitej masy [tych produktów], tę
część, która stanowi jego dochód, spożywa on sam. Część ta
odpowiada jednak ściśle tej ilości pracy, którą kategoria A do­
dała w ciągu roku do swego kapitału stałego, a ilość ta równa
się całkowitej sumie płac roboczych i zysków, wytworzonych
w ciągu roku przez kategorię A.
Pozostałe % produktu całkowitego kategorii A równają się
wartości kapitału stałego, muszą więc być odtworzone przez
produkt rocznej pracy kategorii B, dostarczającej do procesu
wytwarzania, w charakterze środków produkcji, produktów
nie nadających się do spożycia i wchodzących tylko w skład
konsumpcji przemysłowej. Ponieważ jednak owe 2/з produktu
całkowitego muszą wejść w skład konsumpcji indywidualnej
tak samo, jak poprzednia ’/з. przeto zostają wymienione przez
producentów kategorii В w zamian za tę część ich produktu,
która stanowi ich dochód. Tak więc kategoria A wymieniła
stałą część swego produktu całkowitego na [produkty mające]
pierwotną formę naturalną [tej części stałej], przekształciła
ją w nowo dostarczone produkty kategorii B, natomiast kate­
goria В zapłaciła wyłącznie tą częścią swego produktu, która
stanowi jej dochód, ale którą sama może spożyć tylko w po­
staci produktów A. Zapłaciła więc w istocie swoją nowo do­
daną pracą, zawartą całkowicie w tej części produktu B, którą
wymieniono na pozostałe 2/з produktu A. Produkt całkowi­
ty A zostaje więc wymieniony na dochód, czyli wchodzi całko­
wicie w skład konsumpcji indywidualnej. Z drugiej strony
(gdyż w myśl założenia przekształcenie dochodu w kapitał nie
jest tu przedmiotem rozważań; zakładamy, że jest ono równe
zeru) całkowity dochód społeczeństwa zostaje również wydany
na produkt A, gdyż producenci A spożywają swój dochód
w postaci A i tak samo czynią producenci kategorii B. Inne
zaś kategorie poza tymi nie istnieją.
Produkt A zostaje w całości spożyty, chociaż jego 2/з zawie­
rają capital constant, którego nie mogą spożyć producenci A,
lecz który trzeba z powrotem przekształcić w niezbędne do je­
255
Rozdział czwarty
go produkcji elementy w ich formie naturalnej. Produkt całko­
wity A równa się całkowitemu dochodowi społeczeństwa.
Wszelako całkowity dochód społeczeństwa stanowi sumę
czasu pracy, którą społeczeństwo dodało w ciągu roku do już
istniejącego capital constant. Chociaż więc produkt całkowity
A składa się tylko w l/3 z pracy nowo dodanej, w 2/з zaś
z pracy minionej, którą należy odtworzyć, praca nowo dodana
może mimo to zakupić go w całości, gdyż 2/з tej całkowitej
pracy rocznej muszą być spożyte nie w postaci swych własnych
produktów, lecz w postaci produktów A. Produkt A zostaje
odtworzony przez pracę nowo dodaną w ilości о 2/з większej,
niż sam jej zawiera, gdyż te 2/3 to praca dodana w B, którą
В może spożyć tylko indywidualnie w postaci produktu A, po­
dobnie jak A te same % może spożyć tylko przemysłowo
w postaci produktu В. Tak więc produkt całkowity A można
w całości spożyć jako dochód, a równocześnie odtworzyć jego
kapitał stały. Lub raczej: produkt A zostaje spożyty całkowi­
cie jako dochód, ponieważ jego 2/з odtwarzają producenci
kapitału stałego, którzy części swego produktu, stanowiącej
ich dochód, nie mogą spożyć in natura, lecz muszą ją spożyć
w postaci A, czyli przez wymianę na 2/з A.
W ten sposób rozporządzilibyśmy 2/з A.
Jest rzeczą jasną, że nic się nie zmieni, jeśli istnieje jakaś
trzecia kategoria, C, której produkty nadają się zarówno do
spożycia przemysłowego, jak indywidualnego; np. zboże dla
ludzi czy dla bydła, na zasiew czy na chleb; [podobnie] wozy,
konie, bydło etc. Jeśli produkty te wchodzą w skład kon­
sumpcji indywidualnej, muszą jako dochód być spożyte bez­
pośrednio lub pośrednio przez swych własnych producentów
albo też (bezpośrednio lub pośrednio) przez producentów tej
części kapitału stałego, którą w sobie zawierają. Podpadają
wówczas pod kategorię A Jeśli nie wchodzą w skład kon­
sumpcji indywidualnej, podpadają pod kategorię B.
Proces wymiany tego drugiego rodzaju, w którym zostaje
wymieniony nie dochód na dochód, lecz kapitał na dochód,
i w którym cały capital constant musi się w końcu sprowadzić
do dochodu, czyli do pracy nowo dodanej - można przedsta­
wić w dwojaki sposób. Niech produktem A będzie np. płótno.
256
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
Те 2/з płótna, które = capital constant A, (lub ich wartość),
opłacają przędzę, maszyny, matićres instrumentales [materiały
pomocnicze]. Jednakże fabrykant przędzy i fabrykant ma­
szyn ||385| mogą z produktu tego spożyć tylko tyle, ile wy­
nosi ich własny dochód. Fabrykant płótna opłaca za pomo­
cą 2 / 3 swego produktu pełną cenę przędzy i maszyn. Tym
samym odtwarza fabrykantowi przędzy i fabrykantowi ma­
szyn ich całkowity produkt, który jako capital constant wszedł
w skład płótna, jednakże produkt całkowity [fabrykanta przę­
dzy i fabrykanta maszyn] sam składa się z capital constant
i dochodu, a więc jedna jego część równa się pracy dodanej
przez fabrykanta przędzy i fabrykanta maszyn, a druga część
stanowi wartość ich własnych środków produkcji, czyli dla
fabrykanta przędzy - wartość lnu, oliwy, maszyn, węgla etc.,
a dla fabrykanta maszyn - wartość węgla, żelaza, maszyn
etc. Kapitał stały A = 2 / 3 [płótna] odtworzył więc produkt
całkowity fabrykanta przędzy i fabrykanta maszyn, zarówno
ich kapitał stały, jak i pracę dodaną, zarówno ich kapitał, jak
i dochód. Mogą oni jednakże spożyć pod postacią A tylko
swój dochód. Po odliczeniu z 2 / 3 A tej części, która równa
się ich dochodowi, opłacają resztą swój własny surowiec i ma­
szyny. Jednakże [producenci surowca i maszyn] nie mają zgodnie z założeniem - żadnego capital constant do odtworze­
nia. W skład produktu A, czyli również w skład produktów
stanowiących środki produkcji A, może wejść tylko taka ilość
ich produktu, jaką A może opłacić. Wszelako A może za
pomocą 2 / 3 opłacić tylko tyle, ile В może kupić za swój do­
chód, tzn. tyle, ile produkt wymieniony przez В zawiera do­
chodu, pracy nowo dodanej. Gdyby producenci ostatnich
elementów produkcji wytworu A mieli do sprzedania fabry­
kantowi przędzy pewną ilość swego produktu, która by stano­
wiła część ich własnego capital constant, wynoszącą więcej
niż praca, jaką dodali do swego capital constant, nie mogliby
wówczas przyjąć zapłaty w postaci produktu A, gdyż części
tego produktu nie mogliby spożyć. Musi tu więc zachodzić
przypadek odwrotny.
Pójdźmy teraz w przeciwnym kierunku. Przypuśćmy, że ca­
łość płótna = 12 dniom [roboczym]. Produkt hodowcy lnu,
17 - M arks, Engels - D zieła t. 26
257
Rozdział czwarty
fabrykanta żelaza etc. = 4 dniom; produkt ten sprzedają
fabrykantowi przędzy i fabrykantowi maszyn * , którzy dodają
do niego dalsze 4 dni, sprzedając go z kolei tkaczowi, który
również dodaje 4 dni. Tkacz może */з swego produktu sam
skonsumować; 8 dni odtwarza mu jego capital constant i opła­
ca produkt fabrykanta przędzy i fabrykanta maszyn; ci z kolei
mogą z tych 8 dni skonsumować 4, pozostałymi zaś czterema
opłacają hodowcę lnu etc. i tym samym odtwarzają swój capi­
tal constant; hodowca lnu i in. mają za pomocą pozostałych
4 dni [uprzedmiotowionych] w płótnie odtworzyć tylko swą
pracę.
Chociaż według założenia dochód jest we wszystkich trzech
przypadkach jednakowy, = 4 dniom, to przecież w różnym
stosunku wchodzi do produktów trzech klas producentów
współdziałających w wytworzeniu produktu A. U tkacza sta­
nowi 7з jego produktu, = ! /з [z] 12, u fabrykanta przędzy
i fabrykanta m[aszyn] 1 / 2 ich produktu, = V2 [z] 8, u ho­
dowcy lnu = jego produktowi, = 4. W stosunku do produktu
całkowitego dochód tych trzech producentów jest natomiast
jednakowy, = V 3 [z] 12, = 4. Jednakże u tkacza nowo
dodana praca fabrykanta przędzy, fabrykanta maszyn i ho­
dowcy lnu występuje jako kapitał stały. U fabrykanta przędzy
i fabrykanta maszyn praca nowo dodana przez nich samych
i przez hodowcę lnu występuje jako produkt całkowity, a czas
pracy hodowcy lnu - jako kapitał stały. U hodowcy lnu ta
pozorna forma kapitału stałego znika. Dlatego np. fabrykant
przędzy może stosować maszyny, w ogóle kapitał stały, w tym
samym stosunku co tkacz. Np. 1/з [: 2/з]. Ale po pierwsze,
suma (suma całkowita) kapitału zastosowanego w przędzalni
musi być mniejsza od kapitału, zastosowanego w tkalni, gdyż
produkt całkowity przędzalni wchodzi do tkalni jako kapitał
stały. Po drugie, jeśli w przędzalni stosunek wynosi również
*/з : 2/3, to jej kapitał stały wynosiłby 16/з, a praca w niej do­
dana - 8/з; pierwszy będzie się równał 5г/з dnia roboczego,
druga - 22/3. Wówczas stosunkowo więcej dni pracy byłoby
zawartych w tej gałęzi, która przędzalni dostarcza lnu etc.
* W rękopisie: tkaczowi - Red.
258
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
Zamiast 4 dni fabrykant przędzy miałby tu do zapłacenia
5 1 / 3 dnia za nowo dodany czas pracy.
Rozumie się samo przez się, że za pomocą nowej pracy
powinna zostać odtworzona tylko ta część kapitału stałego
kategorii A, która wchodzi do procesu tworzenia wartości
A, tzn. która zostaje zużyta podczas procesu pracy A. W pełni
wchodzą tu surowce, matieres instrumentales i dćchet capital
fixe [zużycie kapitału trwałego]. Pozostała część capital fixe
nie wchodzi do procesu tworzenia wartości, a zatem nie podle­
ga restytucji.
Znaczna część istniejącego capital constant - znaczna ze
względu na udział capital fixe w kapitale całkowitym - nie
podlega więc corocznemu odtwarzaniu za pomocą nowej pra­
cy. Dlatego masa [corocznie odtwarzanej wartości kapitału
stałego] może być (w liczbach bezwzględnych) duża, ale nie
jest duża w stosunku do (rocznego) produktu całkowitego.
Cala ta część capital constant w kategoriach A i B, która
wchodzi w skład stopy zysku określając jej wysokość (gdy
dana jest wartość dodatkowa), nie wchodzi do faktycznej
reprodukcji capital fixe jako określający ją składnik. Im
większa jest ta część w stosunku do kapitału całkowitego w im większej skali stosuje się w produkcji dany, już istnie­
jący capital fixe - tym większa będzie faktyczna masa repro­
dukcji przeznaczona na odtworzenie zużytego capital fixe, ale
tym mniejsza będzie jej względna masa, w stosunku do kapi­
tału całkowitego.
Załóżmy, że (przeciętny) okres reprodukcji wszelkiego rodza­
ju capital fixe wynosi 10 lat. ||3861 Przypuśćmy, że obrót różnych
rodzajów capital fixe następuje w ciągu 20, 17, 15, 12, 11,
10, 8 , 6 , 4, 3, 2 lat, 1, 4/б i 2/e roku (14 rodzajów); wówczas
przeciętny obrót capital fixe następowałby w ciągu 1 0 lat [78h
Należałoby zatem odtworzyć kapitał przeciętnie w ciągu
10 lat. Gdyby cały capital fixe stanowił V 1 0 kapitału całko­
witego, to podlegająca corocznemu odtworzeniu V 1 0 część
kapitału trwałego stanowiłaby tylko V 1 0 0 kapitału całko­
witego.
Jeśli kapitał trwały stanowi V 3 , to należy odtworzyć co­
rocznie V 3 0 kapitału całkowitego.
259
Rozdział czwarty
Ale porównajmy teraz kapitały trwałe o różnych okresach
reprodukcji, np. taki, który wymaga 20 lat, z takim, który
wymaga Уз roku.
Z kapitału trwałego, który podlega reprodukcji w ciągu
20 lat, należy corocznie odtwarzać tylko V 2 0 część. Jeśli więc
kapitał trwały stanowi V 2 kapitału całkowitego, to należy
odtworzyć corocznie tylko V 4 0 kapitału całkowitego, a jeśli
nawet stanowi 4/r> kapitału całkowitego, to odtworzeniu podle­
ga tylko 4 / 1 0 0 = V 2 5 kapitału całkowitego. Jeśli natomiast
kapitał podlegający reprodukcji w ciągu 2/e roku, tzn. kapitał,
który obraca się w ciągu roku trzykrotnie, stanowi tylko
1 / 1 0 kapitału, to wówczas capital fixe powinien zostać odtwo­
rzony trzy razy w ciągu roku, czyli w ciągu roku należy od­
tworzyć 3/io kapitału = prawie Уз kapitału całkowitego.
Przeciętnie, im większy jest capital fixe w stosunku do kapi­
tału całkowitego, tym dłuższy jest jego stosunkowy (nie abso­
lutny) okres reprodukcji, im zaś [jest] mniejszy, tym krótszy
[jest] jego stosunkowy okres reprodukcji. Narzędzia rze­
mieślnicze stanowią o wiele mniejszą część kapitału przy pro­
dukcji rękodzielniczej aniżeli maszyny przy produkcji maszy­
nowej. Ale narzędzia rzemieślnicze zużywają się o wiele
szybciej niż maszyny.
Chociaż wraz z absolutną wielkością capital fixe wzrasta
absolutna wielkość jego reprodukcji - czyli dechet - to prze­
ważnie spada wielkość stosunkowa [jego reprodukcji], in so
far as [w tej mierze, w jakiej] okres jego obrotu, jego trwałość
przeważnie wzrasta w stosunku do jego wielkości. Dowodzi
to m.in., że masa maszyn, czyli pracy reprodukującej capital
fixe, nie pozostaje w żadnym stosunku do tej pracy, która
pierwotnie te maszyny wytworzyła (przy nie zmienionych wa­
runkach produkcji), gdyż odtworzeniu podlega tylko coroczne
dechet. Jeśli wydajność pracy wzrasta, jak to się stale w tej
gałęzi dzieje - ilość pracy potrzebnej do reprodukcji tej części
capital constant zmniejsza się jeszcze bardziej. Co prawda,
należy tu wliczyć środki konsumpcji zużywane przez maszyny
w ciągu dnia (nie mające jednak bezpośrednio nic wspólnego
z pracą wydatkowaną na samą budowę maszyn). Ale maszyna,
której potrzeba tylko węgla i nieco oliwy lub smaru, żyje na
260
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
nieskończenie ściślejszej diecie niż robotnik - nie tylko ten,
którego ona zastępuje, lecz i ten, który ją samą wytwarza.
Tak więc rozporządziliśmy całym produktem kategorii
A i częścią produktu kategorii B. Produkt A zostaje spożyty
w całości: w Vs przez swych własnych producentów,
w % przez producentów B, którzy nie mogą spożyć swego
dochodu pod postacią swego własnego produktu. Те 2/3 Л,
w%których postaci [producent] В spożywa część wartości swego
produktu stanowiącego dochód, odtwarzają zarazem in na­
tura producentom A ich capital constant, czyli są im dostar­
czane w formie towarów konsumowanych w sposób przemy­
słowy. Ale skoro produkt A został w całości skonsumowany,
z tego 2/з A odtworzone przez В jako capital constant, roz­
dysponowana jest tym samym cała ta część produktu, która
reprezentuje pracę nowo dodaną w ciągu roku. Praca ta nie
może zatem nabyć żadnej innej części produktu całkowitego.
W istocie, cała praca dodana w ciągu roku (pominąwszy ska­
pitalizowany zysk) równa się pracy zawartej w A. Albowiem
V 3 produktu A, spożyta przez swych własnych producentów,
stanowi pracę nowo dodaną przez nich w ciągu roku do
tych 2/3 A, które stanowią kapitał stały A. Oprócz tej pracy,
którą spożywają w postaci swego własnego produktu, nie
wykonali żadnej innej pracy. Pozostałe zaś 2/з A, odtworzone
w postaci produktu В i spożyte przez producentów B, stano­
wią cały czas pracy, który producenci В dodali do swego
własnego capital constant. Żadnej pracy poza tym nie dodali,
nie mają też nic więcej ||387 | do spożycia.
Że względu na swą wartość użytkową produkt A stanowi
całą tę część rocznego produktu całkowitego, która w ciągu
roku wchodzi w skład konsumpcji indywidualnej. Ze względu
na swą wartość wymienną stanowi on całkowitą ilość pracy
nowo dodanej w ciągu roku przez producentów.
Jednakże w końcu pozostaje nam residuum w postaci trze­
ciej części produktu całkowitego, której składniki nie mogą
w procesie wymiany przedstawiać ani wymiany dochodu na
dochód, ani wymiany kapitału na dochód, czy też odwrotnie.
261
Rozdział czwarty
Jest to ta część produktu B, która stanowi kapitał stały B, Nie
wchodzi ona w skład dochodu B, nie może zatem być ani
odtworzona przez produkt A, ani nań wymieniona, nic może
więc również wejść jako część składowa do capital constant
A. Część ta zostaje również skonsumowana, i to w sposób
przemysłowy, jako że wchodzi nie tylko do procesu pracy,
lecz również do procesu tworzenia wartości B. Musi więc, tak
samo jak wszystkie inne części produktu całkowitego, być
odtworzona w takim stosunku, w jakim jest składnikiem pro­
duktu całkowitego; musi być odtworzona in natura przez
nowe produkty tego samego rodzaju. Z drugiej strony, nie
może odtworzyć jej żadna nowa praca. Albowiem całkowita
ilość pracy nowo dodanej = czasowi pracy zawartemu
w A i zostaje odtworzona w pełni jedynie dlatego, że В spo­
żywa swój dochód w postaci 2/ 3 A, dostarczając A w drodze
wymiany tych środków produkcji, które A zużywa i musi od­
tworzyć. Pierwsza zaś V 3 A, którą spożywają jej właśni pro­
ducenci, składa się - jako wartość wymienna - jedynie z pracy
przez nich samych nowo dodanej i nie zawiera żadnego capital
constant.
Przypatrzmy się teraz temu residuum.
Składa się ono [po pierwsze] z capital constant wchodzą­
cego w skład surowców, po drugie - z capital constant wcho­
dzącego do procesu tworzenia kapitału trwałego i, po trzecie,
z capital constant wchodzącego w skład matieres instru­
mentales.
Po pierwsze, surowce. [Zużywany do ich produkcji] kapitał
stały sprowadza się, po pierwsze, do kapitału trwałego, ma­
szyn, narzędzi pracy i zabudowań oraz tych matieres instru­
mentales, które stanowią środki konsumpcji dla zastosowanych
maszyn. Nie ma tej trudności, gdy chodzi o tę część surowców,
które nadają się do bezpośredniego spożycia, jak np. bydło,
zboże, winogrona itd. Pod tym względem należą one do
klasy A. Zawarta w nich część kapitału stałego wchodzi
w skład owych 2/ 3 stałej części A, które wymienia się jako
kapitał na nieprzydatne do [bezpośredniego] spożycia pro­
dukty B, czyli w postaci których В spożywa swój dochód.
Odnosi się to w ogóle również do surowców nie nadających
261
Teorie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
się do bezpośredniego spożycia, które in natura wchodzą
w skład produktu przeznaczonego do spożycia, niezależnie
od tego, ile pośrednich szczebli procesu produkcyjnego mogą
uprzednio przebyć. T a część lnu, którą się przekształca w przę­
dzę, a później w płótno, wchodzi całkowicie w skład produktu
spożycia.
Jednakże część takich surowców organicznych, jak drewno,
len, konopie, skóra itd., wchodzi w pewnym stopniu bezpo­
średnio w skład samego capital fixe, w pewnym zaś stopniu
w skład jego matieres instrumentales. Tutaj tylko w postaci
oliwy, smaru etc.
Następnie [do kapitału stałego wydatkowanego na pro­
dukcję surowców należą] nasiona. Substancja pochodzenia
roślinnego i zwierzęcego reprodukuje się sama. Wegetacja
i rozmnażanie. Przez „nasiona" należy rozumieć nasiona włas'ciwe, a poza tym paszę dla bydła, którą zwraca się glebie
w postaci nawozu, bydło zarodowe etc. Znaczna ta część
rocznego produktu - a raczej stałej części rocznego pro­
duktu - służy bezpośrednio samej sobie jako materiał do re­
generacji, reprodukuje się sama.
Surowce pochodzenia nieorganicznego. Metale, kamienie
etc. Wartość ich składa się tylko z dwu części, gdyż nie ma
tutaj nasion stanowiących surowiec w rolnictwie. Ich wartość
składa się więc tylko z pracy dodanej i zużytych maszyn (włą­
czając w to środki konsumpcji dla maszyn). Poza tą częścią
produktu, która reprezentuje pracę nowo dodaną i wchodzi
do procesu wymiany В na 2/з A, pozostaje tu więc do odtwo­
rzenia tylko dechet capital fixe i jego środków konsumpcji
(jak węgiel, oliwa etc.). Jednakże surowce te tworzą główny
składnik capital constant, [a raczej] capital fixe (maszyny, na­
rzędzia pracy, budynki etc.). Surowce nieorganiczne odtwarza­
ją zatem swój capital constant in natura w drodze wymia­
ny [kapitału na kapitał],
||388| Po drugie, capital fixe (maszyny, zbudow ania, na­
rzędzia pracy, wszelkiego rodzaju naczynia).
Ich capital constant składa się: 1. Z ich surowców, metałi,
kamieni, surowców organicznych, jak drewno, rzemienie, liny
etc. Z surowców tych powstaje materiał surowy [dla maszyn,
263
Rozdział czwarty
za b u d ow ań itd .], natom iast one sam e [maszyny, zabudow ania
itd.] jako środki pracy w ch od zą do procesu tw orzenia m ate­
riału surow ego. O dtw arzają się ted y [wzajem nie] in natura.
Fabrykant żelaza m a odtw orzyć m aszynę, fabrykant maszyn żelazo. W k am ien iołom ie następuje dćchet maszyn, a w bu­
dynku fabrycznym - dćchet m ateriału bu d ow lan ego, etc.
2. D ć c h e t m a szyn budujących m aszyn y, które zatem trzeba
o d tw orzyć w określonym czasie za pom ocą now ego produktu
tego sam ego rodzaju. L ecz produkt tego rodzaju m oże oczy­
w iście sam się odtw orzyć. 3. Ś ro d k i kon su m pcji d la m aszyn
(m atićres instrum entales). M aszyna konsumuje w ęg iel, ale
i w ę g ie l konsum uje m aszynę itd. W postaci naczyń, rur, w ęży
gum ow ych etc. m aszyny w szelkiego rodzaju w chodzą w skład
produkcji środ k ów konsum pcji dla maszyn, np. [w skład pro­
dukcji] sm arów , m ydła, gazu (do ośw ietlan ia). T ak w ięc
ró w n ież tutaj produkty jednej sfery w chodzą w skład capital
constant innej sfery i dlatego odtw arzają się w zajem in
natura.
Jeśli zw ierzęta pociągow e zaliczyć do maszyn, to należy
tutaj od tw orzyć ich paszę oraz, w pew nych warunkach, staj­
n ie (budynki). Jeśli jednak pasza w chodzi w skład produkcji
b yd ła, to i b y d ło w chodzi w skład produkcji paszy.
P o trzecie, m a tićres instrum entales. N iek tóre z nich, jak np.
o liw a, m yd ło, sm ary, gaz etc., w ym agają surow ców. Z drugiej
strony, w postaci naw ozu etc. w ch od zą one częściow o z pow ro­
tem d o procesu tw orzenia tych surowców. D o produkcji gazu
potrzeba w ę g la , a z k olei ośw ietlen ie gazow e jest potrzebne
przy produkcji w ęgla itd. Inne m a tićres instrum entales skła­
dają się tylk o z pracy dodanej i capital fixe (maszyn, naczyń
etc.). W ę g ie l m usi odtw orzyć dćchet maszyny parowej zasto­
sow anej d o jego w ydobycia. A le maszyna parow a konsumuje
w ęg iel. Sam w ęg iel w ch od zi w skład środków produkcji w ęgla.
W tym przypadku odtw arza się zatem sam in natura. Trans­
port k o lejo w y w ęg la w chod zi w skład kosztów produkcji
w ęg la , a z k o lei w ęg iel w chodzi w skład k osztów produkcji
lok om ptyw y.
P ó źn ie j n a le ż y d o d a ć jeszcze coś specjaln ie o fabrykach che­
m icznych, k tóre w szystkie plus ou m oins [w mniejszym lub
264
T eo rie pracy pro d u kcyjn ej i nieprodukcyjnej
w iększym stopniu] w ytwarzają m atieres instrum entales, jak
surowce dla naczyń (np, szkło, porcelanę), jak w reszcie arty­
kuły w chodzące bezpośrednio d o konsumpcji.
W szystkie barw niki stanow ią matieres instrumentales. N ie
tylko jednak w chodzą w skład produktu zgodnie ze swą
w artością, jak np. spalony w ęg iel w skład cotton [w yrobów
z baw ełn y], lecz nadto reprodukują się w form ie, jaką przy­
biera produkt (w jego barw ie).
M a tieres in stru m en tales stanow ią albo śro d k i konsum pcji
d la m aszyn - i w tym przypadku są paliw em m aszyny napę­
dow ej lub środkam i zastosow anym i dla zm niejszenia tarcia
m aszyny roboczej etc., jak smar, m ydło, o liw a etc. - albo też
m atieres instrum entales dla bu d ow li, jak kit itd. Istnieją też
matieres instrumentales w o góle niezbędne d o prow adzenia
procesu produkcyjnego, jak św iatło, op ał etc. (w ówczas sta­
now ią matieres instrum entales um ożliw iające pracę samym ro­
botnikom ).
Są w reszcie m atieres instrum entales w chodzące do procesu
w ytw arzania surowca, jak w szelkiego rodzaju naw ozy i w szy­
stkie produkty chem iczne pochłaniane przez surowce.
A lb o też m atieres instrum en tales w ch od zą w skład produktu
gotow ego, jak barw niki, lakiery itd.
W y n ik p rze to je s t n astępu ją cy:
A odtw arza swój w łasny kapitał stały [ = 2/з produktu]
w drodze w ym iany na tę część nieprzydatnych do [indyw i­
dualnego] spożycia produktów B , która stanow i dochód
B , czyli pracę dodaną w kategorii В w ciągu roku. Lecz A nie
odtw arza kapitału stałego B . T en kapitał stały musi В ze
swej strony odtw orzyć in natura za pom ocą now ych produktów
tego sam ego rodzaju. В nie dysponuje jednakże czasem robo­
czym do odtw orzenia tych produktów . C ały bow iem now y
czas roboczy, który В dodaje, stanow i jego dochód i jest repre­
zentow any przez tę część produktu B , która w ch od zi do A jako
kapitał stały. W jaki w ięc sposób odtw arza się kapitał stały B ?
W niektórych przypadkach przez w łasn ą (roślinną lub zw ie­
265
R o zd zia ł czw arty
rzęcą) reprodukcję, jak to się dzieje w całym rolnictw ie i ho­
do w li. W innych - przez w ym ia n ę in natura części jednego
capital constant na części drugiego capital constant, przy czym
produkt jednej sfery w chod zi w skład drugiej sfery jako suro­
w iec lub środek produkcji i vice versa; a zatem produkty
różnych sfer produkcji, różne ||3891 rodzaje capital constant
w chodzą tutaj in natura jeden w skład drugiego jako warunki
produkcji.
W ytw órcy produktów nie nadających się do spożycia [indy­
w id ualn ego] produkują capital constant d la w ytw órców pro­
duktów spożycia. R ów nocześnie zaś ich produkty służą im
w zajem nie jako elem enty, czyli czynniki ich w łasnego capital
constant. Tzn. jeden spożyw a produkt drugiego w sp o só b
p rze m ysło w y.
Spożyty zostaje cały produkt A . Tym samym w ięc cały
zaw arty w nim capital constant. х/з A spożyw ają sami jego
w ytw órcy, a % - w ytw órcy produktów В nie nadających się
do spożycia [indyw idualnego]. K ap itał stały A odtwarzają
te produkty B , które stanow ią dochód B. Jest to w istocie
jedyna część kapitału stałego, którą odtw arza praca n ow o d o ­
dan a, a odtw arza dlatego, że tej ilości produktów B , [która
stanowi] pracę now o dodaną w B , nie spożyw a B, lecz kon­
sumuje przem ysłow o A , podczas gdy В spożyw a indyw idual­
nie 2/ 3 A .
N iechaj A — 3 dniom roboczym ; w ów czas jego capital
constant będ zie w m yśl założenia = 2 dniom roboczym.
В odtw arza % produktu A , dostarcza zatem produktów nie
nadających się do [indyw idualnego] spożycia w ilości =
= 2 dniom roboczym. Spożyto w ięc dotychczas 3 dni robocze,
pozostają 2. Inaczej m ów iąc, 2 dni pracy minionej w A o d tw o ­
rzyliśm y za pom ocą 2 dni pracy now o dodanej w B , ale tylko
dlatego, że 2 now o dodane dni pracy w В zostają spożyte
w ed łu g swej w artości w [postaci produktu] A , nie zaś w [po­
staci] sam ego produktu B.
K apitał stały kategorii B , w tej m ierze, w jakiej w szed ł
w skład produktu całkow itego B , m usi rów nież zostać o d tw o ­
rzony in natura przez now e produkty tego sam ego rodzaju,
a w ięc przez produkty potrzebne w В do konsum pcji p rze266
T eo rie pracy produkcyjne) i nieprodukcyjne)
m yślow ej. N ie /ostaje on jednak odtw orzony przez n o w y czas
pracy, chociaż odtw arzają go p ro d u k ty now o zastosow anego
w ciągu roku czasu pracy.
(N iech aj cały kapitał stały w ynosi 2/з produktu całkow i­
tego B . W ów czas gdy now o dodana praca ( = sumie płacy
roboczej i zysku) = 1, praca) m iniona, która służyła jej za
przedm iot pracy i środek pracy, = 2. W jaki sposób odtw arza
się ow e 2? Stosunek kapitału stałego do zm iennego m oże być
bardzo różny w różnych sferach produkcji B. Jednakże prze­
ciętnie w ed łu g założenia = V 3 : 2/з, czyli = 1 : 2 . K ażd y
z producentów В m a zatem przed sobą 2/з sw ego produktu np, w ęgla, żelaza, lnu, maszyn, bydła, pszenicy (m ianow icie
tę część bydła i pszenicy, która nie w chodzi w skład kon­
sumpcji [indyw idualnej]) etc. - których elem enty produkcji
pow inny być odtw orzone, czyli przekształcone z powrotem
w form y naturalne ich elem en tów produkcyjnych. Jednakże
w szystkie te produkty w chodzą same z k olei w skład kon­
sumpcji przem ysłow ej. Pszenica (w postaci nasion) jest zara­
zem z kolei swym w łasnym surowcem , część w yhodow anego
b ydła odtw arza bydło spożyte, tzn. sam o siebie. W tych sfe­
rach produkcji В (w rolnictw ie i h o d o w li bydła) część pro­
duktu w swej w łasnej form ie naturalnej odtw arza swój w łasny
capital constant. C zęść tego produktu nie w chodzi przeto do
cyrkulacji { (przynajmniej nie musi w chodzić i m oże uczestni­
czyć w niej tylko form alnie). Inne z tych produktów , jak len,
k onopie etc., w ęgiel, żelazo, drew no, m aszyny, w ch od zą) czę­
ściow o jako środki produkcji do swej własnej produkcji, po­
dobnie jak nasiona w rolnictw ie. T ak np. w ęg iel w ch od zi do
produkcji w ęgla, m aszyna do produkcji maszyny. C zęść pro­
duktu składającego się z maszyny i w ęgla, a m ianow icie pe­
w ien składnik tej części produktu, która stanow i jego capital
constant, odtw arza się zatem sam i zm ienia tylko położenie.
Z produktu staje się sw oim w łasnym środkiem produkcji.
Inne części tych i innych produktów w ch od zą w zajem nie
w swój skład jako elem enty produkcji: maszyna do żelaza
i drew na, drew no i żelazo do maszyny, o liw a do maszyny
i maszyna do oliw y, w ęgiel do żelaza, żelazo (jako szyny
k olejow e etc.) do w ęgla itd. Jeśli ow e 2/з tych produktów
267
Rozdział czwarty
В nic odtw arzają się sam e, tzn. jeśli nie w ćnodzą do swej
w łasnej produkcji w swojej form ie naturalnej - tak że
część В konsum ują bezpośrednio w sposób przem ysłow y jej
w łaśni producenci, podobnie jak część A konsumują bezpo­
średnio in dyw idualnie jej w łaśni producenci - to odtw arzają
się w zajem nie jako środki produkcji. Produkt a w chodzi
w skład konsum pcji przem ysłowej b , zaś produkt b w skład
konsum pcji przem ysłowej a \ lub drogą okrężną - produkt
a w chodzi w skład konsum pcji przem ysłowej b, produkt
b w chodzi w skład konsumpcji przem ysłowej с i [w końcu]
produkt с w skład konsum pcji przem ysłow ej a. W ten sposób
to, co zostaje skonsum owane jako capital constant w jednej
sferze produkcji B, w ytw arzane jest na now o w innej sferze,
a to, co się w tej drugiej konsumuje, w ytw arza się w pierwszej.
T o, co w jednej sferze przeszło z postaci maszyny i w ęgla
w postać żelaza, w drugiej przeszło z postaci żelaza i w ęgla
w m aszynę itd.
1(3901 N iezb ęd n e jest odtw orzenie kapitału stałego В w jego
form ie naturalnej. Jeśli rozpatryw ać produkt całkow ity B , to
reprezentuje on w łaśn ie cały capital constant w e wszystkich
jego form ach naturalnych. G d y zaś jakikolw iek produkt
poszczególnej sfery В nie m oże odtw orzyć in natura sw ego
w łasnego capital constant, w ów czas kupno i sprzedaż, prze­
chodzenie z rąk do rąk, ustaw ia znow u w szystko na sw oim
miejscu.
Tak w ięc następuje tutaj odtw orzenie capital constant przez
capital constant; i w tej m ierze, w jakiej nie odbyw a się ono
bezpośrednio, tj. z pom inięciem procesów w ym iany, mamy
tu do czynienia z w ym ian ą k a p ita łu na k a p ita ł, tzn. ■- jeśli
rzecz rozpatryw ać w ed łu g wartości użytkowej - z w ym ianą
produktów na produkty. W chodzą one w zajem nie w skład
odpow iednich procesów produkcyjnych, na skutek czego każdy
z produktów zostaje skonsum owany w sposób przem ysłow y
przez w ytw órcę innego produktu.
T a część kapitału nie sprow adza się ani do zysku, ani do
płacy roboczej. N ie zaw iera żadnej now o dodanej pracy. N ie
w ym ienia się jej na dochód. N ie opłaca jej konsum ent ani bez­
pośrednio, ani pośrednio. Czy ow o w zajem ne odtw arzanie
268
T eo rie pracy pro d u kcyjn ej i nieprodukcyjnej
kapitałów odliyw a się za pośrednictw em kupców * (tj. za
pośrednictw em k ap itałów kupieckich), czy też bez niego - to
istoty rzeczy nie ^m ienia *. P oniew aż jednak produkty te (ma­
szyna, żelazo, w ęgiel, drew no etc., które się nawzajem od tw a­
rzają) są now e, poniew aż są to produkty pracy ostatniego
roku - np. pszenica na nasiona jest tak sam o produktem no­
wej pracy, jak pszenica idąca do konsum pcji etc. - jak można
pow ied zieć, że w produktach tych nie zaw iera się żadna nowo
dodana praca? A poza tym czyż ich form a nie w skazuje
w sposób jaskrawy, że jest odw rotnie? Jeśli już nie po pszeni­
cy lub bydle, to przecież po kształcie maszyny w yraźnie w id ać
pracę, która przekształciła żelazo etc. w m aszynę, itd.
Problem ten rozw iązaliśm y już wcześniej **. N ie ma potrze­
by znow u do niego wracać.
{B łędne jest przeto tw ierdzenie A . Smitha, że trade [handel]
m iędzy dealers [kupcami] a dealers musi być rów ny h an d low i
m iędzy dealers a consumers (przez co należy rozum ieć kon­
sum entów bezpośrednich, a nie przem ysłowych, których sam
Smith zalicza do dealers). T w ierdzenie to opiera się na jego
błędnym m niem aniu, jakoby cały produkt sprow adzał się do
dochodu, i oznacza w istocie tylko to, że ta część w ym iany to­
w arow ej, która odpow iada exchange m ięd zy capital a reve­
nue [w ym ianie m iędzy kapitałem a dochodem ], równa się
total exchange o f com m odities [całkowitej w ym ianie tow a­
row ej], R ów nie błędne jak samo tw ierdzenie są przeto i w n io­
ski praktyczne, które w yw od zi z niego T ooke odnośnie do
cyrkulacji pieniądza (szczególnie dotyczące stosunku m asy pie­
niądza cyrkulującej m iędzy dealers a dealers do m asy pienią­
dza cyrkulującej m iędzy dealers a consum ers).
Jeśli jako ostatniego dealer stojącego w ob ec consumer
w eźm iem y kupca nabyw ającego produkty A , to produkty te od ­
kupują od niego [producenci] A ze sw ego dochodu, = Vs A ,
oraz [producenci] В ze sw ego dochodu, = 2/з A . D och od y
te odtw arzają mu jego kapitał kupiecki. Suma tych d ochodów
musi pokryć jego kapitał. (Zysk, który ta kanalia otrzymuje,
* W rękopisie fragm ent ujęty w gw iazdki znajduje się na końcu tego ak ap i­
tu - R ed.
** P atrz tom niniejszy, str. 91-144 i 190-203 - R e d . przekt. polsk.
269
R o zd zia ł czw arty
i
musi być tak obliczony, iżby m ógł on zatrzymać dla siebie
część A , mniejszą zaś część A sprzedać zgodnie z w artością
całego A . Czy uznamy tę kanalię za niezbędnego agenta pro­
dukcji, czy też za pasibrzucha, który w cisn ął się m iędzy pro­
d ucentów - nie zm ieni to postaci r z e cz y ).,^Exchange m iędzy
dealer a consumer produktu A pokryw a w ed łu g w artości w y ­
m ianę m iędzy dealer produktu A i w szystkim i producenta­
mi A , pokryw a zatem w szystkie dealings [transakcje] zaw iera­
ne m iędzy tym i producentam i.
K upiec nabyw a płótno. Jest to ostatnia d ealin g m iędzy
dealer a dealers. Tkacz zakupuje przędzę, maszyny, w ęgiel etc.
Jest to przedostatnia d ealin g m iędzy dealer a dealers. Fabry­
kant przędzy zakupuje len, m aszyny, w ęg iel etc. Jest to dea­
ling poprzedzająca przedostatnią dealin g m iędzy dealer a d ea­
lers. H odow ca lnu i fabrykant m aszyn zakupują m aszyny, że­
lazo etc. itd. Jednakże dealings m iędzy producentam i lnu, m a­
szyn, żelaza, w ęgla [zawarte] d la odtw orzenia ich kapitału
stałego oraz w artość tych dealings nie w ch od zą w skład dea­
lings, w których bierze u dział produkt A , czy to w celu w y ­
miany dochodu na dochód, czy to w celu w ym iany dochodu
na kapitał stały. T e dealings - nie m iędzy producentam i В
a producentam i A , lecz m iędzy sam ymi producentam i В - nie
p odlegają żadnej kom pensacie ze strony nabyw cy A na ko­
rzyść sprzedaw cy A , tak jak wartość tej części produktu В nie
w chodzi w skład w artości produktu A . D ea lin g s te wym agają
jednak p ien iędzy i rów nież zaw ierane są za pośrednictw em
kupców . Jednakże ta część cyrkulacji pieniądza, która odnosi
się w yłącznie d o sfery [transakcji m iędzy dealers, jest] zupeł­
nie oddzielona od cyrkulacji pieniądza m iędzy dealers a con­
sumers}.
1(391 f P ozostają jeszcze do rozw iązania d w ie kw estie:
1. R ozpatryw aliśm y dotychczas płacę roboczą jako dochód,
nie przeprow adzając rozróżnienia m iędzy nią a zyskiem . Jak
dalece m a tu znaczenie okoliczność, że płaca robocza w ystę­
puje rów nocześnie jako część capital circulant [kapitału obro­
tow ego] kapitalisty?
2. D otychczas przyjm owaliśm y, że cały dochód zostaje w y ­
datkow any jako dochód. N a leży zatem rozpatrzyć alteration
27 0
T eo rie pracy pro d u kcyjn ej i nieprodukcyjnej
[zm ianę], jaka zajdzie, gd y część dochodu, zysku, zostanie
skapitalizowana,. W istocie zbiega się to z rozpatrzeniem pro­
cesu akum ulacji) A le nie od strony form alnej. Ż e ta część pro­
duktu, która startowi surplus valu e [wartość d od atk ow ą], zo­
staje z pow rotem \przekształcona częściow o w płacę roboczą,
częściow o w kapitał stały, jest sprawą prostą. Tu należy jed­
nak zbadać, jak to у pływ a na w ym ianę tow arow ą w dotych­
czas rozpatrywanych rubrykach, ujmujących ją w odpow iednim
stosunku do jej podm iotów , m ianow icie jako w ym ianę docho­
du na dochód, jako w ym ianę dochodu na kapitał i, w reszcie,
jako w ym ianę kapitału na k a p ita ł).
{interm ezzo to należy w ięc w tej historyczno-krytycznej czę­
ści doprow adzić do końca za pom ocą sporadycznych dygre­
sji i79)}.
[11.] Ferrier
[P rotekcjonistyczny charakter p o le m ik i Ferriera
ze Sm itha teorią pracy pro d u k cyjn ej i aku m u lacji kapitału.
Sm ith g m a tw a zagadn ien ie akum ulacji kapitału.
W u lgarn y elem en t w p o g lą d a ch Sm itha
na „pra co w n ik ó w produ kcyjn ych ”]
F eeder (F .-L .-A .) {sous-inspecteur d e s douanes [p o d in sp ek ­
to r c e ln y ]): „ D u G ouvernem ent considerć dans ses rapports
avec le com m erce”, Paryż 1805 (głów ne źródło dla F. Lista).
F acet ten jest chw alcą bon a p a rty styczn e go systemu prohibicyj­
nego etc. W samej rzeczy przypisuje rządow i (a w ięc rów nież
urzędnikom państw ow ym , tym pracownikom nieprodukcyj­
nym) istotne znaczenie jako m anagerow i, bezpośrednio inge­
rującemu w produkcję. U rzędnika celnego gniew a przeto w ie l­
ce, iż A . Smith nazyw a urzędników państw ow ych nieproduk­
cyjnymi.
„Sfo rm u ło w a n e przez Smitha zasady oszczędzania, ja kie stosują na­
rody, mają za podstaw ę rozróżnienie między pracą produkcyjną a nieprodulccyjną...” ,
{dlatego m ianow icie, że Smith pragnie, aby m ożliw ie w ielką
część [produktu] w ydatkow ano jako kapitał, tj. w w ym ianie
271
R o zd zia ł czw a rty
j
/
na pracę produkcyjną, a m ożliw ie m ałą jako dochód, w w y ­
mianie na pracę nieprodukcyjną}.
/
„R ozróżnienie to z istoty swej jest fałszyw e. Ż a d n ej pracy niepro­
dukcyjn ej n ie m a " (str. 141). „Istnieje ted y oszczędność i rozrzutność
narodów, lecz naród m oże być rozrzutny lub oszczędny tyllko w swych
stosunkach z in n ym i narodami, i z tego ipunkti^ w idzenia należało roz­
patrywać całą spraw ę” (tamże, str. 143).
P ow yższe skonfrontujem y zaraz z tymi sform ułow aniam i
A . Smitha, które taką zgrozą przejęły Ferriera.
„N arody bywają oszczędne”, pow iada Ferner, „lecz całkiem inaczej,
niż im to doradza Smith... Oszczędność ta polega na kupowaniu pro­
duktów zagranicznych tylko w takiej ilości, jaką można opłacić w ła­
snymi produktami. N iek ied y zaś polega na całkowitym
wyrzeczeniu
się tych produktów” (tamże, str. 174, 175).
{ A . Smith, t. I, rozdz. V I (t. I, w yd. G arnfiera], str. 108,
109), przy końcu rozdziału, który traktuje o ,,des parties Con­
stituantes du prix des m archandises” [„składnikach ceny to­
w arów ”] , p ow iada, co następuje:
„Poniew aż w cywilizowanym kraju jest tylko bardzo n iew iele to ­
w arów , któ rych ca łko w ita w artość w ym ienna p o ch o d zi jed yn ie z pracy,
a na w artość w ym ien n i? og rom nej w iększości to w arów składa się w
znacznej m ierze renta i zy sk, p rzeto roczny p ro d u k t pracy tego kraju
Zawsze b ęd zie w ystarczał, b y nabyć i dysponow ać o w iele w iększa ilością
pracy n iż ta, k tó re j trzeba było użyć, aby w y h odow ać, przerobić i spro­
w adzić ó w p ro d u k t na ryn ek. G d y b y społeczeństw o zatrudniało w ciągu
ro k u całą pracę, ja ką co ro ku m o że nabyć, to w obec tego, ż e ilość
pracy z k a żd ym ro k iem w zrastałaby znacznie, produkt każdego roku
następnego m iałby nieporównanie większą wartość niż produkt roku
poprzedniego. A le nie ma kraju, w któ rym cały p ro d u k t roczny byłby
zużywany na utrzymanie pracujących. W szędzie ludzie próżnujący spo­
żywają znaczną jego część, a odpow iednio do stosunku, w .jakim dzieli
się on corocznie m iędzy dwa różne odłam y ludności, zwykła, czyli
przeciętna jego wartość albo wzrasta, albo
maleje, albo
też pozo­
staje z roku na rok taka sam a” [por. wyd. polsfc., t. I, str. 69, 70].
272
T eorie pracy produkcyjne) i nieprodukcyjnej
W e fragm encie tym , w którym Smith próbuje w istocie roz­
w iązać zagadkę akumulacji, niem ało jest różnorakiej gm atw a­
niny.
\
Po pierw sze, znów w idzim y tutaj fałszyw e założenie, że
„valeur ćchangeable” Mu produit annuel du travail [„wartość
w ym ienna” rocznego ptoduktu pracy], a w ięc rów nież ,,le p ro ­
d u it annuel d u tra va ir- sprow adza się do salaires i profits
(włączając rentes). N ie będziem y w racali zn ów d o tego non­
sensu. Zauw ażm y jedynie: M asa rocznego produktu - czyli
funduszów , stocks [zapasów] tow arow ych będących produk­
tem pracy rocznej - [musi] w znacznej części ||3 9 2 | składać
się in natura z takich tow arów , które m ogą w ejść w skład ka­
pitału stałego jedynie jako jego elem enty {surowce, nasiona,
m aszyny etc.}, [z tow arów ,] które można skonsum ow ać tylk o
w sposób przem ysłowy. N ieprzydatność tych tow arów do in­
dyw idualnej konsum pcji (a jest to w iększa część tow arów
wchodzących w skład capital constant) jest zatem zdeterm ino­
wana już przez ich w artość u ż y tk o w ą ; dochodu nie można
w ięc na nie w ydatkow ać - bez w zględu na to, czy jest to pła­
ca, zysk, czy renta. W praw dzie część surow ców (o ile nie jest
potrzebna do reprodukcji samych surow ców lub nie w chodzi
do capital fixe ani jako m atićre instrum entale, ani jako skład­
nik bezpośredni) uzyskuje następnie form ę nadającą się do
spożycia, lecz dzieje się to dopiero w rezultacie pracy bieżą­
cego roku. Jako produkt pracy ubiegłego roku, surowce te nie
tw orzą żadnej części dochodu. T ylko ta część produktu, która
nadaje się do spożycia, m oże w ejść do indyw idualnej kon­
sumpcji i być spożyta, a w ięc utworzyć dochód. Lecz naw et
pewnej części nadającego się do konsum pcji produktu nie
można spożyć, nie czyniąc procesu reprodukcji niem ożliw ym .
Tak w ięc naw et od tej części tow arów , która nadaje się do
spożycia, odchodzi jeszcze taki składnik, który m usi być sp o ­
ż y ty w sposób p rzem ysło w y , tzn. wykorzystany w charakterze
m ateriału pracy, nasion etc., a nie w charakterze środków
utrzym ania czy to robotników , czy kapitalistów . T ę część pro­
duktu należy w ięc d ’abord [naprzód] potrącić z rachunku d o­
konanego przez A . Sm itha, lub raczej d odać do niego. Skoro
w yd a jn o ść pracy p o zo sta je b ez ztniany, to rów nież ta część
18 - Marks, Engels - D zielą t. 26
273
R o z d z ia ł czw a rty
p ro d u k tu , która nie sprow adza się do dochodu, pozostaje co
roku taka sama, jeśli tylko przy nie zmieftionej w ydajności
pracy zużytkow uje się po daw nem u taką samą ilość czasu
pracy.
J
Z ałożyw szy w ięc, że co roku zatrudnia się w ięk szą niż
uprzednio ilość p racy, w ypadnie rozpatrzyć, jak przedstawia
się sprawa z capital constant. Słow em : aby zastosow ać w ięk ­
szą ilość pracy, nie w ystarczy m ieć do dyspozycji ani opłacać
w ię k szą je j ilość, tzn. w ięcej w ydatkow ać na płacę roboczą,
lecz trzeba jeszcze rozporządzać środkam i pracy - surowcami
1 capital fixe - które m ogłyby tę w iększą ilość pracy w ch ło­
nąć. T en punkt pozostaje w ięc jeszcze do rozw ażenia p o w y­
jaśnieniu tych, które roztrząsa A . Smith.
A w ięc raz jeszcze rozpatrzm y pierw sze zdanie:
„Panłew aż w cyw ilizo w a n ym
kraju jest tylko bardzo niew iele to ­
w arów , których całkowita wartość wymienna p o chodzi jed yn ie z pracy,
& na. wartość wym ienną ogromnej większości towarów składa się w
Znacznej m ierze ren ta i zy sk, przeto roczny p ro d u k t pracy tego kraju
zaw sze będzie wystarczał, by nabyć i dysponow ać o w iele
większą
ilością pracy n iż ta , któ re) trzeba było użyć, aby w yhodow ać, prze­
robić i sprowadzić ó w p ro d u k t na cynek”
(innymi słow y: рошг le
produire [aby go wytworzyć]).
N ajoczyw iściej zostały tu poplątane różne rzeczy. ( D o valeur ćchangeable [wartości w ym iennej] całkow itego produktu
rocznego w chodzi nie tylko praca żyw a, zastosow ana w ciągu
d an ego roku, lecz także praca m iniona, produkt pracy u b ie­
głych łat. N ie tylko praca w postaci żyw ej, ale rów nież w po­
staci u p rzedm iotow ionej). V aleur ćchangeable produktu rów ­
na jest sum ie zaw artego w nim czasu pracy, z której część
sk łada się z pracy żyw ej, a część z uprzedm iotow ionej.
(N iech aj jedna z nich tak się ma do drugiej, jak Уз : 2/з,
[czyli] 1 :2 . W ów czas w artość całego produktu = 3, z czego
2 to czas pracy uprzedm iotow iony, a 1 - żywy. W a rto ść ca­
łego produktu m oże w ięc nabyć w ięcej pracy żyw ej, niż jej
zaw iera sam produkt, jeśli w yjdziem y z założenia, że praca
uprzedm iotow iona i praca żyw a w ym ieniają się w zajem nie ja­
ko ekw iw alenty, że określona ilość pracy uprzedm iotow ionej
214
\
T eorie pracy produkcyjnej i n ieprodukcyjnej
m oże d ysp on ow ac\ tylko rów ną sobie ilością pracy ż y w ej) .
A lb ow iem produkt , = 3 dniom roboczym , natom iast praca
żyw a, jaką zaw iera, w ynosi 1 dzień roboczy. D o w ytw orzenia
produktu wystarczył jeden dzień roboczy pracy żywej (w isto­
cie w ystarczył tylko do nadania jego elem entom ostatecznej
form y). Jednakże produkt zaw iera 3 dni robocze. Jeśliby w ięc
w ym ieniono go w całości na pracę żyw ą, jeśliby go użyto tylko
,,pour acheter et com m ander” des quantites du travail actuel
[„po to, by nabyć i dysponow ać” ilościam i pracy żyw ej], m ógł­
by on nabyć 3 dni robocze i dysponow ać nimi.
A le nie to oczyw iście ma A . Smith na m yśli; byłoby to
zresztą dla niego założenie całkiem niepotrzebne. Sądzi on
m ianow icie, że duża część valeur ćchangeable produktu
sprow adza się (lub jak to jeszcze inaczej b łęd n ie form ułuje,
co w ynika z pom ieszania pojęć, które odnotow aliśm y w cze­
śniej *) nie do salaires du travail [płacy roboczej], lecz do pro­
fits i rentes lub - jak pow iem y g w o li uproszczenia - do profits.
Innym i słow y: ta część w artości produktu, która rów na się
ilości pracy dodanej w ciągu ostatniego roku - a zatem in fact
ta część produktu, która w e w łaściw ym znaczeniu tego słow a
stanow i produkt pracy ostatniego roku - po pierw sze opłaca
robotników , a po drugie w chodzi do dochodu kapitalisty, do
jego funduszu konsum pcyjnego. Cała ta część produktu całko­
w itego procćde du travail [pochodzi z pracy], i to exclusivem ent [w yłącznie] z pracy; ale składa się z pracy opłaconej
i nieopłaconej. Płace równają się sumie pracy opłaconej, zyski
||393 | - sumie pracy nieopłaconej. G d yb y w ięc cały ten pro­
dukt w yłożono na płace, m ógłby on naturalnie w praw ić w ruch
w iększą ilość pracy od tej, której sam był w ytw orem ; przy
czym stosunek tego czasu pracy, jaki produkt m ógłby urucho­
mić, do tego, jaki sam zaw iera, zależy ściśle od stosunku,
w jakim dzień roboczy d zieli się na czas pracy opłacony i nie­
opłacony.
Z ałóżm y, że ów stosunek układa się tak, iż robotnik w cią­
gu 6 godzin, a w ięc w ciągu pół dnia, w ytw arza, tj. reprodu­
kuje swoją płacę. W ten sposób pozostałe 6 godzin, czyli po­
ło w a dnia stanow i nadw yżkę. Tak w ięc np. z produktu zaw ie* P atrz tom niniejszy, str, 76-78 - R e d . przekl. polsk.
275
R o zd zia ł czw a rty
rającego 100 dni roboczych [now o dodanej pracy] — 50 f.szt.
(gdy dzień roboczy =
10 szyi., 100 dni roboczych =
= 1000 szyi., = 50 f.szt.) przypadałoby na płacę roboczą
25 f.szt. i na zysk (rentę) 25 f.szt. Z a pom ocą 25 f.szt. =
= 50 dniom roboczym byłoby opłaconych 100 robotników,
którzy p ołow ę sw ego czasu przepracow aliby darm o, inaczej
m ów iąc, na sw oich masters [pracodaw ców ]. G dyby w ięc cały
produkt (100 dni roboczych) został w yłożony na płace, za po­
m ocą 50 f.szt. m ożna byłoby w praw ić w ruch 200 robotników,
z których każdy otrzym ałby w form ie płacy roboczej, jak po­
przednio, 5 szyi., czyli połow ę produktu swojej pracy. Produkt
tych robotników rów nałby się 100 f.szt. (200 dni roboczych =
2000 szyi., czyli 100 f.szt.), za pom ocą których można byłoby
z k o lei w praw ić w ruch 400 robotników (robotnik = 5 szyi.,
[a w ięc 400 robotników ] = 2000 szyi.), których produkt =
= 200 f.szt. itd.
W ten w łaśnie sposób rozumuje A . Smith, pow iadając, że
„produit annuel du travail” [„roczny produkt pracy”] zaw sze
b ędzie w ystarczał, „pour acheter ct com m ander ime quantite
du travail beaucoup plus grande” [„by nabyć i dysponow ać
o w iele w iększą ilością pracy”] niż ta, której trzeba było do
w ytw orzenia produktu. (G d yb y robotnikow i op łacono cały
produkt jego pracy, tak że 50 f.szt. przypadłoby za 100 dni
roboczych, to 50 f.szt. m ogłoby w praw ić w ruch rów nież tylko
100 dni roboczych). A dalej Smith m ów i:
„G dyby społeczeństwo zatrudniało w ciągu raku całą pracę, jaką
co roku może nabyć, to w obec tego, że ilość pracy z każdym rokiem
wzrastałaby znacznie, produkt każdego roku następnego miałby n ie­
porównanie większą wartość niż produkt roku poprzedniego” .
P ew na część tego produktu jest jednak zjadana przez po­
siadaczy zysku i renty, a inna znowu przez w iszących u ich
klam ki. Część produktu, którą m ożna p onow nie w yłożyć na
pracę (produkcyjną), jest zatem określona przez tę część pro­
duktu, której kapitaliści, rentierzy i pasożytujący na nich
(a zarazem travailleurs im productifs [pracow nicy nieproduk­
cyjni]) nie przejedzą sami.
Lecz w ten sposób, tak czy ow ak, now y fundusz (now y
27 6
T eo rie pracy p rodukcyjnej i nieprodukcyjnej
fonds de salaires) b ędzie ciągle do dyspozycji, by za pom ocą
produktu pracy zeszłorocznej w praw ić w ruch w danym roku
o d p ow iednio w iększą masę robotników . A poniew aż w artość
rocznego produktu określona jest przez ilość zużytego czasu
pracy, zatem w artość rocznego produktu będ zie co roku w zra­
stać.
O czyw iście, na nic się nie zda posiadanie funduszu w celu
„acheter et com m an der” une „quantite du travail beaucoup
plus grande” [„nabycia i d y sp o n o w a n ia ' „o w ie le w iększą
ilością pracy”] niż w annće passće [roku ubiegłym ], jeśli na
rynku nie znajdzie się une plus grande quantite du travail
[w iększa ilość pracy]. N a nic nie zda się posiadanie w iększej
ilości pieniędzy na kupno pew nego tow aru, jeżeli tego towaru
nie ma na rynku w w iększej ilości. Z a łó żm y , że z 5 0 f.szt.
bierzem y sumę, która zam iast jak dotąd 100 robotników ([p o ­
bierali oni łącznie] 25 f.szt.) w praw ia w ruch nie 200, lecz
tylko 150 robotników , podczas gdy kapitaliści konsum ują sa­
mi 127г f.szt. zam iast 25 f.szt. W ten sposób 150 robotników
([którzy otrzym aliby] 3 7 l/ 2 f.szt.) dałoby 150 dni robo­
czych, = 1500 szyi., = 75 f.szt. G d yb y jednak pozostająca
d o dyspozycji liczba robotników w yn osiła tak jak poprzednio
tylko 100, to tych 100 otrzym ałoby obecnie w postaci płacy
roboczej 3 7 V2 f-szt' zam iast poprzednich 25 f.szt., lecz ich
produkt [w yniósłby] tak jak poprzednio tylko 50 f.szt. D o ­
chód kapitalistów spadłby zatem z 25 f.szt. do 1 2 7 г . gdyż
płaca robocza w zrosłaby o 50°/o- A . Smith w ie jednak, że bę­
dzie do dyspozycji rosnąca ilość pracy. C zęściow o będzie to
roczny przyrost ludności (który w szakże musi m ieć za prze­
słankę stary fundusz płac), częściow o bezrobotni biedacy, nie
w pełni zatrudnieni robotnicy etc. Prócz tego b ęd ą to masy
pracow ników nieprodukcyjnych, których m ożna częściow o
przekształcić w pracow ników p rodu kcyjn ych dzięk i innemu
zastosow aniu surplus produce. W reszcie ta sam a m asa robotni­
k ó w m oże dostarczyć w ię k sz e j ilości pracy. B o czy opłacam
125 robotników zam iast 100, czy też 100 robotników pracuje
przez 15 godzin dziennie zam iast przez 12, w ou ld be quite
the sam e thing [w yjdzie na jedno i to sam o].
Jest zresztą błędem A . Smitha przypuszczenie, że wraz ze
277
Rozdział czwarty
w zrostem kapitału produkcyj nego - lub ze w zrostem tej czę­
ści rocznego produktu, która jest przeznaczona na reproduk­
cję - w takim samym stosunku rosnąć musi praca stosow an a
(praca żyw a, część w ykładana na płace). B łąd ten ściśle w iąże
się ze sprow adzaniem przezeń całego produktu d o dochodów .
II3 9 4 1 Przede w szystkim jest w ięc [zdaniem Smitha] pew ien
fundusz nadających się do spożycia środków utrzyma­
nia, który w danym roku m oże „acheter et comm an­
der” w ięk szą ilością pracy niż w roku ubiegłym ; [jest też]
więcej pracy, a jednocześnie więcej środków utrzym ania dla
tej pracy. Teraz należy się przyjrzeć, jak zrealizow ać ow ą
ad d itional quantity of labour [d od atk ow ą ilość p racy]}.
G dyby A . Smith z pełną św iadom ością przestrzegał toku
tej an alizy surplus value, którą w gruncie rzeczy zaw ierają je­
go w yw od y i w myśl której w artość dod atk ow a zostaje w y ­
tw orzona tylko w trakcie w ym iany kapitału na pracę najem ną,
okazałoby się, że produkcyjna jest tylko ta praca, którą w y­
m ieniono na kapitał, nigdy zaś ta, którą w ym ienia się na d o ­
chód jako taki. A by dochód w ym ienił się na pracę produkcyj­
ną, musi być uprzednio przekształcony w kapitał.
P oniew aż jednak Smith bierze rów nocześnie za punkt w yj­
ścia jednostronny tradycyjny pogląd, w myśl którego produk­
cyjna jest w ogóle praca bezpośrednio w ytwarzająca m aterial­
ne bogactw o, i łączy go ze sw oim rozróżnieniem , które zasadza
się na w ym ianie m iędzy kapitałem a pracą bądź też m iędzy
dochodem a pracą - m ożliw e staje się dlań rozw iązanie na­
stępujące; tego rodzaju praca, na którą w ym ienia się kapitał,
jest zaw sze produkcyjna (produkuje zaw sze m aterialne boga­
ctw o etc,), ta zaś, na którą w ym ienia się dochód, m oże być
produkcyjna lub nie. C złow iek w ydatkujący swój dochód w oli
jednak najczęściej uruchamiać rather [raczej] pracę bezpośred­
nio nieprodukcyjną niż produkcyjną. W id ać tu, jak A . Smith
przez to com pound [połączenie] obu sw ych rozróżnień osłabia
i zam azuje rozróżnienie podstaw ow e.
Ż e A . Smith nie ujm uje uprzedm iotow ienia pracy w sposób
czysto zew nętrzny [w stosunku do jej p od m iotu ], św iadczy
następujący cytat, gdzie pośród różnych składników capital
fix e [kapitału trw ałego] w ylicza;
278
T eo rie pracy pro d u kcyjn ej i nieprodukcyjnej
„4. Pożyteczne umiejętności naibyte przez m ieszkańców 'kraju, czyli
członków społeczeństwa. A by nabyć takie kwalifikacje, człow iek musi
p rzez czas kształcenia, nauki lub terminowania otrzymywać środki
utrzymania, co zaw sze jest rzeczywistym wydatkiem i stanowi kapitał
trwały zrealizowany, by tak rzec, w jego osobie. Umiejętności te są
częścią jego majątku, a jednocześnie częścią majątku tego społeczeństwa,
do którego człow iek ten należy. Zwiększoną biegłość robotnika można
traktować pod ob nie jak maszynę Lub narzędzie ułatwiające i skracające
pracę, która chociaż wym aga pew nego wydatku, to jednak oddaje go
z nadw yżką” (tamże, t. II, rozdz, I, str. 204, 205 [por. wyd. poisk.,
t. I, str. 347, 3 4 8 ]).
O so b liw e p o ch odzen ie akum ulacji i je j konieczność-.
„W pierwotnym stanie społeczeństwa, gdzie nie m a podziału pracy,
gd zie w ym ia nę zdarza się rzadko, a każdy człow iek sam zaopatruje
się w e wszystko, czego mu trzeba, działalność gospodarcza społeczeń­
stw a m o że być norm a ln ie pro w adzona, b ez konieczności uprzedniego
nagrom adzenia lu b zm a g a zyn o w ania jakichś za so b ó w ”
(skoro założono m ianow icie, qu’il n’y pas d e socićtć [że nie
m a społeczeństw a]).
„Każdy stara się własnym przemysłem zdobyć środki do zaspoko­
jenia doraźnych potrzeb, w miarę jak się pojawiają. K iedy jest głodny,
idzie do lasu na p olow anie itd.”
II, in tro d u ctio n
[w stęp])
(tamże, t. H , str.
191, 192
[por. wyd. poisk., t. I, str. 3 3 9 ]).
(ks.
„Lecz
skoro podział pracy zostanie powszechnie wiprowadzony, w ówczas w y­
twory własnej pracy człow ieka mogą zaspokoić zaled w ie drobną cząstkę
jego doraźnych potrzeb. Przeważającą ich większość zaspokajają w y tw o ­
ry pracy innych lu d zi, [które zakupuje za to, co sam wytworzył], albo
oo na jedno wychodzi, za cenę tego, oo sam wytworzy. Jednak za k u p y
t e m oże poczynić jedynie w tedy, gdy ma dostateczną ilość czasu a ie tylko
na ca łko w ite w y ko ń czen ie p ro d u k tu sw ej pracy, lecz i na jego sprze­
d a ż ” [por. wyd. poisk., t. I, str. 339].
(Także w pierw szym przypadku nie m ógł on zjeść zająca,
zanim go nie zabił, i nie m ógł zabić, zanim nie sporządził so­
b ie klasycznego „arc” [„łuku”] lub som ething sim ilar [czegoś
w tym rodzaju]. Jedyna now a okoliczność, która przybywa
in case [w przypadku] II, nie polega d latego na konieczności
279
R o zd zia ł czw arty
d ’u n a p p r o v is io n n e m e n t o f a n y so r t [ s p o r z ą d z e n ia j a k ie g o k o l­
w i e k z a p a s u ż y w n o ś c i] , le c z n a „ te m p s ... d e v e n d r e le p r o d u it
d e s o n t r a v a il” [ „ c z a s ie ... p o tr z e b n y m d o s p r z e d a ż y p r o d u k ­
t ó w sw e j p r a c y ” ] ) .
„Aby w ięc człow iek m ógł, zaa im zdoła wykonać obie te czynności,
utrzymać się przy życiu i zaopatrzyć w materiały i narzędzia swej
pracy, muiszą być gdzieś zm a g azynow ane w ystarczające zasoby różnego
rodzaju dóbr. Tkacz n ie m o że pośw ięcić się całkow icie swem u specy­
ficznemu zajęciu, jeżeli już poprzednio n ie zmagazynowano gdzieś za ­
sobów , w jego lu b czyim ś posiadaniu, które w ystarczają na to, by
utrzymać go przy życiu, oraz na to, by zaopatrzyć go w materiały
i narzędzia pracy aż do czasu, kiedy nie tylko wykończy, Lecz i sprzeda
swoje sukno. Jest oczywiste, że nagrom adzenie tych zasobów musi p o ­
przedzać moment, w którym tkacz będzie m ógł podjąć sw oje zajęcie
i doprowadzić sw e dzieło do końca... A ku m u la cja
kapitału
z na­
tury rzeczy sta n o w i n iezb ęd n y w stęp n y w arunek p o d zia łu pracy” (tam­
że, str. 192, 193 [por. w yd. polsk., t. I, str. 339, 3 40]).
(Z d r u g ie j str o n y , z g o d n ie z ty m , c o s t w ie r d z i! n a w s t ę p ie ,
w y g l ą d a n a t o , ż e n ie m o ż e b y ć ż a d n e j a c c u m u la tio n o f c a p i­
t a l, z a n i m n ie u k s z t a łtu j e s ię d i v i s i o n o f la b o u r ; o b e c n ie z a ś
t w ie r d z i, ż e p r z e d a c c u m u la tio n o f c a p it a l n ie m o g ło b y ć ż a d ­
n ej d i v i s i o n o f la b o u r ). S m ith p is z e d a le j :
„D a lsze pogłębianie podziału
pracy m oże postępow ać
jedynie
w
miarę tego, jak uprzednio zostaną nagrom adzone coraz w iększe ka­
pitały. Ilo ść m ateriałów , jaką m o że przerobić ta sam a liczba robo­
tn ik ó w , zw iększa się znacznie, w
miarę jak coraz dalej posuwa się
podział pracy. Czynności zaś każdego upraszczają się stopniowo coraz
bardziej, powstają w ięc rozmaite n ow e maszyny dla ułatwienia i Ц395 |
skracania tych czynności. Aby w ięc w miarę jak podział pracy posuwa
się ooraz dalej, dać stałe zatrudnienie tej samej liczbie robotników,
należy uprzednio nagrom adzić zasoby żyw ności w
a
za so b y
m a teria łó w
i n a rzęd zi w
ilości w ięk szej,
ilości te j sam ej,
niż byłoby to
potrzebne w bardziej pierwotnym stanie rzeczy” (tamże, str. 193, 194
[por. w yd. polsk., t. I, istr. 3 40]). „Podobnie jak u p rzed n ie nagro­
m adzen ie ka p ita łó w jest niezbędne, aby dokonał się ten w ielki wzrost
siły produkcyjnej pracy, tak samo akumulacja prowadzi w sposób na­
280
T eo rie pracy p ro d u k cyjn ej i nieprodukcyjnej
turalny do tego wzrostu. Człowiek, któ ry u ży w a sw oich ka p ita łó w na
u trzym a n ie rob o tn ikó w , z pew nością będzie pragnął użyć ich w taki
sposób, aby otrzymać m ożliw ie największą ilość wytworu. Stara się
więc zarówno o to, aby przeprowadzić jak najwłaściwszy podział zajęć
między swymi praoownikami, jak i o to, aby wyposażyć ich w najlepsze
maszyny, jakie bądź sam potrafi wynaleźć, bądź zdoła nabyć. Jego
możliwości w jednym i drogim zakresie są, ogólnie biorąc, propor­
cjonalne do w ielkości jego kapitału bądź do liczby Ludzi, jaką może
za pomocą tego kapitału zatrudnić. Tak w ięc w k a żd y m kraju ro z­
m iary zatrudnionej pracy nie tylko zw iększa ją się ze W zrostem zuży­
wanych ka p ita łó w , lecz na sk u te k w zrostu ka p ita łó w ta sama ilość
pracy w y tw a rza znacznie w ięk sze ilości p ro d u k tó w ” (tamże, str. 194,
195 [por. wyd. poisk., t. I, str. 340, 341]).
A. Smith traktuje przedm ioty znajdujące się już w fonds dc
consom m ation całkiem tak sam o, jak productive and unpro­
ductive labour. For instance [na p rzy k ła d ]:
„D om
mieszkalny jako taki nie przysparza w cale dochodu temu,
kto w nim m ieszka; a chociaż jest niew ątpliw ie nader użyteczny, to
przecież jest użyteczny tak samo jak odzież luib sprzęty dom ow e, które
wszak w chodzą w skład wydatków, n ic zaś dochodów ” (tamże, t. II,
rozdz. I, str. 201, 202 [por. wyd. p oisk., t. I, str. 3 4 5 ]).
D o capital fixe,, przeciwnie, należą „w szelkie budynki o charakterze
użytkowym, które są środkiem przynoszącym
dochód nie tylko w ła ­
ścicielow i, wynajmującemu je za opłatą, lecz także osobie, która je
wynajmuje i płaci za nie czynsz.
Przykładem
takich
budynków
są
sklepy, magazyny, warsztaty, gospodarstwa wiejskie ze wszystkimi nie­
zbędnymi zabudowaniami, jak stajnie, spichlerze itd. Różnią się one
bardzo od dom ów o charakterze wyłącznie mieszkalnym. Są pewnego
rodzaju narzędziami produkcji...” (tamże, t. II, rozdz. I, str. 203, 204
[por. wyd. poisk., t. I, str. 347]).
„U w aża się zawsze za korzystny dla każdego społeczeństwa w szel­
ki taki postęp w technice, który pozw ala tej samej liczbie robotników
wykonywać tę samą ilość pracy z pom ocą
stszych
niż
tc,
które
stosowano
dawniej.
maszyn tańszych i pro­
M ożna
tedy
powiększyć
ilość tej pracy, jaką wykonywać mogą jedynie te właśnie lub inne
maszyny, o tę ilość materiałów
którą przedtem
wkładano
w
i pracy pewnej
utrzymanie w
liczby robotników,
dobrym stanie bardziej
281
R o zd zia ł czw arty
skomplikowanych
i
kosztownych
maszyn"
(tamże,
t.
II,
tozdz.
II,
str. 216, 217 [wyd. .polsk., t. I, str. 3 56]).
„K oszt zachow ania
ka p ita łu
trw ałego
musi nieodzow nie
być w y­
łączony z czystego dochodu społeczeństwa” (tamże, t. II, rozdz. II,
str. 218 [wyd. polsk., t. I, str. 3 5 6 ]). „Każda) oszczędność na kosztach
utrzymania ka p ita łu trw ałego, która tylko nie pomniejsza produkcyjnej
siły pracy, musi zw iększać fundusz, jaki uruchamia produkcję, a co
za tym idzie, zwiększa roczny produkt ziem i i pracy, dochód realny
społeczeństwa” (tatnże, t. II, rozdz. II, str. 226, 227
[wyd. poisk.,
t. I, str. 362]).
G dy gotówka, wypchnięta [z obiegu krajowego] przez bilety ban­
kowe, w ogóle przez .pieniądz papierowy, za granicę, zostaje wydana
„na zakup zagranicznych tow arów dla konsumpcji krajowej” , to na­
bywa albo produkty zbytku w postaci vins erränget«, soieries
[win
Zagranicznych, jedwabi] itd., krótko m ówiąc, „tow arów ... przeznaczo­
nych do konsumpcji przez lu d zi próżnujących, którzy nic nie w ytw a­
rzają... albo też... nabywa d o d a tk o w e ilości surow ców , narzędzi i ar­
ty k u łó w żyw n o ścio w ych , aby utrzym ać i zatrudnić d o d a tko w ą
liczbę
lu d zi pracy, któ rzy reprodukjiją z na d w yżką w artość tego, co w ciągu
ro ku sko n su m o w a li”
(tamże, t. II, rozdz. II,
str.
231,
232
[wyd.
polsk., t. I, str. 3 66]).
Pierwszy sposób of em ployment [zużytkowania] pieniędzy, pow iada
Smith, pom naża prodigalitć
[rozrzutność],
„zwiększa wydatki i kon­
sumpcję, nie dodając nic do produkcji ani rnie tworząc jakiegokolw iek
trwałego funduszu na pokrycie tych wydatków, i jest pod każdym
względem szkodliwy dla społeczeństwa” (tamże, t. II, str. 232 [por.
wyd. polsk., t. I, str. 3 6 6 ]). Przeciwnie, [pieniądze] „zużyte w sposób
drugi rozszerzają działalność przemysłową, i chociaż zwiększają kon­
sumpcję społeczeństwa, to
przecież stwarzają
trwały fundusz na jej
podtrzymywanie, ponieważ lu d zie, któ rzy konsum ują, reprodukują z nad­
w y żk ą całą w artość tego, co w ciągu ro ku sp o żyli” (tam że, t. II, rozdz.
II, str. 2 3 2 [por. wyd. polsk.., t. I, str. 366]).
„Ilość pracy, którą m o żn a
uruchom ić dzięki jakiemuś kapitałow i,
musi oczywiście być równa Liczbie robotników, których kapitał ten
może wyposażyć w materiały, narzędzia i środki utrzymania, odpo­
w iednie do rodzaju pracy” (tamże, t. II, str. 235 [por. wyd. polsk.,
t. I, str. 3 68]).
282
T eo rie pracy pro d u kcyjn ej i nieprodukcyjnej
||3 9 6 1 W k.s. U , rozdz. U l (tamże, t. II, str. 314 i nast.
[por. w yd. poisk., t. I, str. 419 i nast.]) [czytam y]:
„Pracownicy produkcyjni - i nieprodukcyjni
oraz ludzie, którzy w
ogóle nie pracują, wszyscy oni czerpią środki utrzymania z rocznego
produktu ziem i i pracy sw ego kraju. Produkt ten... .musi mieć pewne
granice. Zależnie w ięc od tego, czy stosunkowo mniejsza, czy większa
jego część id zie w jakimś roku na utrzymanie pracowników niepro­
dukcyjnych, więcej lub mniej zastaje dla pracowników produkcyjnych,
wobec czego produkt następnego roku będzie
lub mniejszy...
odpow iednio większy
Choć ostatecznie cały produkt zieimi i pracy każdego kraju prze­
znaczony
jest niew ątpliw ie
na zaopatrzenie
m ieszkańców w
środki
konsumpcji oraz na dostarczenie im dochodu, jednak gd y ty lk o w ytw o­
rzy go ziem ia lub ręce pracowników produkcyjnych, dzieli się on z na­
tury rzeczy na dw ie części. Jedną z nich, a często jest to część naj­
większa,
przeznacza
się przede wszystkim
na
o d tw o rzen ie
kapitału,
czyli zastąpienie w yciągniętych z kapitału ś r o d k ó w u t r z y m a n i a ,
m ateria łó w i w y ro b ó w gotow ych, druga część tworzy dochód, który przy­
pada albo w łaścicielow i kapitału jako zysk z kapitału, albo jakiejś
innej osobie jaiko renta gruntowa...
T a część rocznego
p ro d u k tu z}em i i pracy jakiegoś kraju, która
■odtwarza kapitał, idzie bezpośrednio tylko na utrzymanie pracowników
produkcyjnych. Pokrywa ona tylko płace pracowników produkcyjnych.
Ta część natomiast, która bezpośrednio ma stanowić dochód... może
iść
równie
dobrze na
utrzymanie
pracowników
produkcyjnych,
jak
i nieprodukcyjnych...
Pracownicy nieprodukcyjni oraz ci ludzie, którzy nie pracują wcale,
utrzymują się z dochodu. Po pierwsze, z części produktu rocznego,
która od samego początku jest przeznaczona na utworzenie dochodu
niektórych osób, czy to w formie renty gruntowej, czy też zysku z ka­
pitału. Po drugie, z tej części produktu rocznego, która, choć począt­
kow o przeznaczona na odtw orzenie kapitału i 'Utrzymanie pracowników
produkcyjnych, gdy dotrze do ich rąk, to w części tworzącej nadmiar
w stosunku do potrzebnych im środków utrzymania może być włożona
w utrzymanie zarówno pracowników produkcyjnych, jak i nieproduk­
cyjnych. Tak w ięc... naw et zwykły robotnik, ijeśli zarabia dość dużo,
m oże trzymać służbę dom ową, m oże też wybrać się czasem do teatru
283
R ozd zia ł czw arty
lub na przedstawienie kukiełkow e i w ten sposób w nieść swój wkład
w
utrzymanie
pewnej
grupy
pracowników
nieprodukcyjnych,
może
w reszcie płacić jakieś podatki i w ten sposób przyczyniać się do utrzy­
mania innej grupy pracowników... równie nieprodukcyjnej. Żadnej jed­
nak z tych poszczególnych części produktu, jakie przeznacza się pier­
w otnie na odtw orzenie kapitału, nie w kłada się nigdy w utrzymanie
pracowników nieprodukcyjnych, zanim nie uruchomi się całości pracy
produkcyjnej... jaką część ta m ogłaby uruchomić... Robotnik musi naj­
pierw zapracować na swoją płacę przez wykonanie odpowiedniej pra­
cy, za nim wydatkuje choćby najm niejszą jej cząstkę na pracę niepro­
dukcyjną... Renta gruntowa i zyski z kapitału są wszędzie głównym
źródłem, z którego pracownicy nieprodukcyjni czerpią środki utrzyma­
nia. O ba te rodzaje dochodu... mogłyby utrzymywać równie dobrze
pracowników produkcyjnych, jak i nieprodukcyjnych, jednak w łaściciele
mają, jak się zdaje, pewną skłonność do utrzymywania tych ostatnich...
W każdym kraju stosunek między liczbą pracowników produkcyjnych
a nieprodukcyjnych zależy w ięc w dużej mierze od stosunku między tą
częścią produktu rocznego, która, gdy tylko wytworzy ją ziemia lub
praca pracowników produkcyjnych, ma odtworzyć kapitał, a tą częścią,
która ma tworzyć dochód bądź jako renta, bądź jako zysk. Stosunek
ten jest zupełnie inny w krajach bogatych niż ubogich”,
[Smith] porównuje następnie stosunki
w
„zamożnych krajach Europy” , w
jakich
„bardzo znaczna, często
największa część produktu ziemi jest przeznaczona na o d tw o rzen ie k a ­
p itału bogatego i niezależnego farm era”, ze stosunkami, które istniały
pod „panowaniem ustroju feudalnego” , kiedy „bardzo niew ielka część
produktu wystarczała na to, by odtworzyć kapital włożony w uprawę
ziem i”.
P odobnie rzecz się ma z commerce [handlem ] i manufactu­
res [przem ysłem ]. O becnie um ieszcza się tam w ielk ie kapitały,
natom iast daw niej um ieszczano tres-minces capitaux [kapitały
bardzo nieznaczne], które jednak m usiały
„przynosić ogromne zyski. Stopa procentowa nie była n igdzie niższa od
lOP/o, a zyski musiały wystarczać na opłacenie tak w ielkich procentów.
O becnie w zaawansowanych pod w zględem zam ożności krajach Europy
stopa procentowa nie przekracza nigdzie 6®/o, a w niektórych najbo­
184
T eo rie pracy p rodukcyjnej i nieprodukcyjnej
gatszych wynosi zaledw ie 4%, 3%, a nawet i 2%. Jeśli część dochodu
m ieszkańców, która pochodzi z zysków z kapitału, jest znacznie w ięk­
sza w krajach bogatych niż ubogich, to dzieje się tak dlatego, że ka­
pital jest tam znacznie w iększy; lecz w stosunku do wielkości kapitału
zyski są tam na ogół o w iele niższe.
D latego też ta część produktu rocznego, która - gdy tylko w ytw o­
rzy ją ziem ia lub praca produkcyjnych pracowników — przeznaczona
jest na to, by odtworzyć kapitał, ||397 |
jest w krajach bogatych nie
tylko o w iele w iększa niż w ubogich, lecz jest również o w iele większa
w stosunku do tej części, która ma być bezpośrednio dochodem w po­
staci renty łub zysku. Fundusze przeznaczone na utrzymanie pracow­
ników produkcyjnych są w krajach bogatych n ie tylko o w iele w iększe
niż w ubogich, lecz są również o w iele większe w stosunku do tych,
które można by wprawdzie włożyć zarówno w utrzymanie pracowni­
ków produkcyjnych, jak i nieprodukcyjnych, lecz które na ogół w kłada
się raczej w utrzymanie tych drugich” .
(Smith popełnia błąd identyfikując w ielk ość kapitału pro­
dukcyjnego z w ielk o ścią części tego k a p ita łu , destine я fournir
d e la subsistance au travail productif [przeznaczonej na utrzy­
m anie pracy produkcyjnej]. Lecz w ielk i przem ysł był mu zna­
ny in fact tylko w zaczątkach).
„W każdym kraju stosunek między tymi dwom a funduszami roz­
strzyga silą rzeczy o zasadniczym charakterze m ieszkańców, o tym, czy
są pracowici, czy leniwi".
T ak w ięc np. pow iada on;
„W miastach o rozwiniętym przemyśle, gdzie ludzie z warstw niż­
szych utrzymują się głów nie dzięki umieszczonym tam kapitałom , są
oni na ogół bardziej pracowici, skromni i oszczędni, jak to widać
w w ielu miastach angielskich i [w większości miast] H olandii. W tych
miastach zaś, [których istnienie opiera się przede wszystkim na tym],
że [stale łub od czasu do czasu przebywa tam] dwór, i gdzie ludzie
z warstw niższych utrzymują się głów nie z tego, oo inni wydają, są
na ogół leniw i, rozwięźli i ubodzy, tak jak to w idać w Rzymie, 'Wer­
salu itp. ...
W szędzie w ięc stosunek między kapitałem a dochodem określa, jak
się zdaje, stosunek ilości ludzi pracowitych do próżniaków. Tam, gdzie
285
R o zd zia ł czw a rty
przeważa kapital, dominuje pracowitość, gd zie zaś przeważa dochód,
panuje próżniactwo. K a ż d y przeto w zro st lub sp a d e k ilości kapitału
zmierza z natury rzeczy do realnego zwiększenia lub zmniejszenia su­
my
działalności
produkcyjnej,
liczby
pracowników
produkcyjnych,
a w następstw ie - wartości wymiennej rocznego produktu ziem i i pracy
danego kraju, rzeczywistego bogactw a oraz dochodu ogółu m ieszkań­
ców ... W szystko, co się każdego roku oszczędza, spożyte zostaje rów­
nie systematycznie, jak to, co się wydaje, i to naw et niem al równo­
cześnie; spożyw a to
jednak inna kategoria ludzi” . Pierwsza „część
dochodu zostaje spożyta przez służbę, darmozjadów itd., którzy nie
dają nic w zamian za to spożycie”. D ruga [część] „przez robotników,
którzy odtwarzają wraz z zyskiem wartość swej rocznej konsumpcji...
Konsumpcja jest w ięc taka sama, ale inni są konsum enci” .
Stąd kazania Smitha (dalej tam że, t. II, ks. II, rozdz. III,
str. 328, 329 i nast. [por. w yd . polsk., t. I, str. 428, 429])
0 hom m e econom e [człow ieku oszczędnym ], który przez swoje
epargnes annuelles [roczne oszczędności] tw orzy jakby un ate­
lier public [w arsztat publiczny] dla un nombre additionel des
gens productifs [dodatkow ej liczby ludzi produkcyjnych],
,/tworzy jakby wieczysty fundusz utrzymania dlla taikiej samej liczby
pracowników
produkcyjnych” .
N atom iast
prodigue
[rozrzutnik]
„uszczupla fundusz przeznaczony na to,- by zatrudnić pracę produk­
cyjną... Gdyby ilo ść żywności i odzieży, którą w ten sposób” (na sku­
tek prodigalite [rozrzutności]
ow ego prodigue [trwoniciela]) „skonsu­
m ow ali ludzie nieprodukcyjni, rozdzielono między pracowników pro­
dukcyjnych, ci drudzy o d tw o rzylib y, naw et z zy skiem
jeszcze, pełną
wartość tego, co spożyli” .
C ały ten m orał w ieńczy w yw ód , iż w szystko to (oszczędność
1 m arnotrawstwo) rów now aży się w działalności prywatnych
jednostek, [że] in fact przew aża „la sagesse” [„roztropność”].
„W ielkie narody nie ubożeją nigdy wskutek rozrzutności i złej go­
spodarki osób prywatnych, choć ubożeją czasem z pow odu rozrzutnych
i złych rządów. W w iększości krajów dochody państw ow e zużywa się
w całości, łub praw ie w całości, na utrzymanie ludzi nieprodukcyjnych”.
[D o tych należą] dworacy, funkcjonariusze K ościoła, floty, am łii, „któ­
rzy w czasach pokoju n ie wytwarzają nic, a w czasie wojny nie zdo­
286
T eo rie pracy pro d u kcyjn ej i nieprodukcyjnej
bywają nic takiego, co mogłoby pokryć koszty ich utrzymania, nawet
podczas trwania wojny. T a cy lu d zie sam i nic nie wytwarzają, żyję p rze­
to z p ro d u k tu pracy irmych. G dy w ięc liczba ich wzrośnie ponad n ie­
zbędne rozmiary, może się zdarzyć, iż w którymś roku mogą spożyć tak
wielką część tego produktu, że ilość, jaka pozostanie, nie wystarczy na
to, by utrzymać pracowników produkcyjnych, którzy powinni odtw o­
rzyć ten produkt w róku następnym” (str. 336 [por. wyd. poisk., t. I,
str. 433, 4 34]).
R ozdz. IV , ks. II:
„N a skutek wzrastania funduszu przeznaczonego na utrzymanie pracy
produkcyjnej popyt na tę pracę wzrasta z każdym dniem coraz bardziej.
Robotnicy J|3 9 8 1 łatw o znajdują zatrudnienie, właścicielom
kapitału
natomiast coraz trudniej jest zdobywać robotników do pracy. Konku­
rencja między właścicielam i podnosi płacę roboczą i obniża zyski z ka­
pitału” (tamże, str. 359 [por. wyd. poisk., t. I, str. 4 49]).
W rozdz- V , ks. 11 (str. 369 i nast., t. II [w yd. poisk., t. I,
str. 456 i nast.]), „O różnych sposobach zastosow ania kapita­
łó w ”, Smith klasyfikuje rozm aite rodzaje k ap itałów w zależ­
ności od tego, ile zatrudniają pracy produkcyjnej i conse­
quently [w konsekw encji] w jakiej m ierze zw iększają „valeur
ćchangeable” [„w artość w ym ienną”] rocznego produktu. N a j­
pierw roln ictw o. Potem przem ysł. Potem h a n d el i w reszcie h an del detaliczn y. O to hierarchia, w ed łu g której pow yższe ro­
dzaje kapitału m ettent en activite des quantites du travail
productif [wprawiają w ruch poszczególne ilości pracy pro­
dukcyjnej]. O trzym ujem y tu rów nież zupełnie now ą definicję
ouvriers productif [pracow ników produkcyjnych].
„Ludzie, których kapitały umieszczone są w którykolwiek z om ówio­
nych czterech sposobów, sami są pracow nikam i produkcyjnym i. Gdy
praca ich skierowana jest w łaściw ie, utrwala się i realizuje w przed­
m iocie czy towarze, w który ją w łożono, i ogólnie biorąc dodaje ona
do jego ceny przynajmniej wartość ich utrzymania i osobistej kon­
sumpcji” (tamże, str. 374 [por. wyd. poisk., t. I, str. 4 59]).
(O góln ie biorąc, sprow adza on ich produkcyjność do tego,
że w praw iają w ruch pracę produkcyjną).
O farm erze p ow iada się:
287
R o zd zia ł czw a rty
„Żaden kapitał równy co do wielkości kapitałow i farmera nie uru­
chamia większej odeń ilości pracy produkcyjnej. P racow nikam i p ro d u k ­
cyjnym i fa rm era są nie tylko robotnicy folwarczni, ale i bydło robo­
cze” [wyd. polsk., t. I, str. 461],
O statecznie w ięc rów nież w ó ł okazuje się pracownikiem
produkcyjnym.
[12.] E a rl of L a u d erd a le
[A p o lo g etyczn y p o g lą d na k lasy panujące
jako na p rze d sta w ic ie li n ajw ażn iejszych ro d za jó w
pracy produ kcyjn ej]
L auderdale (E arl o f ) : „A n Inquiry into the N ature and
O rigin of Public W ealth etc.” Lond. 1804. (Przekład francu­
ski: „Recherches sur la nature et 1’origine de la richesse pu­
blique etc. par L agentie de Lavai'sse” , Paryż 1808).
A pologetyczne uzasadnienie zysków przez L auderdale'a na­
leży om ów ić dopiero później, w d ziale III ł12h W ed łu g niego
zysk m a w ynikać z samych k apitałów , gdyż „zastępu ją ’ one
pracę. W ynagradza się je, gdyż w ykonują taką pracę, którą
człow iek m usiałby sam zrobić lub której nie m ógłby w ogóle
w ykonać w ich braku.
„Zrozum iałe
jest
teraz,
że
zysk
od
kapitałów
pochodzi
zawsze
albo stąd, że wyręczają one w wykonaniu tej części pracy, którą ina­
czej człow iek musiałby wykonać własnym i rękam i; albo stąd, że w y­
konują tę część pracy, która przekracza własne siły człowieka i której
sam n ie byłby w stanie w ykonać” (przekład franc., str. 119).
Pan „hrabia” jest w ielkim w rogiem nauki Smitha o akumu­
lacji i oszczędzaniu, jak też w rogiem jego rozróżnienia m iędzy
pra cow n ikam i p rodu kcyjn ym i a n iep ro d u k c y jn y m i; przecież
w ed łu g niego to, co Smith nazyw a „siłam i produkcyjnymi pra­
cy”, jest rów nież tylko „siłą produkcyjną kapitału” . Zaprze­
cza w prost w yw od om Smitha o pochodzeniu surplus value,
a to z następującego p o w o d u :
„G dyby ten pogląd na zysk z kapitału był ściśle prawdziwy, w yni­
kałoby z niego, że zysk stanowi n ie pierwotne, lecz pochodne źródło
288
T eo rie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
dochodu, a kapitału nie można by w tedy rozpatrywać jako jednego ze
źródeł bogactwa, gdyż zysk z niego byłby tylko przeniesieniem docho­
du z kieszeni robotnika do kieszeni kapitalisty" (tam ie, str. 116, 117).
Jasne jest, że przy takich założeniach posługuje się w swej
polem ice ze Sm ithem najtrywialniejszym i argumentami. Tak
np. pow iada:
„Zatem ta sam a praca może się okazać produkcyjna lub nieproduk­
cyjna, zależnie od dalszego użytku z przedmiotu, do którego się ją za­
stosowało. Jeśli na przykład mój kucharz zrobi tort, który zjem od
razu, to jest robotnikiem nieprodukcyjnym, a jego praca łow ą,
gdyż usługa zniknęła natychmiast,
pracą ja­
jak tylko kucharz ją wy­
świadczył, Lecz ta sama praca wykonana w sklepie cukiernika staje się
wskutek tego produkcyjna” (tamże, str. 110).
(Patent na ten pogląd ma G arnier, gdyż jego w ydanie Smi­
tha opatrzone uw agam i ukazało się w r. 1802, czyli dw a lata
przed książką L auderdale’a ).
„To niezw ykłe rozróżnienie, opierające się na samej tylko długotrwa­
łości usług, zalicza do pracowników nieprodukcyjnych ludzi w ypełnia­
jących najważniejsze funkcje w społeczeństw ie. W ładca, służba boża,
urzędnicy, obrońcy państwa, wszyscy ci ludzie nie wyłączając tych,
których umiejętności... podtrzymują zdrowie obywateli czy też kierują
ich wykształceniem -
wszyscy należą do pracowników nieprodukcyj­
nych” (tamże, str. 110, 111)
(lub, jak ich A . Smith [w przekładzie Garniera t. II], ks. II,
rozdz. III, str. 313, pięknie uszeregow ał:
„duchowni, prawnicy, lekarze, wszelkiego rodzaju ludzie pióra, akto­
rzy, błaźni, muzycy, śpiewacy operowi i tancerze itd.”).
„Jeśli wartość wymienna ma być podstawą bogactwa, to nie trzeba
długo isię zastanaw iać nad wykazaniem błędów tej doktryny. Jej ||3 9 9 |
fałszywości najlepiej dow odzi szacunek, z jakim ludzie odnoszą się do
tych usług, o czym świadczy cena, którą za nie płacą” ([Lauderdale]
tamże, str. 111).
D a le j:
„Praca robotnika manufaktury utrwala się i przybiera postać jakiegoś
produktu nadającego się do sprzedaży... O czywiście ani praca służą-
19 - M arks, Engels - P z ie ta t. 26
289
R o zd zia ł czw arty
cego, ani praca kapitału obrotow ego” {przez „kapitał obrotowy” ro­
zumie tu argent tnonnaie [pieniądz] j „nie tworzą akumulacji, takiego
funduszu, który można przenieść [z rąk do rąk] za pewną określoną
wartość. Zysk, który one przynoszą, rów nież pochodzi z pracy, tej,
którą za o szczędzają swemu p a nu lub w łaścicielow i. W yniki ich pracy
są tak dalece do siebie podobne, że jeśli ktoś uważa jedną z nich za
nieprodukcyjną, musi być tego samego zdania o drugiej” {i potem cy­
tuje Smitha, ks. II, rozdz. II № j. (Lauderdale, tamże, str. 144, 145).
M ielibyśm y w ięc taki szereg: F ern er, G arnier, L auderdale,
G anilh. O statni frazes o „epargner d u tra v a il” [„oszczędzan iu
'p r a c y '] szczególnie w yśw iechtany przez T o c q u e v ille’a.
[13. Saya koncepcja „ p ro d u k tó w n iem aterialn ych ”.
U sp ra w ied liw ien ie n iepoh am ow an ego w zro stu
pracy n ieprodu kcyjn ej]
Po Garnierze pojaw ił się „Traite d ’econom ie
płytkiego J. B. Saya. Zarzuca on Sm ithow i, iż ten
politique”
„odm aw ia rezultatom owej działalności [tj. działalności lekarza, muzyka,
aktora itd.] rangi p ro d u k tó w . Pracy, której się oni poświęcają, nadaje
miano niep ro d u kcyjn ej” (wyd. 3, t. I, str. 117).
Smith bynajmniej nie zaprzecza, że ces industries [te rodza­
je działalności] w ytw arzają jakiś „rezultat” , „produit” quelconque [ten lub inny „produkt”]. N apom yka naw et w yraźnie o
„bezpieczeństw ie, spokoju, sile obronnej państw a” jako o „rezultacie
pracy rocznej” (serviteurs de 1’etat [urzędników państwowych]) (Sm ith,
t. II, wyd. G [arniera], ks. II, rozdz. III, str. 313 [por. wyd. poisk.,
t. I, str. 4 1 8 ]).
Say ze swej strony czepia się dod atk ow ego określenia
Smitha, zgodnie z którym te „services” [„usługi”] oraz ich
produkt „giną zazwyczaj już w chwili, gdy się je spełnia"
tamże).
290
(Smith,
T eo rie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
Pan Say nazyw a skonsum owane w ten sposób „usługi” lub
ich ouvrages, resultats [w ytw ory, rezultaty], krótko m ów iąc ich w artość użytkow ą
„niematerialnymi .produktami
lub
wartościami,
które
konsumuje
się
w chwili ich wytworzenia”, [tamże, str. 116].
Zam iast w ięc nazyw ać ich [pracow ników ] im productifs
[„nieprodukcyjnym i”], nazyw a ich „productifs des produits
im m atćriels” [„produkującymi produkty niem aterialne”]. D aje
inną nazw ę. A le następnie w yjaśnia,
„że nie służą
oni
do tego,
aby zw iększać kapital
narodu”
(t.
I,
str. 119). „N aród, który posiada w ielu muzyków, kapłanów, urzędni­
ków, może bardzo- przyjem nie się bawić, dobrze kształcić i znakomicie
zorganizować sobie administrację, lecz to i wszystko. Jego kapital nie
zyska na pracach wszystkich tych łudzi żadnego bezpośredniego przy­
rostu, poniew aż produkty ich pracy będą konsumowane w miarę ich
wytwarzania” (tamże, str. 119).
T ak w ięc pan Say określa te travaux [prace] jako im p ro ­
d u ctifs [n ieprodu kcyjn e] w najbardziej ograniczonym sm ithowskim rozumieniu tego pojęcia. Lecz jednocześnie pragnie sobie
przyw łaszczyć „postęp” dokonany przez Garniera. W ynajduje
ted y now ą nazw ę dla travaux im productifs. N a tym p olega
jego szczególna oryginalność, tw órczość i sw oista maniera d o ­
konyw ania odkryć. Przy tym, ze zw ykłą sobie logiką, przeczy
znowu sam sobie. P ow iada m ianow icie:
„ N ie można zgodzić się z poglądem pana Garniera, który z tego,
że praca lekarzy, prawników i innych osób podobnego rodzaju jest
produkcyjna, wyciąga wniosek, iż dla narodu równie korzystne jest
pomnażanie takiej pracy, jak jakiejkolwiek innej” (tamże, str. 120).
A dlaczegóż by nie, skoro jedna praca jest tak sam o pro­
dukcyjna jak inna, a pom nażanie pracy produkcyjnej jest
w ogóle „avantageux к une nation” [„korzystne dła narodu” ]?
D la czego tedy pom nażanie tego rodzaju pracy nie jest rów nie
korzystne, jak jakiejkolw iek innej? D la teg o - od p ow iad a Say
z charakterystyczną dlań głębią m yśli - że w ogóle nie jest
korzystne zw iększanie pracy produkcyjnej jakiegokolw iek ro­
dzaju ponad istniejące na nią zapotrzebow anie. Lecz w tedy
291
R o zd zia ł czw arty
Garnier m a rację. W ted y jest jednakow o korzystne - t/n .
jednakow o niekorzystne - zw iększanie ponad pew ną miarę
zarów no jednej z tego rodzaju prac, jak i innych.
„Z tym rzecz się ma tak samo” , ciągnie Say, „jak z pracą ręczną,
gdyby zastosowano ją w ilości większej, niż trzeba do wytworzenia
danego produktu” .
(A by zrobić stół, nie trzeba zużyć w ięcej pracy stolarza,
niż jest to konieczne do w ytw orzenia stołu. P odobnie, by p od ­
reperow ać chore ciało, [trzeba] nie w ięcej [pracy lekarza], niż
to konieczne, aby przywrócić je do zdrow ia, A w ięc lawyers
[prawnicy] i lekarze pow inni w ydatkow ać swoją pracę tylko
w ilości niezbędnej do w ytw orzenia sw ego produit im m ateriel
[produktu niem aterialnego]).
„Praca produkcyjna, wytwarzająca niem aterialne produkty, jest p o ­
d o b n ie ja k w szelk a inna praca tylko tak długo produkcyjna, jak długo
zwiększa użyteczność, a stąd i wartość produktu” (i.e. jego wartość
użytkową, Say plącze jednak utilite [użyteczność] z wartością wym ien­
n ą); „jeśli przekracza tę granicę, jest pracą czysto nieprodukcyjną”
(tamże, str. 120).
L ogika Saya jest tedy następująca:
Z w iększanie liczby „w ytw órców produktów niem aterial­
nych” nie jest w ty m sam ym stopn iu p o ży te c zn e dla narodu
jak zw iększanie liczby w ytw órców produktów materialnych.
D o w ó d : jest rzeczą absolutnie pozbaw ioną pożytku zw iększa­
nie liczby producentów jakiegokolw iek w ytw oru, czy to m ate­
rialnego, czy też niem aterialnego, ponad istniejące zapotrze­
b ow anie. A w ięc bardziej pożyteczne jest zw iększanie liczby
niepotrzebnych producentów materialnych produktów niż
[rów nie niepotrzebnych] producentów produktów niem ate­
rialnych. W obu przypadkach w ysnuw a się nie ten w niosek,
że nie należy w ogóle pow iększać liczby tych producentów ,
lecz ten, że nie należy zw iększać liczby producentów jakiegoś
genre [rodzaju] produktów w od p ow ied n im genre w ytw ór­
czości.
P roduktów m aterialnych, podobnie jak niem aterialnych, nie
m ożna ||4001 [w edług Saya] n igdy w yprodukow ać w nad­
292
T eo rie pracy pro d u kcyjn ej i nieprodukcyjnej
miarze. Lecz variatio delectat [rozm aitość cieszy]. Stąd w obu
sferach trzeba w ytw arzać rozm aite genres. O prócz tego pan
Say poucza:
„Trudności w zbycie pewnych produktów pochodzą z rzadkości ja­
kichś innych” [tamże, str. 438].
N ie można w ięc nigdy w ytw orzyć za dużo stołów , lecz co
najwyżej np. za m ało półm isków do nakrycia stołu. Jeśli liczba
lekarzy zw iększy się nadm iernie, bieda nie w tym, że ich
services [usługi] są w nadm iarze, lecz raczej że niedostaje
usług innych w ytw órców produktów niem aterialnych, np. usług
kurtyzan (zob. tam że, str. 213, gd zie w jednym rzędzie stawia
się działalność des portefaix i des courtisanes [tragarzy i pro­
stytutek] etc. i gdzie Say form ułuje śm iałą tezę, że „apprentissage” [„okres szkolenia”] prostytutek „se reduise a rien”
[„sprow adza się do zera”]).
W końcu szala przechyla się na stronę „pracow nika niepro­
dukcyjnego”. W danych warunkach produkcji w iadom o
dokładnie, ilu potrzeba robotników do w ykonania stołu, jak
w ielkiej w ogóle trzeba ilości określonego rodzaju pracy d o
w ytw orzenia określonego produktu. W odniesieniu do w ielu
„niem aterialnych produktów ” takiej jasności nie ma. Ilość
pracy wymaganej do osiągnięcia pew nego rezultatu jest tutaj
rów nie niepew na jak i sam rezultat. D w u d ziestu duchownym
w espół uda się m oże naw rócić [grzesznika], co nie pow iod łob y
się jednem u, działającem u w pojedynkę. Sześciu lekarzy kon­
sultujących się ze sobą znajdzie m oże zbaw czy środek leczni­
czy, którego nie odkryłby żaden z nich, gdyby działał sam.
K olegium sędziow skie w ięcej zapew ne w y d a spraw iedliw ych
orzeczeń, niżby ich w yd ał jeden sędzia, nie kontrolow any przez
innych. Ilu żołnierzy potrzeba d o obrony kraju, policjantów
d o utrzym ywania w nim porządku, urzędników do dobrego
nim „zarządzania” itd. - w szystko to są kw estie problem a­
tyczne; często roztrząsa się je np. w angielskim parlam encie,
chociaż skądinąd w A n glii bardzo d ok ład n ie zdają sobie spra­
w ę z tego, jaka ilość pracy przędzalników jest niezbędna do
w yprodukow ania 1000 funtów przędzy. Co zaś się tyczy innych
pracow ników „produkcyjnych” podobnego rodzaju, to już
293
R o zd zia ł czw arty
w samej treści tego pojęcia tkw i, że korzyść, której dostar­
czają, zależy bezpośrednio o d ich liczby, p olega na samej ich
liczebności. Jest tak np. w przypadku lokajów , którzy mają
św iad czyć o bogactw ie i dostojności swych masters [panów ].
Im w iększa ich liczba, tym w iększy efekt, który mają „w ytw o­
rzyć”. D la teg o to w łaśn ie pan Say obstaje przy tym , że liczby
„pracow ników nieprodukcyjnych” nigdy nie można pow iększyć
w dostatecznym stopniu. 1400||
[14.] H rabia D e s tu tt d e T rący
[W u lgarna koncepcja p och odzen ia zysku.
U znanie „ k a p ita listó w p rze m ysło w yc h ”
za jedyn ych p ra co w n ik ó w produ kcyjn ych w w yższy m
tego sło w a znaczeniu]
||4 0 0 | L e com te D estu tt d e Trący, „ ß lem en s d ’id eo lo g ie”,
IV i V cz. Traitć de la volo n te et de ses effets, Paryż 1826
([w yd. 1] 1815).
„K ażda pożyteczna praca jest rzeczywiście produkcyjna, a cała kla­
sa pracująca w
społeczeństwie zasługuje w
jednakowym
stopniu na
miano p ro d u kcyjn ej" (str. 87).
Lecz w śród tej classe productive [klasy produkcyjnej] w y ­
różnia on
„klasę pracującą, która p ro d u ku je bezpośrednio całe nasze bogactw o”
(str. 88),
czyli tych, których Smith nazyw a productive labourers [pra­
cow nikam i produkcyjnym i].
K lasa ja ło w a - przeciw nie - składa się z bogaczy, którzy
przejadają sw oją rentę gruntową lub pieniężną. Jest to cłasse
oisive [klasa pró żn ia k ó w ],
„Prawdziwie ja ło w a klasa to klasa próżniaków, którzy nic nie robią,
a tylko żyją sobie, jak to się m ówi, w y tw o rn ie z produktu prac w yko­
nanych przed nimi, z produktów bądź powstałych w dobrach ziem ­
skich, które wydzierżawiają, tzn. odnajm ują za czynsz pracownikom, bądź
składających się z pieniędzy lub przedm iotów, które wypożyczają za
wynagrodzeniem , co także stanowi w ynajem . Są to prawdziwe trutnie
294
T eo rie pracy produkcyjne) i nieprodukcyjnej
w ulu (fruges oonsumere nati l62] ) ” (str. 87). A zatem ci oisifs [próż­
niacy]
„nie mogą nic innego wydać jak tylko swój dochód. Gdyby
naruszyli sw e kapitały ||401 | , nie m ogliby ich odtworzyć, zaś ich kon­
sumpcja, w zrósłszy na krótki czas w sposób nadmierny, skończyłaby
się na zaw sze” (str. 237).
„Ten d o ch ó d jest tylko... potrąceniem z produktu działalności pra­
cujących obyw ateli” (str. 236).
Jakże w ięc ma się sprawa z pracow nikam i, których pracę
wykorzystują ci oisifs [próżniacy]? D o p ó k i konsum ują tow ary,
nie konsum ują bezpośrednio pracy, lecz tylko produkty pracy
pracow ników produkcyjnych. C hodzi w ięc tu o pracow ników ,
na których pracę w ydają bezpośrednio sw oje dochody, a w ięc
o pracow ników otrzymujących sw oją płacę roboczą bezpo­
średnio z dochodu, a nie z kapitału.
„Poniew aż ludzie, do których on” (le revenu [dochód]) „należy, są
próżniakami, jasne jest, że n ie kierują żadną pracą produkcyjną. W szy­
scy opłacani przez nich pracownicy są jedynie i wyłącznie przeznaczeni
do tego, aby im dostarczać przyjemności. Rozm aitego rodzaju... są bez
w ątpienia wszystkie ow e przyjemności. W ydatki całej tej klasy ludzi...
żywią olbrzymią ilość ludności, której umożliwiają w ten sposób egzy­
stencję, lecz której praca jest jednak całkowicie jałowa...
N iektóre
z tych wydatków mogą być mniej lub więcej owocne, pożyteczne, jak
na przykład budowa domu, melioracje gruntów. Lecz są to wyjątki,
dzięki którym przedstaw iciele klasy próżniaków stają się przejściowo
kierownikami prac produkcyjnych. N iezależn ie od tych drobnych wy­
jątków cała konsumpcja tej klasy kapitalistów jest bezwarunkowo czy­
stą stratą z punktu w idzenia reprodukcji i stanowi duże potrącenie od
zdobytego bogactwa” (str. 236).
{W łaściw a ekonom ia ä la Smith traktuje kapitalistę tylko
jako uosobiony kapitał, P - T - P , jako agenta produkcji. Lecz
kto ma spożyw ać produkty? R obotnik? quod non [tak nie
jest]. Sam kapitalista? A leż w ted y w ystępuje on qua [jako]
w ielk i consom mateur oisif [próżniaczy konsum ent], a nie jako
kapitalista. W łaściciele renty gruntowej i pieniężnej? Ci nie
reprodukują swojej konsum pcji i w skutek tego przynoszą
uszczerbek bogactw u. W tym sprzecznym pogląd zie, który
czyni z kapitalisty tylko faktycznego zbieracza skarbów, a nie
295
R o zd zia ł czw arty
iluzorycznego, jakim ten jest w istocie, tk w ią jednak dw a
punkty słuszne: 1) kapitał (hinc [stąd] kapitalista, jego per­
sonifikacja) rozpatrywany jest tylko jako agent działający na
rzecz rozwoju sił w ytwórczych i produkcji; 2) jest to punkt
w idzenia pow stającego społeczeństw a kapitalistycznego, dla
którego w ażna jest w artość w ym ienna, a nie użytkow a, b o­
gactw o, a nie użycie. U żyw anie bogactw a w ydaje się temu
sp o łeczeń stw u superfetation [nadm iernym zbytkiem ] dopóty,
dopóki sam o nie nauczy się godzić eksploatacji z użyciem i nie
zd obędzie bogactw a na w łasny użytek}.
„Aby -wykryć, jak tworzą się ow e dochody” (z których żyją oisifs),
„stale należy powracać
przypis).
K a p ita liśc i
„obejmują
do
p rze m y sło w i
ka p ita listó w
-
drugi
wszystkich przedsiębiorców
p rzem ysło w ych "
rodzaj
każdej
(str.
k apitalistów
gałęzi
przem ysłu,
237,
tzn.
wszystkich, którzy posiadając ka p ita ły ...obracają sw oje zdolności i pra­
cę na własny pożytek zam iast je odnajmować innym i dlatego nie żyją
ani z płacy roboczej, ani z dochodów, lecz z zy sk ó w ” (str. 237).
Z upełnie w yraźnie w ystępuje u D estutta de Trący - co
w id ać już było i u A .Sm itha - że pozorna gloryfikacja pra­
cow ników produkcyjnych jest w istocie rzeczy gloryfikacją
k a p ita listó w przem ysłow ych , w przeciw ieństw ie do w łaścicieli
ziem skich i such m onied capitalists [takich k apitalistów pie­
niężnych], którzy żyją tylko ze sw oich dochodów .
„O ni mają... w swych rękach całe prawie bogactwo społeczeństwa...
Co roku wydają n ie tylko rentę od tego bogactwa, lecz właśnie i sam
kapitał, a niekiedy wydają go i w iele razy w ciągu roku, gdy szybki
bieg interesów im to umożliwia. G dy bowiem jako ludzie interesu nie
czynią żadnych wydatków , które by im się nie wracały z zyskiem, ma­
ją tym
w iększe zyski, im więcej
w tych warunkach
mogą
w ydać”
(str. 237, 238).
Co się tyczy ich konsum pcji prywatnej, to jest ona taka
sama, jak u capitalistes oisifs. Lecz jest
„na ogół biorąc umiarkowana, ponieważ ludzie interesu są zazwyczaj
skromni” (str. 238). Co innego z ich konsumpcją przemysłową, ta „wy­
2%
T eo rie pracy p rodukcyjnej i nieprodukcyjnej
daje się w cale n ie ograniczona; wraca do nich z zyskiem ” (tamże).
Zysk ten musi być wystarczająco duży nie tylko dla ich „konsumpcji
prywatnej, lecz również” d la [opłacenia] „renty za ziem ię i pieniądze
znajdujące się w posiadaniu próżniaczych kapitalistów ” (str. 238).
T o w id zi D estu tt jak należy. R enta gruntowa i renta pie­
niężna są jedynie „ p relevem en ts” [„p o trącen iam i"] z zysku
przem ysłow ego, są jego częściam i, które kapitalista przem ysło­
w y oddaje ze sw ego zysku brutto na rzecz landlords [w łaści­
cieli ziem skich] i m oneyed capitalists [kapitalistów pie­
niężnych].
„D ochody bogatych próżniaków stanowi renta, potrącana z produk­
cji; tylko produkcja um ożliwia jej pow staw anie” (str. 248). Capitalistes
industriels
„wydzierżawiają
za
rentę
ich ”
(m ianowicie
capitalistes
oisifs) „ziem ię, domy i pieniądze, dla których znajdują zastosowanie
w taki sposób, że ciągną z rach zy sk i w y ższe o d te j re n ty”, którą mia­
nowicie wypłacają oisifs, która w ięc stanowi tylko część ich zysków.
Wypłacana w ten sposób próżniakom renta jest „jedynym ich docho­
dem i jedynym funduszem, z którego oo roku czerpią na w ydatki”
(str. 238).
D o tą d all right. A le jak w ygląd a sprawa z salaries [pra­
cow n ikam i najem nym i} (z travailleurs productifs, których pra­
cę stosują capitalistes industrieux) ?
„ D la nich jedynym skarbem jest ich codzienna praca. Ta praca do­
starcza im zarobku...
Lecz skąd się biorą zarobki?
że
którym
z w łasności tych,
||4 0 2 |
pracownicy
O czywiste jest,
najemni
sprzedają
sw oją pracę, tzn. z funduszów, które już [ich w łaściciele] uprzednio
posiadali i które przed sta w ia ją za ku m u lo w a n y p ro d u k t uprzednio w y ­
konane) pracy. Z tego wynika, że konsumpcja opłacana z tych bogactw
jest w praw dzie konsumpcją pracowników najemnych, w tym sensie, że
pozw ala im się utrzymać, lecz w gründe rzeczy n ie opłacają jej oni
sam i, a w
każdym razie opłacają ją tylko z fu n d u szó w , któ re już
u przednio zn a jd o w a ły się w rękach tych, co najęli ich do pracy. Ich
konsumpcja musi w ięc być traktowana jako konsumpcja tych, którzy
ich
wynajmują.
Biorą
jedną
ręką
to,
oo
drugą
oddają...
N ie
tylko to, co” (les salaries [pracownicy najem ni]) „wydają, lecz wszy­
stko, cokolwiek otrzymują, należy rozpatrywać jako rzeczywiste wy-
297
Rozdział czwarty
•datki i w łasną ko n su m p cję tych, któ rzy kupują ich pracę. Jest to tak
prawdziwe, że aby ustalić, czy owa konsumpcja stwarza mniejszy lub
większy uszczerbek w istniejącym bogactwie, lub czy m a . nawet ten­
dencję do pow iększenia go... należy w iedzieć, ja ki u ży te k robią k a p i­
taliści z pracy, któ rą ku p u ją " (str. 234, 235).
V ery w ell [no, pięknie]. Lecz skąd biorą się zyski entrepre­
neurs [przedsiębiorców ], które im pozw alają na w ypłacanie
d och od ów sam ym sobie i capitalistes oisifs?
„M oże mnie ktoś zapytać, w jaki sposób ci przedsiębiorcy prze­
m ysłowi zbijają tak w ielkie Zyiski i z kogo mogą je ciągnąć? O dpo­
wiadam, że zjbijają je sprzedając w szystko , co produkują, drożej, niż
ich k o szto w a ła pro d u kcja " (str. 239).
A komu sprzedają w szystko drożej, niż ich kosztow ało?
„Sprzedają ow e wyroby:
1) sobie nawzajem w wysokości całej tej części konsumpcji, która
przeznaczona jest na zaspokojenie ich potrzeb, a którą opłacają czę­
ścią swoich zy sk ó w ;
2) iptaoownikom
najemnym,
zarówno tym,
których
najmują
sami,
jak i tym, których najmują kapitaliści próżnujący; w ten sposób otrzy­
m ują
od
p ra co w n ikó w
najem nych
z
p o w ro tem
całą
płacę
roboczą,
z wyjątkiem może ich drobnych oszczęd n ości;
3) kapitalistom
próżnującym,
któ rzy
płacą
im
częścią
sw ego
do­
chodu, n ie oddaną jeszcze pracownikom najemnym zatrudnionym przez
nich bezpośrednio; w ten sposób cała renta, którą przedsiębiorcy prze­
m ysłowi płacą corocznie kapitalistom próżnującym, powraca do przed­
siębiorstw przemysłowych znow u tą lub inną drogą” (tamże, str. 239).
Przyjrzymy się w ięc tym trzem rubrykom ventes [sprzedaży].
1.
je d n ą część sw ego produktu (czyli zysku) zjadają capita­
listes industrieux sami. N ie m ogą się w żaden sposób w zb o­
gacić od tego, że się naw zajem oszukują i sprzedają sobie
sw oje produkty d ro żej, niż sami za nie zapła cili. Żaden
rów nież nie m oże w ten sposób drugiego oszukać. Jeśli
A sprzedaje za drogo swój produkt, który zjada kapitalista
przem ysłow y B, to i В sprzedaje drożej swój produkt, który
zjada kapitalista przem ysłow y A *. Jest to tak sam o, jak gdy* W rękopisie: В - Red.
298
T eo rie pracy p ro d u k cyjn ej i niep ro d u kcyjn ej
by A i В sprzedali sobie nawzajem produkty w ed łu g ich rze­
czyw istej w artości. Punkt 1 w skazuje nam, w jaki sposób ka­
pitaliści w ydają jedną część sw ego zysku; nie m ów i nam
natom iast, skąd go biorą. W każdym razie nie mają żadnego
zysku z tego, że sobie „n a w z a je m ’ „sprzedają w szystko, co
produkują, drożej, niż ich kosztow ała produkcja” .
2.
Z tej części produktu, którą sprzedają sw oim robotnikom
p o w y ż e j cen y k o sztó w , nie m ogą rów nież ciągnąć żadnego
zysku. W edług założenia cała consom m ation [konsumpcja] ro­
botników jest in fact „w łasną konsum pcją tych, którzy kupują
ich pracę”. Prócz tego dodaje jeszcze D estu tt, że capitalistes
sprzedając sw e produkty salaries [pracow nikom najemnym]
(sw oim w łasnym oraz zatrudnionym przez capitalistes oisifs)
„otrzymują jedynie z pow rotem całą ich płacę roboczą” . A na­
w et nie całą, tylko z potrąceniem ich drobnych oszczędności.
C zy sprzedają im sw e produkty tanio, czy drogo, to nie ma
znaczenia, gdyż zaw sze i tak jedynie retirent ce qu’ils leur
ont donnę [otrzymują z pow rotem to, co im d a li] ; jak już
w yżej była m ow a, „pracownicy najem ni jedną ręką biorą,
a drugą oddają to, co otrzym ali” . K ap italista w ypłaca naj­
przód robotnikow i p ien ią d ze jako płacę roboczą. N astępnie
sprzedaje mu swój produkt „za drogo” i w ten sposób ściąga
te pieniądze z pow rotem . L ecz że robotnik nie m oże kapi­
taliście zw rócić więcej pieniędzy, niż od niego otrzym ał, przeto
kapitalista n ig d y nie m oże robotnikow i sprzedaw ać swych
produktów d ro żej, niż mu żn p la cil za jego pracę. Z aw sze
m oże otrzym ać z pow rotem ze sprzedaży sw ych produktów
tylko tyle, ile mu zapłacił za jego trud. I ani szeląga w ięcej,
W jakiż w ięc sposób m a się przy tego rodzaju „cyrkulacji”
pow iększyć jego zasób pieniędzy?
||4031 N a dod atek jeszcze inna bzdura D estutta. K apitalista
С w ypłaca robotnikow i A 1 f.szt. tygod n iow o i zabiera mu
go z pow rotem sprzedając mu tow arów za 1 f.szt. Trący sądzi,
że w ten sposób zabrał on z pow rotem totalitó des salaires
[całą płacę roboczą]. Lecz najpierw d a ł robotnikow i 1 f.szt.
N astęp nie d ał mu tow arów za 1 f.szt. D a ł mu w ięc w re­
zultacie 2 funty: 1 f.szt. w towarach i 1 w pieniądzach. Z tych
2 f.szt. w ycofuje z pow rotem 1 f.szt. w form ie pieniędzy.
299
R o zd zia ł czw arty
W takim razie z płacy roboczej w ynoszącej 1 f.szt. nie
ściągnął z pow rotem w rzeczyw istości ani grosika. I gdyby
m iał się w zbogacać przez takie „ściąganie” płacy roboczej (za­
m iast tego, by mu robotnik swoją pracą zw racał to, co on na
rzecz robotnika w yłożył w tow arach), to nieprędko porósłby
w piórka.
Szlachetny D estutt m iesza tutaj cyrkulację pieniądza
z faktycznym obiegiem tow arów . W yobraża sobie, że kapita­
lista „retire” le salaire [„ściąga z pow rotem ” płacę roboczą],
gdy w raca doń ta sama sztuka pieniądza, poniew aż zam iast
dać robotnikow i bezpośrednio tow arów za 1 f.szt., daje mu
1 f.szt. pieniędzm i, dzięki czemu robotnik m oże teraz sam
określić, co za tow ar chciałby kupić, i poniew aż robotnik,
otrzym awszy na w łasność o d p ow ied n ią ilość tow arów , zwraca
kapitaliście w form ie pieniędzy przekaz, który ten d ał mu
na swój towar. N a tej samej stronie stw ierdza też pan
D [estu tt], że zjaw isko cyrkulacji jest „m al connu” [„nie zna­
ne”] (str. 239). W każdym razie całkow icie nie znane jemu
samemu. G dyb y D festu tt] nie tłum aczył sobie za pom ocą tak
osobliw ej m etody ow ego „retirer de la totalite des salaires”
[„ściągania całej płacy roboczej z pow rotem ”], głupstw o to
byłoby ostatecznie do pom yślenia w sposób, o którym zaraz
powiem .
(Lecz najprzód jeszcze [jedna uwaga] dla zilustrowania
jego m ądrości. Jeśli pójdę do sklepu i sklepikarz da mi 1 f.szt.,
za który kupię tow arów w jego sklepie, w ted y w róci mu się
ten 1 f.szt. Lecz nikt nie będzie tw ierd ził, że sklepikarz w zb o­
gacił się na skutek tej operacji. Z am iast 1 f.szt. w pieniądzach
i 1 f.szt. w towarach m a on teraz tylko 1 f.szt. w pieniądzach.
Jeśli naw et jego tow ar m iał w artość 10 szyi., a sprzedał mi
go za 1 f.szt., jest w każdym razie o 10 szyi. biedniejszy, niż
był przed sprzedażą, quoiqu’il ait retire la totalite d u n livre
sterling [chociaż odbierze w całości swój funt szterling]).
G dyby kapitalista С d a ł robotnikow i płacę roboczą w w y ­
sokości 1 f.szt., a potem sprzedał mu tow arów w artości 10 szyi.
za 1 f.szt., to w każdym razie m iałby 10 szyi. zysku, gdyż
sprzedałby robotnikow i tow ar o 10 szyi. za drogo. A le
z punktu w idzen ia pana D [estu tta] byłoby nadal niezrozu­
300
T eo rie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
m iałe, jak m ógłby pow stać z tego zysk d la C. (Zysk pochodzi
stąd, że kapitalista daje robotnikow i niższą płacę, że daje mu
w zam ian za jego4 pracę część produktu w rzeczywistości
mniejszą od tego, co mu nom inalnie w yp łacił). G dyby dał
robotnikow i 10 szył. i sprzedał swój tow ar za 10 szyk, byłby
rów nie bogaty, jak w ów czas, gd y daje mu 1 f.szt. i sprzedaje
tow ar w artości 10 szyk za 1 f.szt. N a dodatek D [estu tt] roz­
trząsa problem zakładając tezę o niezbędnej płacy roboczej.
W najlepszym razie w yszłoby tu na jaw tylko oszukaństwo
z płacą roboczą, co m iałoby w yjaśniać pochodzenie zysku.
Case 2 w skazuje na to, że D [estu tt] zapom niał całkow icie,
co to jest pracownik produkcyjny, i że nie ma najm niejszego
pojęcia o pochodzeniu zysku. M ożna by najwyżej pow iedzieć,
że kapitalista stwarza sobie zysk przez podniesienie ceny pro­
duktów powyżej ich w artości w ted y, gdy je sprzedaje nie
sw oim w łasnym salaries, lecz salaries des capitalistes oisifs
[pracow nikom najemnym próżnujących k ap italistów ]. A że
konsumpcja travailleurs im productifs [pracow ników niepro­
dukcyjnych] stanow i w gruncie rzeczy tylko część konsumpcji
capitalistes oisifs - dochodzim y teraz do casus 3.
3.
Po trzecie, capitaliste industriel sprzedaje sw oje pro­
dukty powyżej ich w artości, „za drogo”
„kapitalistom próżnującym, którzy płacą częścią sw ego dochodu, nie
oddaną jeszcze pracownikom najemnym zatrudnionym przez nich bez­
pośrednio; w ten sposób cala renta, którą przedsiębiorcy przemysłowi
płacą corocznie kapitalistom próżnującym, wraca do nich” (les capitaListes industriels) „ 2n ow u tą lub inną drogą” [tamże, str. 239].
M amy tu jeszcze raz dziecinny pogląd na revenir d e la
rente [zwrot renty] etc., jak przedtem na retirer d e la totali­
te des salaires [ściąganie całej płacy roboczej]. N iech np.
С płaci 100 f.szt. renty gruntowej i pieniężnej na rzecz O (ca­
p italiste oisif). T e 100 f.szt. stanow ią dla С jego środek płatni­
czy, są natom iast środkiem kupna dla O , który dzięk i nim
w yciągnie z m agazynu С tow arów za 100 f.szt. Tym samym
100 f.szt. w róci do С jako przekształcona form a jego towaru.
A le m a on teraz w towarach o 100 f.szt, mniej niż uprzednio.
Z am iast dać O bezpośrednio tow ary, d a ł mu 100 f.szt. w pie­
301
R o zd zia ł czw a rty
niądzach, za które ten kupił o d niego tow arów na sumę
100 f.szt. K u p ił tych tow arów za 100 f.szt., lecz za pienią­
dze С, a nie za w łasne fundusze. Tym samym, jak w yobraża
sobie T [racy], revient a С la rente qu’il a desservi a О . Q u elle
im becilite [wraca do С renta, którą w yp łacił O . Co za głu­
pota] ! T o pierw sza bzdura.
Po drugie, sam D [estu tt] nam p ow ied ział, że renta grunto­
w a i pieniężna są jedynie prelevcm ents [potrąceniami] z zysku
kapitalisty przem ysłow ego, a zatem stanow ią tylko część zysku
od daw aną oisif [próżniakow i]. Z ałóżm y teraz, że С wyciąga
za pom ocą jakiejś sztuczki całą tę sumę ||4 0 4 | z pow rotem ,
chociaż to niem ożliw e ni par l’un ni par l’autre des cótes, as
described by Tfracy] [na żadnej z tych dróg, które przedstaw ił
Trący]. Innym i słow y, załóżm y, że kapitalista С nie w yp łacił
w o góle żadnej renty ani lan d lord ow i, ani m onied capitalist
[kapitaliście pieniężnem u], że zatrzym ał cały swój zysk w ów czas tym bardziej trzeba b ędzie wyjaśnić, sk ą d go w ziął,
jak go stworzył, jak ten zysk pow stał. Skoro nie tłum aczy się
to w ten sposób, że [kapitalista C] m a zysk lub go za trzym u je,
nie oddając z niego żadnej sum y na rzecz landlorda i kapi­
talisty pieniężnego, to tym bardziej nie m ożna tego tłumaczyć
tak, że sum ę zysku, którą (częściow o lub całk ow icie) o d d ał
na rzecz oisif p od tym lub innym tytułem , w ym anew row ał
całkow icie lub częściow o d ’une m aniere ou de 1’autre [w taki
czy inny sposób] z kieszeni oisif z pow rotem do w łasnej. T o
druga bzdura!
A le zostaw m y na boku te brednie. С m a zapłacić O (oisif)
rentę w w ysokości 100 f.szt. za ziem ię lub kapitał, który od
niego w ypożyczył (loue). Płaci te 100 f.szt. ze sw ego zysku
(skąd zysk się bierze, nie w iem y jeszcze). N astęp n ie sprzedaje
O sw e produkty, załóżm y, że O zjada je bezpośrednio lub za
pośrednictw em swych retainers [ludzi służących mu] (salaries
im productifs [nieprodukcyjnych pracow ników n ajem n ych ]);
С sprzedał mu przy tym produkty za dro g o , np. o 25°/o po­
w yżej ich w artości. Produkty o w artości 80 f.szt. sprzedał za
100 f.szt. W tym przypadku С bezw zględnie m a zysk w w yso­
kości 20 f.szt. D a ł O przekaz na tow ary w w ysokości 100 f.szt.
G d y ten realizuje przekaz, С dostarcza mu tow arów tylko
302
T eo rie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
za 80 f.szt., podposząc ich cenę nom inalną o 25°/o ponad ich
w artość *. G dyby1. 0 zgod ził się spożyć tow ary za 80 f.szt.,
a zapłacić za nie 100 f.szt., zyski С nie m ogłyby nigdy przekro­
czyć 25°/o. T akie ceny i takie oszukaństwa pow tarzałyby się
co roku. L ecz O pragnie zjeść za 100 f.szt. Jeśli jest w łaści­
cielem ziem skim , que faire [cóż m a czynić]? O bciąża swoją
hipotekę na rzecz С na 25 f.szt., za co ten dostarcza mu tow a ­
rów o w artości 20 f.szt., poniew aż sprzedaje sw e tow ary
0 25e/o (4 i ) powyżej ich w artości. Jeśli zaś O w ypożycza
pieniądze, to ustąpi С 25 f.szt. ze sw ego kapitału, za co ten
dostarczy mu tow arów o w artości 20 f.szt.
Przypuśćmy, że kapitał (jako rów now artość ziem i) był w y ­
pożyczony na 5®/o. W ynosił w ięc 2000 f.szt. Teraz w ynosi już
tylko 1975 f.szt. R enta O rów na się 9 8 3/4 f.szt. I tak toczy­
łoby się to dalej: O zjadałby stale tow ary o rzeczywistej w ar­
tości 100 f.szt., jego zaś renta w ciąż by się zm niejszała, gdyż
aby m ieć stale tow arów za 100 f.szt., m usiałby nieustannie
przejadać coraz w iększą część sw ego w łasnego kapitału. W ten
sposób С przejąłby z w oln a cały kapitał O w sw oje ręce,
a razem z kapitałem rów nież rentę, tzn. [że] wraz z samym
kapitałem zagarnąłby i tę część zysku od pożyczonego kapi­
tału, [którą od d aw ał uprzednio O ]. Proces ten m iał najw i­
doczniej na uw adze pan D [estu tt], gdyż pisze d a le j:
„Lecz, pow iedzą mi, że skoro tak jest i skoro przedsiębiorcy prze­
m ysłowi rzeczywiście co ro ku w ięcej zbierają, n iż posiali, to powinni
by w ciągu bardzo krótkiego czasu zagarnąć sobie całe bogactw o spo­
łeczne, a w państwie pozostaliby wkrótce tylko nic nie posiadający
pracownicy najemni
oraz kapitalistyczni przedsiębiorcy.
To
praw da,
1 sprawa m iałaby się tak istotnie, gdyby przedsiębiorcy, lub ich dzie­
dzice, wzbogaciwszy się nie spoczywali na laurach i w ten sposób nie
pow iększali
stale
klasy
próżnujących
k apitalistów ;
a
jednak,
bez
względu na tego rodzaju częste wędrówki, okazuje się, ż e jeśli w
danym kraju rozwija się produkcja przez pew ien czas bez większych
perturbacji, to kapitały w tym kraju w ciąż się powiększają n ie tylko
Z pow odu
w zrostu bogactw a ogólnego, lecz w stopniu jeszcze w ięk ­
szym... M ożna by dodać, że ten efek t dałby się jeszcze bardziej od­
* W rękopisie: cenę nominalną - R ed.
303
R o zd zia ł czw a rty
czuć, gdyby n ie olbrzymie sumy, którymi w postaci podatków każde
państwo obciąża co roku klasę przedsiębiorców” (str. 240, 241).
I pan D [estu tt] ma całkow itą rację to a certain point [do
pew nego punktu], choć zgoła nie w tym, co chciałby wyjaśnić.
U schyłku średniow iecza i w czasach powstającej produkcji
kapitalistycznej szybkie w zbogacanie się k apitalistów prze­
m ysłow ych częściow o tylko daje się w yjaśnić ich zdzierstw em
w stosunku do w łaścicieli ziem skich. G d y w następstw ie o d ­
kryć dokonanych w A m eryce spadła w artość pieniądza, dzier­
żaw cy w ypłacali landlordom starą rentę w ed łu g w artości no­
m inalnej, a nie realnej, natom iast manufacturers sprzedaw ali
im sw e tow ary nie tylko w ed łu g zw iększonej w artości pie­
niężnej, ale w ręcz powyżej ich w artości. T ak samo było w e
w szystkich tych krajach, np. azjatyckich, gdzie głów n e dochody
kraju w form ie renty gruntowej znajdow ały się w ręku w ła ści­
cieli ziem skich, książąt etc. N ie lic zn i - i dlatego niezależni
od konkurencji - manufacturers sprzedaw ali sw oje towary
po m onopolow ych cenach, przyw łaszczając sobie w ten sposób
część ich dochodu; bogacili się ted y ||4 0 5 | nie tylko dzięki
tem u, że sprzedaw ali im „nieopłaconą” pracę, ale że sprze­
d aw ali tow ary za w iększą ilość pracy od tej, która w nich
była zawarta. Pan D festutt] znow u nie m a racji, gdy sądzi,
że kapitaliści w ypożyczający pieniądze pozw alają się tak samo
oszukiwać. Raczej, ciągnąc duże procenty, share [uczestniczą]
bezpośrednio lub pośrednio w ow ych w ysokich zyskach,
w owych oszukaństwach. N astępujący fragm ent wskazuje, że to
w łaśnie zjaw isko m iał pan D [estu tt] na w id ok u :
„W ystarczy zobaczyć, jak” (les capitalistes industrieux) „bardzo byli
słabi trzysta, czterysta lat temu w całej Europie w porównaniu z o l­
brzymimi bogactwami wszystkich możnych, a jak powiększyła się ich
liczba i jak urośli do dziś, podczas gdy tamci podupadli” (tamże,
str. 241).
Tym , co chciał nam w yjaśnić pan D fe stu tt], były zysk i, i to
w yso k ie zy sk i kapitału przem ysłow ego. W yjaśnił to dw ojako.
Po pierw sze: że p ien iądze, które kapitaliści przem ysłow i
w ypłacają w form ie płac roboczych i rent, przypływ ają do
nich z pow rotem , poniew aż za te płace robocze i renty kupuje
304
T eo rie pracy pro d u kcyjn ej i niep ro d u kcyjn ej
się od nich produkty. W ten sposób jednak w yjaśnił w isto cie
tylko to, że kapitaliści nie w ypłacają zarobków robotniczych
i rent p o d w ó jn ie , najpierw w form ie pieniędzy, a potem
w form ie tow arów na tę sam ą sumę. D ru gie w yjaśnienie p o le­
ga na tym, że sprzedają sw e tow ary powyżej ich ceny, sprze­
dają je za d ro g o : po pierw sze sa m ym sobie, a w ięc sami siebiewzajem oszukują; po drugie robotnikom , a zatem znow u sami
się oszukują, jako że pan D estu tt p ow ied ział nam, iż consom m ation des salaries [konsumpcja pracow ników najem nych!
„musi' być traktowana
jako konsumpcja
tych,
którzy ich
najmują”'
(str. 2 3 5 );
po trzecie w reszcie rentier om , ich w ięc także oszukują; i ta
w łaśnie m ogłoby tłum aczyć, dlaczego kapitaliści przem ysłow i
zatrzymują dla siebie coraz w iększą część sw oich zysków , za­
miast je przekazyw ać na rzecz oisifs; w yjaśniałoby się, dlacze­
go p o d zia ł całkow itego zysk u m iędzy kap italistów przem ysło­
wych i nieprzem ysłow ych odbyw a się stale na korzyść tych
pierwszych kosztem tych drugich. Lecz to ani na jotę nie
zbliżyłoby nas d o zrozum ienia, sk ą d się bierze zy sk całk o w ity.
Jeśli naw et założym y, że kapitaliści przem ysłow i zupełnie nim
zaw ładn ęli, to i tak pozostaje otw arta kw estia: skąd się on
bierze?
Tak w ięc D [estu tt] nie tylko nie d ał na nic odpow iedzi,,
lecz w dodatku zdradził się, że uw aża pow rotny przypływ
pieniędzy za pow rotny przypływ tow arów . T en pow rotny;
p r z y p ły w p ie n ię d zy oznacza to jedynie, że kapitaliści w ypłaca­
ją najprzód salaire i rentę pieniędzm i, zam iast w ypłacać je
w tow arach; że za te pieniądze zakupione zostały ich towary
i że w ten sposób - taką okólną drogą - zap łacili tow aram i.
P ieniądze przypływ ają w ięc do nich stale z pow rotem , lecztylko w takiej m ierze, w jakiej tow ary tej samej wartości
pieniężnej odpływ ają od nich definityw nie i przypadają d a
konsumpcji salaries i rentiers.
Pan D [estutt] (praw dziw ie po francusku, u Proudhona
znajdujem y rów nież podobne okrzyki zachwytu nad sobą) jest
zupełnie porażony „clartć” [„jasnością”], jaką ten
„sposób
rozpatrywania konsumpcji naszych
bogactw...
rzuca na za­
gadnienie p rzeb iegu . procesu społecznego. Skąd bierze się ta harmonia.
20 - M arks, E ngels - D zielą t. 26
305
R o zd zia ł czw arty
i jasność? Stąd, że odkryliśmy prawdę. Przypomina to efekt, jaki dają
zw ierciadła, w których przedm ioty odbijają się czysto i w e właściwych
proporcjach, gdy się stanie w odpowiednim miejscu, i w których wszy­
stko w ydaje się niewyraźne i zmącone, gdy się stoi za blisko lub za
daleko” (str. 242, 243).
Później w spom ina pan D [estu tt] m im ochodem - w yczytał
to u A .Sm itha - o rzeczywistym przebiegu rzeczy, którego
nie zrozum iał i z którego essentiellem ent [w istocie] pow tarza
tylko sam o sform ułow anie, gdyż inaczej nie m ógłby (ten
membre de 1’Institut de France f8I]) w ylew ać ow ych potoków
.św iatła, o jakich m ow a była wyżej.
„Skąd biorą się dochody tych próżniaków? Czyż n ie pochodzą z ren­
ty , jaką wypłacają im ze sw ego zy sk u ci, którzy zaprzęgają do pracy
ich ka p ita ły, tzn. ci, którzy kapitałam i próżniaków opłacają ro b o tn i­
kó w , co w ięcej prod u ku ją , n iż kosztują, słowem , kapitaliści przemy­
sło w i” ?
(A ha! a w ięc renty (a także w łasne zysk i), które kapitaliści
przem ysłow i w ypłacają capitalistes oisifs za pożyczone od nich
fundusze, pochodzą stąd, że dzięk i tym funduszom opłacają
oni pracę, „co w ięcej produ ku je, n iż k o sztu je ” , tzn. której pro­
dukt posiada w ięk szą w artość, niż im [tj. robotnikom ] w y p ła ­
cono; inaczej m ów iąc, zysk pochodzi z tego, co pracownicy
najemni w yprodukow ali ponad koszty ich [utrzym ania], tj.
z produktu dodatkow ego, który przyw łaszcza sobie kapitalista
przem ysłow y i z którego tylko pew ną część odstępuje w ła ści­
cielom renty gruntowej i pieniężnej). Pan D [estu tt] w nioskuje
stąd, że należy się zw rócić nie ku pracow nikom produkcyjnym,
lecz ku kapitalistom , którzy uruchamiają ich pracę.
„O ni to w łaśnie żyw ią faktycznie pracow ników najemnych, zatrud­
nionych przez ludzi próżnujących” (str. 246).
Z apew ne. P oniew aż bezpośrednio eksploatują pracę, a capi­
talistes oisifs czynią to w yłącznie through their agency [za ich
pośrednictw em ]. W tym też sensie słusznie m ożna traktować
kapitał przem ysłow y jako source d e richesse [źródło bo­
gactw a] 1(406 j .
„ D o nich w ięc” (do kapitalistów przemysłowych) „należy zawsze
powracać, aby dotrzeć do źródła w szelkiego bogactwa” (str. 246).
306
T eo rie pracy produkcyjnej i niep ro d u kcyjn ej
„Z biegiem czasu nagrom adziły się bogactw a w m n iejszej lub w ię k ­
szej ilości, dlatego ż e w y n ik i pracy up rzed n iej n ie zostały zu ży te cał­
ko w ic ie n atychm iast p o ich w yprodukow aniu. N iektórzy z właścicieli
tych bogactw zadow alali się czerpaną z nich rentą i jej spożywaniem.
To ci, których nazwaliśm y próżniakami. Inni, bardziej aktywni, pu­
ścili w ruch fundusze własne i pożyczone. Obracają je na opłacenie
pracy, któ ra zw raca im ich ka p ita ły z zy skiem ” .
{M am y tu zatem nie tylko reprodukcję tych funduszów ,
lecz [rów nież produkcję] nadw yżki, która tw orzy zysk.}.
„Z tego zysku opłacają swą własną konsumpcję i pokrywają kon­
sumpcję innych. Poprzez samą tę konsumpcję” (ich własną oraz tych
oisifs? Znowu tu wraca poprzednia bzdura)
„wracają ich fundusze
już nieco pow iększone i kapitaliści zaczynają obracać nimi od nowa..
O to co stanow i cyrkulację” (star. 246, 247).
B adania nad „pracow nikam i produkcyjnym i” i w ynik [tych
b a d a ń ]: że ten tylko jest pracow nikiem produkcyjnym , którego
najemca jest k apitalistą przem ysłow ym , ten jest nim , którego
praca produkuje zysk na rzecz tego, co ją bezpośrednio ku­
p ił - doprow adziły pana D [estu tta ] d o przekonania, że
w gruncie rzeczy k apitaliści p rze m y sło w i są jed y n y m i pra­
cow n ikam i p ro d u k cyjn ym i w w y ż s z y m tego sło w a znaczeniu.
„Ci, którzy żyją z zysku” (les capitalistes industrieux) „żywią wszy­
stkich innych i tylko oni pow iększają bogactwo publiczne i dostarczają
wszystkich naszych środków użycia. M usi tak byó, p o n iew a ż praca jest
Źródłem w szelkieg o bogactw a i poniew aż tylko oni sami dają właściwy,
kieru n ek bieżącej pracy, czyniąc p o żyteczn y u ży te k z pracy za k u m u lo ­
w a n e j” (str. 242).
Ż e „une direction u tile au travail actu el” [dają „w łaściw y
kierunek bieżącej pracy”] - znaczy w istocie tyle tylko, iż
stosują pożyteczną pracę, pracę, której rezultatem są w artości
użytkow e. A le że „czynią pożyteczny użytek z pracy zaku­
m ulow anej” - jeśli nie m a to oznaczać tego sam ego, że m ia­
n ow icie zużyw ają zakum ulow ane bogactw o w sposób prze­
m ysłow y, produkując w artości użytkow e - znaczy, iż czynią
„usage utile du travail accum ule” , by kupić za nią w ięcej
travail actuel, niż ona sama zaw iera, W zacytow anym wyżej
307
R o z d z ia ł czw arty
ustępie D [estu tt] naiw nie resumuje sprzeczności stanowiące
isto tę produkcji kapitalistycznej. P oniew aż praca jest źródłem
w szelkiego bogactw a, przeto źródłem w szelkiego bogactw a
jest kapitał; człow iekiem , który napraw dę pow iększa bogactw o,
jest nie ten, kto pracuje, lecz ten, kto ciągnie zyski z pracy
innych. Siły produkcyjne pracy okazują się siłam i produkcyj­
nym i kapitału.
„N asze zdolności stanow ią nasze jedyne pierwotne bogactwo, nasza
praca produkuje w szystkie inne bogactwa, zaś każda w łaściw ie pokiero­
wana praca jest produkcyjna" (str. 243).
Z tego w ed łu g D [estu tta] w ynika samo przez się, że kapi­
ta liści przem ysłow i
„żywią wszystkich innych; tylko oni powiększają bogactwo publiczne
i dostarczają wszystkich środków użycia” .
N a sze zdolności (facultes) stanow ią nasze jedyne pierw otne
bogactw o, dlatego to zdoln ość do pracy nie jest żadnym bo­
gactw em . Praca produkuje w szystkie inne bogactw a, tzn. pro­
dukuje bogactw a d la w szystkich innych prócz siebie samej,
i nie ona sam a jest bogactw em , tylko jej produkt. K ażda
praca w łaściw ie pokierow ana jest produkcyjna; tzn. że każda
praca produkcyjna, każda praca, która przyniosła zysk kapi­
taliście, jest w łaściw ie pokierow ana.
W następujących uwagach, odnoszących się nie do różnych
kla s kon su m en tów , lecz do ro zm a itej natu ry śro d k ó w ko n ­
sum pcji, opisuje D [estu tt] bardzo dobrze pogląd A .Sm itha,
ks. II, rozdz. III, gdzie pod koniec Smith bada, jaki jest
mniej, a jaki bardziej korzystny rodzaj depense [wydatku]
(nieprodukcyjnego), tzn. konsum pcji indyw idualnej, kon­
sumpcji dochodu. Smith rozpoczyna te rozw ażania od nastę­
pujących słów ([przekład] G [arniera], t. II, str. 3 4 5 ):
„I tak
jak oszczędność pow iększa
kapitał społeczeństwa,
a
roz­
rzutność go zmniejsza, tak nie zmniejsza ani nie zw iększa tego kapi­
tału
gospodarka osób,
których w ydatki
są
ściśle
równe
dochodom
i które ani nie gromadzą, ani nie uszczuplają kapitału. W ydaje się
jednak, że niektóre sposoby wydawania dochodu przyczyniają się bar­
308
T e o rie pracy p rodukcyjnej i nieprodukcyjnej
dziej niż inne do wzrostu zamożności społeczeństwa”
t. I, str. 439].
[wyd. poisk.,
T en w yw ód
sposób:
następujący
Smitha
D [estu tt]
resumuje
w
,.Konsumpcja jest bardzo zróżnicowana zależnie od rodzaju kon­
sumentów, a zm ienia się również w zależności od rodzaju konsumo­
wanych artykułów. W szystkie wprawdzie artykuły reprezentują pracę,
lecz jej wartość utrwalona jest w jednych przedmiotach bardziej niż
w innych. T yle samo trudu m oże kosztować wykonanie fajerwerku, co
w ydobycie i oszlifow anie diamentu, wskutek czego i jeden, i drugi mogą
mieć tę samą wartość. Lecz gdy kupię, zapłacę i zużytkuję oba zgodnie
z celem , do którego były przeznaczone, to okazuje się, że z pierw­
szego już po półgodzinie nic nie zostało, natom iast drugi jeszcze po
upływie stu lat może stanowić dla moich wnuków źródło bogactwa...
Tak samo rzecz się ma z tym, ||4 0 7 | co się nazywa” (c’est-ä-dire
Sayus [tzn. oo Say nazyw a]) „produktami niematerialnymi. O dkrycie
m a w ieczystą wartość. D zieła ducha, obraz artysty przynoszą również
mniej lub bardziej długotrwały pożytek, a bal, koncert łub przedsta­
wienie
teatralne
natychmiast
mijają.
To
samo
można
pow iedzieć
0 usługach osobistych lekarzy, adwokatów , żołnierzy, służby domowej
1 w
ogóle
tych, których
się
nazywa
urzędnikam i.
Ich
użyteczność
istnieje w tym momencie, gdy się z ich usług korzysta... Im szybsza
konsumpcja, tym bardziej rujnuje, niszcząc w tym samym czasie więcej
pracy, czyli zużywając w ciągu krótszego czasu tę samą ilość pracy,
gdy tymczasem konsumpcja pow olna jest rodzajem grom adzenia skarbu,
poniew aż zezw ala w przyszłości wykorzystać część tego, z czego w
danej chwili zrezygnow ano... K ażdy w ie, że o w iele bardziej oszczędnie
jest posiadać za tę sam ą cenę ubranie, które da się nosić przez trzy
łata, niż podobne, które przetrwa tylko trzy m iesiące” (str. 243, 244),
[15. O g ó ln a ch arakterystyka p o le m ik i ze sm ith o w sk im
rozróżn ien iem m ię d zy pracą p rod u k cyjn ą a nieprodukcyjną.
A p o lo g etyczn e ujęcie kon su m pcji n ieprodu kcyjn ej
jako n iezbędn eg o b o d źc a p ro d u k cji]
W iększość pisarzy zwalczających sm ithow skie rozróżnienie
m iędzy pracą produkcyjną a nieprodukcyjną traktow ała kon ­
309
R o zd zia ł czw arty
sum pcję jako niezbędny bod ziec produkcji. Z tego w zg lę d u
żyjący z dochodu salaries [pra co w n icy n ajem ni], czyli pra­
cownicy nieprodukcyjni, których najem nie w ytw arza bo­
gactw a, lecz stanow i now ą jego konsum pcję, w yd aw ali im
się - n a w et w sensie tw o rzen ia m aterialn ego b o g a ctw a - rów ­
nie p rod u k q jn i jak sam i pracow nicy produkcyjni, poniew aż
rozszerzali field o f m aterial consum ption [pole konsumpcji
m aterialnej], a na skutek tego rów nież field of production
[pole produkcji], W przeważającej m ierze była to w ięc ap olo­
gia, z punktu w id zen ia ekonom ii burżuazyjnej, po części riches
oisifs [bogatych próżniaków ] i „travailleurs im productifs”
[„pracow ników nieprodukcyjnych”], których usługi ci pierw si
konsumują, po części zaś „des gouvernem ents forts” [„silnych
rządów ”]
dokonujących
w ielkich
w yd atk ów ;
[apologia]
wzrostu dłu gów państw ow ych, person ulokow anych na ciepłych
m iejscach w K ościele i państw ie, posiadaczy synekur etc. Jako
że w szystkim tym „travailleurs im productifs” - których usługi
figurują pośród w yd atków riches oisifs - w sp óln e jest to, że
kiedy w y tw a rza ją „ d es p ro d u its im m a teriels”, konsum ują „ d e s
p ro d u its m atśriels”, a w ięc produkty pracow ników produk­
cyjnych.
Inni ekonom iści, jak M althus, dopuszczając rozróżnienie
m iędzy travailleurs productifs a im productifs, d ow od zą w szak­
że capitaliste industriel [kapitaliście przem ysłow em u], że ci
drudzy naw et do produkcji bogactw a m aterialnego są mu rów­
nie niezbędni, jak ci pierw si.
N a nic się nie zda tutaj frazes, że*produkcja jest identyczna
z konsum pcją, ani że konsum pcja jest celem w szelkiej produk­
cji, ani też że produkcja stanow i przesłankę w szelkiej kon­
sumpcji. T o, co leży u podstaw całego sporu - pom ijając
[w zm iankow aną] tendencję - m ożna raczej przedstaw ić tak:
Konsum pcja robotnika [jest], przeciętnie biorąc, rów na tyl­
ko kosztom jego w ytw orzenia [jako siły roboczej], nie rów na
się natom iast stworzonej przezeń produkcji. C ałą nadw yżkę
w ytw arza w ięc robotnik d la innych, w ob ec czego cała ta część
jego pro d u k cji stanow i p rodu k cję d la innych. K apitalista prze­
m ysłow y z k olei, który popędza robotnika do n a d p ro d u k cji
(tzn. d o produkow ania ponad jego w łasne potrzeby życiow e)
310
T eo rie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
i który uruchamia w szelk ie środki, by w m aksym alnym stop­
niu pow iększyć ow ą w zględ n ą n a d p ro d u k cję w stosunku do
produkcji niezbędnej, przyw łaszcza sobie bezpośrednio pro­
dukt dodatkow y. L ecz jako uosobienie kapitału produkuje on
g w oli samej produkcji, pragnie w zbogacenia się gw oli sam ego
w zbogacenia. W tej m ierze, w jakiej jest tylko w ykonaw cą
funkcji kapitału, a w ięc nosicielem produkcji kapitalistycznej,
chodzi mu o w artość w ym ienną i jej pom nażanie, nie zaś
o w artość użytkow ą i pow iększanie jej w ielkości. C hodzi mu
0 pom nażanie abstrakcyjnego bogactw a, o coraz w iększe przy­
w łaszczanie cudzej pracy. W ład a nim całkow icie ten sam bez­
w zg lęd n y popęd do w zbogacania się, co zbieraczem skarbów;
zaspokaja go on jednak nie w iluzorycznej form ie tw orzenia
skarbów ze złota i srebra, a le przez tw orzenie kapitału, które
stanow i rzeczyw istą produkcję. Jeśli nadprodukcja robotnika
stanow i p rodu kcję d la innych, to produkcja norm alnego kapi­
talisty, kapitalisty przem ysłow ego, jakim ten być pow inien,
stanow i produkcję d la produkcji. Co praw da, im bardziej
w zrasta jego bogactw o, tym bardziej sprzeniewierza się on
temu id eałow i i sam staje się rozrzutny, chociażby po to, by
je w ystaw iać na pokaz. Lecz tem u używ aniu bogactw a to w a ­
rzyszy zaw sze nieczyste sum ienie, utajona myśl o oszczędzaniu
1 liczeniu grosza. M im o całej rozrzutności pozostaje on, po­
dobnie jak zbieracz skarbów, essentiellem ent [w istocie] skąpy.
Sism ondi p ow iad a, że rozwój sił w ytwórczych pracy daje
robotnikow i m ożność korzystania z coraz liczniejszych przy­
jem ności, lecz że sam e te przyjem ności, gdyby przypadły mu
[w u d ziale], uczyniłyby go niezdolnym do pracy, d ysk w alifi­
kując go (jako robotnika najem nego), { S ism on di pow iada:
„W skutek postępu przemysłu i nauki, które podporządkowały czło­
w iekow i w szystkie siły przyrody, każdy robotnik m oże co dzień w y­
twarzać więcej,
dużo więcej, niż spożywa. A le
chociaż jego
praca
wytwarza bogactw o, bogactwo to, gdyby był pow ołany do korzystania
z niego, uczyniłoby go mało 2 dolnym do pracy” („N ou v. Ptinc.” , t. I,
str. 85 [wyd. poisk., t. I, str. 8 6 ])},
ale niemniej słuszne jest i to, że kapitalista przem ysłow y staje
.-się mniej lub bardziej niezdolny do pełnienia swojej funkcji,
311
R o zd zia ł c zwart \
gdy sam reprezentuje bogactw o konsum pcyjne, gdy akum ula­
cję przyjem ności przekłada nad przyjemność akumulacji.
T ak w ięc jest on rów nież w ytw órcą n a d p ro d u k cji, czyli
p ro d u k cji d la innych. Tej nadprodukcji po jednej stronie musi
o d p ow iad ać nadkonsumpcja po drugiej, produkcji d la produk­
cji - konsum pcja dla konsum pcji. T o, co kapitalista przem y­
słow y musi oddać posiadaczow i renty gruntowej, państwu,
w ierzycielom państwa, K ościołow i itd., którzy tylko spożyw a­
ją dochód, ||4 0 8 | zm niejsza w w ielk ości absolutnej jego bo­
gactw o, nie pozw ala w szakże w ygasnąć jego żądzy bogacenia
się i zachowuje w ten sposób jego kapitalistyczną duszę. G d y ­
by posiadacze renty gruntowej, renty pieniężnej etc. w yd atk o­
w a li sw e dochody rów nież na pracę produkcyjną zam iast na
nieprodukcyjną, chybiłoby to całkow icie celu: sami staliby się
kapitalistam i przem ysłow ym i, zam iast reprezentow ać funkcję
konsum pcji jako takiej. W zw iązku z tym punktem zapoznam y
się dalej z pew ną w najwyższym stopniu kom iczną polem iką
m iędzy zw olennikiem Ricarda a zw olennikiem M althusa l82k
Produkcja i konsumpcja są w istocie sw e j [an sich] nieroz­
łączne. W ynika stąd, iż skoro w system ie produkcji kapitali­
stycznej są one faktycznie rozdzielone, to jedność ich realizu­
je się poprzez ich przeciw ieństw o, w ten sposób, że kiedy A
musi produkow ać za B, w ów czas В musi konsum ować za A .
P odobnie jak w stosunku do każdego pojedynczego kapitalisty
m ożna stw ierdzić, że chce on pour sa part [co do n iego], by
rozrzutność była udziałem copartners [tych, którzy uczestni­
czą] w jego dochodzie, tak też cały starszy system m erkantyli­
styczny opiera się na idei, że naród m a być skromny w sto­
sunku do siebie, a luksus w ytw arzać musi d la obcych, o d d a­
jących się zbytkow i narodów . M am y tu w ciąż tę sam ą id eę:
produkcja dla produkcji po jednej stronie, a konsumpcja cu­
dzej produkcji - po drugiej. T ę id eę systemu merkantylistycz­
nego w yraził m.in. dr P aley w „M oral Philosophy” , t. II,
rozdz. X I
:
„N aród skromny i pracowity kieruje srwą działalność na zaspokojenie
popytu narodu bogatego i oddającego się zbytkow i” .
312
T eo rie pracy produkcyjne) i nieprodukcyjne)
„O n i” (nos politiques [nasi pdlitycy], Garnier etc.), pow iada Destutt,
„jako naczelną zasadę podnoszą, że konsumpcja jest przyczyną pro­
dukcji, w obac czego dobrze byłoby, aby była wysoka. Twierdzą oni,
iż to właśnie stanowi w ielką różnicę pom iędzy ekonomią
a prywatną” (tamże, str. 249, 250).
społeczną
Trafne jest jeszcze następujące zdanie:
„ B ied n e są te kra je, gdzie lud ma się dobrze, a bogate, gdzie za­
zwyczaj lud jest w b iedzie” (tamże, str. 231).
[/6 .] H en ri Storch
[.A h istoryczn e ujęcie problem u w zajem n ego o d d zia ływ a n ia
m ię d zy p rodu kcją m aterialn ą a p ro d u k cją duchow ą.
K on cepcja „ pracy niem aterialnej" w yk o n yw a n ej
p rz e z klasę panującą]
H enri Storch, „Cours d ’econ. politique etc.” , w yd. J. B. Saya,
Paryż 1823 (w ykłady w ygłoszone dla W . K sięcia M ikołaja,
zakończone w 1815 r.), t. III.
O d czasu G arniera Storch jest w istocie pierw szym , który
polem izując z rozróżnieniem A . Smitha m iędzy pracą pro­
dukcyjną a nieprodukcyjną, staje na now ym gruncie.
O d dóbr materialnych, składników produkcji materialnej,
odróżnia on „biens internes ou les ćlćm ens d e la civilisation ”
[„ dobra w ew n ętrzn e, czyli elem enty cyw ilizacji”] wraz z w ła ­
ściw ym i tej ostatniej prawam i, których pow staw aniem pow in­
na się zajm ować „thćorie de la civilisation ” (tamże, t. III,
str. 217).
(„O czyw iste jeist, że człow iek nigdy n ie dojdzie do wytwarzania bo­
gactw', dopóki n ie osiągnie dóbr wewnętrznych, to jest dopóki n ie roz­
w inie swych zdolności fizycznych, intelektualnych i moralnych, co za­
kłada znów środki ich rozwoju w postaci instytucji społecznych itp. A za­
tem im bardaiqj cywilizowany jest naród, tym bardziej może się zw ięk­
szać jego bogactwo narodow e” (tamże, t. I, str. 136).
I dokładnie tak samo - na odw rót).
Przeciw Sm ithow i:
313
R o zd zia ł czw arty
„Smith... wyłącza z prac produkcyjnych wszystkie te, które nie ucze­
stniczą b ezp o śred n io
w produkcji
bogactw; lecz
również rozpatruje
tylko bogactw o narodow e” . Jego błąd polega na tym, że „nie odróżnia
wartości niem aterialnych od bo g actw " (t. III, str. 218).
N a tym w łaściw ie sprawa się w yczerpuje. O dróżnienie tra­
vaux productifs od travaux im productifs ma decydujące zna­
czenie dla tego, co jest przedm iotem rozw ażań Sm itha: dla
produkcji bogactw a m aterialnego, a zw łaszcza d la określonej
jej formy, kapitalistycznego sposobu produkcji. W produkcji
duchowej jako produkcyjna w ystępuje innego rodzaju praca,
lecz Smith jej nie rozpatruje. W reszcie w zajem ne od d ziaływ a­
nie i w ew nętrzny zw iązek obu [rodzajów] produkcji również
nie w ch odzą w krąg jego rozw ażań; m ogłoby to zresztą d o ­
prow adzić d o czegoś w ięcej niż do frazesów tylko [w tedy],
gdyby się produkcję m aterialną rozw ażało sub sua propria
specie [w jej w łaściw ej postaci]. Jeśli Smith m ów i o takich
pracownikach, którzy nie są bezpośrednio travailleurs pro­
ductifs, czyni to tylko o tyle, o ile biorą oni bezp o średn io
udział w konsum pcji bogactw a m aterialnego, a nie w jego
produkcji.
T h e o r i e d e la civilisation ” Storcha prow adzi tylko do try­
w ialnych frazesów , aczkolw iek tu i ów d zie trafiają się błysko­
tliw e aperęus [uw agi] - np. że m aterialny p od ział pracy sta­
now i przesłankę podziału pracy duchowej *. W jakiej mierze
m usiało tak być u Storcha, jak trudno mu było sform u łow ać
choćby tylko sam o zadanie, nie m ów iąc już o jego rozw iązaniu,
w ynika z jednej je d y n e j okoliczności. D la rozpatrzenia zw iąz­
ku m iędzy produkcją duchow ą ||4 0 9 | a m aterialną niezbędne
jest przede w szystkim , by tej drugiej nie ujm ować w postaci
kategorii ogólnej, lecz w określon ej h istoryczn ej jej form ie.
T ak w ięc np. kapitalistycznem u sposobow i produkcji od p ow ia­
da inny rodzaj produkcji duchowej niż średniowiecznem u. Je­
śli samej produkcji materialnej nie ujmuje się w jej sp ecyficz­
nej h istoryczn ej form ie, nie jest rów nież m ożliw e uchw ycenie
* W rękopisie fragm ent tego zdania od m yślnika znajduje się na dole strony»
zc wskazówką M arksa, że należy go w staw ić w to w łaśnie miejsce - Red.
314
T eo rie pracy produkcyjne) i nieprodukcyjne)
czegoś konkretnego w odpow iadającej jej produkcji duchowej
ani też w zajem nego oddziaływ ania obu rodzajów produkcji.
Pozostaje się jedynie przy komunałach. T o w zw iązku z fra­
zesem o „cyw ilizacji” .
D a lej: Z określonej form y produkcji materialnej w ynika, po
pierw sze, określona struktura społeczeństw a, po drugie, okre­
ślony stosunek ludzi do przyrody. Ustrój państw ow y i życie
duchow e [ludzi] określone są przez jedno i drugie. A w ięc
rów nież charakter ich produkcji duchowej.
W reszcie Storch przez „produkcję d uchow ą” rozumie zara­
zem czynności zaw od ow e tych w szystkich w arstw klasy panu­
jącej, dla których w ypełnianie funkcji społeczn ych stanow i
profesję. E gzystencję tych w arstw , jak i ich funkcje można
pojąć jedynie w yw odząc je z określonej historycznej struktury
stosunków produkcji.
A że Storch nie ujmuje samej produkcji m aterialnej h isto ­
rycznie - rozpatruje ją jako produkcję dóbr materialnych
w ogóle, a nie jako określoną, historycznie rozw iniętą, specy­
ficzną form ę tej produkcji - sam przeto usuw a sobie spod
nóg ten grunt, na którym jedynie m ożna pojąć zarów no id eo­
logiczne składniki klasy panującej, jak i w oln ą tw órczość du­
chową danej formacji społecznej. N ie potrafi w yjść poza o g ó l­
ne, w yśw iechtane frazesy. W reszcie i sam ten stosunek nie jest
znowu tak prosty, jak to sobie zakłada. N p . produkcja kapita­
listyczna jest w roga w obec pewnych gałęzi tw órczości ducho­
w ej, np. w ob ec sztuki i poezji. [N ie uw zględniając tego] m oż­
na by poddać się urojeniom Francuzów z X V III w ieku, które
tak w spaniale w yszydził L essing t841. Skoro w dziedzinie m e­
chaniki etc. zaszliśm y dalej niż starożytni, dlaczego nie m ie­
libyśm y stworzyć rów nież swojej epopei? I oto zam iast Iliady
mamy H enriadę i851!
Słusznie natom iast podnosi Storch - kierując swoją polem i­
kę zw łaszcza pod adresem Garniera, który w łaściw ie jest
ojcem te j polem iki skierowanej przeciw Sm ithow i - że prze­
ciwnicy Smitha z niew łaściw ej strony ujęli zagadnienie.
„Cóż czynią krytycy Smitha? D alecy od tego, by ustalić istotę tego
rozróżnienia” (między valeurs immaterielles
[wartościami niem aterial­
315
R o zd zia ł czw arty
nymi]
a
richesses
[bogactwam i],
„dopełniają
pogm atwania
obu
ro­
dzajów wartości, tak oczyw iście różnych od siebie” .
(T w ierdzą, jakoby w ytw arzanie produktów duchowych, czyli
w ytwarzanie usług było produkcją m aterialną).
„Rozpatrując pracę niematerialną jako p rodukcyjną, zakładają, że
produ ku je
ona
b o g a c tw d ’
(czyli produkuje bezpośrednio),
„to
jest
zakładają, że produkuje wartości m aterialne i zdatne do wymiany. Tym­
czasem
wytwarza
ona
tylko
wartości niem aterialne
i
bezpośrednie.
Przyjmują oni, że produkty pracy niematerialnej podlegają tym samym
prawom, co materialnej, lecz przecież te pierwsze rządzą się innymi
zasadami niż drugie” (t. III, str. 218).
Z wróćm y uw agę na następujące zdania u Storcha, jako że
ściągnęli je od niego późniejsi autorzy:
„Stąd, że dobra w ew nętrzne są częściowo wytworem usług, wysnuto
konkluzję, jakoby n ie posiadały trwałości większej
od
samych tych
usług i były z konieczności konsumowane w miarę ich wytwarzania”
(t. III, str. 234). „D obra pierwotne [wewnętrzne] bynajmniej nie nisz­
czeją od użytku, jaki się z nich czyni, rozszerzają się raczej i pow ięk­
szają dzięki używaniu, tak że sam a konsum pcja zwiększa ich wartość”
(tamże, str. 2 3 6 ). „D obra w ewnętrzne nadają się do tego, by je aku­
mulować, podobnie jak bogactwa, i tworzyć kapitały, które
można
zastosować do celów reprodukcji” etc. (tamże, str. 236). „Praca mate­
rialna musi być odpow iednio podzielona, a jej produkty zakumulowane,
zanim można pom yśleć o podziale pracy niematerialnej” (str. 211).
Lecz w szystko to są tylko ogóln e, pow ierzchow ne analogie
i paralele m iędzy bogactw em duchow ym a m aterialnym . Jak
i ta np. [analogia], że narody nierozw inięte [duchow o] tak
sam o za p o życza ją z zew nątrz sw e kapitały duchow e, jak na­
rody m aterialnie nierozw inięte - sw e kapitały materialne
(tam że, str. 3 0 6 ), że p od ział pracy niem aterialnej zależy od
popytu na nią, słow em - od rynku, etc. (str. 246).
A teraz następują w łaściw e fragm enty, które ściągnięto:
||4 1 0 I „P rodukcja dóbr wewnętrznych bynajmniej nie umniejsza bo­
gactwa narodow ego przez konsumpcję produktów materialnych, której
wymaga, raczej przeciwnie, stanowi potężny środek mogący je zw ięk­
316
T eo rie pracy p rodukcyjnej i n iep ro d u kcyjn ej
szać; podobnie jak produkcja bogactw stanowi ze swej strony potężny
środek mogący w
równie poważnym
stopniu zwiększać cywilizację”
(tamże, str. 5 1 7 ). „To równowaga w iaśnie między oboma tymi ro­
dzajami produkcji zdolna jest podnosić dobrobyt narodowy na coraz
wyższy szczebel” (tam że, str. 521).
W ed łu g Storcha lekarz produkuje zdrow ie (ale rów nież cho­
robę), profesorow ie i pisarze - les lum ieres [ośw iatę] (ale
rów nież obskurantyzm ), poeci, m alarze etc. - le goüt [dobry
smak] (ale także brak dobrego sm aku), m oraliści etc. moeurs [obyczaje], kaznodzieje - kult religijny, praca w ła d ­
ców - bezpieczeństw o, etc. (str. 3 4 7 -3 5 0 ). R ów nie dobrze
m ożna byłoby pow iedzieć, że choroba w ytw arza lekarzy, głu­
pota - profesorów i pisarzy, brak gustu - p oetów i m alarzy,
rozprzężenie obyczajów - m oralistów , przesądy - kaznodzie­
jów , a pow szechny brak bezpieczeństw a - w ła d có w kraju. T ę
manierę podkreślania, że w szystkie ow e czynności, ow e servi­
ces w ytw arzają w istocie pew ną rzeczyw istą lub urojoną w ar­
tość użytkow ą, przejęli późniejsi autorzy po to, by dow ieść, że
są oni [przedstaw iciele w ym ienionych wyżej i podobnych za­
w o d ów ] travailleurs productifs w sm ithow skim tego słow a
znaczeniu, tzn. że w ytwarzają bezpośrednio nie produkty sui
generis, lecz produkty pracy m aterialnej, a stąd bezpośred­
nio - bogactw o. U Storcha nie ma jeszcze tej bzdury, którą
zresztą tak można w ytłum aczyć:
1) że różne funkcje w społeczeństw ie burżuazyjnym w zajem ­
nie się warunkują;
2 ) że przeciw ieństw a w dziedzinie produkcji materialnej
czynią niezbędnym istnienie nadbudow y [Superstruktur] w arstw
ideologicznych, których d ziałalność - dobra czy zła - jest d o­
bra dlatego, że niezbędna;
3) że w szystkie funkcje pozostają na służbie kapitalisty, słu­
żą jego „dobru” ;
4) że naw et najw yższe rodzaje produkcji duchowej dlatego
tylko zostają uznane przez bourgeois i m ogą znaleźć u spra­
w ie d liw ie n ie w jego oczach, że się je przedstaw ia i fałszyw ie
w yjaśnia jako bezpośrednio produkujące bogactw o materialne.
317
R o z d z ia ł czw a rty
[П .] N assau Senior
[iU znaje za produ kcyjn ą k a żd ą działaln ość
k orzystn ą d la burżuazji. P ła szczy się p r z e d burżuazją
i p a ń stw em b u rżu azyjn ym \
W . N assau Senior, „Principes fondam entaux de 1’econ.
p o lit.”, przekład Jean A rrivabene’a, Paryż 1836. N assau Se­
nior zaczyna z w ysokiego to n u :
„W edług Smitha ustawodawca H ebrajczyków był pracownikiem nie­
produkcyjnym” (tamże, sir. 198).
B ył to M ojżesz z E giptu czy M ojżesz M endelssohn? M oj­
żesz pięknie by podzięk ow ał panu Seniorow i, gdyby go na­
zw ano sm ithow skim „travailleur productif” . Ci ludzie tkw ią
tak bardzo w jarzmie swych burżuazyjnych urojeń, że gotow i
są uwierzyć, iż A rystoteles czy Juliusz Cezar obraziliby się,
gdyby ich nazw ano „travailleurs im productifs” . A przecież oni
już sam ą nazw ę „travailleurs” uw ażaliby za obrazę.
„Czyż lekarz, który w yleczył dziecko zaordynowawszy w łaściw e leki
i na skutek tego zachował mu życie jeszcze na długie lata, nie w y ­
p ro d u k o w a ł trw ałego rezu lta tu” (tamże)?
B rednie! Jeśli dziecko umrze, to rezultat jest niemniej du­
rable [trw ały]. A jeśli dziecko pozostanie nie w yleczone, to
za service lekarza mimo to należy zapłacić. N assau chciałby,
a b y lekarzom płacono tylko w ted y, gdy w yleczą chorego, ad w o ­
katom - gdy w ygrają procesy, żołnierzom - gdy odniosą zw y­
cięstw o.
A teraz staje się praw dziw ie w zniosły:
„Czyż H olendrzy, przeciwstawiwszy się tyranii Hiszpanów, lub An­
glicy, buntując się przeciw tyranii, która groziła, iż stanie się jeszcze
straszliwsza, produkowali tylko wyniki chwilowe"
(tamże, str. 198)?
R om ansow e łajno! H olendrzy i A nglicy w zniecali rewolucje
na swój w łasny rachunek. N ik t im nie płacił za to , że praco­
w ali „w rew olucji” . N atom iast w przypadku travailleurs productifs lub im productifs id zie zaw sze o nabyw ców i sprze­
d aw ców pracy. C óż to w ięc za brednie!
318
T eo rie pracy produkcyjnej i n iep ro d u kcyjn ej
Płaskie beletryzow anie tych bubków w polem ice ze Smi­
them w skazuje jedynie na to, że są oni przedstaw icielam i
„w ykształconego kapitalisty” , gdy tym czasem Smith w y k ła d a ł
racje szczerego, brutalnego bourgeois parvenu [burżuazyjnego1
dorobkiew icza]. W ykształcony burżuj i jego tuba na tyle są
durniam i, że skutek każdej czynności oceniają w ed łu g jej
||4 1 1 | w pływ u na sakiew kę. Z drugiej strony, są na ty le w y­
kształceni, że uznają funkcje i czynności nie m ające nic w sp ól­
nego z produkow aniem bogactw a, uznają m ianow icie, że po­
mnażają one „pośrednio” ich bogactw o, słow em , że w ykonują
funkcję „korzystną” dla bogactw a.
C złow iek sam jest podstaw ą swej materialnej produkcji, jak
i każdej innej, którą rozwija. W szystkie w ięc okoliczności
w pływ ające na człow ieka jako na p o d m io t produkcji zm ienia­
ją plus ou moins [mniej lub bardziej] w szelk ie jego funkcje
i czynności, a w ięc rów nież te funkcje i czynności, które speł­
nia jako twórca m aterialnego bogactw a, tow arów . W tym zna­
czeniu można rzeczyw iście dow ieść, że w szy s tk ie ludzkie sto­
sunki i funkcje, bez w zględu na to, jak i w czym się przeja­
w iają, w pływ ają na produkcję m aterialną i działają na n ią
w sposób mniej lub bardziej determinujący.
„Istnieją kraje, w których uprawa roli niem ożliw a jest zupełnie bez
ochrony ze strony żołnierzy. W ięc cóż! Z godnie z klasyfikacją Smitha
zbiory nie są produktem wspólnej pracy człow ieka idącego za pługiem
i tego, który kroczy przy jego boku z bronią w ręku; w edług niego
tylko rolnik jest pracownikiem produkcyjnym, praca zaś żołnierza jest
nieprodukcyjna” (tam że, str. 202).
Po pierw sze, to niepraw da. Smith pow ied ziałb y, że soin du
soldat est productif de defense [trud żołnierza jest produkcyj­
ny ze w zględu na obronę], lecz nie du grain d e Ыё [ze w zg lę­
du na zboże]. P o przywróceniu porządku w kraju laboureur
[rolnik] produkow ałby nadal b le, nie będąc zm uszony do pro­
d ukow ania into the bargain [ponadto] życia, czyli środków
utrzymania dla soldiers [żołnierzy]. Soldier należy do faux
frais de production [kosztów czystych produkcji], podobnie
jak znaczna część pracow ników nieprodukcyjnych, którzy sami
nic nie produkują ani duchow o, ani m aterialnie, lecz są poży­
319
Rozdział czwarty
teczni i potrzebni jedynie ze w zględu na w a d liw e stosunki
społeczne - zaw dzięczają sw e istnienie social e v il’s [złu spo­
łecznem u].
Jednakow oż N assau m ógłby pow ied zieć: w ynajdż m aszynę,
która z dw udziestu labourers dziew iętnastu uczyni zbyteczny­
mi, w ted y ow ych dziew iętnastu stanie się rów nież faux frais
d e production. A le żołnierz m oże odpaść, naw et jeśli m a te­
rialn e w aru nki p ro d u k cji, warunki upraw y jako takiej, pozo­
staną bez zmiany. N atom iast dziew iętnastu robotników może
odpaść tylko w ów czas, gdy praca jednego labourer, który po­
zostaje, stanie się dw adzieścia razy bardziej w ydajna, a zatem
tylko na skutek rew olucji w danych warunkach m aterialnych
produkcji. Zresztą już Buchanan zauw ażył:
„Jeśli na
przykład żołnierz ma
być nazwany pracownikiem
pro­
dukcyjnym, poniew aż jego praca n iesie pom oc produkcji, to na tej
samej podstaw ie m ógłby pracownik produkcyjny pretendować do ho­
norów wojskowych, gdyż jest rzeczą pewną, że bez jego współpracy
żadna armia n ie mogłaby wyruszyć w p ole, aby toczyć bitwy lub od­
nosić zw ycięstw a” (D . Buchanan, „O bservations cm the Subjects Trea­
ted of in D r. Smith's Inquiry etc.” , Edynburg 1814, str. 132).
„Bogactwo narodu nie zależy od liczbow ego stosunku tych, którzy
produkują usługi, do tych, którzy produkują w artości, lecz od tak ko­
rzystnej
między nimi proporcji,
która najbardziej sprzyja
temu,
by
praca każdego z nich była m ożliw ie najskuteczniejsza” (Senior, tamże,
str. 204).
Tem u Smith nigdy nie przeczył, pragnął bow iem zreduko­
w ać liczbę „niezbędnych” travailleurs im productifs, a w ięc
urzędników państw ow ych, lawyers [praw ników ], klechów etc.,
do takich rozm iarów , w jakich ich usługi są nieuniknione. To
zaś stanow i w każdym razie ow ą „proporcję” , przy której
le travail des travailleurs productifs staje się le plus efficace
[najskuteczniejsza]. Co się jednak tyczy pozostałych „travail­
leurs im productifs” , których pracę każdy nabyw a tylko d o b ro ­
w o ln ie, aby korzystać z ich services, czyli kupuje ją jako arty­
kuł konsum pcyjny w ed le sw ego w yboru, należy ä distinguer
[rozróżnić], co następuje: Jeśli liczba pracow ników , utrzymu­
jących się z dochodu, jest zbyt w ie lk a w stosunku do pracow ­
320
T e o rie pracy pro d u kcyjn ej i nieprodukcyjnej
ników „produkcyjnych”, to dzieje się tak alb o dlatego, że bo­
gactw o w o góle jest niew ielk ie lub ma charakter jednostron­
ny, jak np. u średniowiecznych baronów z ich retainers [św itą].
Z am iast na jakąś w iększą skalę konsum ow ać tow ary manu­
fakturow e, zjadali w raz ze sw ym i retainers w łasn e produkty
rolne. Jak tylko zaczęli spożyw ać zam iast tego [wyroby] m a­
nufaktur, retainers m usieli jąć się pracy. L iczba utrzymujących
się z dochodu była duża tylko d latego, że znaczna część pro­
duktu rocznego spożyw ana była nie w celu reprodu kcji. W d o­
datku ogólna liczba ludności była m ała. A lb o liczba utrzymu­
jących się z dochodu [jest] duża, gdyż w ydajność pracy travailleurs productifs jest duża, a stąd rów nież ich surplus pro­
duce w hich the retainers feed upon [produkt dodatkow y,
z którego żyje św ita]. W tym przypadku praca travailleurs
productifs nie dlatego jest w ydajna, że istnieje tak w ielu re­
tainers, lecz na odw rót, tak w ielu retainers istnieje dlatego, że
praca pracow ników produkcyjnych jest tak wydajna.
Rozpatrzm y teraz d w a kraje o jednakow ym zaludnieniu
i o jednakow ym rozwoju sił produkcyjnych pracy; m ielibyśm y
w ów czas zaw sze prawo p ow ied zieć wraz z A . Smithem, że
bogactw o obu krajów należy mierzyć stosunkiem pracow ników
produkcyjnych do nieprodukcyjnych. Znaczy to bow iem jedy­
nie, że w kraju, w którym znajduje się stosunkowo w iększa
liczba pracow ników produkcyjnych, konsum uje się stosunko­
w o w iększą ilość rocznego dochodu w celu reprodukcji, a w ięc
produkuje się rocznie w iększą ilość values [w artości]. Zatem
pan Senior parafrazuje tylko zd an ie ||4 1 2 | A dam a, m iast
przeciw staw ić mu a novelty [coś now ego]. N astęp n ie sam o d ­
różnia tu producentów usług od producentów w artości, czyni
w ięc to, co w iększość polem istów przeciwstawiających się roz­
różnieniu Smitha, którzy m ianow icie sam i je przejmują i po­
sługują się nim , rów nocześnie je odrzucając.
Jest rzeczą charakterystyczną, że w szyscy ćconom istes „improductifs” [ekonom iści „nieprodukcyjni”], którzy nic nie
osiągają w swojej w łasnej profesji, [występują] przeciw roz­
różnieniu m iędzy travail productif et travail im productif. Lecz
w stosunku do bourgeois w yraża to z jednej strony służalczość,
chęć przedstaw ienia w szelkich funkcji jako służących produ21 - M arks, Engels - D zieła t. 26
32 Z
Rozdział czwarty
kow aniu d la niego bogactw a, z drugiej strony - dążność do
przedstaw ienia św iata burżuazyjnego jako najlepszego ze
wszystkich św iatów , w którym w szystko jest pożyteczne, sam
bourgeois zaś jest tak w ykształcony, że w id zi to i pojmuje.
N atom iast w stosunku d o robotników [sprow adza się to do
stw ierdzenia], że pracow nicy nieprodukcyjni spożyw ając w ie l­
kie m asy [produktów] postępują zgod n ie z porządkiem rzeczy,
gdyż przyczyniają się do produkcji bogactw a w tym samym
stopniu, co robotnicy, chociaż in their ow n w a y [w sobie w ła ­
ściw y sposób],
W końcu jednak N assau zagalop ow ał się i d o w ió d ł, że nie
rozumie ani słow a z dokonanego przez Smitha istotnego roz­
różnienia. P ow iada:
„W ydaje się doprawdy, że w tym przypadku Smith skierował bez
reszty swą uwagę aa p ołażenie w ielkich w łaścicieli, jedynych, do któ­
rych można by w ogóle zastosować jego uwagi o klasach nieproduk­
cyjnych. Inaczej n ie mogę sobie wytłumaczyć jego twierdzenia, że ka ­
pital m o że być u ży ty ty lk o na utrzym anie p racow ników produkcyjnych,
gd y tym cza sem n iep ro d u kcyjn i u trzym u ją się z dochodu. Największa
część tych, których nazywa nieprodukcyjnymi w całym tego słow a zna­
czeniu -
jak nauczyciele, jak ci, którzy rządzą państwem -
ko s zt ka p ita łu,
to znaczy
ze
śro d kó w ,
k tó re
zostały
żyje na
w y d a tk o w a n e
aw ansem na r e p r o d u k c ji' (tamże, str. 204, 205).
Tu in fact można osłupieć ze zdum ienia. O dkrycie pana
N assau, że państw o i bakałarze żyją na koszt kapitału, a nie
na koszt dochodu, nie w ym aga dalszych kom entarzy. Jeśli pan
Senior chce nam przez to pow ied zieć, że żyją oni z zysku od
kapitału, a w ięc w ten sposób au m oyen du capital [na koszt
kapitału], to zapom ina jedynie, że dochód z kapitału nie jest
sam kapitałem i że dochód ten, stanow iący rezultat produkcji
kapitalistycznej, n’est pas dćpensć d ’avance pour la repro­
duction, dont eile est au contraire le rćsultat [nie m oże być
w ydatkow any aw ansem na reprodukcję, lecz przeciwnie, jest
tej reprodukcji w ynikiem ]. M oże sądzi tak, poniew aż niektóre
podatki w chodzą w skład k osztów produkcji niektórych to­
w arów ? A zatem w skład depenses [w ydatków ] na pew ne ro­
322
T eo rie pracy pro d u kcyjn ej i nieprodukcyjnej
dzaje produkcji? N iechaj w ięc d o w ie się, że jest to tylko
form a ściągania podatku od dochodu.
M ów iąc o Storchu zauw aża jeszcze N assau Senior, ten zafajdany m ędrek:
„Pan
Storch
myli się
bez wątpienia,
gdy
tw ierdzi
wyraźnie, że
rezulta ty te” (zdrowie, dobry gust etc.) „stanowią część d o chodu tych,
którzy je posiadają, tak jak inne przedm ioty mające wartość, i że pod­
legają tak samo w ym ianie” (w .tej mierze m ianowicie, w jakiej mogą
być nabyte od ich producentów ).
„G dyby tak było,
gdyby upodo­
bania, moralność, religia były rzeczywiście p rzed m io ta m i, które można
kupić, bogactw o m iałoby zupełnie inne znaczenie niż to, jakie... eko­
nomiści mu przypisują. To, co kupujemy, n ie jest zdrowiem , w iedzą
lub pobożnością. Lekarz, kapłan, nauczyciel... mogą produkować tylko
środki, za pomocą których rezultaty te osiąga się z mniejszą lub w ięk­
szą pew nością i dokładnością... Jeśli w każdym poszczególnym przy­
padku zastosow ano najwłaściwsze
środki
do
osiągnięcia pomyślnego
wyniku, to producent tych śro d k ó w ma prawo do wynagrodzenia naw et
wówczas, gdy nie odniósł sukcesu lub gdy nie osiągnął tych wyników,
których oczekiwano. W ymiana została dokonana, jak tylko udzielono
rady lub pouczenia i otrzymano za nie wynagrodzenie” (tam że, str.
288, 289).
O statecznie sam w ielk i N assau przejmuje znow u sm ithow skie rozróżnienie. Zam iast m ianow icie rozróżniać m iędzy tra­
v a il productif et im productif, w prow adza rozróżnienie m iędzy
„konsumpcją produkcyjną a konsumpcją nieprodukcyjną” (str. 206).
Przedm iotem zaś konsum pcji jest albo tow ar - o co nie
chodzi tu jednak - albo bezpośrednio praca.
Produkcyjna [w ed le Seniora] byłaby konsum pcja użytkują­
ca taką pracę, która albo sam a reprodukuje siłę roboczą (co
np. m oże spraw ić praca bakałarza lub lekarza), albo też sama
rep rodu ku je w artość tow arów , za które pracę tę zakupiono.
N ieprodukcyjna byłaby konsum pcja takiej pracy, która nie d o­
konuje ani jednego, ani drugiego. A Smith pow iada: pracę,
którą m ożna skonsum ować tylko produkcyjnie (i.e. w sposób
przem ysłow y), nazyw am pracą produkcyjną, tę zaś, którą m oż­
na spożyć nieprodukcyjnie, której konsumpcja nie jest z natury
323
R o zd zia ł czw a rty
konsum pcją przem ysłow ą, nazyw am pracą nieprodukcyjną.
Tym samym pan Senior d o w ió d ł sw ego sprytu przez n ova vocabula rerum [nadanie rzeczom now ych nazw ]. W ogóle N a s­
sau ściąga od Storcha.
[18f\ P [elleg rin ó \ R ossi
[.Ignoruje społeczn ą fo rm ę zja w isk ekonom icznych.
W y zn a je w ulgarną kon cepcję „ o szczęd za n ia p ra cy”
p rz e z p ra co w n ik ó w nieprodu kcyjn ych]
||4 1 3 | P. R ossi, „Cours d ’Econ. P o lit.” (annće [rok] 1836—
18 3 7), w y d . B ruksela 1842.
Tu jest dopiero m ądrość!
„ Ś rodki pośrednief’ (de la production
[produkcji]) „stanowi wszy­
stko to, co sprzyja wytwarzaniu, pomaga usunąć przeszkody i czyni
produkcję sprawniejszą, szybszą i łatw iejszą” . (D opiero co pow iedział,
na str. 2 6 8 : „Istnieją bezpośrednie i pośrednie środki produkcji. Zna­
czy to , że istnieją środki będące warunkiem sine qua non uzyskania
rezultatu, o który nam chodzi, siły w ykonujące sam ą produkcję. Istnieją
również inne, które przyczyniają się do produkcji, lecz jej nie w y­
konują. Pierw sze mogą działać nawet sam odzielnie, te inne zaś mogą
tylko pomagać pierwszym w wytwarzaniu”)
W szelka praca zw ią­
zana z e sprawowaniem rządów stanowi pośredni środek produkcji...
Trzeba, aby ów , co w ytworzył kapelusz, przyznał, iż żanidarm prze­
chodzący ulicą, sędzia, który zasiada w
swym sądzie, strażnik w ię­
zienny, który przyjmuje przestępcę i dozoruje go w więzieniu, armia,
która broni granic przed wrogą inwazją -
przyczyniają się do pro­
dukcji” (str. 272).
C ó ż to za rozkosz dla chapelier [kapelusznika], że tout le
m onde se m et en m ouvem ent afłn qu’il produise et ven d e ce
chapeau [cały św iat w praw ia się w ruch, by on m ógł w ytw o­
rzyć i sprzedać ten k a p elu sz]! Z ezw alając ow ym geóliers
[strażnikom w ięziennym ] etc. przyczyniać się p o śred n io - lecz
nie b ezp o śred n io - do produkcji m aterialnej, R ossi czyni in
fact to sam o rozróżnienie co A d am (X IT e leęon [w yk ład ]).
W następnym , XIIT® leęon w yrusza R ossi ex professo prze­
324
T eo rie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej
ciw Sm ithow i przyodziany w zbroję podobną w gruncie rze­
czy do tej, którą przyw dziew ali jego poprzednicy.
F ałszyw e rozróżnienie - p ow iad a - m iędzy travailleurs productifs a travailleurs im productifs w yp ływ a z trzech źródeł.
1.
„Spośród n a b yw có w jedni nabywają produkty lub pracą po to,
aby je bezpośrednio skonsum ow ać, inni nabywają je tylko po to, aby
sprzedać n ow e produkty, które uzyskują za pomocą produktów lub
pracy nabytych przez siebie” [tamże, str. 275, 276].
D la pierwszych determ inującym m otyw em jest va leu r en
usage [w artość u żytk o w a ], d la drugich - valeur en echange
[wartość w ym ienna]. Jeśli teraz m artwić się tylko o valeu r en
ćchange, to popada się w błąd sm ithowski.
„Praca mego służącego jest - załóżm y to cbw ilow o - nieprodukcyjna
dla m nie; czy jest nieprodukcyjna dla n iego” (tam że, str. 276)?
Skoro cała produkcja kapitalistyczna p olega na tym , że pra­
cę nabyw a się bezpośrednio w tym celu, aby w procesie pro­
dukcji przyw łaszczyć sobie b e z ku pn a pew ną jej część, którą
jednakże sp rzed a je się w postaci produktu; skoro to w łaśnie
jest podłożem bytu kapitału, samym jego pojęciem , to czyż roz­
różnienie m iędzy pracą, która produkuje kapitał, a pracą, któ­
ra go nie produkuje, nie stanow i p od staw y d o zrozum ienia ka­
pitalistycznego sposobu produkcji? Ż e praca służącego jest d la
niego produkcyjna, tem u Smith nie przeczy. K ażd a usługa jest
produkcyjna dla jej sprzedaw cy. Z łożen ie fałszyw ej przysięgi
jest produkcyjne dla tego, kto czyni to za pieniądze. Podra­
bianie dokum entów jest produkcyjne dla tego, kto jest za to
opłacany. Z am ordow anie kogoś jest produkcyjne dla tego, ko­
mu się za dokonanie m ordu płaci. Z ajęcia sykofanta, denuncjatora, pieczeniarza, darm ozjada, lizusa są produkcyjne, jeśli
tego rodzaju „services” nie św iadczą gratisow o. A zatem w szy­
scy oni są „pracow nikam i produkcyjnym i” , produkującym i nie
tylko bogactw o, ale i kapitał. Także złodziej, który sam siebie
w ynagradza, podobnie jak to czynią sądy i państw o, „używ a
pewnej siły, stosuje ją w określony sposób, w ytw arza pew ien
rezultat zaspokajający potrzebę człow ieka” [str. 2 7 5 ], m iano­
w icie d e l ’hom m e voleur [złod zieja], a nadto m oże jeszcze
325
R o zd zia ł czw a rty
jego żony i dzieci. [Jest on] w ięc pracow nikiem produkcyjnym,
jeśli rzecz sprow adza się tylko do tego, by w ytw arzać „rezul­
tat”, który zaspokaja „potrzebę”, lub jeśli w ychodzi tylko na
to, że - [jak] w pow yższych przypadkach - wystarczy sprze­
daw ać sw oje „services”, aby się staw ały „produkcyjne” .
2.
„D rugi błąd polegał n a m eodróżnianiu produkcji bezpośredniej
od pośredniej”.
O to dlaczego osoba urzędow a jest u A . Smitha nieproduk­
cyjna. Lecz
„jeśli produkcja jest prawie niem ożliw a” (sans le travail du magi­
strat [bez udziału pracy osoby urzędowej), „to ozy n ie jest oczywiste, że
jej praca przyczynia się do produkcji, jeśli nie w drodze w spółdzia­
łania bezpośredniego i materialnego, to przynajmniej w drodze dzia­
łalności pośredniej, której nie można pomijać” (tamże, str. 276)?
T ę pośrednio uczestniczącą w produkcji pracę (a stanowi
ona tylko pew ną część pracy nieprodukcyjnej) nazyw am y w ła ­
śnie pracą nieprodukcyjną. Inaczej bow iem należałoby stwier­
dzić, że skoro magistrat [osoba urzędow a] w żaden sposób nie
m oże w yżyć bez rolnika, to rolnik z k olei jest un producteur
indirect de justice [producentem pośrednim sądow nictw a] etc.
F adaise [N ied orzeczn ość]! Istnieje jeszcze jeden punkt w id ze­
nia dotyczący podziału pracy, o czym niżej.
[3.] „ N ie rozróżniono z należytą starannością trzech podstawowych
faktów
składających
się n a zjawisko produkcji: siły,
produkcyjnych, za stosow ania tej siły, re zu lta tu "
czyli śro d kó w
[tamże, str. 276].
N ab yw am y zegarek od zegarm istrza; interesuje nas tylko
rezu lta t pracy. Tak sam o surdut od kraw ca; ditto. A le:
„Istnieją
jeszcze
ludzie
starej
daty,
którzy inaczej
patrzą na te
sprawy. W zywają d o siebie robotnika i dają mu do wykonania taką
a taką sztukę odzieży, zaopatrując go w m ateriał i wszystko, oo jest
konieczne do pracy. Cóż ted y nabywają? Nabywają siłę ” {lecz rów­
nież przecie une application de cette force [zastosowanie tej silyjj,
„środek, który w ytworzy jakikolwiek bądź rezultat na ich ryzyko...
Przedmiotem kontraktu jest kupno siły” [tamże, str. 276].
326
T eo rie pracy p ro d u k cyjn ej i nieprodukcyjnej
(Lecz dow cip polega na tym , że ow i „gens d e la v ie ille
roche” [„ludzie starej daty”] stosują taki sposób produkcji,
który ze sposobem kapitalistycznym nie m a n ic , w sp óln ego
i przy którym cały ten rozwój sił w ytw órczych pracy, jaki
przynosi z sobą produkcja kapitalistyczna, [jest] niem ożliw y.
Charakterystyczne, że tak znam ienna różnica je st d la R ossiego
e tutti quanti [i całej reszty tow arzystw a] nieistotna).
„Najmując służącego, nabywam siłę, która m oże być wykorzystana
do wyświadczenia setki rozmaitych usług, a której rezultaty zależą od
użytku, jaki z niej uczynię” (str. 276).
W szystko to nie odnosi się d o tematu.
|]4141
„M ożna zakupić lub wynająć... określone zastosow anie tej
siły... N ie nabywacie produktu, nie kupujecie rezultatu,
jaki macie,
na w idoku” . Le plaidoyer [obrona] adw okacka m ogła doprowadzić do
wygrania procesu lub nie dać takiego rezultatu. „T o, co jest w tej
spraw ie pew ne, co zachodzi między wam i a waiszym adwokatem , spro­
wadza się do tego, że za określoną wartość stawi się on takiego
a takiego dnia w takim a takim miejscu, by zabrać glos w waszej
sprawie,
zastosować
w
waszym
interesie
sw oje
siły
intelektualne”
(str. 276).
{ D o tego jeszcze jedna uw aga. W
R [ossi] p ow iada:
leęon X II'e, str. 273,
„D alek i jestem od tego, by upatrywać wytw órców tylko w
tych,
którzy spędzają swe życie na robieniu perkalu lub butów. Poważam
każdą pracę, jakakolwiek by była... lecz szacunek ten nie powinien
być wyłącznym przywilejem p racow nika fizyc zn eg o " .
T ego A . Smith n ie czyni. K to tw orzy książkę, obraz, kom ­
pozycję, posąg jest w ed łu g niego „travailleur productif” w dru­
gim znaczeniu, chociaż nie jest nim im prow izator, deklam ator,
w irtuoz etc. R ów nież services, o ile w ch od zą bezpośrednio do
produkcji, traktuje A . Smith jako zm aterializow ane w pro­
d u k cie; zarów no pracę m anual labourer’s [pracow nika fizycz­
n ego], jak i pracę managers, com m is, ingenieur [kierownika,
pracownika handlow ego, inżyniera], a naw et savant [uczone­
g o ], jeśli jest w ynalazcą, in door or out of door labourer [pra-
327
Rozdział czwarty
cow nikiem zatrudnionym w murach lub poza murami] pra­
cowni. M ów iąc o podziale pracy w yjaśnia, jak czynności te są
rozdzielane m iędzy różne osoby, i tłum aczy, że produkt, to ­
war, jest rezultatem ich pracy w spólnej, a nie pracy którejkol­
w iek z nich z osobna. Lecz pracow nicy „intelektualni” ä la
R ossi niepokoją się, jak by tu uspraw iedliw ić tę w ielk ą share
[część], którą sobie w yciągają z produkcji materialnej}.
Po tych rozważaniach R ossi ciągnie:
„W taki oto sposób w procesach wymiennych koncentruje się uwagę
na tym lub innym 2
podstawowych
trzech faktów
produkcji.
L ecz
czyż ró żn e fo rm y w ym ia n y mogą odebrać określonym p ro d u k to m cha­
rakter bogactw a, a w y siłk o m p e w n e j klasy producentów odjąć cechę
prac p ro d u k cyjn ych ? O czywiste jest, że pom iędzy obiem a powyższymi
ideam i nie ma żadnego związku, który by usprawiedliwiał podobny
wniosek. G dy zamiast kupować rezultat, nabędę siłę niezbędną do jego
wytworzenia, to czyż dzia ła n ie tej siły n ie b ęd zie produkcyjne, a pro­
d u k t czy n ie b ęd zie bogactw em ? Sięgnijmy p o raz wtóry do przykładu
z krawcem. Zarówno w tedy, gdy nabywa się od niego gotową odzież,
jak wtedy, gdy uzyskuje się ją od pracownika krawieckiego, zaopatrując
go w materiał i opłacając, są to zaw sze 00 do rezultatów dw a fakty
całkowicie identyczne. N ik t n ie pow ie, że pierwsze jest pracą p ro d u k ­
cyjną, a drugie pracą niep ro d u kcyjną; tylko że w drugim przypadku
ten,
go
pragnął ubrania, był sw o im w łasnym przedsiębiorcą. A jaka
istnieje różnica pod w zględem sil produkcyjnych między pracownikiem
krawieckim, którego najęliście do domu, a waszym służącym? Ż adna”
(tamże, str. 277).
O to kw intesencja całej tej w ątpliw ej m ądrości i pyszałkow atego w od olejstw a! G d y A . Smith w sw oim drugim, płyt­
szym ujęciu rozróżnia pracę produkcyjną i -nieprodukcyjną
w zależności od tego, czy realizuje się ona bezpośrednio, czy
też nie, w tow arze, który nabyw ca [pracy] m oże sprzedać tailleur [krawca] nazyw a w obu przypadkach produkcyjnym.
Lecz w ed łu g jego głębszego ujęcia kraw iec [w tym drugim
przypadku] jest „pracow nikiem nieprodukcyjnym ” . Rossi u d o ­
w adnia tylko, że „evidem ent” [„najoczyw iściej”] nie rozumie
A . S[m itha],
328
T eo rie f r асу p ro d u k cyjn ej i nieprodukcyjnej
„F orm es d e l'ecbange” [„form y w ym ia n y ”] w ydają się R [ossiemu] obojętne - jest to rów noznaczne z tym , jak gdyby fi­
zjolog p ow ied ział, że określone form y życia [tj. różnice m iędzy
nim i] są obojętne, gdyż w szystkie są tylko form am i materii
organicznej. A przecież w łaśnie form rzecz dotyczy, gd y cho­
dzi o uchw ycenie specyficznego charakteru społecznego sposo­
bu produkcji. Surdut jest surdutem. Lecz jeśli zostanie w y tw o ­
rzony w ramach pierwszej form y echanges [stosunków w y ­
m iennych], m acie produkcję kapitalistyczną i w spółczesne spo­
łeczeństw o burżuazyjne; jeśli w ramach drugiej - m acie form ę
pracy ręcznej, która pasuje naw et do stosunków azjatyckich
lub średniowiecznych etc. I te fo rm y mają znaczenie determ i­
nujące w stosunku d o sam ego bogactw a m aterialnego.
Surdut jest surdutem ; na tym p olega cała m ądrość R [ossiego]. A przecież w pierw szym przypadku ouvrier tailleur [pra­
cow nik kraw iecki] produkuje nie tylko surdut; produkuje ka­
pitał, a w ięc także zysk; w ytw arza sw ego maitre [przedsię­
biorcę] jako kapitalistę, a siebie sam ego jako pracownika na­
jem nego. Jeśli każę sobie w domu uszyć surdut przez ouvrier
tailleur, tak sam o nie będę przez to m on propre entrepreneur
[sw oim w łasnym p rzed sięb io rcą ] (w sensie określonej kategorii
ekonom icznej), jak nie jest nim entrepreneur ta illeu r, gdy
114151 sam nosi i konsum uje surdut zrobiony przez w łasnych
ouvriers. W jednym przypadku nabyw ca pracy krawieckiej
i ouvrier tailleur stają w ob ec siebie tylko jako nabywca
i sprzedawca. Jeden płaci pieniądze, a drugi dostarcza tow a­
rów , w których w artość użytkow ą zam ienia się pieniądz tam ­
tego. N ie ma absolutnie żadnej różnicy m iędzy tym przypad­
kiem a nabyciem surduta w sklepie. Sprzedaw ca i nabywca
w ystępują tu po prostu jako sprzedaw ca i nabywca. W drugim
natom iast przypadku stają oni w obec siebie jako kapitał i pra­
ca najemna. Co się tyczy dom estique [służącego], to z ouvrier
tailleur nr 2, którego pracę sam nabywam gw oli jej w artości
użytkow ej, m a on w spólną tę samą określoność form y [Formbestim m theit]. W obu przypadkach chodzi po prostu o sprze­
daw cę i nabywcę. Jedynie poprzez sposób spożycia w artości
użytkowej w łącza się tutaj jeszcze pew ien stosunek patriar­
chalny, stosunek pana i sługi, co m odyfikuje o w ą relację [pro­
329
R o zd zia ł czw arty
stego kupna i sprzedaży] pod w zględ em treści, jeśli już nie
ekonom icznej form y, czyniąc ją wstrętną.
Z resztą R [ossi] p o w ta rza m yśli G arniera, używając innych
tylko zw rotów :
„K ied y Smith m ówił, że nic n ie pozostaje z pracy służącego, to pow iedzm y otwarcie - m ylił się bardziej, n iż Adam Smith m ógł sobie
na to pozw olić. Fabrykant kieruje sam w ielką fabryką, wymagającą bar­
dzo czujnego i pracochłonnego nadzoru... T enże fabrykant, n ie chcąc
mieć w ok ół siebie robotników nieprodukcyjnych, n ie posiada w ogóle
służby dom ow ej. Jest wszakże zmuszony sam się obsługiw ać... cóż będzie
się działo z jego pracą produkcyjną w czasie, który musi poświęcić owej
nieprodukcyjnej jakoby pracy? Czyż n ie jest oczywiste, że w asi ludzie
wykonują pracę, która daje wam m ożność pośw ięcenia się pracy lepiej
odpowiadającej waszym zdolnościom ? Jakże w ięc mówić, że n ie ma
żadnych ślad ów ich usług? Pozostaje to wszystko, co czynicie, a czego nie
moglibyście czynić, gdybyście n ie byli wyręczani przez nich w obsłu­
giwaniu waszej osoby i w aszego domu” (tamże, str. 277).
Jest to znow u oszczęd za n ie pracy, o którym m ów ili Garnier,
L auderdale i G anilh. Z god n ie z tym travails im productifs by­
łyby tylko w tej m ierze produkcyjne, w jakiej oszczędzają pra­
cę i pozw alają w ięcej czasu obrócić na w łasn e zajęcia czy to
capitaliste industriel, czy to pracow nikow i produkcyjnem u*,
którzy dzięki tem u rem placem ent [wyręczeniu] ich w pracy
mniej w artościow ej m ogą w ykonać pracę bardziej w artościo­
w ą. P ośród w ielkiej liczby travailleurs Im productifs, którzy
[zostają] na skutek tego w yłączeni, [znajdują się] m enial ser­
vants [służący], skoro stanow ią przedm iot zbytku, oraz ci
w szyscy travailleurs im productifs, którzy produkują w yłącznie
sam e przyjem ności, a których pracę m ogę spożyw ać, jeśli p o ­
św ięcę akurat ty le czasu na k o rzysta n ie z niej, ile go sp rze­
d a w c a p o trzeb u je, a b y ją w y tw o rzy ć , aby ją w ykonać. W oby­
dw u przypadkach nie m oże być m ow y o „oszczędzaniu” pracy.
W reszcie, n aw et rzeczyw iście oszczędzające pracę services ind ivid u els [usługi osobiste] będą produkcyjne tylko w ted y, gdy
ich konsum ent jest producentem . Jeżeli jest on capitaliste oisif
[kapitalistą próżnującym ], to zaoszczędzają mu one tylko tru* W rękopisie: nieprodukcyjnemu - R ed.
330
T eo rie pracy pro d u kcyjn ej i nieprodukcyjnej
du robienia w o góle czegokolw iek: kokota każe się ufryzow ać
i obciąć sobie paznokcie zam iast zająć się tym sam a, foxhunter
[obszarnik] najm ie służbę stajenną zam iast spełnić samemu
pracę chłopca stajennego, w reszcie żarłok zam iast sam emu so­
bie gotow ać, utrzym ywać b ęd zie kucharza.
D o liczby tych travailleurs należeliby także ci, którzy w e ­
d łu g określenia Storcha (tam że) produkują „lo isir” [„ w y w c za ­
s y ”], dzięki czemu ten czy ó w uzyskuje w oln y czas na przy­
jem ności, pracę um ysłow ą etc. Policjant zaoszczędza mi czasu,
abym nie był sw ym w łasnym żandarm em , żołnierz - bym nie
m usiał sam się bronić, członek rządu - bym nie m usiał sam
sobą rządzić, pucybut - bym nie m usiał sam czyścić sobie bu­
tów , klecha zaoszczędza m i czasu na rozm yślania, etc.
Co w tym jest słuszne - to myśl o p o d zia le pracy. Poza sw o­
ją pracą produkcyjną lub eksploatacją pracy produkcyjnej m iał­
by każdy m nóstw o funkcji do spełnienia, które by nie były pro­
dukcyjne i częściow o w ch od ziły w koszty konsumpcji. (W ła­
ściw i pracownicy produkcyjni muszą sami ponosić te koszty
konsum pcji i sami w ykonyw ać sw oje nieprodukcyjne prace).
Jeśli ow e „services” są przyjem nego charakteru, to św iadczy
je niekiedy pan w zastępstw ie sw ego sługi, jak tego d ow od zi
jus prim ae noctis [prawo pierwszej nocy] lub trud spraw ow a­
nia rządów etc., którego się panow ie z d aw ien daw na podej­
mują. N ie znosi to jednak bynajmniej różnicy m iędzy pracą
produkcyjną a nieprodukcyjną; sam a ta różnica ukazuje się
jako rezultat p o d zia łu pracy i zw ięk sza ogóln ą w ydajność pra­
cy dzięki tem u, że p o d zia ł ten pracę nieprodukcyjną czyni w y ­
łączną funkcją jednej części pracow ników , a pracę produkcyj­
ną - w yłączną funkcją drugiej części.
Lecz [R ossi tw ierdzi, że] naw et travail całej masy m enial
servants, [przeznaczona] w yłącznie do w ystaw iania na w id ok
[bogactw a ich p an ów ], d o zaspokajania próżności, „ n e st
pas im productif” [„nie jest nieprodukcyjna”]. D laczego? Po­
niew aż coś produkuje - zaspokojenie próżności, m ożność po­
chw alenia się, zadem onstrow ania bogactw a (tam że, str. 277).
Z now u pow racam y tutaj do bredni, że każdy rodzaj services
coś produkuje: kurtyzana - rozkosz, m orderca - zabójstw o etc.
Zresztą Smith p ow ied ział, że każdy rodzaj tego draóstw a ma
331
R o zd zia ł czw arty
sw oją valeu r. B rakow ało ||4 1 6 | jeszcze, by w szystkie te servi­
ces św iadczone były darmo. O tym nie ma m ow y. Lecz gdyby
naw et były św iadczone darm o, nie pow iększałyby bogactw a
(m aterialnego) ani o szeląg.
Teraz beletrystyczna b zd u ra:
„Pow iada się, że śpiew ak nic nam n ie pozostaw ia po zakończeniu
sw ego śpiewu. - P ozostaw ia nam wspom nienie” !
0 akie to ła -a -d n e )!
„K iedyście
w ypili
szampana,
cóż
po
nim
zostaje?...
Rezultaty
ekonom iczne mogą być różne w zależności od tego, czy konsumpcja
następuje bezpośrednio po fakcie produkcji, czy też nie, czy odbywa
się mniej lub bardziej szybko - lecz sam fakt konsumpcji, jakikolwiek
by 'byl, n ie m oże pozbawić produktu charakteru bogactwa. Istnieją
produkty niem aterialne
posiadające większą
trwałość
od
niektórych
produktów materialnych. Pałac długo może przetrwać, lecz Iliada jest
trwalszym jeszcze źródłem przyjemności” (str. 277, 278).
Cóż za brednie!
W tym sensie, w jakim ujmuje on tutaj richesse [boga­
ctw o] - w sensie w artości użytkowej - tylko consom m ation,
i dopiero consom m ation, czyni * produit [produkt] richesse
[bogactw em ], niezależnie od tego, czy odbyw a się ona p ow oli,
czy prędko (długość jej trw ania zależy od jej w łasnej natury
i od natury [konsum owanego] przedm iotu). W artość użytko­
w a m a w artość tylko d la spożycia, a jej istnienie d la spożycia
jest tylko istnieniem jako przedm iotu consom m ation, istnie­
niem w consom m ation. Słuchanie muzyki, chociaż pozostaw ia
po sobie „un souvenir” [„w spom nienie”], tak sam o nie jest
konsum pcją produkcyjną, jak picie szam pana, choć to drugie
m oże produkow ać „kociokw ik” . Jeśli muzyka jest dobra,
a słuchacz rozum ie ją, to konsum pcja m uzyki jest czymś w yż­
szym od konsum pcji ** szam pana, chociaż produkcja szam pana
jest „pracą produkcyjną” , a tw orzenie muzyki - nie.
* W rękopisie: daje - Red.
** W rękopisie: produkcji - R ed.
332
T eo rie pracy produkcyjne) i nieprodukcyjnej
Jeśli podsum ujem y cały ten stek głupstw skierowany prze­
ciw sm ithow skiem u rozróżnieniu m iędzy pracą produkcyjną
a nieprodukcyjną, to Garnier, i m oże jeszcze L auderdale i G anilh (lecz ten [nie dod ał] nic now ego) w yczerpują [całą pole­
m ikę], Późniejsi [autorzy] (pom ijając nieudaną próbę Storcha)
[dodają] tylko beletrystyczne roztrząsania, uczoną gadaninę.
Garnier [jest] ćconom iste D yrektoriatu i K onsulatu; Ferrier
i G anilh [są] ekonom istam i em pire [C esarstwa]. Z drugiej
strony - L auderdale, Pan H rabia, który raczej d latego podjął
tę problem atykę, że chciał dokon ać a p o lo g ii kon su m en tów jako
w y tw ó rc ó w „ pracy n ieprodu k cyjn ej”. G lo ryfik a cja w ysłu giw a­
nia się i lokaj stwa, tax gatherers [poborców podatkow ych]
i pasożytów przenika [pisaninę] w szystkich tych kundli. W po­
równaniu z tym jaskrawo cyniczny charakter ekonom ii kla­
sycznej w ydaje się krytyką istniejącego stanu rzeczy.
[19. M altu zjan ista C halm ers w ych w a la rozrzu tn ość b o g a czy]
Jednym z najbardziej fanatycznych m altuzjanistów [jest]
w ie le b n y T h .C halm ers. G łosi on, że nie m a żadnych innych
środków na w szelkie bolączki społeczne poza w ychow aniem
religijnym klasy robotniczej (przez co rozum ie w pieranie
w ludzi maltuzjańskiej teorii ludności, przyozdobionej na
chrześcijańską, klechow sko-budującą m o d łę); jest też on za­
razem gorliw ym obrońcą w szelkich abuses, o f w astefu l expen­
diture [nadużyć, rozrzutnych w ydatków ] państwa, bogatych
prebend księżow skich i nieokiełznanego m arnotrawstwa boga­
czy; biada (str. 260 i nast.) nad duchem czasu, nad „hard
and hungerbitten econom y” [„surowym i z głod em graniczą­
cym oszczędzaniem ”], żąd a w ielu taxes [p od atk ów ], w ie le
d o żarcia d la „w yższych” i nieprodukcyjnych pracow ników ,
klechów itd. (tam że); oczyw iście podnosi w rzaw ę przeciwko
sm ithow skiem u rozróżnieniu. P ośw ięcił mu cały rozdział
(rozdz. X I), nie zaw ierający nic now ego, z w yjątkiem tw ier­
dzenia, że oszczędzanie etc. jedynie szkodzi „pracownikom
produkcyjnym”. Tendencję całego tego rozdziału ujmuje w spo­
sób charakterystyczny następujący fragm ent:
333
Rozdział czwarty
„Rozróżnienie to w ydaje się bezwartościowe, a przy tym zgubne w
zastosow aniu” (tamże, str. 344).
N a czym że to m ischief [zło] polega?
„Tak obszernie zajęliśm y się tym rozumowaniem, gdyż mniemamy,
że eko n o m ia po lityczn a naszych d n i zachowuje w obec K oSciola ustano­
w ionego su ro w y i w rogi stosunek-, n ie wątpim y, że do tego stanu rzeczy
przyczyniła
się w
Chalmers (Prof.
dużej m ierze zgubna definicja
of D iv in ity
[teologii])
„O n
Sm itha"
(Thomas
Political Economy,
in
Connexion with the Moral State and Moral Prospects of Society” ,
wyd. 2, Londyn 1832, str. 346).
Przez „ecclesiastical establishm ent” [„K ościół ustanow iony”]
rozumie ten klecha swój w łasny K ościół, Church o f E ngland
as by la w „established” [K ościół anglikański „ustanow iony”
na m ocy praw a]. B ył to przy tym jeden z tych bubków , którzy
„establishm ent” had fostered upon Ireland [to „ustanow ienie”
forsow ali w Irlandii]. Jest przynajmniej szczery ten klecha.
[20. K o ń c o w e u w agi o A d a m ie Sm ithie i jego poglądach
na pracę produ k cyjn ą i n ieprodu kcyjn ą]
||4 1 7 | N im zakończym y rozdział o A .Sm ithie, zacytujemy
jeszcze d w a miejsca: jedno, w którym Smith daje upust swojej
nienaw iści do nieprodukcyjnego governm ent [rządu], drugie,
w którym stara się wyjaśnić, dlaczego rozwój przemysłu etc.
zakłada istnienie w olnej pracy. O nien aw iści Sm itha d o d u ­
ch ow ień stw a *.
Pierw szy fragm ent brzmi:
„Najwyższym w ięc nietaktem i zarozumialstwem ze strony królów
i ministrów jest roszczenie sobie prawa do tego, by roztaczać opiekę
nad gospodarką osób prywatnych i ograniczać ich wydatki -
czy to
przez nakładanie podatków od luksusu, czy to przez zakaz importu
zagranicznych tow arów
luksusowych.
O ni w łaśnie są zaw sze i bez
żadnego wyjątku największymi marnotrawcami w społeczeństwie. N iech
* Patrz K. Marks, ,,Kapitał*’, t. I, w : M arks-Engels, D zieła, t. 23, str. 735738 (przypis 75) - R e d . przekl. poisk.
334
T eo rie pracy p rodukcyjnej i nieprodukcyjnej
tylko pilnują dobrze swych własnych wydatków , a pieczę nad wydat­
kami osób prywatnych mogą spokojnie pozostaw ić im samym. Jeżeli
ich w łasna rozrzutność n ie zrujnuje państwa, to na pew no nie sprawi
tego nigdy rozrzutność ich poddanych” (t. II, ks. II, rozdz. Ш , wyd.
M cCjulloch], str. 122 [por. wyd. polsk., t. I, str. 438, 4 39]).
I jeszcze raz następujący fragm ent:
„Praca ludzi z niektórych najbardziej szanowanych stanów społecz­
nych jest nieprodukcyjna i, podobnie jak praca słu żb y d o m o w e j, nie
tw o rzy ża d n ej w a rto łci”
{ma ona valu e, kosztuje w ob ec tego p ew ien ek w iw alen t, ale
nie produkuje żadnej valu e}
„oraz nie utrwala się ani nie przybiera postaci żadnego przedmiotu
długotrwałego użytku lub towaru nadającego się d o sprzedaży... N p.
panujący i wszyscy urzędnicy cywilni i w ojskow i,
którzy pod nim
sluźą, cała armia i flota są p racow nikam i nieprodukcyjnym i. S łużą oni
społeczeństwu, a utrzymują się z części rocznego produktu pracy itm ych
lu d zi... D o te j sam ej kla sy trzeba też zaliczyć... duchownych, praw­
ników, lekarzy, w szelkiego rodzaju ludzi pióra, aktorów, błaznów, mu­
zyków , śpiew aków operowych i tancerzy itd.”
(tamże,
str.
94,
95
[por. wyd. polsk., t. I, str. 4 1 8 ]).
T akim językiem przem aw ia rewolucyjna jeszcze burżuazja,
która nie zdążyła uzależnić od siebie całego społeczeństw a,
państw a etc. T e transcendentne zajęcia, o d d aw ien daw na
szanow ane, jak w ład ca kraju, sędzia, oficerow ie, duchow ień­
stw o etc., w szystkie p ow ołan e przez nie d o życia stare pro­
fesje ideologiczne, ich uczeni, m agistrzy i księża - z ekon o­
m icznego punktu w idzenia przyrównani zostają do tłum u lokai
i w esołk ów burżuazji, jako że ich w szystkich utrzymuje bur­
żuazja w esp ół z [przedstaw icielam i] richesse oisive [próżniaczego bogactw a]: arystokracją ziem ską i capitalistes oisifs.
Są oni po prostu servan ts of the public [na słu żb ie społeczeń­
stw a], tak jak inni stanow ią ich servants. Żyją z produce o f
oth er p eop le’s in du stry [produktu p ra cy innych lu d zi], a w ięc
liczba ich musi być zredukow ana do niezbędnego minimum.
P aństw o, K ościół etc. mają rację bytu tylk o jako kom isje do
335
R o zd zia ł czw arty
adm inistrow ania lub obsługiw ania w spólnych interesów bour­
geois produkcyjnych; koszty ich utrzym ania należy zredukow ać
do niezbędnego m inim um , gdyż stanow ią faux frais de produ­
ction [koszty czyste produkcji]. P ogląd ten jest z historycznego
punktu w id zen ia bardzo interesujący: jest bow iem całkow itym
przeciw ieństw em , z jednej strony, p ogląd ów św iata starożytne­
go, w ed łu g których m aterialna praca produkcyjna nosi na
sobie piętno niew olnictw a i uchodzi tylko za podnóżek dla
citoyen oisif [próżnującego ob yw atela], z drugiej zaś strony w yobrażeń pow stałej u schyłku średniow iecza monarchii abso­
lutnej czy też arystokratyczno-konstytucyjnej. P od w pływ em
tych w yobrażeń zn ajd ow ał się np. M ontesquieu, gd y naiw nie
w y p ow ied ział następujące zdanie: („E sprit des lo is” , ks. V II,
rozdz. IV [„O duchu praw ” , t. I, W arszaw a 1957, str. 157]:
„G dyby bogaci n ie w ydaw ali w iele, ubodzy pomarliby z głodu” .
I odw rotnie, gdy tylko burżuazja zapanow ała nad sytuacją
i po części zaw ład nęła państwem , a po części zaw arła kom pro­
m is z jego daw nym i w ład cam i; gdy tylko w profesjach id eo lo ­
gicznych rozpoznała kość ze swej kości i krew ze swej krwi
i w szęd zie obróciła ich przedstaw icieli w sw oich własnych
funkcjonariuszy, ukształtow aw szy ich na sw ą w łasną m od łę;
gdy tylko sama przestała się im przeciw staw iać jako reprezen­
tantka pracy produkcyjnej, gdy - odw rotnie - przeciw niej
pow stali w łaściw i pracow nicy produkcyjni i jej rów nież po­
w ied zieli, że żyje z other p eo p le’s industry [pracy innych
lu d z i]; gdy tylko stała się dostatecznie ośw iecona, aby nie dać
się całkow icie pochłonąć przez produkcję, lecz aby chcieć
rów nież konsum ow ać w sposób „ośw iecony” ; gdy tylko zaję­
cia um ysłow e zaczęły coraz bardziej oddaw ać się jej w słu żbę,
w stępow ać na służbę produkcji kapitalistycznej - odw róciła się
karta, i odtąd burżuazja próbuje „ekonom icznie” uzasadniać
ze sw ego punktu w idzen ia to, co przedtem tak nam iętnie
zw alczała. Jej rzecznikam i, usypiającym i w tym w zględ zie jej
sum ienie, są G arnier etc. D o ch o d zi do tego jeszcze gorliw ość
tych ekonom istów , którzy sami byli duchow nym i, profesoram i
etc., gorliw ość, z jaką u siłow ali w ykazać sw ą „produkcyjną”
pożyteczność i uzasadnić „ekonom icznie” sw e zarobki.
336
T eo rie pracy produkcyjnej i n iep ro d u kcyjn ej
||4 1 8 | D rugi ustęp, odnoszący się do n iew olnictw a, brzmi
(tam że, t. III, ks. IV , rozdz. 9, str. 5 4 9 -5 5 1 , w yd . G arnier):
„T akie zajęcia” (d’artisan et de manufacturier [rzemieślnika i ro­
botnika manufaktury]) „traktowane były”
(w phisieure anciens E tats
[licznych państwach św iata starożytnego]) „jako nadające się tylko dla
niew olników , w olnym obywatelom n ie w olno się było nimi trudnić. N a ­
w et tam, gdzie tego zakazu nie było, jak np. w Atenach i Rzymie, lud
był faktycznie w yłączony ze wszystkich tego rodzaju zajęć, które dodziś zazwyczaj wykonuje najniższa klasa ludności miejskiej. W Atenach
i Rzym ie zajęcia te wykonywali niew olnicy bogaczy na rzecz swych
panów ; bogactwo, potęga
i protekcja tych
ostatnich uniem ożliw iały
wolnym biedakom znalezienie zbytu dla produktów ich pracy, gdy stwa­
rzała ona konkurencję dla produktów pracy niew olników ludzi bo­
gatych. Lecz niewolnicy rzadko tylko są wynalazcam i. Najkorzystniej­
szych ulepszeń, ułatwiających lub skracających pracę, bądź w postaci
maszyn, bądź na skutek lepszej organizacji i podziału pracy, dokonywali
zawsze ludzie w olni. Jeśli naw et niew olnik objawił chęć, aby zapro­
ponow ać jakieś udoskonalenie, pan jego skłonny był traktować pro­
pozycję jako przejaw lenistwa i dążenie do zaoszczędzenia sobie trudu
kosztem pana. Biedny niew olnik m ógłby oczekiwać zamiast nagrody
jedynie bardzo złego przyjęcia, może naw et chłosty. W manufakturach
obsługiwanych przez niew olników należy w obec tego z reguły stosować
więcej pracy, aby osiągnąć te sam e rozmiary produkcji, niż w tych,
w których pracują ludzie w olni. Z tego pow odu produkt pracy manu­
faktur pierw szego rodzaju jest z reguły droższy niż drugiego. Pan d e
Montesquieu zauważa, że kopalnie w ęgierskie zaw sze m iały mniejszekoszty eksploatacji, a tym samym przynosiły w iększe zyski, choć były
mniej wydajne od tureckich, sąsiadujących z nim i. K opalnie tureckie
eksploatowane są rękami niew olników , a ręce te b y ły jed yn ym i m a­
szyna m i, o których zastosowaniu T u rcy kiedykolw iek myśleli. W ko­
palniach węgierskich pracują ludzie w olni, którzy dla ułatwienia i skró­
cenia pracy stosują liczne maszyny. Z -tych szczupłych danych o cenach
wyrobów
rzemieślniczych,
które
dotarły
do
nas z
czasów
greckich
i rzymskich, sądzić można, że wyroby najwyższej jakości były bardzo,
drogie” [por. w yd. polsk., t. П, str. 3 8 9 -3 9 1 ].
22 - M u k s , E ngels - D zielą t. 26
337
R o zd zia ł czw arty
A .S m ith sam m ów i, tamże,' t. III, ks. I V , fozd z. 1, str. 5 i8"1
[por. w yd. poisk., t. II, str. 9]:
„Pan Locke zauważa, że należy rozróżniać pieniądze od innych dóbr
ruchomych. W szelkie inne dobra ruchome, sądzi on, są ta k przejścio­
w ego charakteru, że n ie można w iele budować na bogactwie, które się
z nich składa... Pieniądze, przeciwnie, są przyjacielem solidnym itd.”
A dalej, tam że, str. 24, 25 [por. w yd. poisk., t. II, str. 2 2]:
„M ów ią, że towary nadające się do spożycia szybko się niszczą, na­
tom iast zło to i srebro są n atury długotrw ale). Gdyby n ie były stale
eksportowane, można by je gromadzić przez długie w ieki, tak że praw­
dziw e bogactwo kraju wzrosłoby w sposób nieprawdopodobny” .
Z w olennik systemu m onetarnego marzy o złocie i srebrze,
bo są to p ien ią d ze, byt sam oistny w artości w ym iennej, jej byt
uchw ytny, a przy tym jej byt niezniszczalny, w ieczny - dopóki
nie zezw oli się im zostać środkam i cyrkulacji, czyli przemija­
jącą tylko form ą w artości wym iennej tow arów . Stąd akumu­
lacja złota i srebra, grom adzenie i tw orzenie z nich skarbu,
jest sposobem w zbogacania się proklam owanym przez system
monetarny. A jak już w ykazałem w cytacie z Petty’ego [8łl,
i inne tow ary szacuje się w ed le stopnia ich długotrw ałości,
a zatem w ed le stopnia, w jakim zachow ują w artość w y ­
m ienną.
Pow tarza w ięc A . Smith, p o p ierw sze, te sam e rozw ażania
o stosunkow o w iększej lub mniejszej długotrw ałości tow arów
w rozdziale, w którym d ow od zi, że konsum pcja m oże być
m niej lub bardziej pożyteczna d la tw orzenia bogactw a w za­
leżności o d mniejszej lub w iększej długotrw ałości artykułów
konsum pcyjnych[881. Przeziera z tego system monetarny, co
jest zrozum iałe, p oniew aż n aw et przy bezpośredniej kon­
sumpcji pozostaje ukryta m yśl, że ||4 1 9 | przedm ioty spożycia
utrzym ują charakter bo gactw a , tow aru, a zatem jedności w ar­
tości użytkowej i w ym iennej, i że to zależy od stopnia dłu­
gotrw ałości w artości użytkow ej, od tego w ięc, iż konsumpcja
bardzo pow oli pozbaw ia daną w artość użytkow ą m ożliw ości
bycia to w a rem , czyli nosicielem w artości w ym iennej.
P o drugie. W swym drugim rozróżnieniu m iędzy labour
338
T eo rie pracy p rodukcyjnej i niep ro d u kcyjn ej
produkcyjną a nieprodukcyjną wraca Smith - w szerszej for­
m ie do rozróżnienia dokonanego przez system m o­
netarny.
Productive labour [praca produkcyjna]
„utrwala się i realizuje w jakimś określanym przedm iocie lub towarze,,
który nadaje się do sprzedaży i który istnieje przynajm niej w ciągu
pew n eg o czasu p o w y ko n a n iu pracy. Jest to jak gdyby pewna ilość
pracy nagromadzona i zmagazynowana po to, by w
razie potrzeby
przy jakiejś innej sposobności można było z niej korzystać” .
N atom iast rezultaty lub usługi im productive labour’s [pracy
nieprodukcyjnej]
„giną zazwyczaj już w chwili, gdy się je spełnia, i rzadko kiedy po­
zostaje po nich jakiś ślad albo wartość, za którą kiedyś później można.
by otrzymać taką samą ilość usług” (t. II, ks. И, rozdz. III, w yd.
McCuUoch, str. 94 [por. w yd. poisk., t. I, str. 417, 4 18]).
Zatem Smith czyni to sam o rozróżnienie m iędzy towaram i
a services [usługam i], co system monetarny m iędzy złotem
i srebrem a innymi tow aram i. I tutaj rów nież chodzi o aku­
m ulację, lecz już nie w form ie grom adzenia skarbu, ale w real­
nej postaci reprodukcji. T ow ar znika w konsum pcji, lecz
w ytw arza przy tym znow u tow ar wyższej w artości lub przy
innym jego zastosow aniu sam jest taką w artością, dzięki której
m ożna nabyć inne towary. Produkt pracy ma tę w łaściw ość,
że istnieje w postaci w artości użytkowej plus ou moins [mniej
lub bardziej] długotrw ałej, i d latego zdatnej do dalszego zby­
w ania. W postaci w artości użytkowej jest on ven d ib le com m o­
dity [przedm iotem nadającym się do sprzedaży], nosicielem
w artości wym iennej, tow arem , czyli w gruncie rzeczy pien ią­
dzem . Services travailleurs im productifs [usługi pracow ników
nieprodukcyjnych] nie stają się ponow nie p ien ięd zm i. U słu­
gam i, za które zapłaciłem ad w ok atow i, lekarzow i, księdzu,
m uzykow i etc., urzędnikow i państw ow em u, żołnierzow i etc.,
nie m ogę zapłacić żadnych sw oich d łu g ó w ani kupić tow arów ,
ani nabyć pracy, która w ytw arza w artość dodatkow ą. U sługi
te przem inęły, tak jak giną przemijające artykuły konsum p­
cyjne.
339
Rozdział czwarty.
A zatem au fond [w gruncie rzeczy] Smith mówi to samo
t o przedstawiciele systemu monetarnego. W edług nich tylko
ta praca jest produkcyjna, która przynosi pieniądze, złoto
i srebro. W edług Smitha tylko ta praca jest produkcyjna, która
przynosi pieniądze temu, co ją kupił; tyle że Smith dostrzega
w e wszystkich towarach ich pieniężny charakter nawet skroś
ich zewnętrzną powłokę, natomiast system monetarny dostrze­
ga ten charakter jedynie w takim towarze, który stanowi byt
samoistny wartości wymiennej.
Rozróżnienie to wywodzi się z samej istoty produkcji bur­
żuazyjnej, gdyż bogactwo nie jest równoznaczne z wartością
użytkową, bogactwem jest tylko towar, czyli wartość użytkowa
jako nosiciel wartości wymiennej, jako pieniądz. System mo­
netarny nie pojmował, że pieniądze powstają i pomnażają się
przez konsumpcję towarów, a nie przez przekształcenie ich
w złoto i srebro, w których towary krystalizują się jako sa­
moistna wartość wymienna, lecz w których nie tylko znika
ich wartość użytkowa, ale i bez zmiany pozostaje wielkość ich
wartości.
[R O Z D Z IA Ł PIATY]
Necker
[Próba przedstawienia przeciwieństwa
między klasami w ustroju kapitalistycznym
jako przeciwieństwa między nędzą
a bogactwem]
Przytoczone już wyżej cytaty z Lingueta wskazują, że istota
produkcji kapitalistycznej jest dla niego jasna [891; mimo to raz
jeszcze będzie można przytoczyć Lingueta po Neckerze [90J.
W obu swoich dziełach: „Sur la legislation et le commerce
des grains” (po raz pierwszy ukazało się w 1775 r.) oraz * „D e
1’administration des finances de la France etc.” [ukazało się
w 1784 r.], Necker wykazuje, w jaki sposób rozwój sił wy­
twórczych pracy przyczynia się tylko do tego, że robotnik
zużywa mnie) czasu na reprodukcję własnej płacy roboczej,
a zatem przez w iększą część czasu pracuje dla swego employer
[pracodawcy] bezpłatnie. Necker bierze przy tym słusznie za
podstawę średnią płacę roboczą, minimum płacy roboczej.
W istocie jednak interesuje go nie tyle samo przekształcenie
pracy w kapitał i akumulacja kapitału za pośrednictwem tego
procesu, ile raczej ogólny rozwój przeciwieństwa między nędzą
a bogactwem, m iędzy nędzą a luksusem, w związku z czym
w tej samej mierze, w jakiej zmniejsza się ilość pracy po­
trzebnej do produkcji niezbędnych środEów utrzymania, część
pracy staje się coraz bardziej zbyteczna i dlatego może być
wykorzystana do produkcji przedmiotów zbytku, zastosowana
w innej sferze produkcji. Część rzeczonych przedmiotów zbytku
stanowią artykuły długotrwałego użytkowania; w taki oto
sposób artykuły zbytku gromadzą się w ręku tych, którzy z po­
* W rękopisie d alej: w iwoim dziele - Red.
341
Rozdział piąty
kolenia na pokolenie rozporządzają pracą dodatkową, i tak
przeciwieństwo to przybiera stale na znaczeniu.
Ważne jest, że Necker wywodzi w ogóle bogactwo stanów
niepracujących ||4201 - zysk i rentę * - z pracy dodatkowej.
Rozpatruje jednak wartość dodatkową względną, która wynika
nie z przedłużenia całego dnia roboczego, ale ze skrócenia
niezbędnego czasu pracy. Siła produkcyjna pracy staje się siłą
produkcyjną właścicieli warunków pracy. A sama ta siła pro­
dukcyjna polega na skróceniu czasu pracy koniecznego do
osiągnięcia określonego rezultatu. Najważniejsze są fragmenty
następujące:
Po pierw sze: „D e 1’administration des finances de la Fran­
ce etc.” (Oeuvres, t. II, Lozanna i Paryż 1789):
„Widzę jedną z klas społeczeństwa, której dochód zawsze musi po­
zostawać prawie ten sam; spostrzegam inną klasę, której bogactwo
wzrasta z nieodwracalną koniecznością. Tak więc luksus, uwidacznia­
jąc się w powyższym zestawieniu i porównaniu, musiał towarzyszyć
rozwojowi tej dysproporcji i z biegiem czasu stawać się coraz bardziej
uderzający” (tamże, str. 285, 286).
(Już tu pięknie przeciwstawione są sobie obie klasy jako
klasy).
„Klasa społeczeństwa, której los na skutek działania praw społecz­
nych jest poniekąd przesądzony, składa się z tych wszystkich, którzy
Żyjąc z pracy rąk własnych podlegają bezapelacyjnie prawu właściciela”
(właściciela warunków produkcji) „i muszą zadowalać się płacą robo­
czą odpowiadającą jedynie najkonieczniejszym potrzebom życiow ym ;
konkurencja wzajemna i ciśnienie nędzy warunkują stan ich zależności;
stosunki te nie mogą się zmienić” (tamże, str. 286).
„Nieprzerwany ciąg wynalazczości w zakresie narzędzi, które upro­
ściły wszystkie prace mechaniczne, przyczynił się do powiększenia bo­
gactwa i majątku właścicieli; część tych narzędzi, która zmniejszyła
koszty uprawy ziemi, powiększyła dochód, jakim rozporządzać mogą
właściciele ziemscy; inna część odkryć umysłu ludzkiego ułatwiła w ta­
kim stopniu prace w przemyśle, że ludzie, którzy pozostają na służbie
u dysponujących środkami egzystencji” (i.e. u kapitalistów), „w tym
samym czasie i za to samo wynagrodzenie mogą wykonać o wiele
* W rękopisie: dochód - Red.
342
Necker
większą ilość produktów wszelkiego rodzaju” (str. 287). „Przypuśćmy,
że w ciągu ostatniego stulecia potrzeba było stu tysięcy robotników do
wykonania tego, co obecnie wykonuje osiemdziesiąt tysięcy; w rezul­
tacie dwadzieścia poaostałych tysięcy musi znaleźć sobie inne zajęcia,
aby "uzyskać swoją plącę roboczą; a nowe produkty pracy ich rąk,
które stąd powstaną, powiększą rozkosze i luksusy bogatych” (str. 287,
288).
„Dlatego” , ciągnie Nedker, „nie należy tracić z oczu, że płaca ro­
bocza w e wszystkich tych zawodach, które nie wymagają specjalnych
talentów, odpowiada zawsze cenie kosztów utrzymania niezbędnego
dla każdego robotnika; w ten sposób zysk na czasie wykonywania pro­
duktów, gdy wiedza o tym staje się zdobyczą powszechną, nie idzie
na dobro ludziom, pracy, lecz powoduje jedynie wzrost środków służą­
cych ku zaspokojeniu dobrego smaku i próżności tych, którzy rozpo­
rządzają płodami ziemi” (tamże, str. 288). „Wśród przeróżnych darów
natury, które talent człowieka zmienia i kształtuje, jest wiele takich,
co swą trwałością znacznie przewyższają przeciętny czas trwania życia
ludzkiego: każda generacja dziedziczy w ten sposób część prac gene­
racji poprzedniej”
(rozpatruje on tu tylko tę accumulation, którą A. Smith nazy­
w a fonds de consommation [funduszem spożycia]},
„a we wszystkich krajach gromadzi się nieprzerwanie coraz większą
ilość produktów zmyślności ludzkiej; lecz że dzieli się je stale tylko
pomiędzy właścicieli, więc nierówność między ich stanem posiadania
a stanem liczebnie wielkiej klasy obywateli musi być coraz większa
i rzucająca się w oczy” (str. 289).
A zatem :
„Przyspieszenie tempa pracy w produkcji przemysłowej, co pomno­
żyło na ziemi przedmioty luksusu i przepychu, czas, w ciągu którego
nastąpiła ich akumulacja, oraz prawa własności, które skoncentrowały
owe dobra w ręku jednej jedynej klasy... wszystkie te wielkie źródła
luksusu istniałyby w każdym razie, jakakolwiek byłaby suma wybitego
pieniądza” (str. 291).
(Ta ostatnia uwaga skierowana jest w sposób polemiczny
przeciw tym, którzy wywodzą istnienie luksusu ze zwiększonej
ilości pieniądza).
343
Rozdział piąty
Po drugie-. „Sur la legislation et le commerce des grains
etc.” (Oeuvres, t. I V ):
„Gdy tylko rzemieślnik czy rolnik nie posiadają więcej zapasów, nie
mogą się dalej bronić; muszą dziś pracować, jeśli nie chcą jutro zemrzeć z głodu-, a w tej walce interesów między ||4211 właścicielem
a robotnikiem jeden stawia na kartę życie swoje i swojej rodziny, dru­
gi tylko zwłokę w przysparzaniu sobie luksusów” {tamże, str. 63).
To przeciwieństwo między bogactwem, które nie pracuje,
a nędzą, która pracuje, by żyć, powoduje takie samo prze­
ciwieństwo, jeśli chodzi o wiedzę. W iedza i praca oddzielają
się od siebie. W iedza występuje wobec pracy jako kapital
lub przedmiot luksusu bogaczy.
„Zdolność do opanowywania wiedzy i do pojmowania jest po­
wszechnym darem natury, lecz rozwija się tylko przez nauczanie; gdyby
bogactwo było równomiernie rozidzielone, każdy by w miarę pracował”
(a więc znowu decydująca okazuje się ilość czasu pracy)
„i każdy posiadałby trochę wiedzy, ponieważ każdemu pozostawałoby
trochę czasu” (wolnego czasu), „który mógłby poświęcić studiom i roz­
myślaniu; lecz przy nierówności posiadania, co jest skutkiem [istnie­
jącego] porządku społecznego, wykształcenie jest rzeczą zakazaną dla
urodzonych bez własności, ponieważ wszystkie środki utrzymania znaj­
dują się w ręku tej części narodu, która posiada pieniądze lub ziemię,
i ponieważ nikt nic za darmo nie daje; człowiek, który od urodzenia
nie posiada innych zasobów prócz swojej siły roboczej, zmuszony jest
od pierwszej chwili, gdy ta zaczyna się rozwijać, oddać ją na służbę
właścicielowi. I musi tak czynić przez całe swe życie od świtu aż do
chwili, gdy siła jego tak się wyczerpie, iż dla jej odnowienia potrze­
buje snu” (str. 112). „Czyż, wreszcie, nie jest pewne, że ta nierówność
w posiadaniu wiedzy okazała się konieczna dla utrzymania wszystkich
tych społecznych nierówności, które ją narodziły” (tamże, str. 113)
(por. str. 118, 119)?
Necker wyszydza pomieszanie pojęć ekonomicznych - cha­
rakterystyczne dla fizjokratów w odniesieniu do la terre
[ziemi], a dla wszystkich późniejszych ekonomistów w odnie­
sieniu do rzeczowych elementów kapitału - które [powoduje]
gloryfikację właścicieli warunków produkcji, nie dlatego, iżby
344
Necker
oni sami byli konieczni do pracy i do produkcji bogactwa, ale
dlatego, że konieczne są owe warunki.
„Zaczyna się plątać znaczenie właściciela ziemskiego (funikcji tak
łatwej do wypełnienia) ze znaczeniem ziemi” (tamże, str. 126).
11Х-421Ц
[R O Z D Z I A Ł S Z Ó S T Y ]
Tableau economique Quesnaya
(Dygresja)
[1. Q u e s n a y p r ó b u je p r z e d s ta w ić p ro c e s re p ro d u k c ji
i c yrk u la cji c a łk o w ite g o k a p ita łu sp o łe c zn e g o ]
Ц Х -42 2 1 Tableau
economique suivant Quesnay t91J
[Tablica ekonomiczna według Quesnaya]
5000 m illio n s dc p r o d u it b ru t a n n u e l (liv rc s to u rn o is)
[5 m ilia r d ó w ro cz n ic p ro d u k tu b ru tto (w liw r^ c h z T o u rs)]
E n av a n ce s p r im itiv e s
E n ferm ag e s, les
L a elasse s te rile
e t a n n u e lle s , les fe rm ie rs
p r o p rić ta irc s fo n cic rs
d isp o se d ’uii fo n d s d c
d ćp en sen t
to u c h c n t
[ W y d a tk i fa rm e ró w n a
[D o c h o d y w ła ś c ic ie li
[F u n d u sz w d y spozycji
n a k ła d y p ie rw o tn e
z ie m sk ic h z czynszu
k lasy jało w ej]
i ro czn e {**]]
d z ie rż a w n e g o ]
a') 2 miliardy«»^
a) 2 miliardy
b) 1 m iliard------------------------- ■----b ") 1 m iliard
"'•*•-»
d)
1 miliard ———- -
___.-<*") 1 miliard
_^.'Va.c)
1 miliard
1 miliard
~ ~ ~ - - ~ b ')
5 miliardów
2000 m illio n s d o n t trujitie
re s te
fo n d s
com tne
a p p a rte n a n t
un
h
1л
ela sse s te rile
[2 m ilia r d y ,
z których
p o ło w a
p o z o s ta je
jak o
fu n d u sz
p rz y n a le ż n y
k la ­
sie jało w e j]
Aby Tablicę uczynić
które Quesnay traktuje
cyrkuläcji, przez a, a',
cyrkulacji przez b , c, d i
346
bardziej czytelną, oznaczam punkty,
każdorazowo jako punkty wyjściowe
a", następne zaś ogniwa w procesie
odpowiednio b ', b " 1**1.
Tableau śconomiąue Quesnaya
Co przede wszystkim zasługuje na uwagę w Tablicy i co
musiało imponować współczesnym, to sposób, w jaki jest tu­
taj przedstawiony obieg pieniądza, [mianowicie] jako w ca­
łości zdeterminowany przez cyrkulację i reprodukcję towarów,
in fact przez proces cyrkulacji kapitału.
[Z. Cyrkulacja m iędzy dzierżaw cam i a właścicielami
Z iem skim i. Ruch p o w r o tn y p ie n ią d z a d o d z ie r ż a w c ó w n ie
w y r a ż a ją c y re p ro d u k c ji]
Najprzód dzierżawca płaci pieniędzmi 2 miliardy fr. landlordowi, proprietaire [właścicielowi ziemskiemu]. Ten kupuje
za nie środków żywności od dzierżawcy za 1 miliard. D o
dzierżawcy wraca zatem 1 miliard w pieniądzu, przy czym
rozdysponowana została Vs produit brut, która ze sfery cyr­
kulacji przechodzi ostatecznie do sfery konsumpcji. Następnie
landlord za 1 miliard w pieniądzu kupuje wyrobów manu­
fakturowych, produktów nierolniczych wartości 1 miliarda.
Tym samym następna Vs produits (teraz już w postaci
przetworzonej) przechodzi ze sfery cyrkulacji do sfery kon­
sumpcji. Ó w 1 miliard w pieniądzu jest teraz w ręku classe
sterile, która kupuje zań środki utrzymania od dzierżawcy.
W ten sposób wraca do dzierżawcy drugi miliard, który
wypłacił on właścicielowi ziemskiemu pod postacią renty.
2 drugiej strony inna i/s jego produktu przypadła w udziale
classe sterile, przeszła ze sfery cyrkulacji do sfery konsumpcji.
N a końcu pierwszego okrążenia znajdujemy w ięc owe 2 miliar­
dy w pieniądzu znowu W ręku dzierżawcy. W ywołały one
cztery różne procesy cyrkulacji.
Po pierwsze, służyły za środek płatniczy do [opłacenia] ren­
ty. W tej fonction nie wprowadzają do obiegu żadnej części
produktu rocznego, lecz są jedynie cyrkulującym przekazem
na tę część produit brut, która równa się rencie.
Po drugie. Za połowę 2 miliardów, za 1 miliard, kupuje
proprietaire środków żywności od dzierżawcy, realizuje więc
swój miliard w środkach żywności. Pod postacią 1 miliarda
w pieniądzu dzierżawca otrzymuje z powrotem in fact jedynie
347
Rozdział szósty
połowę swego przekazu, który dał właścicielowi ziemskiemu
na 2/s swego produktu. Tym razem ów miliard, służący za
środek kupna, wprowadza do obiegu na takąż sumę towary,
które ostatecznie przechodzą do konsumpcji. D la landlorda
miliard ten stanowi tu jedynie środek kupna-, landlord przeształca z powrotem pieniądze w wartość użytkową (w towar,
który jednak ostatecznie przechodzi do konsumpcji, czyli to­
war, który się nabywa jako wartość użytkową).
Jeśli rozpatrujemy wyłącznie ten oddzielny akt, widzimy,
że pieniądz odgrywa tu dla dzierżawcy tylko taką rolę, w ja­
kiej w charakterze środka zakupu występuje zwykle dla sprze­
dawcy, stanowiąc mianowicie przekształconą formę jego to­
waru. Landlord przekształcił swój miliard w zboże, dzierżawca
zboże za cenę 1 miliarda przekształcił w pieniądze realizując
jego cenę. Jeśli jednak rozpatrzymy ten akt w związku z po­
przednim aktem cyrkulacji, to pieniądz nie występuje tu tylko
jako metamorfoza towaru dzierżawcy, jako ekwiwalent jego
towaru w złocie. Ten 1 miliard w pieniądzu stanowi przecież
tylko połowę owych 2 miliardów, które dzierżawca wypłacił
landlordowi JJ4231 w formie renty. Wprawdzie za 1 miliard
w towarze otrzymuje on 1 miliard w pieniądzu, lecz w istocie
odkupuje z pow rotem [za tow ary] tylko te pieniądze, którym i
w ypłacił lan dlordow i rentę, inaczej m ówiąc - zu 1 miliard
otrzym any od dzierżaw cy landlord kupuje od tegoż dzierżaw cy
tow arów o wartości 1 miliarda. Płaci dzierżaw cy pieniędzmi
otrzymanymi od niego, bez żadnego ekw iwalentu *.
Ten ruch powrotny pieniądza do dzierżawcy nie daje
d’abord [przede wszystkim] podstaw, aby - w związku
z pierwszym aktem - rozpatrywać pieniądz tylko jako prosty
środek obiegu dla dzierżawcy. W obec tego różni się on
w istotny sposób od tego ruchu powrotnego pieniądza do
punktu wyjściowego, który wyraża proces reprodukcji.
N a przykład: kapitalista albo - by całkowicie pominąć to,
co charakterystyczne dla reprodukcji kapitalistycznej - pro­
ducent wykłada 100 f.szt. na surowce, narzędzia pracy i środki
utrzymania na cały czas trwania swej pracy. Załóżmy, że nie
dodał do środków produkcji więcej pracy, niż w yłożył na
* W rękopisie tekst zaznaczony tu kursywą jest podkreślony ołówkiem - Red.
348
Tableau economique Quesnaya
środki utrzymania, na wypłaconą samemu sobie płacę roboczą.
Jeśli surowce etc. = 80 f.szt., a spożyte środki utrzymania,,
czyli praca dodana = 20 f.szt., to produkt = 100 f.szt. Jeśli
produkt ten z kolei sprzeda, to owe 100 f.szt. wróci mu się
w postaci pieniądza, i tak dalej. Tego rodzaju powrót pienią­
dza do punktu wyjścia wyraża tylko stały proces reprodukcji.
Mamy tu do czynienia tylko z prostą metamorfozą P - T - P r
z przekształceniem pieniądza w towar i powrotnym przekształ­
ceniem towaru w pieniądz. Ta prosta zmiana form: towaru
i pieniądza, stanowi zarazem proces reprodukcji. Pieniądz
przekształca się w towary - środki produkcji i środki utrzy­
mania; towary te wchodzą następnie do procesu pracy jako'
jego elementy, a wychodzą jako produkty; w ten sposób re­
zultatem procesu ponownie okazuje się towar, licząc od tegomianowicie momentu, kiedy produkt gotowy wchodzi znów
do obiegu i tym samym znów staje wobec pieniądza jakt>
towar; w końcu towar z powrotem przekształca się w pieniądz,
ponieważ towar gotowy może być wymieniony na elementy
niezbędne do jego wytworzenia tylko wtedy, gdy uprzednioprzekształcił się w pieniądz.
Ustawiczny ruch powrotny pieniądza do jego punktu wyjścia;
wyraża tu nie tylko formalne przekształcenie pieniądza w to­
war i towaru w pieniądz - jak to się odbywa w prostym
procesie cyrkulacji, czyli w prostej wymianie towarowej - lecz
jednocześnie stalą reprodukcję towaru po stronie tego samegoproducenta *. Wartość wymienna (pieniądz) przekształca się
w towary, które wchodzą do konsumpcji i wykorzystywane
są jako wartości użytkowe, ale [wchodzą] też do konsumpcji
reprodukcyjnej, czyli przemysłowej, odtwarzają w ięc wartość
początkową, a wskutek tego ponownie przekształcają się w tę
samą sumę pieniędzy (w powyższym przykładzie, w którym
producent pracuje jedynie na swoje utrzymanie). Formuła
P - T - P wskazuje tutaj, że P nie tylko formalnie przekształca
się w T , lecz że T rzeczywiście spożyty zostaje jako wartość
użytkowa, że przechodzi ze sfery cyrkulacji do sfery kon­
sumpcji; chodzi tu jednak o konsumpcję przemysłową, w któ­
rej wartość towaru utrzymuje się i reprodukuje, wskutek czego* W rękopisie tekst zaznaczony tu kursywą jest podkreślony ołówkiem - Red.
349
Rozdział szósty
na końcu tego procesu znowu pojawia się P i utrzymuje się
w ruchu P -T -P .
Natom iast w przedstawionym wyżej ruchu powrotnym pie­
niądza od landlorda do dzierżawcy nie zachodzi żaden proces
reprodukcji. Sprawa przedstawia się tak, jak gdyby dzierżawca
wręczył landlordowi talony lub tickets [bilety] na produkty
za 1 miliard. G dy tylko landlord zrealizuje owe tickets, wra­
cają one do dzierżawcy, dzierżawca je wykupuje. Gdyby
landlord kazał sobie wypłacić połowę renty od razu in natura,
tiie byłoby żadnej cyrkulacji pieniądza. Cała cyrkulacja ogra­
niczyłaby się do zwykłej zmiany właściciela, produkt prze­
szedłby z rąk dzierżawcy w ręce landlorda. Najprzód jednak
dzierżawca daje landlordowi pieniądze zamiast towaru, a na­
stępnie landlord od d aje. dzierżawcy pieniądze z powrotem,
aby samemu otrzymać towar. D la dzierżawcy pieniądze sta­
nowią środek płatniczy w jego stosunkach z landlordem; dla
landlorda są środkiem kupna w jego stosunkach z dzierżawcą.
Pełniąc pierwszą funkcję pieniądz oddala się od dzierżawcy,
pełniąc drugą - wraca do niego.
Ilekroć producent, zamiast oddać pewną część swego pro­
duktu, wypłaca swoim wierzycielom wartość tego produktu
w pieniądzu, tylekroć musi zachodzić taki ruch powrotny pie­
niądza do producenta; wierzycielem zaś okazuje się tu każdy,
kto jest coproprietor [współwłaścicielem] jego produktu do­
datkowego. N p.: wszystkie podatki płacą producenci pie­
niędzmi. Pieniądze są tutaj dla nich środkiem płatniczym
w stosunku do państwa. Państwo kupuje za nie towary od
producentów. W ręku państwa są one środkiem kupna, przy­
pływają więc do producentów w tej mierze, w jakiej odpły­
wają od nich ich towary.
Ó w moment ruchu powrotnego, ten szczególny, nie określo­
ny przez reprodukcję ruch powrotny pieniądza musi odbywać
się wszędzie przy wymianie dochodu na kapitał. Konsumpcja,
a nie reprodukcja powoduje tu ruch powrotny pieniądza. D o ­
chód płacony jest w pieniądzach, lecz skonsumowany może
być tylko w towarach. Pieniądze, otrzymane od producentów
jako dochód, należy im więc z powrotem wypłacić, aby można
b yło otrzymać za nie tę samą wartość w towarach, czyli aby
350
Tableau economique Quesnaya
skonsumować dochód. Pieniądze, którymi opłaca się dochód,
a więc np. rentę, procent lub podatki, przybierają ogólną
formę środka płatniczego. {Kapitalista ||424| przemysłowy
wypłaca sobie swój dochód własnym produktem lub też po
sprzedaży swego produktu wydziela sobie tę część, która sta­
nowi jego dochód}. Est suppose [zakłada się], że ten, kto
wypłaca dochód, otrzymał część swego własnego produktu od
swego wierzyciela, np. dzierżawca - te 2/s produktu, które
według Quesnaya tworzą rentę. Lecz dzierżawca jest tylko
właścicielem nominalnym, czyli posiada swą część produktu:
tylko de facto *.
A by więc ta część produktu dzierżawcy, która tworzy wypła­
coną przezeń rentę, mogła obiegać między dzierżawcą a landlordem, potrzeba tylko takiej sumy pieniędzy, która równa
się wartości produktu, chociaż owa wartość jest w obiegu
dwukrotnie. Najpierw dzierżawca wypłaca rentę pieniędzmi,
następnie landlord za te same pieniądze kupuje produkt.
Pierwsza czynność jest prostym transferem pieniędzy, ponie­
w aż pieniądze funkcjonują tu tylko jako środek płatniczy;
zakłada się przeto, że towar, za który zostały wypłacone,
znajduje się już w posiadaniu płacącego, wobec czego pienią­
dze te nie są dlań środkiem kupna, nie otrzymuje on za nie
żadnego ekwiwalentu, przeciwnie - ekwiwalent ten już dawno
znajduje się w jego posiadaniu. Inaczej za drugim razem - pie­
niądze funkcjonują jako środek kupna, jako środek obiegu
towarów. Jest to tak, jak gdyby dzierżawca za pieniądze,
którymi zapłacił należną rentę, odkupił od landlorda jego
udział w produkcie. Za te same pieniądze, otrzymane od
dzierżawcy (które w istocie dzierżawca oddał bez żadnego
ekwiwalentu), landlord znowu odkupuje od niego ów
produkt.
Ta sama zatem suma pieniędzy, którą producenci wręczają
właścicielom dochodu pod postacią środka płatniczego, służy
posiadaczom dochodu za środek kupna towarów od produ­
centów. Dwukrotne przemieszczenie pieniędzy: z rąk produ­
centa do rąk posiadacza dochodu i z rąk tego drugiego
z powrotem w ręce producenta, wyraża w ten sposób tylko
* D c facto, a n ic d c iu re - R e d .
351
Rozdziai szósty
jednorazowe przemieszczenie towaru, mianowicie z rąk pro­
ducenta do rąk posiadacza dochodu. Ponieważ est suppose,
że producent winien jest właścicielowi dochodu część swego
produktu, przeto w rzeczywistości wypłaca on [producent] pod
postacią renty pieniężnej w późniejszym terminie równowar­
tość towaru, który już uprzednio znajdował się w jego posia­
daniu. Towar znajduje się w jego ręku, ale doń nie należy.
Tak więc producent, za pieniądze, które wypłaca pod postacią
dochodu, kupuje go na własność. Towar nie przechodzi zatem,
w inne ręce. G dy pieniądz przechodzi z rąk do rąk, wyraża
to jedynie zmianę tytułu własności w stosunku do towaru,
który zarówno przed, jak i po [tej transakcji] pozostaje w ręku
producenta. Stąd pochodzi owo dwukrotne przemieszczenie
pieniądza przy jednorazowym tylko przejściu towaru z rąk do
rąk. Pieniądz obiega dwukrotnie, aby towar mógł obiec raz
tylko. Lecz pieniądz również obiega raz tylko jako środek
cyrkulacji (środek kupna), natomiast po raz drugi - jako
środek płatniczy, przy którego obiegu, jak to już wyjaśniłem
uprzednio, nie zachodzi równoczesne przemieszczenie towaru
i pieniądza.
W samej rzeczy, jeśli dzierżawca poza swoim produktem
nie posiada żadnych pieniędzy, to może ten produkt opłacić
dopiero po uprzedniej sprzedaży swego towaru. A więc towar
ten musiał już przebyć pierwszą metamorfozę, zanim dzier­
żawca mógł go opłacić landlordowi w pieniądzu. Biorąc i to
w rachubę [mamy] więcej przemieszczeń po stronie pieniądza
niż po stronie towaru. Najpierw [następuje] ruch Т -P-, sprze­
daje się i zamienia na pieniądze 2/s towaru. Mamy tu jedno­
czesne przemieszczenie towaru i pieniądza. Następnie jednak
ten sam pieniądz przechodzi z rąk dzierżawcy do rąk landlor­
da, podczas gdy towar nie zmienia miejsca. Mamy tu prze­
mieszczenie pieniądza bez przemieszczenia towaru. Jest to tak,
jak gdyby dzierżawca miał copartner [wspólnika]. Otrzymał
wprawdzie pieniądze, lecz musi je dzielić ze swym copartner.
A lbo też można by sobie w odniesieniu do owych 2/s produktu
wyobrazić, że to servant [służący] dzierżawcy otrzymał pienią­
dze. Ten servant musi je oddać dzierżawcy, nie może ich
zatrzymać we własnej kieszeni. Przejście pieniędzy z jednych
352
Strona „Taoryj wartości dodatkowej” w rękopisie Marksa
przedstawiająca Tableau economique Quesnaya
Tableau economique Quesnaya
rąk do drugich nie wyraża tu żadnej metamorfozy towaru,
a jest jedynie czystym transferem pieniądza z rąk jego bezpo­
średniego posiadacza do rąk jego właściciela. Może się tak
zdarzyć w przypadku, gdy pierwszy odbiorca pieniędzy jest je­
dynie ich kolporterem dla swego employer [pracodawcy]. Pie­
niądze nie są w tym przypadku nawet środkiem płatniczym,
następuje tu tylko proste ich przejście z rąk odbiorcy, do któ­
rego nie należą, do rąk właściciela.
Tego rodzaju przemieszczenie pieniądza, podobnie jak to,
które wynika ze zwykłej wymiany jednego rodzaju pieniędzy
na inny, nie ma absolutnie nic wspólnego z metamorfozą to­
waru. Lecz gdy pieniądze stanowią środek płatniczy, zakłada
się, że płacący uprzednio już otrzymał towar, za który potem
płaci. Dzierżawca etc. towaru tego nie otrzym ał; towar jest
w jego ręku, zanim znajdzie się w ręku landlorda, stanowi
bowiem część '-jego produktu. A le praw nie stanowi jego
własność dopiero wówczas, gdy dzierżawca otrzymane zań
pieniądze przekaże landlordowi. Zmienia się jego tytuł prawny
w stosunku do towaru, lecz sam towar, jak i uprzednio, znaj­
duje się w jego ręku. Przedtem dzierżawca był posiadaczem
towaru, którego właścicielem był landlord - teraz ma w ręku
towar, którego sam jest właścicielem. Zmiana formy prawnej
towaru, który znajduje się w tym samym ręku, nie powoduje
naturalnie przejścia towaru z jednych rąk do drugich.
[3. Cyrkulacja pieniądza m iędzy kapitalistą a robotnikiem]
[a)
Niedorzeczna koncepcja płacy roboczej
jako z a li c z k i -wypłacanej r o b o t n i k o w i
p r z e z k a p i t a l i s t ę . B u r ż u a z y j n y p o g l ą d na z y s k
jako
na
premię
za
ryzyko]
||4251 {Z tego, cośmy powiedzieli, widać zarazem, jak nie­
dorzeczna jest koncepcja usiłująca „wyjaśnić” zysk kapitalisty
w ten sposób, że wypłaca on jakoby robotnikowi pieniądze
awansem, zanim przekształci swój towar w pieniądz.
Po pierw sze: G dy kupuję towar do własnej konsumpcji, nie
23 - M ark«, Engel« - D aieła t. 26
353
R ozdziel szósty
osiągam jeszcze żadnego „zysku” z tego tylko tytułu, że
[jestem] nabywcą, a posiadacz towaru jest „sprzedawcą”, że
mój towar ma postać pieniądza, a jego towar musi dopiero
przekształcić się w pieniądz. Kapitalista płaci za pracę dopie­
ro po jej skonsumowaniu, natomiast za inne towary płaci się,
zanim się je spożyło. Wynika to ze szczególnej natury naby­
wanego przez kapitalistę towaru, który faktycznie przechodzi
do rąk nabywcy dopiero wtedy, gdy już został spożyty. Pie­
niądz występuje tu jako środek płatniczy. Kapitalista przy­
właszcza sobie zawsze towar „pracę”, zanim za niego zapłaci.
Lecz fakt, że kupuje pracę tylko w celu osiągnięcia zysku ze
sprzedaży jej produktu, nie stanowi przyczyny, dla której osią­
ga ten zysk. Stanowi jedynie motyw. Wszystko to więc ozna­
czałoby tylko tyle: kapitalista osiąga zysk na kupnie pracy
najemnej, poniew aż chce osiągnąć zysk ze sprzedaży jej
produktu.
Po drugib. Jednakże [mógłby ktoś powiedzieć, że] kapitali­
sta wykłada robotnikowi awansem w postaci pieniądza tę
część produktu, która mu przypada z tytułu płacy roboczej,
i tym samym oszczędza mu trudu, ryzyka i czasu, niezbędnych
do przekształcenia w pieniądz części towaru należnej mu jako
płaca robocza. Czyż robotnik nie powinien zapłacić kapitali­
ście za ten trud, za to ryzyko i za ten czas? Czy więc nie po­
winien otrzymać za to mniejszej ilości produktu niż ta, która
by mu przypadła w innych okolicznościach?
Przy takim ujęciu sprawy cały stosunek między pracą na­
jemną a kapitałem ulega odwróceniu, a ekonomiczne uzasad­
nienie surplus value zostaje unicestwione. Istotnie, rezultat
procesu polega na tym, że fundusz, z którego kapitalista opła­
ca robotnika najemnego, jest w gruncie rzeczy własnym pro­
duktem robotnika i że w ten sposób kapitalista i robotnik
faktycznie dzielą w pewnym stosunku produkt między siebie.
A le ten faktyczny rezultat nie ma absolutnie nic wspólnego
z transakcją między kapitałem a pracą najemną (na której to
transakcji oparte jest ekonomiczne uzasadnienie wartości do­
datkowej, wywodzące się z praw samej wymiany towarowej).
Tym, co kapitalista kupuje, jest czasowa możność rozporzą­
dzania siłą roboczą; płaci za nią dopiero wówczas, gdy siła
354
Tableau economique Quesnaya
robocza już działała, gdy się już uprzedmiotowiła w produk­
cie. Jak wszędzie, gdzie pieniądz występuje jako środek płat­
niczy, tak i tutaj kupno i sprzedaż wyprzedzają realne wyzby­
cie się pieniądza przez nabywcę. Jednakże po tej transakcji,
która minęła, zanim jeszcze rozpoczął się rzeczywisty proces
produkcji - praca należy do kapitalisty. N ależy doń całkowi­
cie towar, który z tego procesu wychodzi jako produkt. Kapi­
talista wytworzył go za pomocą do niego należących środków
produkcji oraz przez niego kupionej - chociaż jeszcze nie opła­
conej - a więc do niego należącej pracy. Jest to tak, jak gdyby
do wytworzenia towaru nie zużył żadnej cudzej pracy.
Osiągany przez kapitalistę zysk, realizowana przezeń war­
tość dodatkowa pochodzi właśnie stąd, że robotnik sprzedał
mu w charakterze towaru nie pracę zrealizowaną w towarze,
lecz samą swą siłę roboczą. Gdyby robotnik stanął wobec nie­
go jako właściciel towaru w tej pierwszej postaci
kapita­
lista nie mógłby osiągnąć żadnego zysku, nie mógłby zrealizo­
wać żadnej wartości dodatkowej, gdyż w edług prawa warto­
ści wymieniają się tylko ekwiwalenty, równa ilość pracy na
równą ilość pracy. Wartość dodatkowa kapitalisty pochodzi
właśnie stąd, że kupuje on od robotnika nie towar, lecz samą
jego siłę roboczą, która ma mniejszą wartość niż produkt siły
roboczej, czyli, co na jedno wychodzi, która realizuje się
w większej ilości pracy uprzedmiotowionej niż ta, jaka w niej
samej jest zrealizowana. Lecz oto dla usprawiedliwienia zy­
sku zaciera się same jego źródła, pomijając całą transakcję,
z której zysk pochodzi. Ponieważ in fact, skoro jest to proces
ciągły, kapitalista opłaca robotnika tylko z jego własnego pro­
duktu, tylko częścią jego własnego wytworu, a więc avance
[zaliczkowanie] płacy jest tylko pozorem - m ówi się obecnie,
że robotnik sprzedał kapitaliście swój udział w produkcie,
zanim ten produkt został przekształcony w pieniądz. (Być mo­
że, zanim można go było przekształcić w pieniądz, bo bywa
i tak, że choć praca robotnika zmaterializowała się w produk­
cie, zrealizowany jest tylko ułamek vendible commodity [to­
waru nadającego się do sprzedaży], np. [tylko] część domu).
W ten sposób kapitalista przestaje być właścicielem produktu,
a tym samym zniesiony zostaje cały proces, dzięki któremu ka­
355
Rozdział szósty
pitalista przywłaszcza sobie gratis cudzą pracę. Teraz stają
wobec siebie już tylko posiadacze towarów. Kapitalista ma
pieniądze, a robotnik sprzedaje mu nie swą siłę roboczą, lecz
towar, tę mianowicie część produktu, w której jest uprzedmio­
towiona jego własna praca.
Robotnik powie mu teraz: „ 2 tych 5 funtów przędzy ba­
wełnianej Vs np. stanowią capital constant. N ależą one do
ciebie. Jednakże 2/s, czyli 2 funty, stanowią nowo dodaną
przeze mnie pracę. Masz mi zatem opłacić 2 funty. 2apłać mi
więc wartość tych 2 funtów”. W danym przypadku robotnik
schowałby do kieszeni nie tylko płacę roboczą, lecz również
zysk, krótko mówiąc - sumę pieniędzy równą ilości pracy
przez niego nowo dodanej, zmaterializowanej w postaci 2 fun­
tów przędzy.
„A le”, powiada kapitalista, „czyż nie wyłożyłem awansem
capital constant” ?
„W eil”, mówi robotnik, „za to sobie bierzesz 3 funty,
a mnie płacisz tylko 2”.
„A le przecież”, insists the capitalist [upiera się kapitalista],
„nie mógłbyś zmaterializować swej pracy, nie mógłbyś prząść
bez mej bawełny i bez mego krosna! 2 a to musisz zapłacić
oddzielnie”.
„W eil”, powiada robotnik, „bawełna by zgniła, a wrzeciona
zardzewiały, gdybym ich nie użył do przędzenia. ||426| Te
3 funty przędzy, które bierzesz sobie, reprezentują wprawdzie
tylko wartość twej bawełny i wrzecion zużytych w procesie
produkcji owych 5 funtów przędzy, a zatem w nich zawar­
tych. Jednakże tylko moja praca, zużywszy te środki produkcji
jako takie, utrzymała wartość bawełny i wrzecion. N ie Uczę
ci nic za tę siłę mej pracy, która zachowała ową wartość,
gdyż nie kosztowała mnie ona żadnego dodatkowego czasu
pracy poza samym przędzeniem, za które otrzymałem 2 funty.
Jest to dar natury właściwy mej pracy, nie kosztuje mnie sa­
mego nic, a utrzymuje wartość capital constant. Podobnie jak
ja nic ci za to nie liczę, również ty nie masz mi nic liczyć za to,
że bez wrzecion i wełny nie mógłbym niczego uprząść. Prze­
cież bez przędzenia twoje wrzeciona i wełna nie byłyby warte
nawet złamanego szeląga”.
356
"Tableau economque Quesnaya
N a to przyparty do muru kapitalista: „2 funty przędzy są
faktycznie warte 2 szyi. Reprezentują taką właśnie ilość twego
czasu pracy. Lecz czy mam ci za nie zapłacić, nim je sprze­
dałem? Może być, że ich wcale nie sprzedam. To jest ryzyko
nr 1. Po drugie, może je sprzedam poniżej ich ceny. To jest
ryzyko nr 2. A po trzecie, kosztuje to jeszcze w każdym razie
pewną ilość czasu, zanim się je sprzeda. Czyż mam dla ciebie
podjąć za darmo oba ryzyka i stracić czas into the bargain
[ponadto] ? Za darmo jest tylko śmierć”.
„Wait a bit [zaczekaj chwilę]”, odpowiada robotnik, „jaki
jest nasz wzajemny stosunek? Stajemy wobec siebie jako w ła­
ściciele tow arów , ty jako nabywca, my jako sprzedający, bo ty
chcesz od nas odkupić nasz udział w produkcie, owe 2 funty,
a to, co one zawierają, jest w rzeczywistości tylko naszym
uprzedmiotowionym czasem pracy. Twierdzisz oto, że powin­
niśmy ci sprzedać nasz towar poniżej jego wartości, tak abyś
w rezultacie otrzymał więcej wartości w postaci towaru, niż
posiadasz obecnie w postaci pieniądza. Wartość naszego to­
waru = 2 szyi. Ty chcesz dać za niego tylko 1 szyi., w związ­
ku z czym - ponieważ 1 szyi. odpowiada tej samej ilości cza­
su pracy co 1 funt przędzy - uzyskasz podwójną wartość tego,
co dasz w zamian. My natomiast otrzymalibyśmy zamiast peł­
nego ekwiwalentu tylko jego połowę, zamiast ekwiwalentu
2 funtów przędzy tylko ekwiwalent 1 funta. N a czym opie­
rasz to żądanie, które jest sprzeczne z prawem wartości
i z prawem wymiany towarów zgodnie z ich wartością? N a
czym? N a tym, że ty jesteś nabywcą, a my sprzedającymi; na
tym, że nasza wartość istnieje w postaci przędzy, czyli towa­
ru, natomiast twoja wartość - w postaci pieniądza; na tym,
że wartość w postaci przędzy staje naprzeciw tej samej warto­
ści w postaci pieniądza. Ależ, drogi przyjacielu! Jest to prze­
cież tylko zmiana formy, dotycząca wyrazu wartości, samą zaś
wielkość wartości pozostawiająca bez zmiany. A może podzie­
lasz dziecinny pogląd, że każdy towar musi być sprzedawany
poniżej swej ceny, tzn. poniżej sumy pieniędzy przedstawia­
jącej jego wartość, ponieważ towar w postaci pieniądza nabie­
ra rzekomo w iększej wartości? A leż nie, mój najmilszy, nie
nabiera on wcale większej wartości; wielkość jego wartości
357
Rozdział szósty
nie ulega zmianie, tylko występuje teraz w czystej postaci jako
wartość wymienna.
Rozważ zresztą, najmilszy, na jakie przykrości sam się na­
rażasz. Twoje twierdzenie sprowadza się mianowicie do tego,
że sprzedawca musi zawsze sprzedawać nabywcy towar po­
niżej jego wartości. Z twojej strony było to zresztą regułą
i dawniej, gdy sprzedawaliśmy ci jeszcze naszą siłę roboczą,
a nie towar przez nas wytwarzany. Co prawda, kupowałeś na­
szą siłę roboczą zgodnie z jej wartością, jednakże samą naszą
pracę kupowałeś poniżej tej wartości, której postać ona przy­
bierała. Zaniechajmy jednakowoż tych niemiłych wspomnień.
D zięki Bogu, wydostaliśmy się z tego położenia od czasu, gdy
sprzedajemy ci już nie naszą siłę roboczą jako towar, lecz zgodnie z twym wtasnym postanowieniem - sam towar będą­
cy produktem naszej pracy. Powróćmy wszakże do tych przy­
krości, na które się teraz narażasz. N ow e prawo ustanowione
przez ciebie obecnie, w myśl którego sprzedawca za prze­
kształcenie swego towaru w pieniądz płaci nie w ten sposób,
że wymienia swój towar na pieniądz, lecz w ten sposób, że
sprzedaje towar poniżej jego ceny, prawo, w myśl którego
nabywca zawsze oszukuje sprzedawcę, wyzyskuje go - musi
być jednakowo ważne dla każdego kupującego i sprzedające­
go. Przypuśćmy, że zgadzamy się na twoją propozycję, jed­
nakże pod warunkiem, że i ty sam poddasz się działaniu no­
wo ustanowionego przez ciebie prawa, tego mianowicie prawa,
w myśl którego sprzedawca musi za darmo oddawać nabywcy
część swego towaru dlatego jedynie, że kupujący przekształca
mu ten towar w pieniądz. Kupujesz zatem nasze 2 funty, war­
te 2 szyi., za 1 szyi. i zarabiasz na tym 1 szyi., czyli 100% .
Teraz, gdy odkupiłeś od nas należące do nas 2 funty, masz
w ręku 5 funtów przędzy o wartości 5 szyi. Myślisz, że zro­
bisz świetny interes. O w e 5 funtów kosztuje cię tylko 4 szyi.,
ty zaś chcesz je sprzedać za 5 szyi. «Stój!» - powiada tw ój
nabywca. «Twoje 5 funtów przędzy jest towarem, a ty jesteś
sprzedawcą. Ja zaś posiadam tę samą wartość w postaci pie­
niądza, jestem kupującym. Powinienem zatem, w myśl uzna­
w anego przez ciebie prawa, zarobić na tobie 100% . Musisz
mi więc sprzedać te 5 funtów przędzy o 50% poniżej ich
358
Tableau śconomiąue Quesnaya
wartości, czyli za 2V2 szyi. -Daję ci więc 2 '/2 szyi. i otrzymuję
zä nie towar o wartości 5 szyi.; zarobię zatem na tobie na
czysto 100% , gdyż sprawiedliwość musi być jednakowa dla
wszystkich».
W idzisz więc, przyjacielu, do czego prowadzi twoje nowe
prawo; oszukałbyś sam siebie, bo chociaż w tej chwili jesteś
nabywcą, to zaraz znów będziesz sprzedawcą. W danym przy­
padku straciłbyś jako sprzedawca więcej, niż zyskałeś jako
nabywca. Namyśl się w ięc dobrze! Czyż przed wytworzeniem
owych 2 funtów przędzy, które teraz chcesz od nas odkupić,
nie czyniłeś innych zakupów, bez których tych 5 funtów przę­
dzy w ogóle ||426a| nie mogłoby powstać? Czyż nie kupiłeś
przedtem bawełny i wrzecion, które teraz są reprezentowane
w 3 funtach przędzy? Wówczas stanęli naprzeciw ciebie w cha­
rakterze sprzedaw ców cotton jobber [makler giełdy bawełnia­
nej] z Liverpoolu i throstle fabricant [fabrykant wrzecion]
z Oldham, ty zaś wystąpiłeś wobec nich w charakterze kupu­
jącego. Oni reprezentowali towar, ty - pieniądz. Był to więc
całkowicie ten sam stosunek, w jakim obecnie my mamy za­
szczyt, czy też przykrość, wobec siebie występować. Czy by
cię ten sharp [przebiegły] cotton jobber i twój jowialny com­
pere [kolega] z Oldham nie wyśmiali, gdybyś zażądał, aby
ci część bawełny lub wrzecion oddali za darmo lub, co na
jedno wychodzi, aby ci sprzedali te towary poniżej ich ceny
(i ich wartości) na tej podstawie, że ty dla nich przekształcasz
towar w pieniądz, a oni dla ciebie przekształcili pieniądz w to­
war, że oni są sprzedawcami, a ty kupującym? Oni nie ryzy­
kowali nic, gdyż mieli otrzymać pieniądze gotówką, wartość
wymienną w jej czystej, samoistnej postaci. Natom iast ty na jakież ryzyko byłeś narażony! Naprzód wytworzyć przędzę
z wrzecion i bawełny, ponieść całe ryzyko procesu produkcyj­
nego, a w końcu - ryzyko sprzedaży, przekształcenia przędzy
na nowo w pieniądz! Ryzyko, czy uda się ją sprzedać zgodnie
z jej wartością, czy też powyżej lub poniżej wartości. Ryzyko,
że się jej w cale nie sprzeda, że się jej wcale nie przekształci
na powrót w pieniądze; zaś as to its quality as twist, you
didn’t care a straw for it. You did not eat twist, nor drink it,
nor have any use whatever for it except selling it [co się tyczy
359
Rozdział szósty
właściwości przędzy jako takiej, nie dbasz o to ani odrobinę.
Ani jej nie jesz, ani nie pijesz, ani poza sprzedażą nie czynisz
z niej w ogóle żadnego innego użytku]! A już w każdym ra­
zie [powinna być wynagrodzona] strata czasu związana z po­
nowną zamianą przędzy na pieniądze, co oznacza implicite,
przekształcenie w pieniądze wrzecion i wełny! «Old boy [sta­
ry chłopie]», odpowiedzieliby ci na to twoi comperes, «don’t
make a fool of yourselves. D on ’t talk nonsense. What the de­
vil do w e care what you propose turning our cotton and our
spindles to? What use you destine them for! Burn them, hang
them, if you like, throw them to the dogs, but pay them!
The idea! W e are to make you a present of our goods because
you have set up as a cotton spinner, and seem not to feel
quite at your ease in that line of business, and magnify your­
self its risks and perilous chances! G ive up cottonspinning, or
don’t come into the market with such preposterous ideas»
[«nie rób z siebie durnia. N ie pleć głupstw! Cóż, u diabła,
mamy się troszczyć o to, co zamyślasz zrobić z naszą bawełną
i z naszymi wrzecionami? A rób z nimi, co chcesz! Spal je,
daj je katu, jeśli ci się podoba, rzuć je psom na pożarcie, ale
zapłać za nie! Co za pomysły! Mamy ci podarować nasze to­
wary, ponieważ otworzyłeś sobie przędzalnię bawełny i, jak
się zdaje, nie czujesz się całkiem dobrze w tym interesie, skoro
tak wyolbrzymiasz związane z nim ryzyko i grożące niebez­
pieczeństwa! Zrezygnuj z przędzalnictwa lub nie przychodź na
rynek z takimi głupimi pomysłami»]” !
, N a to przemówienie robotników odpowiada kapitalista
z lekkim uśmieszkiem: „Widać, żeście, prostaczkowie, słyszeli,
że dzwonią, a nie wiecie, w którym kościele. Mówicie o spra­
wach, na których się nie rozumiecie. Przypuszczacie, że za­
płaciłem brzęczącą gotówką temu ruffian [gburowi] z Liver­
poolu i temu Oldham chap [facetowi z Oldham]? The devil
I did [Diabła tam]! Zapłaciłem im wekslami, zaś cotton [ba­
wełna] liverpoolskiego ruffian was in point of fact spun and
sold before his bill fell due [została faktycznie przerobiona na
przędzę i sprzedana przed terminem płatności jego weksla].
Z wami jest całkiem inaczej. W y chcecie mieć gotówkę”.
„Very w ell”, powiadają robotnicy, „a co zrobili liverpool360
Tableau iconomiąue Quesnayc.
ski ruffian i oldhamski chap with your bills [z twoimi weks­
lam i]” ?
„What they were doing therewith”, says the capitalist. „Stu­
pid question! They lodged them with their bankers and got
them there discounted” [„Co z nimi zrobili”, powiada kapi­
talista. „Głupie pytanie! Zanieśli je do swoich bankierów
i zdyskontowali u nich”].
„He zapłacili bankierowi” ?
„Let me see! Money is now very cheap. I think they paid
something like 3 p.c. discount; that is to say not 3 p.c. on
the sum, but they paid so much on the sum for the time the
bill was running as would have come up 3 p.c. on the whole
matter if the bill had run for a whole year” [„Zaraz! Pieniądz
jest teraz bardzo tani. Sądzę, że zapłacili około 3 % dyskonta,
co nie znaczy, że zapłacili 3°/o od całej kwoty, lecz że za
okres do dnia płatności weksla zapłacili tyle, że wyniosłoby to
3°/o od całej kwoty, gdyby weksel był płatny po upływie roku”].
„Still better”, say the working men. „Pay us 2 sh., the va­
lue of our commodity - or say 12 sh. as w e have dealt to-day
per day, but w e w ill deal per week. But take away from that
sum 3 p.c. per annum for fourteen days” [„Jeszcze lepiej”,
powiadają robotnicy. „Zapłać nam 2 szyi., wartość naszego
towaru - lub, powiedzmy, 12 szyi., gdyż liczyliśmy dotych­
czas należność za dniówkę, a teraz chcemy rozliczać się ty­
godniowo. I odlicz z tej sumy 3°/o dyskonta rocznego za
14 dni”].
„But this bill is too small”, says the capitalist, „to be dis­
counted by any banker” [„Lecz ten weksel jest za mały”, mó­
wi kapitalista, „żaden bankier nie zechce go zdyskontować”].
„W eil”, reply the working men, „w e are 100 men. Thus
you have to pay to us 1200 sh. G ive us a bill for them. This
makes 60£ and is not too small a sum to be discounted; but
besides, as you discount it yourself the sum must not be too
small for you, since it is the identical sum whence you pretend
to derive your profit upon us [„Dobrze”, odpowiadają ro­
botnicy, „jest nas 100 ludzi. Znaczy to, że masz nam zapła­
cić 1200 szyi. Daj nam weksel na tę kwotę. Wynosi to 60 fun­
tów szt. i nie jest sumą tak małą, by nie można jej było zdys­
361
Rozdział szósty
kontować, a poza tym ponieważ weksel zdyskontujesz ty sam,
suma ta dla ciebie nie może być zbyt mała, gdyż jest iden­
tyczna z tą, od której, jak twierdzisz, otrzymujesz na nas zysk].
Kwota potrącona byłaby niewielka, a ponieważ w tym przy­
padku otrzymalibyśmy w całości większą część naszego pro­
duktu, to wkrótce moglibyśmy się obejść bez twego dyskonta.
Oczywiście nie udzielimy ci większego kredytu, niż udziela ci
stock jobber [makler giełdowy] - tylko na 14 dni”.
Jeśliby wywodzić płacę roboczą (całkowicie odwracając sto­
sunki rzeczywiste) z dyskontowania należnej [robotnikom] czę­
ści wartości produktu całkowitego - z okoliczności, że kapita­
lista wypłaca im tę część z góry w gotów ce - to kapitalista
musiałby im dawać weksle na bardzo krótki termin, takie, ja­
kie sam daje np. cotton jobber [maklerowi giełdy bawełnia­
nej] etc. Robotnik otrzymywałby w tedy przeważającą część
swego produktu, a kapitalista wkrótce przestałby być kapita­
listą. Z właściciela produktu stałby się dla robotników po
prostu bankierem.
Zresztą kapitalista ponosi wprawdzie ryzyko sprzedaży to­
waru poniżej jego ||4 2 7 | wartości, ale ma też szansę sprzeda­
nia go powyżej wartości. Jeśli produkt okazuje się nie do
sprzedania, to robotnika wyrzuca się na ulicę. Jeśli cena pro­
duktu spada na dłuższy czas poniżej ceny rynkowej, to obniża
się płacę roboczą poniżej przeciętnej i pracuje się short time
[w niepełnym wymiarze godzin]. Tak więc największe ryzyko
ponosi robotnik.
Po trzecie: N ie wpadnie nikomu na myśl, że dzierżawca,
ponieważ ma płacić rentę w pieniądzu, lub kapitalista przemy­
słowy, ponieważ ma płacić procenty gotówką, mogliby potrą­
cać część renty lub procentów na tej tylko podstawie, że dla
dokonania tych wypłat muszą uprzednio przekształcić swój
produkt w pieniądz}.
od
[b)
Towary, które robotnik kupuje
kap ital i st y. Ruch p o w r o t n y p i e n i ą d z a
nie wyrażający reprodukcji]
Ruch powrotny pieniądza do punktu wyjścia odbywa się
również w obrębie tej części kapitału, która krąży między caU2
Tableau icortomique Quesnaya
pitaliste industriel a robotnikiem (a zatem w obrębie tej czę­
ści kapitału obrotowego, która stanowi kapitał zmienny). Ka­
pitalista daje robotnikowi płacę roboczą w pieniądzach; ro­
botnik kupuje za nie towar od kapitalisty, i tak oto pieniądz
ponownie wraca do kapitalisty. (W praktyce - do bankiera
kapitalisty. W rzeczywistości jednak bankierzy reprezentują
wobec pojedynczego kapitalisty kapitał całkowity - całkowity,
jako że przybierający postać pieniądza). Ten ruch powrotny
pieniądza sam przez się nie wyraża reprodukcji. Kapitalista
kupuje za pieniądze pracę od robotnika, robotnik za te same
pieniądze kupuje od kapitalisty towar. Ten sam pieniądz wy­
stępuje najpierw jako środek kupna pracy, później jako śro­
dek kupna towaru. Ruch powrotny pieniądza do kapitalisty
[pochodzi] stąd, że kapitalista występuje najpierw jako na­
bywca, a potem, wobec tych samych parties [uczestników
transakcji], jako sprzedawca. Pieniądz oddala się od kapitali­
sty jako nabywcy, wraca doń jako do sprzedawcy. Robotnik
zaś występuje najpierw jako sprzedawca, a potem jako na­
bywca, najpierw więc otrzymuje pieniądze, a potem je wydaje,
gdy tymczasem kapitalista, w przeciwieństwie do robotnika,
najpierw je wydaje, a później otrzymuje z powrotem.
Po stronie kapitalisty zachodzi tu ruch P -T -P . Kupuje on
za pieniądze towar (siłę roboczą); za produkt tej siły robo­
czej (za towar) nabywa pieniądze, czyli sprzedaje ten produkt
znowu robotnikowi, pierwotnemu sprzedawcy *. Robotnik na­
tomiast reprezentuje cyrkulację T -P - T . Sprzedaje swój towar
(siłę roboczą) i za uzyskane pieniądze odkupuje część swego
własnego [tj. przez siebie wytworzonego] produktu (towaru).
Co prawda, można by powiedzieć tak: robotnik sprzedaje to­
war (siłę roboczą) za pieniądze, wydaje te pieniądze na kup­
no towaru, a potem sprzedaje znowu siłę roboczą, tak że i on
reprezentuje ruch P -T -P ; ponieważ pieniądz krąży stale mię­
dzy nim a kapitalistą, można przeto powiedzieć - zależnie od
tego, z czyjej strony spojrzy się na sprawę - że zarówno robot­
nik, jak i kapitalista reprezentują ruch P -T -P . Jednakże na­
bywcą jest kapitalista. Inicjatywa odnowienia procesu wycho­
* W rękopisie: nabywcy - Red*
365
Rozdział szósty
dzi od niego, a nie od robotnika; natomiast ruch powrotny
pieniądza jest koniecznością, gdyż robotnik musi kupować
s'rodki utrzymania. Okazuje się tutaj - jak w e wszystkich pro­
cesach, w których P - T - P jest formą cyrkulacji po jednej stro­
nie, a T - P - T formą cyrkulacji po drugiej stronie - że dla
jednej strony celem procesu wymiany jest wartość wymienna,
pieniądz, a przeto jego pomnażanie, dla drugiej zaś strony ce­
lem tym jest wartość użytkowa, konsumpcja. To samo zacho­
dzi również przy ruchu powrotnym pieniądza w e wspomnia­
nym na początku przypadku, gdzie proces P - T - P odbywa się
po stronie dzierżawcy, a T - P - T po stronie landlorda, jako że
P, za pomocą którego właściciel kupuje od dzierżawcy [to­
war], jest formą pieniężną renty gruntowej, a więc już rezul­
tatem T -P , przekształconą formą tej części produktu, która
au fond [w gruncie rzeczy] należy in natura do landlorda.
Ruch P - T - P - który w stosunkach między robotnikiem
a kapitalistą przedstawia tylko powrót pieniądza wyłożonego
przez kapitalistę na płacę roboczą - nie wyraża sam przez się
procesu reprodukcji, lecz jest jedynie wyrazem tej okoliczno­
ści, że nabywca staje się z kolei sprzedawcą wobec tych sa­
mych parties [uczestników transakcji]. Proces powyższy nie
wyraża również [ruchu] pieniądza jako kapitału, tego miano­
wicie P -T -P ', w którym drugie P stanowi sumę pieniędzy
większą niż pierwsze P, w którym więc P reprezentuje war­
tość pomnażającą się (kapitał). Jest ten proces jedynie wyra­
zem formalnego ruchu powrotnego tej samej sumy pieniądza
(często nawet mniejszej) do jej punktu wyjścia. (Przez „kapi­
talistę” należy tu of course [oczywiście] rozumieć klasę kapi­
talistów). Popełniłem zatem błąd mówiąc w pierwszej czę­
ści [95], że forma P - T - P musi koniecznie oznaczać P -T -P '.
Może ona wyrażać tylko samą formę powrotnego ruchu pie­
niądza, o czym już tam napomknąłem, gdy ruch okrężny pie­
niądza powracającego do tego samego punktu wyjścia wyja­
śniłem faktem, że nabywca staje się na powrót sprzedawcą
N ie ten ponowny przypływ czyni kapitalistę bogatszym. W y­
datkował on np. 10 szyi. na płacę roboczą. Za te 10 szyi. ro­
botnik kupuje od niego towar. D ał więc robotnikowi towaru
za 10 szyL w zamian za jego siłę roboczą. Gdyby mu dał
364
Tableau śconomigue Quesnaya
środków utrzymania in natura za 10 szyi., nie byłoby wówczas
żadnej cyrkulacji pieniądza, nie byłoby zatem i ponownego
przypływu pieniądza. Zjawisko ponownego przypływu nie ma
przeto nic wspólnego ze zjawiskiem bogacenia się kapitalisty.
To drugie, pochodzi jedynie stąd, że w samym procesie pro­
dukcji kapitalista przywłaszcza sobie więcej pracy, niż wydał
w formie płacy roboczej, wobec czego jego produkt wynosi
więcej niż koszty wytworzenia tego produktu, natomiast pie­
niądze, które kapitalista płaci robotnikowi, nie mogą w żad­
nym przypadku stanowić kwoty mniejszej * od tej, za którą
robotnik kupuje od niego towar. Ó w formalny przypływ po­
nowny [pieniądza] tak samo nie ma tu nic wspólnego z pro­
cesem bogacenia się, tak samo nie wyraża zatem ||4281 P jako
kapitału, jak przypływ ponowny pieniędzy, wyłożonych na ren­
tę gruntową, procenty lub podatki, do płatnika renty grunto­
wej **, procentów, podatków nie zawiera w sobie pomnożenia
czy też odtworzenia wartości.
P -T - P , przedstawiając formalny ruch powrotny pieniądza
do kapitalisty, wyraża tylko fakt, że przekaz, który kapitalista
wystawił w pieniądzu, został zrealizowany w jego własnym to­
warze.
Przykład błędnej wykładni tego ruchu pieniądza - ponow­
nego przypływu pieniądza do punktu wyjścia - patrz wyżej
D estutt de Trący***. Jako drugi przykład, szczególnie w od­
niesieniu do obiegu pieniądza między robotnikiem a kapitali­
stą, można tu zacytować Braya t9?1. Wreszcie, co do kapitalisty
udzielającego pożyczek, można przytoczyć Proudhona ****.
Forma ruchu powrotnego P - T - P występuje wszędzie, gdzie
nabywca staje się z kolei sprzedawcą, a w ięc w całej sferze
kapitału handlowego, gdzie wszyscy kupcy wzajemnie od sie­
bie kupują, aby sprzedać, i sprzedają, aby kupić. M ożliwe, że
nabywca - P - nie może sprzedać towaru, np. ryżu, drożej,
niż go kupił; możliwe, że musi nawet sprzedać go poniżej je­
* W ręk opisie: w iększej - R e d .
** W rękopisie: renty pieniężnej - R ed.
*** P atrz tom niniejszy, str. 294-309 i K . M arks: „ K a p ita ł” , t. II. w : M arks-E n g e ls, D zieia, t. 24, etr. 593-604 - R e d . przeki. polsk.
**** Patrz tom niniejszy, ser. 367-368 - R ed. przekl. polsk.
365
Rozdział szósty
go ceny. Wówczas zachodziłby tutaj tylko prosty ruch powrot­
ny pieniądza, gdyż P w trakcie przekształcania kupna w sprze­
daż nie przejawił się jako wartość pomnażająca wartość, [ja­
ko] kapitał.
Tak samo ma się rzecz np. przy wymianie kapitału stałego.
Fabrykant maszyn kupuje żelazo od producenta żelaza
i sprzedaje mu maszyny. W tym przypadku pieniądz przypły­
w a z powrotem. Wydano go jako środek kupna na żelazo, po­
tem jest dla producenta żelaza środkiem kupna maszyny i tą
drogą wpływa z powrotem do fabrykanta maszyn. Za wydat­
kowane pieniądze [otrzymał] żelazo, za otrzymane pieniądze
wydał maszynę. Jedna i ta sama ilość pieniądza umożliwiła tu
cyrkulację wartości dwukrotnie od niej większej. Np. za
1000 f.szt. fabrykant maszyn zakupił żelazo; za te same
1000 f.szt. kupuje maszyny producent żelaza. Wartość żelaza
i maszyn łącznie = 2000 f.szt. Przeto w ruchu powinno się
znajdować 3000 f.szt.: 1000 f.szt. w formie pieniędzy,
1000 f.szt. w formie maszyn i 1000 f.szt. w formie żelaza.
Gdyby kapitaliści wymieniali towary in natura, przechodziły­
by one z rąk do rąk, choćby ani grosza nie było w obiegu.
To samo zachodzi, gdy kapitaliści rozliczają się między sobą
i pieniądz służy im za środek płatniczy. Gdy cyrkuluje pie­
niądz papierowy lub kredytowy (banknoty), sytuacja zmienia
się pod jednym tylko względem: teraz obiega jeszcze
1000 f.szt. w banknotach, jednakże nie mają one intrinsic va­
lues [wartości wewnętrznej], W każdym razie i tu również
istnieje trzy [razy po 1000 f.szt.]: za 1000 f.szt. żelaza, za
1000 f.szt. maszyn, za 1000 f.szt. banknotów. Jednakże te trzy
[razy po 1000 f.szt.] istnieją, tak jak w pierwszym przypadku,
tylko dlatego, że fabrykant maszyn posiadał dwa [razy po
1000 f.szt.], maszynę za 1000 f.szt. i pieniądze, w złocie i sre­
brze lub w banknotach = 1000 f.szt. W obu przypadkach
zwraca mu producent żelaza tylko nr 2 (pieniądze), gdyż
otrzymał je tylko dlatego, że fabrykant maszyn jako nabywca
nie stał się bezpośrednio z kolei sprzedawcą *, zapłacił za
pierwszy towar, za żelazo, nie towarem, lecz pieniędzmi. Jeśli
zapłaci za żelazo towarami, tzn. sprzeda swe towary produ­
* W rękopisie: nabywcą - Red.
366
Tableau economique Quesnaya
centowi żelaza, ten zwróci mu pieniądze - gdyż nie płaci się
dwukrotnie, гаг pieniędzmi, a raz towarami.
W obu przypadkach złoto lub banknot stanowi przekształ­
coną formę towaru zakupionego * przez fabrykanta maszyn
bądź później kupionego ** [odeń] przez innego [kapitalistę],
lub też towaru przekształconego w pieniądz, chociaż nie za­
kupionego (jak przy wypłacie dochodu), który przypada np.
landlordowi *** (jego przodkowie etc. Iм!). Tutaj ruch powrot­
ny pieniądza jest tylko wyrazem faktu, że [ten], kto wydatko­
w ał pieniądze na towar i wprowadził je do obiegu, wycofuje
je następnie, sprzedając inny towar, który wprowadza do
obiegu.
Te same, dopiero co wspomniane 1000 f.szt. mogłoby krą­
żyć między kapitalistami poprzez czterdzieści, pięćdziesiąt rąk
jednego dnia; Stanowiłoby to tylko przechodzenie kapitału
z rąk do rąk. Maszyna [przechodzi] do producenta żelaza, że­
lazo do chłopa, zboże do fabrykanta krochmalu lub spirytu­
su itd. W końcu owe 1000 f.szt. mogłoby dostać się znowu
w ręce fabrykanta maszyn, od niego do producenta żelaza etc.,
i w ten sposób mogłoby krążyć ponad 40 000 f.szt. kapitału,
przy czym pieniądze stale wracałyby do tego, kto je pierwszy
wydatkował. Z tej okoliczności, że część zysku osiągniętego za
pomocą owych 40 000 f.szt. sprowadza się do procentu od
pieniędzy, jaki płacą różni kapitaliści - np. fabrykant maszyn
temu, kto mu pożyczył 1000 f.szt., producent żelaza temu, kto
mu udzielił pożyczki 1000 f.szt. wydanej od dawna na w ę­
giel etc. łub na płacę roboczą itd. - wysnuwa pan Proudhon
wniosek, że owe 1000 f.szt. przynosi c a ły p r o c e n t uzyskiwany
od 40 000 f.szt. Gdyby stopa procentowa miała wynosić 5% ,
odsetki wyniosłyby 2000 f.szt. Z tego wylicza sobie przytom­
nie, że owe 1000 f.szt. przyniosło 200®/o. Taki to jest ten kry­
tyk ekonomii par excellence 1!
1II4371 W spom niany
powyżej fragm ent brzm i u P ro u d h o n a:
„Sunna ■wierzytelności hipotecznych wynosi w edług najlepiej pode for m a wan ych
auto ró w około 12 m iliatdów , niektórzy oceniają
n a 16 m iliardów . Skrypty
* W ręk o pisie: sprzedanego - R ed.
** W ręk o pisie: sprzedanego - R ed.
*** W ręk o pisie: fabrykantow i maszyn -
Red.
367
Rozdziel szósty
Choć proces P -T - P , przedstawiając cyrkulację pieniądza
między kapitalistą a robotnikiem, sam przez się nie jest wyra­
zem aktu reprodukcji, to przecież stałe powtarzanie się tego
procesu, ciągły powrotny ruch, wskazuje na to, że reprodukcja
się odbywa. Żaden w ogóle nabywca nie może wciąż występo­
wać jako sprzedawca, jeśli nie reprodukuje towaru, który
sprzedaje. Odnosi się to mianowicie do wszystkich, którzy nie
żyją z renty, procentu lub podatków. Jednakże u jednych cią­
gle występuje - jeśli akt cyrkulacji ma być zamknięty - ruch
powrotny P -T -P , jak u kapitalisty w stosunku do robotnika,
do landlorda lub do rentiera (po stronie tych ostatnich odbywa
się jedynie ruch powrotny pieniądza). U innych proces kończy
się na kupnie towaru, przechodzi więc przez fazy T -P - T , jak
u robotnika. Robotnik stale ów proces odnawia. Jego inicjaty­
wa jest stale inicjatywą sprzedawcy, a nie nabywcy. To samo
dotyczy całej tej cyrkulacji pieniądza, ||4 2 9 |, która stanowi je­
dynie wydatkowanie dochodu. Kapitalista np. sam przejada
rocznie pewną ilość [produktów]. Przekształcił swój towar
w pieniądz, aby go wydać na towar, który zamierza ostatecz­
nie skonsumować. Tutaj zachodzi T - P - T , nie ma natomiast
żadnego ruchu powrotnego do kapitalisty, lecz pieniądz wra­
ca do sprzedawcy (np. do shopkeepera [sklepikarza]), który
odtwarza swój kapitał dzięki temu, że inni wydatkowali swe
dochody.
W idzieliśmy także, że odbywa się wymiana, cyrkulacja międłużne wynoszą co najm niej 6, w ierzytelności cichych w spólników około 2, dług
publiczny 8 m iliardów , łącznie 28 m iliardów . W szystkie te długi* należy to zau­
ważyć, pochodzą z pieniędzy pożyczonych lub traktow anych jako pożyczone na 4, 5,
6, 8, 12 aż do 15®/#. Przyjm uję d la pierwszych trzech kategorii jako procent prze­
ciętny 6 od sta. Czyni to 1200 m ilionów o d 20 m iliardów . D o tego należy dodać
od setk i o d długu publicznego około 400 m ilionów ; wszystko razem 1600 m ilionów
rocznie tytułem odsetek od kapitału wynoszącego 1 m ilia rd ” [str. 152]. A zatem
160% . Gdyż ,,sum a gotów ki, nie pow iem istniejącej w ogóle, lecz cyrkulującej we
F ran cji, w liczając w nią stan kasow y B anku, nie przewyższa w edług najczęstszych
szacunków 1 m ilia rd a ” (str. 151). ,,G d y w ymiana jest zakończona, pieniądzem
można znowu dysponować, może on przeto być ponow nie wypożyczony.., Z faktu,
że k ap itał pieniężny poprzez kolejne akty wymiany pow raca zawsze do swego
źródła, w ynika, że ponowne wypożyczenie go, dokonyw ane zawsze przez tę samą
osobę, przynosi zysk zawsze tej samej osobie” (str. 153, 154). „ G ra tu itć du credit.
Discussion en tre M . F r. B astiat et M . P roudhon” , Paryż 1850 [“ ] . 1437||
368
Tableau tconomique Quesnaya
dzy dochodem a dochodem. Rzeźnik kupuje u piekarza *
chleb; piekarz u rzeźnika mięso; obaj konsumują swój dochód.
A ni rzeźnik nie płaci za zjedzone mięso, ani piekarz za zje­
dzony chleb. Tę część dochodu spożywa każdy z nich in na­
tura. Jest jednak możliwe, że mięso, które piekarz kupuje
u rzeźnika, odtwarza rzeźnikowi nie kapitał, lecz dochód, tj.
tę część sprzedanego przezeń mięsa, która reprezentuje nie je­
go zysk po prostu, lecz tę część zysku, którą zamierza sam
skonsumować jako dochód. Chleb, który rzeźnik kupuje u pie­
karza, stanowi również wydatek z dochodu rzeźnika. Przy
wzajemnych rozliczeniach jeden lub drugi pokrywa tylko saldo
bilansowe. Zbilansowana część ich wzajemnych zakupów
i sprzedaży nie wymaga żadnego obiegu pieniężnego. Załóżmy
jednak, że piekarz ma wyrównać saldo bilansowe i że saldo to
reprezentuje dla rzeźnika dochód. Rzeźnik w yda wówczas pie­
niądze piekarza na inne artykuły konsumpcyjne. Przypuśćmy,
że jest to 10 f.szt., które rzeźnik wyda u krawca. Jeśli te
10 f.szt. stanowi dochód krawca, to krawiec wyda je w po­
dobny sposób. Zakupi za nie z kolei chleb etc. Tym samym
pieniądz wpłynie na powrót do piekarza, ale teraz odtwarza
już nie jego dochód, lecz kapitał.
Można postawić jeszcze jedno pytanie: W procesie P -T -P
dokonywanym przez kapitalistę, w procesie reprezentującym
wartość, która się sama pomnaża, kapitalista wyciąga z cyrku­
lacji więcej pieniędzy, niż do niej wprowadził. (D o tego zmie­
rza właściwie każdy zbieracz skarbu, ale mu się to nie udaje.
[Nie] wyciąga bowiem z cyrkulacji więcej wartości w postaci
złota i srebra, niż do niej wprowadził w postaci towarów. Po­
siada teraz więcej wartości w postaci pieniądza, przedtem zaś
posiadał więcej wartości w postaci towaru). Niech całkowite
koszty wytwarzania towaru kapitalisty = 1000 f.szt. Sprzeda­
je go za 1200 f.szt., gdyż w towarze tym tkwi obecnie nie­
opłacona praca = 20% = Vs, praca, którą sprzedaje, cho­
ciaż za nią nie zapłacił. Jak to więc jest możliwe, że wszyscy
kapitaliści, że klasa kapitalistów przemysłowych wyciąga z cyr­
kulacji stale więcej pieniędzy, niż do niej wprowadza? Z dru­
giej strony można by powiedzieć, że kapitalista wprowadza
* W ręk o p isie: u buther [u rzeiniiaj] - R e d .
24 - M arks, Engels - D zieła t. 26
369
Rozdział szósty
do obiegu stale więcej, niż wyciąga: musiał zapłacić za swój
capital fixe w całości, a sprzedaje go tylko częściami, w miarę
zużywania. Kapitał trwały wchodząc zawsze całkowicie
w skład procesu produkcji towaru, częściowo tylko wchodzi
w skład jego wartości. Jeśli okres obiegu kapitału wynosi
10 lat, to rocznie tylko У 10 jego część wchodzi w skład towa­
ru; pozostałe 9/io nie wchodzi do obiegu pieniężnego, gdyż
nie wchodzi w ogóle do cyrkulacji w postaci towaru. To jedno.
Ten problem rozpatrzymy później
a tymczasem wróćmy
do Quesnaya.
A le przedtem jeszcze jedna sprawa. Ruch powrotny bank­
notów do banku, dyskontującego weksle lub wypłacającego
advances [pożyczki] w banknotach, jest zupełnie innym zjawi­
skiem niż rozpatrywane dotychczas formy ruchu powrotnego
pieniądza. W tym przypadku antycypuje się przekształcenie
towaru w pieniądz. Towar przybiera formę pieniądza, zanim
został sprzedany, a może nawet zanim go wytworzono. M ożli­
w e, że został już sprzedany (na weksel). W każdym razie nie
Z apłacon o za niego jeszcze, nie przekształcono go jeszcze na
powrót w pieniądz. W obu przypadkach przekształcenie jest
zatem antycypowane. Gdy tylko towar zostaje sprzedany (lub
gdy można go uważać га sprzedany), pieniądz wpływa z po­
wrotem do banku - albo w postaci jego własnych banknotów,
które powracają wtedy z obiegu; albo w postaci banknotów
obcych, które w tedy bank wymienia na własne (wymiana mię­
dzy bankierami), wobec czego oba rodzaje banknotów zostają
wycofane z cyrkulacji i wracają do swego punktu wyjścia;
albo w postaci złota i srebra. Jeśli to złoto i srebro idzie na­
stępnie na wymianę na banknoty, znajdujące się w ręku osób
trzecich, wówczas banknoty powracają do banku. Jeśli się nie
wymienia banknotów, wówczas w obiegu znajdzie się o tyle
mniej złota i irebra, ile leży w skarbcach banku zamiast bank­
notów.
W e wszystkich tych przypadkach zachodzi proces następu­
jący: Istnienie pieniądza (przekształcenie towaru w pieniądz)
2 ostało antycypowane. Gdy następnie towar rzeczywiście prze­
kształci się w pieniądz, przekształcenie odbywa się po raz
wtóry. Lecz ten ponowny byt towaru w postaci pieniądza zno370
Tableau economiąue Quesnaya
si, zastępuje jego pierwszy byt w tej postaci, i pieniądz po­
wraca z cyrkulacji do banku. Być może, że oba te byty towa­
ru w postaci pieniądza reprezentują te same, identyczne bank­
noty. Zdyskontowano np. fabrykantowi przędzy bawełnianej
weksel, który ten otrzymał z kolei od producenta tkanin. Ty­
siącem funtów szterlingów zapłacił za w ęgiel, bawełnę etc.
Różne osoby, przez których ręce przechodzą ow e banknoty
przy regulowaniu należności za towary, wydatkują je w końcu
na kupno płótna i tą drogą banknoty dochodzą do producen­
ta tkanin, który w dniu płatności weksla płaci tymi banknota­
mi fabrykantowi przędzy, a ten przynosi je z powrotem do
banku. Wcale nie ma konieczności, aby ponowne (pośmiertne)
przekształcenie towaru w pieniądz - po jego antycypowanym
przekształceniu] - ||430| dokonało się za pomocą innego pie­
niądza niż pierwsze. Wydaje się przeto, że fabrykant przędzy
w rzeczywistości nic nie otrzymał, gdyż wypożyczył banknoty,
a proces kończy się tym, że otrzymuje je na powrót i zwraca
bankowi, który je puścił w obieg. W istocie jednak ten sam
banknot był przez cały czas środkiem obiegu i środkiem płat­
niczym; fabrykant przędzy częściowo zapłacił nim swe długi,
a częściowo kupił towary niezbędne do reprodukcji przędzy
i w ten sposób (wyzyskując robotnika) zrealizował surplus,
z której część może teraz zapłacić bankowi. Część tę może
przy tym zapłacić także w pieniądzu, gdyż wpłynęło do niego
na powrót więcej pieniędzy, niż wydał, zaliczkował, wyłożył.
Jak się to dzieje? - to znowu dotyczy problemu, którego tym­
czasem nie rozpatrujemy [1°01.
[4. Cyrkulacja m iędzy dzierżaw cą rolnym a właścicielem
manufaktury według Tableau economique\
Powróćmy do Quesnaya. Przechodzimy teraz do trzeciego
i czwartego aktu cyrkulacji.
P (landlord) kupuje za 1 miliard towarów przemysłowych
od S (klasa jałowa, manufacturier [właściciel manufaktu­
ry]) I181! (linia a - c w Tableau ^3'). Tutaj cyrkuluje pieniądz
w wysokości 1 miliarda oraz towary na taką samą sumę. {A to
371
Rozdział szósty
dlatego, że odbywa się tu wymiana jednorazowa. Gdyby P ku­
pował towar od S stopniowo i gdyby w ten sam sposób, stop­
niowo otrzymywał od P (farmera, dzierżawcy rolnego) swą
rentę, wtedy towary przemysłowe na sumę 1 miliarda można
by kupić np. za 100 milionów. Albowiem Pi kupuje za 100 m i­
lionów tcwarów przemysłowych od S, S za 100 milionów środ­
ków żywności od F, P przekazuje 100 m ilionów tytułem renty
do rąk P ; gdyby to się powtórzyło dziesięć razy, towary za
10 X 100 m ilionów przeszłyby od S do P i od F do S, a renta
za 10 X 100 m ilionów - od F do P. Cała cyrkulacja wymagała­
by wówczas 100 milionów. G dy jednak F płaci rentę jednorazo­
wo, to z 1 miliarda, będącego teraz w posiadaniu S, i z 1 mi­
liarda, powracającego w posiadanie F, część mogłaby leżeć
w skrzyni, a część cyrkulować}. Towar za 1 miliard przeszedł
obecnie z rąk S do P, natomiast pieniądze w wysokości 1 mi­
liarda - z rąk P do S. Jest to cyrkulacja prosta. Pieniądz i to ­
war przechodzą tylko z rąk do rąk w odwrotnych kierunkach.
Lecz oprócz środków żywności za 1 miliard, które dzierżawca
sprzedał P i które tą drogą dostały się do konsumpcji, przeszły
do konsumpcji również za 1 miliard towary fabryczne, które
S sprzedał P. Towary te istniały przed nowymi zbiorami,
o czym należy pamiętać. (W przeciwnym razie P nie mógłby
ich kupić za produkt nowych zbiorów).
Ze swej strony S kupuje teraz za 1 miliard środków żywności
od F [linie c - d w Tableau]. D o konsumpcji weszła więc
obecnie z cyrkulacji następna Vs część produit brut. W sto­
sunkach między S a F spełnia ów 1 miliard funkcję środka
obiegu. Występują tu jednak równocześnie dwa zjawiska,
które nie występowały w procesie zachodzącym między
S a P. W tamtym bowiem procesie S przekształcił część swego
produktu, towary przemysłowe za 1 miliard, znowu w pienią­
dze. Tutaj natomiast, w procesie wymiany z F, przekształca
S pieniądze na powrót w środki żywności, co u Quesnaya
oznacza: w płacę roboczą, odtwarza zatem z ich pomocą
swój wyłożony na płacę roboczą i spożyty kapitał. To powrotne
przekształcenie 1 miliarda w środki żywności oznacza u P po
prostu konsumpcję, u S zaś konsumpcję przemysłową, repro­
dukcję, gdyż S przekształca z powrotem część swego towaru
372
Tableau economiąue Quesnaya
w jeden z elementów produkcji - [w] środki żywności. Tak
więc jedna z metamorfoz towaru, jego ponowne przekształce­
nie się z pieniądza w towar, wyraża tu równocześnie początek
rzeczywistej, a nie tylko formalnej metamorfozy, początek
reprodukcji towaru, początek ponownego przekształcenia się
towaru w elementy służące do wytwarzania go. Jest to więc
zarazem i metamorfoza kapitału. Co się natomiast tyczy P, to
jego dochód przekształca się jedynie z postaci pieniądza
w postać towaru. Wyraża to tylko konsumpcję.
Po drugie jednak, gdy S kupuje od F środków żywności
za 1 miliard, do F powraca ów drugi 1 miliard, który wypła­
cił P jako rentę pieniężną. Powraca doń wszelako tylko dlate­
go, że F wyciąga go z powrotem z cyrkulacji, wykupuje w za­
mian za ekwiwalent w towarach o wartości 1 miliarda. Jest
to tak, jak gdyby landlord kupił od niego za 1 miliard środ­
ków żywności (poza pierwszym 1 miliardem), tzn. jak gdyby
polecił farmerowi, aby drugą część jego renty pieniężnej do­
starczył mu w towarze, i jak gdyby ten towar wym ienił teraz
na towar należący do S. S lifts only for P the second part of
the 2000 millions in commodities which F has paid to P in
money [S pobiera tylko dla P w towarach drugą część tych
2 miliardów, którą F zapłacił P w pieniądzach]. Gdyby nastą­
piła zapłata w naturze, F dostarczyłby P środków żywności
za 2 miliardy; P sam spożyłby z tego 1 miliard, a drugi
miliard w postaci środków żywności wymieniłby z S za jego
towary przemysłowe. W tym przypadku nastąpiłyby tylko:
1) transfer środków żywności za 2 miliardy od F do P; 2) wy­
miana handlowa między P a S, w której jeden z nich wymie­
nia środki żywności za 1 miliard na towary przemysłowe za
1 miliard i vice versa.
Zamiast tego nastąpiły cztery akty: ||4311 1) transfer pienię­
dzy w wysokości 2 miliardów od F do P; 2) P kupuje za
1 miliard środków żywności od F ; pieniądz wpływa na powrót
do F, służy za środek cyrkulacji; 3) P kupuje za pieniądze
w wysokości 1 miliarda towary przemysłowe od 5; pieniądz
pełni funkcję środka cyrkulacji, przechodzi z rąk do rąk
w kierunku odwrotnym do ruchu towaru; 4) S. kupuje za
pieniądze w wysokości 1 miliarda środki żywności od F; pie­
373
Rozdział szósty
niądz pełni funkcję środka cyrkulacji. Zarazem dla S cyrkulu­
je jako kapitał. Przypływa z powrotem do F, gdyż obecnie
w formie środków żywności is lifted [został pobrany] ów dru­
gi 1 miliard, na który landlord otrzymał od niego przekaz.
Pieniądz jednak przypływa do F nie bezpośrednio od landlorda, lecz dopiero po spełnieniu swej funkcji środka cyrku­
lacji między P a S, gdyż before it lifts the 1000- millions of
victual, has on its passage lifted 1000 millions in manufactu­
res, and transferred them from the manufacturer to the land­
lord. The conversion of his commodity into money (in the
exchange with the landlord) as w ell as the following conver­
sion of money into victuals (in the exchange with the farmer)
are, on the part of S, the metamorphosis of his capital, first
into the form of money, and secondly into the form of the
constitutive elements necessary to the reproduction of the ca­
pital [zanim pobierze [od Z7] 1 miliard w formie środków
żywności, pobiera po drodze 1 miliard w towarach przemy­
słowych i przenosi od właściciela manufaktury do właściciela
ziemskiego. Przekształcenie tego towaru w pieniądz (przez w y­
mianę z landlordem), jak też następujące potem przekształcenie
pieniądza w środki żywności (przez wymianę z dzierżaw­
cą) stanowią po- stronie S metamorfozę jego kapitału, który
przybiera naprzód postać pieniądza, a potem - postać elemen­
tów składowych, niezbędnych do odtworzenia kapitału].
Rezultat omówionych czterech aktów cyrkulacji jest nastę­
pujący: landlord w ydał swój dochód w połow ie na środki
żywności, a w połowie na towary przemysłowe. Tym samym
wydał 2 miliardy, które otrzymał jako rentę pieniężną. Poło­
wa tej kwoty wróciła od niego do dzierżawcy bezpośrednio,,
połowa zaś pośrednio, via S. Natom iast S pozbył się części
swych towarów gotowych i zastąpił je środkami żywności,
czyli jednym z elementów reprodukcji. N a tych procesach
kończy się cyrkulacja z udziałem landlorda. Jednakże z cyr­
kulacji przeszły do konsumpcji (częściowo nieprodukcyjnej,,
a częściowo przemysłowej - gdyż właściciel ziemski odtworzył
za pomocą swego dochodu część kapitału S) : 1) środki żywno­
ści (produkt nowego zbioru) za 1 miliard; 2) towary prze­
mysłowe (produkt zbioru zeszłorocznego) za 1 m iliard; 3) za.
374
Tableau economiąue Quesnaya
1 miliard środki żywności wchodzące do reprodukcji, tzn. do
produkcji towarów, które w roku następnym 5 będzie miał
na wymianę za połowę renty landlorda.
Pieniądze w wysokości 2 miliardów znajdują się na powrót
w ręku dzierżawcy. Kupuje on od 5 towarów za 1 miliard
w celu odtworzenia swych avances annuelles et primitives
[nakładów rocznych i pierwotnych]; składają się one częścio­
wo z narzędzi etc., a częściowo z wyrobów przemysłowych
spożywanych w procesie produkcji. Jest to prosty proces cyr­
kulacji. W procesie tym 1 miliard przechodzi do rąk S, druga
część jego produktu istniejącego w pc;taci towaru przekształca
się w pieniądz. Metamorfoza kapitału zachodzi po obu stro­
nach. 1 miliard dzierżawcy przekształca się na powrót w ele­
menty ' produkcji niezbędne do reprodukcji, a gotowy towar
S przekształca się z powrotem w pieniądz, ulega formalnej
metamorfozie z towaru w pieniądz, bez której kapitał nie może
przekształcić się z powrotem w elementy niezbędne do jego
produkcji, a więc nie może zostać odtworzony. Jest to piąty
proces cyrkulacji. Z obiegu do konsumpcji reprodukcyjnej
przechodzą tow ary przem ysłow e za 1 m iliard (produkt zbioru
zeszłorocznego) (a '-b ') 1**1.
W końcu S przekształca pieniądze w kwocie 1 miliarda,
w postaci których istnieje teraz połowa jego towarów, na
powrót w drugą połowę warunków produkcji tych towarów,
a więc w surowce etc. (a " -b "). Jest to cyrkulacja prosta. Za­
razem jest to dla S metamorfoza jego kapitału w postać
zdatną do reprodukcji, dla F zaś - powrotne przekształcenie
jego produktu w pieniądz. Teraz przechodzi z cyrkulacji do
konsumpcji ostatnia Vs część produit brut.
Mianowicie:
wchodzi w skład procesu reprodukcji
u dzierżawcy, nie wchodzi więc do cyrkulacji; Vs spożywa
landlord ([to już] 2/ s ) ; 2/s otrzymuje S; razem stanowi to
4/s [»«].
Tu występuje jawna luka w rachunkach. Zdaje się, że
Quesnay liczy w ten sposób:. F przekazuje P 1 miliard
(Ve) w środkach żywności (linia a -b ). Surowcami za 1 miliard
odtwarza fundusz S (a"~b"). Środki żywności za 1 miliard
stanowią dla S płacę roboczą, której wartość dodaje do towa­
375
Rozdział szósty
rów, konsumując środki żywności o tejże wartości (c -d ).
1 miliard pozostaje w procesie reprodukcji (a') i nie wchodzi
do cyrkulacji. W końcu produkt za 1 miliard odtwarza avances
(a '- b ') *. A le Quesnay przeoczył, że S za towary przemysłowe
wartości 1 miliarda nie kupuje od dzierżawcy ani środków
żywności, ani surowców - zwraca mu tylko jego własne pie­
niądze.
Quesnay mianowicie od pocz [ątku] zakłada, że dzierżaw­
ca - oprócz swego produit brut - posiada 2 miliardy w pienią­
dzu i że jest to w ogóle ten fundusz, z którego czerpie się
pieniądz do obiegu. Po„a tym zapomina, że oprócz produit
brut w wysokości 5 miliardów istnieje jeszcze produit brut
w towarach przemysłowych, wyprodukowanych przed nowymi
zbiorami, w wysokości 2 miliardów. Przecież ow e 5 miliardów
reprćsentent seulement la totalitć de la production annuelle,
||4 3 2 | la totalite de la moisson delivree aux fermiers [repre­
zentują tylko całość produkcji rocznej, całość urodzaju zebra­
nego przez dzierżawców], ale w żadnym przypadku nie repre­
zentują produktu brutto przemysłu, którego elementy repro­
dukcji powinny być odtworzone z bieżących zbiorów.
W ten sposób mamy: 1) 2 miliardy w pieniądzu po stronie
dzierżawców; 2) 5 miliardów produit brut de la terre [pro­
duktu brutto ziem i]; 3) 2 miliardy wartości w towarach prze­
mysłowych. A więc 2 miliardy w pieniądzu i 7 miliardów
w produkcie (agricole et industriel [rolnym i przemysłowym]).
Proces cyrkulacji może być pokrótce przedstawiony następu­
jąco (F — dzierżawca, P = landlord, S = manufacturer,
sterile [manufakturzysta, klasa jałow a]):
F płaci P 2 miliardy renty w formie pieniężnej, P kupuje
od F za 1 miliard środków żywności. Tym samym disposed
of i/s produit brut [została rozdysponowana Vs produktu
brutto] dzierżawcy. Równocześnie wpływa do F na powrót
1 miliard w pieniądzu. P kupuje następnie od S towarów
za 1 miliard. Tym samym disposed of V 2 produit brut S. S ma
teraz 1 miliard w pieniądzu, za co kupuje od F środki żywno­
ści. Z ich pomocą odtwarza V 2 ' elementów niezbędnych do
reprodukcji swego kapitału. Tym samym została rozdyspono­
* W ręk o p isie: (<*"-£") - R e j .
376
Tableau economique Quesnaya
wana kolejna Vs produit brut dzierżawcy. Zarazem dzier­
żawca znajduje się * znowu w posiadaniu 2 miliardów w pie­
niądzu, co odpowiada cenie środków żywności, które sprzedał
za 2 miliardy P i S. Teraz F kupuje od S za 1 miliard towa­
rów, które mu odtwarzają V 2 jego avances. Tym samym dispo­
sed of druga połowa produit brut manufacturier. Wreszcie
S kupuje surowców od dzierżawcy za ostatni 1 miliard w pie­
niądzu; tym samym disposed of trzecia Vs produit brut dzier­
żawcy, druga połowa elementów reprodukcji kapitału S została
odtworzona, a równocześnie wpłynął na powrót do dzierżawcy
1 miliard [w pieniądzu]. W ręku F znajdują się więc z powro­
tem 2 miliardy, co jest zgodne z porządkiem rzeczy, gdyż
Quesnay traktuje go jako kapitalistę, wobec którego P jest
tylko receiver [odbiorcą] dochodu, a S - tylko salarie [odbior­
cą płacy roboczej]. Gdyby F płacił im obu bezpośrednio
swoim produit, nie wydawałby pieniędzy. Jeśli więc wydaje
pieniądze, to oni ze swej strony kupują za nie jego produkt
i pieniądz wraca do niego. Jest to tenże formalny ruch powrot­
ny pieniądza do kapitalisty przemysłowego, który w charakte­
rze nabywcy rozpoczyna całe przedsięwzięcie i doprowadza je
do końca. D alej, V 5 część [produktu F], odtwarzająca avances,
należy do reprodukcji. Pozostaje jednak do zrealizowania
Vs część, stanowiąca środki żywności, które w ogóle nie
weszły do cyrkulacji.
[5. O bieg tow arów i obieg -pieniądza w Tableau economique.
Różne p rzypadki powrotu pieniądza do punktu wyjściowego]
S nabywa od dzierżawcy za 1 miliard środków żywności
i za 1 miliard surowca; F natomiast w celu odtworzenia
swoich avances kupuje od niego towarów tylko za 1 miliard.
W ten sposób S ma do zapłacenia balance [tutaj: różnicę
bilansową] w wysokości 1 mld, którą opłaca w ostatecznym
rachunku za pomocą tego 1 mld, jaki Otrzymał od P. Ową
zapłatę 1 mld na rzecz dzierżawcy Q[uesnay] zdaje się gma­
twać z nabyciem od niego produktu na sumę 1 mld. Co do te­
go, jak się ta rzecz przedstawia, należy przejrzeć komentarze
dra Baudeau f103'.
* W rękopisie: posiada - Red.
377
R ozdział szósty
W rzeczywistości (według naszego rachunku) 2 mld posłu­
żyły tylko w sposób następujący: 1) do opłacenia renty w pie­
niądzu w wysokości 2 mld; 2) do obrócenia 3 miliardami
produit brut dzierżawcy (z czego 1 m ld [przedstawia] środki
żywności dla P, a 2 mld - środki utrzymania i surowce dla
S) oraz 2 miliardami produit brut S (z czego 1 mld do spoży­
cia dla P i 1 mld dla F, który spożywa go reprodukcyjnie).
Przy ostatnim kupnie (a " -b ") S nabywając surowiec od
F, płaci mu za to pieniędzmi.
||4 3 3 | A więc jeszcze raz:
S otrzymał 1 miliard pieniędzmi od P. Za ten 1 miliard
w pieniądzu nabywa od F środków żywności na sumę 1 mld.
Za ten sam 1 mld w pieniądzu F kupuje od S towarów. Za
ten sam 1 mld w pieniądzu S kupuje surowiec od F.
A lbo też S nabywa od F za 1 mld w pieniądzu surowców
i za 1 mld w pieniądzu środków żywności. F nabywa od 5 to­
warów za 1 mld [w pieniądzu], W tym przypadku 1 mld
przypływa do S z powrotem, lecz tylko dlatego, że założono,
iż oprócz 1 mld pieniędzy, które otrzymał od landlorda, oraz
towarów za 1 mld, które ma jeszcze na sprzedaż, miał po­
nadto 1 mld w pieniądzu, który sam wprowadził do obiegu.
Zgodnie z tym założeniem, zamiast 1 mld zużyto do obiegu
towarów między nim a dzierżawcą 2 mld. W rezultacie 1 mld
powrócił do S, gdyż S kupił * od dzierżawcy za 2 mld w pie­
niądzu, ten zaś kupił od niego za 1 mld, wypłacając mu
z powrotem tylko połowę uzyskanych od niego pieniędzy.
W pierwszym przypadku S kupuje w dwóch etapach. N aj­
pierw wydaje [na rzecz F] 1 mld, który przypływa doń po­
nownie, a w tedy S wypłaca go raz jeszcze F, tym razem już
definitywnie, tak iż nic nie powraca doń więcej.
W drugim przypadku natomiast S kupuje od razu za 2 mld.
Jeśli F kupi znów od niego za 1 miliard, suma ta pozostanie
u S. Obieg wymagałby tutaj 2 mld zamiast 1 mld. W pierw­
szym bowiem przypadku 1 mld [w pieniądzu] zrealizował
w trakcie dwóch obrotów za 2 m ld towarów, w drugim
zaś - 2 mld [zrealizowały] także za 2 mld towarów w trakcie
jednego tylko obrotu. Jeśli teraz dzierżawca wypłaca S ponow* W rękopisie: sprzedał - Red.
378
Tableau economique Quesnaya
nie 1 mld, to S uzyskuje nie więcej niż w pierwszym przypad­
ku, jako że oprócz towarów za 1 mld wprowadził do obiegu
1 mld w pieniądzu ze swego własnego funduszu, istniejącego
przed procesem cyrkulacji. W yłożył tę sumę na potrzeby obie­
gu i dlatego przypływa ona do niego z powrotem.
W pierwszym case [przypadku]: S [nabywa za] 1 mld
w pieniądzu 1 mld w towarach od F; F [га] 1 mld w pienią­
dzu - 1 mld w towarach od S; S [za] 1 mld w pieniądzu 1 mld w towarach od F, tak że F zatrzymuje ostatecznie 1 mld
[w pieniądzu].
W drugim case: 5 [za] 2 mld w pieniądzu [nabywa] 2 mld
w towarach od F ; F [za] 1 mld w pieniądzu - 1 mld w towa­
rach od S. Dzierżawca, podobnie jak przedtem, zachowuje
1 mld, S natomiast otrzymuje z powrotem 1 mld, który był
kapitałem wyłożonym przezeń na potrzeby obiegu i który teraz
obieg mu zwraca. S nabywa za 2 mld towarów od F; F za
1 mld towarów od 5. A więc w każdym przypadku S ma do
zapłacenia różnicę bilansową w wysokości 1 mld, ale nic
ponadto. W celu pokrycia owej różnicy bilansowej zapłacił
w następstwie tego szczególnego trybu cyrkulacji 2 mld na
rzecz F, ten natomiast zwrócił mu 1 mld, gdy w pierwszym
przypadku nie zwracał mu żadnych pieniędzy .
W pierwszym mianowicie przypadku S kupuje za 2 mld
od F, a F za 1 mld od S. A więc dla F, podobnie jak przed­
tem, pozostaje różnica bilansowa = 1 mld. A le tę różnicę
wypłacono mu w taki sposób, że jego własne pieniądze przy­
płynęły doń ponownie, gdyż S kupuje najpierw za 1 mld od
F, następnie F za 1 mld od S i wreszcie 5 za 1 mld od
F. 1 mld [w pieniądzu] wprowadza tu do obiegu 3 mld
[w towarach]. Łącznie jednak znajdowała się w obiegu (jeśli
za pieniądz służył pieniądz realny) wartość = 4 mld, 3 mld
w towarach i 1 mld w pieniądzu. Cyrkulująca i pierwotnie
wprowadzona do obiegu (w kierunku F) suma pieniędzy nie
przekraczała nigdy 1 mld, tzn. różnicy bilansowej, którą
S miał do zapłacenia F. D zięki temu, że F kupił od S za
1 mld, zanim ten kupił od niego po raz wtóry za tę samą
kwotę, S może tym 1 mld pokryć należne saldo bilansowe.
W drugim przypadku S wprowadza do obiegu 2 mld. N a ­
379
Rozdział szósty
bywa za nie 2 mld w towarach od F. Te 2 mld są tu potrzebne
jako środek obiegu i zostają wydane w zamian za ekwiwalent
w towarach. A le F kupuje znów od S za 1 mld; Wraca tedy
ów 1 mld do S, jako że saldo bilansowe, które ma on do
zapłacenia F, wynosi tylko 1 mld, a nie 2 mld. S dał F towa­
rów za 1 mld, wobec czego F musi zwrócić mu 1 mld, który
teraz byłby przez S nadpłacony. Case powyższy jest dosta­
tecznie godny uwagi, aby chwilę się nad nim zatrzymać.
Przy założonym wyżej obiegu towarów za 3 mld, z czego
2 mld stanowią środki żywności, a 1 mld towary manufaktu­
rowe, możliwe są rozmaite przypadki; należy jednak zauwa­
żyć, po pierw sze, że zgodnie z założeniami Q[uesnaya],
w chwili gdy rozpoczyna się cyrkulacja między S a F, w ręku
S znajduje się 1 mld w pieniądzu i w ręku F także 1 mld
w pieniądzu; po drugie, przyjmujemy dla ilustracji, że
S oprócz 1 mld, który otrzymuje od P, ma jeszcze w kasie
1 mld w pieniądzu.
||4 3 4 |
I. Po pierw sze: przypadek, jaki przedstawił
Q[uesnay]. S nabywa za 1 mld w pieniądzu 1 mld w towarach
od F; F za otrzymany w ten sposób 1 mld w pieniądzu na­
bywa od S 1 mld w towarach; wreszcie S za uzyskany w ten
sposób powtórnie 1 mld w pieniądzu nabywa za 1 mld towa­
rów od F. W kieszeni F pozostaje więc 1 mld w pieniądzu,
który stanowi dlań kapitał (in fact ten 1 mld wraz z drugim
1 mld w pieniądzu, który otrzymał z powrotem od P, tworzą
łącznie dochód, z którego dzierżawca w roku następnym znów
wypłaca rentę pieniężną, a mianowicie 2 mld w pieniądzu).
1 mld w pieniądzu obiegał tu trzykrotnie - od S do F, od
F do S, od 5 do F - i za każdym razem [stanowił zapłatę] za
1 mld w towarach, łącznie w ięc za 3 mld. Jeżeli pieniądz sam
posiada wartość, to w obiegu znajduje się wartość 4 mld.
Pieniądz funkcjonuje tutaj tylko jako środek obiegu, lecz
dla F, w którego ręku ostatecznie pozostaje, przekształca się
w pieniądz i eventualiter - w kapitał.
II.
Po drugie: pieniądz funkcjonuje tylko jako środek płat­
niczy. W tym przypadku S, który nabywa od F za 2 mld to­
warów, i F, który nabywa od S towarów za 1 mld, rozliczają
się ze sobą. Po zakończeniu transakcji S musi zapłacić F różni­
380
Tableau economique Quesnaya
cę bilansową w wysokości 1 mld w pieniądzu. Tak jak
poprzednio, do kasy F wpływa 1 mld w pieniądzu, z tą jednak
różnicą, że nie służył za środek obiegu. Pieniądze te stanowią
dla F transfer kapitału, gdyż odtwarzają mu tylko kapitał
w wysokości 1 mld w towarach. Tak jak poprzednio weszły
więc do obiegu 4 mld wartości. Lecz zamiast trzech aktów
cyrkulacji 1 miliarda w pieniądzu, dokonał się tylko jeden
akt i pieniądze opłaciły tylko równą sobie sumę wartości to­
warowych. Poprzednio zaś opłaciły trzykrotnie więcej. W po­
równaniu z casus I zaoszczędzone by były dwa zbyteczne akty
cyrkulacji.
III. Po trzecie: F występuje najpierw w charakterze na­
bywcy i za 1 mld w pieniądzu (który uzyskał od P) kupuje
od S za 1 mld towarów. Obecnie 1 mld cyrkuluje, nie leży
u F w postaci skarbu przeznaczonego do zapłacenia następnej
renty. S ma teraz 2 mld w pieniądzu (1 mld od P i 1 mld
od F). Za te 2 m ld w pieniądzu nabywa od F towarów o war­
tości 2 mld. W obiegu znalazło się teraz 5 mld wartości (3 mld
w towarach i 2 mld w pieniądzu). D okonał się obieg 1 mld
pieniędzy i 1 mld towarów oraz obieg 2 mld pieniędzy
1 2 mld towarów. Z tych 2 mld w pieniądzu miliard pocho­
dzący od dzierżawcy obiega dwa razy, a miliard pochodzący
od S jeden raz tylko. Obecnie powracają do F 2 mld w pienią­
dzu, z czego jednak tylko 1 mld wyrównuje jego bilans, po­
zostały zaś 1 mld wprowadzony do obiegu przez niego same­
go, ponieważ on, F, pierwszy wystąpił jako nabywca, przypły­
wa doń z powrotem za pośrednictwem obiegu.
IV. Po czw arte: S za 2 mld w pieniądzu (1 mld od
P i 1 mld, który on sam wprowadza do obiegu ze swej kasy) na­
bywa at once [od razu] 2 mld w towarach od F. Ten z kolei
kupuje za 1 mld towarów od S,, zwraca mu przeto 1 mld
w pieniądzu, zatrzymując sobie jak poprzednio 1 mld dla wy­
równania bilansu z S. Cyrkulowało wartości za 5 mld; aktów
obiegu było dwa.
Z 2 mld, które S zwraca F, 1 mld stanowią pieniądze,
które F sam wprowadził do obiegu, a tylko 1 mld - pienią­
dze, które do obiegu wprowadził S. D o F powracają tutaj
2 mld w pieniądzu zamiast 1 mld, ale in fact otrzymuje on
381
Rozdział szósty
tylko 1 m ld, gdyż pozostały 1 mld sam wprowadził do obie­
gu. To in case III. In case IV powraca do S 1 mld w pienią­
dzu, lecz jest to miliard wprowadzony przezeń do obiegu
z własnej kasy, a nie uzyskany ze sprzedaży towarów do
rąk P.
Jeśli w case I, podobnie jak w case II, nie cyrkuluje nigdy
więcej niż 1 mld w pieniądzu, tyle że [w przypadku I] obraca
się on trzy razy, a ,w case II tylko raz - to rzecz polega po
prostu na tym, że w case II założono rozwój kredytu, skąd
płynie oszczędność transakcji płatniczych, a w case I istnieje
szybki ruch, lecz za każdym razem pieniądz występuje jako
środek obiegu, za każdym więc razem wartość musi pojawić
się w dwojakiej postaci: na jednym biegunie w postaci pienią­
dza, na drugim w postaci towaru. Jeśli w case III i IV cyr­
kulują 2 mld zamiast 1 m ld, jak to było w przypadkach
I i II, to dzieje się tak dlatego, że w obu przypadkach wcho­
dzi od razu do obiegu wartość towarowa w wysokości 2 mld
(w case III mamy do czynienia z S jako nabywcą zamykają­
cym proces obiegu, w case IV - z S jako nabywcą rozpoczy­
nającym proces obiegu); słowem, od razu 2 mld w towarach
wchodzą do obiegu, przy czym zakłada się, że towary te są
nabyte niezwłocznie, nie zaś opłacone dopiero po sporządzeniu
bilansu.
W każdym razie najbardziej interesujący w całym ruchu
jest ten 1 mld w pieniądzu, który w case III - dzierżawca,
a w case IV - manufacturier [właściciel manufaktury] po­
zostawia u siebie, chociaż w obu przypadkach saldo bilansowe
w wysokości 1 mld w pieniądzu zostaje wyrównane na rzecz
dzierżawcy; nie otrzymuje on ani szeląga więcej w case
III i ani szeląga mniej w case IV. W ymienia się tutaj oczy­
wiście zawsze ekwiwalenty, a jeśli mówimy przy tym o różnicy
bilansowej, to należy przez to rozumieć tylko ekwiwalent war­
tości, który zamiast w towarach wypłacony zostaje w pie­
niądzu.
W przypadku III P wprowadza do obiegu 1 mld w pienią­
dzu i otrzymuje za to od S ekwiwalent towarowy, czyli 1 mld
w towarach. A le teraz S nabywa od niego towarów za 2 mld
w pieniądzu. Pierwszy 1 mld w pieniądzu, który P wprowadził
382
Tableau iconomique Quesnaya
do obiegu, powraca więc do niego, gdyż za to kupiono od
niego 1 mld w towarach. Za ów 1 miliard w towarach płaci
mu się wydatkowanym przezeń pieniądzem. Pozostały 1 mld
w pieniądzu F uzyskuje z tytułu zapłaty za drugi 1 mld w to­
warach. Pieniężna różnica bilansowa należy mu się dlatego,
że nabywa on towarów tylko za 1 mld w pieniądzu, gdy tym­
czasem od niego zakupuje się towarów o wartości 2 mld.
||4 3 5 | W case IV 5 wprowadza at once 2 mld. w pieniądzu
do obiegu, za co pobiera od F 2 mld w towarach. F z kolei
kupuje od niego za 1 mld towarów, płacąc pieniędzmi w y­
datkowanymi przez samego S, i w ten sposób 1 mld w pienią­
dzu powraca do S.
W case IV: S przekazuje w rzeczywistości F w postaci to­
warów - 1 mld ( = 1 mld w pieniądzu) oraz w postaci pienią­
dza - 2 mld, a w ięc 3 mld w pieniądzu; otrzymuje jednak
od niego tylko 2 mld w towarach. D latego F musi mu zwrócić
1 mld w pieniądzu.
W case III: F daje S w postaci towaru 2 mld ( = 2 mld
w pieniądzu) i w postaci pieniądza - 1 mld, a więc 3 mld
w pieniądzu. Otrzymuje jednak od niego tylko 1 mld w towa­
rach = 1 mld w pieniądzu. Stąd też S musi mu zwrócić
2 mld w pieniądzu; 1 mld wypłaca mu tymi pieniędzmi, które
sam F wprowadził do obiegu, a 1 mld sam wprowadza do
obiegu. F zatrzymuje sobie 1 mld w pieniądzu tytułem różnicy
bilansowej, ale 2 mld w pieniądzu zatrzymać nie może.
W obu przypadkach S otrzymuje 2 mld w towarach,
a F 1 mld w towarach plus 1 mld w pieniądzu, tzn. różnicę
bilansową. Jeśli w case III przypływa do F ponadto jeszcze
1 mld w pieniądzu, to są to tylko pieniądze, które wprowadził
do obiegu ponad tę sumę, którą wyciąga z obiegu dzięki sprze­
daży towarów. Tak samo rzecz się ma z S w case IV.
W obydwu przypadkach 5 ma do zapłacenia różnicę bilan­
sową w wysokości 1 mld w pieniądzu, gdyż wyciąga z obiegu
za 2 m ld towarów, a wprowadza do niego towarów tylko za
1 mld. W obu przypadkach powinien F otrzymać w pieniądzu
różnicę bilansową w wysokości 1 mld, gdyż wprowadza do
obiegu towarów za 2 mld, a wyciąga z niego towarów tylko
za 1 m ld; drugi więc 1 mld w towarach powinno mu się w y­
383
Rozdział szósty
równać w pieniądzu. Ostatecznie tylko ten 1 mld pieniędzy
może w obu przypadkach przejść z rąk do rąk. Ponieważ
jednak w obiegu znajdują się 2 mld w pieniądzu, [drugi
miliard] musi przypłynąć z powrotem do tego, kto wprowa­
dził go do obiegu; albo do F, który otrzymał z obiegu różnicę
bilansową w wysokości 1 mld, a oprócz tego jeszcze drugi
miliard w pieniądzu wprowadził do obiegu, albo też do
S, który ma do zapłacenia 1 m ld tytułem różnicy bilansowej,
a prócz tego wprowadził do obiegu 1 mld w pieniądzu.
W case III wchodzi do obiegu 1 mld w pieniądzu ponad
tę masę pieniężną, która w innych okolicznościach jest niezbęd­
na do cyrkulacji masy towarowej *, gdyż F występując pierwszy
w roli nabywcy musi wprowadzić pieniądze do obiegu, nie­
zależnie od tego, jak się ostatecznie ułoży jego sytuacja płatni­
cza. W case IV wchodzą również do obiegu 2 mld w pienią­
dzu zamiast tylko 1 mld, jak w przypadku II, gdyż, po pierw­
sze, S występuje najpierw jako nabywca, a po drugie, kupuje
za jednym zamachem 2 mld w towarach. W obydwu przy­
padkach pieniądze cyrkulujące między nabywcami a sprze­
dawcami mogą ostatecznie równać się tylko tej różnicy bilan­
sowej, którą jeden z nich ma drugiemu zapłacić. Pieniądze
bowiem, jakie S lub F wydatkują ponad tę sumę, muszą być
im z powrotem wypłacone.
Załóżmy, że F nabywa za 2 mld towarów od S. A więc
rzecz ułoży się w następujący sposób: F daje 5 1 mld w pie­
niądzu za towar. S kupuje od F towarów za 2 mld w pienią­
dzu, w wyniku czego F uzyskuje z powrotem pierwszy 1 mld
oraz 1 mld into the bargain [dodatkowo]. F kupuje znów za
1 mld w pieniądzu od 5, dzięki czemu suma ta powraca do
5. Pod koniec tego procesu F miałby za 2 mld towarów oraz
1 mld, który miał pierwotnie, zanim się proces cyrkulacji roz­
począł, a S - towarów za 2 mld oraz w pieniądzu 1 mld,
który również miał pierwotnie. 1 mld w pieniądzu należący
do F i 1 mld w pieniądzu należący do S odegrałyby swoją
rolę tylko jako środki obiegu, aby po spełnieniu swej funkcji
powrócić jako pieniądz, lub w tym przypadku również jako
* W ręk o p isie: ponad tę m asę tow arow ą, k tó ra w innych okolicznościach jest
niezbędna do cyrkulacji - R ed.
384
Tableau iconomique Quesneye
kapitał, do obu wydatkujących. Jeśliby obaj wydatkujący uży­
wali pieniędzy jako środka płatniczego, to ani jeden grosz nie
obiegałby między nimi; rozliczyliby się wówczas za pomocą
swoich towarów, każdy za 2 mld, i ich rachunki wyrównałyby
się. Tak w ięc pieniądze cyrkulujące w charakterze środka
obiegu między dwiema osobami, które występują wobec siebie
1 jako nabywca, i jako sprzedawca, wracają z powrotem;
można tu wyróżnić trzy przypadki.
[Po p ierw sze:] Następuje wyrównanie dostarczonych war­
tości towarowych. W tym przypadku pieniądze powracają do
tego, kto zaliczkował je na proces cyrkulacji i w ten sposób
pokrył swoim kapitałem koszty obiegu. N p. gdy P i S naby­
wają wzajemnie od siebie towary, każdy za 2 mld, a taniec
rozpoczyna S, wówczas S kupuje od P towarów za 2 mld
w pieniądzu. F zwraca mu te 2 mld nabywając za tę sumę
2 mld w towarach. W ten sposób S zarówno przed, jak i po
dokonaniu transakcji posiada 2 mld w towarach i 2 mld
w pieniądzu. A lbo też, gdy tak jak w poprzednim case
obydwaj w równym stopniu zaliczkują środki obiegu, po obu
stronach wraca do każdego to, co każdy wniósł początkowo
do obiegu; jak to było wyżej; 1 mld w pieniądzu wraca do
P i 1 mld do S.
Po drugie: Wartości towarowe wymieniane przez obie stro­
ny nie wyrównują się. Powstaje różnica bilansowa, którą na­
leży zapłacić pieniędzmi. Jeśli teraz obieg towarów ukształto­
w ał się tak jak wyżej w case I *, że mianowicie d o obiegu
weszło nie więcej pieniędzy, niż było ich trzeba do zapłacenia
powyższej różnicy bilansowej, i że tylko ta suma krążyła cały
czas tam i z powrotem między obiema stronami - to osta­
tecznie trafia ona do rąk ostatniego sprzedawcy, który zatrzy­
muje sobie różnicę bilansową.
Po trzecie-. Wartości towarowe wymieniane przez obie stro­
ny nie wyrównują się, do zapłacenia pozostaje różnica bilan­
sowa, jednakże obieg towarów odbywa się w takiej formie,
że więcej cyrkuluje pieniędzy, niż ich trzeba do zapłacenia
tej różnicy; w tym przypadku pieniądze przewyższające różni­
cę bilansową wracają do tej ze stron, która je zaliczkowała.
* W ręk o p isie: case II - R ed.
25 - M arks, Engels - D zieła t. 26
385
Rozdziel szósty
W case III do tej osoby, która otrzymuje różnicę bilansową,
w case IV do tej, która różnicę tę musi pokryć.
W okolicznościach [uwzględnionych w rubryce] „po drugie”
pieniądze powracają tylko wtedy, gdy odbiorca różnicy bilan­
sowej jest pierwszym nabywcą, jak w przykładzie z robotni­
kiem i kapitalistą. Gdy jak [w przypadku] II pierwszym na­
bywcą jest strona przeciwna, pieniądze zmieniają właściciela.
||4361 {Wszystko to dzieje się oczywiście tylko przy zało­
żeniu, że akty kupna i sprzedaży określonej ilości towarów
zachodzą między tymi samymi osobami, tak iż każda ze stron
występuje na przemian wobec drugiej strony to jako nabywca,
to jako sprzedawca. Załóżmy teraz, że 3000 * w towarach
są równo podzielone między posiadaczy towarów i sprze­
dawców A , A ', A " i że naprzeciw nich stoją nabywcy
В, В', B". Jeżeli trzy akty kupna zachodzą tutaj jednocześnie,
a więc jeden obok drugiego w przestrzeni, to w obiegu muszą
być 3000 w pieniądzach [ie4I; każdy A znajduje się w posia­
daniu 1000 w pieniądzach, a każdy В - 1000 w towarach.
Jeśli natomiast akty kupna następują jeden po drugim,
w sekwencji czasowej, stwarza to możliwość obiegu jednej
i tej samej sumy 1000 w pieniądzu tylko wtedy, gdy metamor­
fozy towarów splatają się wzajemnie, tj. gdy pewna część osób
występuje i w roli nabywców, i w roli sprzedawców, chociaż
nie [w stosunku] do jednej i tej samej osoby, jak w powyższym
case, lecz w stosunku do jednej jako nabywca, a do drugiej
jako sprzedawca.
Tak więc dla przykładu: A sprzedaje В ** za 1000 w pie­
niądzu; A kupuje za 1000 w pieniądzu od В'; B' kupuje za
1000 w pieniądzu od A ’ -, A ' za 1000 w pieniądzu od
В ” ; B" za 1000 w pieniądzu od A".
Pieniądze pięć razy przeszłyby z rąk do rąk w kręgu sześciu
osób, ale i towarów obiegałoby za 5000 w pieniądzu. Niech
teraz obiega towarów tylko za 3000, a wtedy:
A [kupuje] za 1000 w pieniądzu od В; В za 1000 w pienią­
dzu od A '; A ' za 1000 w pieniądzu od B'. Trzy przemieszcze­
nia w kręgu czterech osób. Jest to P -T ***}.
* W w yd. niem . z 1974 r .: 3000 m ilionów - R e d . p rzeki, polsk.
** W ręk o p isie: В sprzedaje A - R ed.
*** W ręk o p isie: T - P - R ed.
386
Tableau economique Quesnaya
Rozpatrzone wyżej cases nie przeczą sformułowanemu
poprzednio prawu, że „przy danej szybkości obiegu pieniądza
i danej sumie cen towarów ilość środków cyrkulacji jest
określona” (I, str. 85 *). W przytoczonym wyżej przykła­
dzie I obiega 1000 w pieniądzu trzykrotnie, wprawiając
w ruch towary na sumę 3000. Stąd masa cyrkulujących
pieniędzy:
=
3000 (suma cen)
3000 (suma cen)
------------------- -— , czylii -------------------------- = 1000 w pieniądzu.
3 (szybkość)
3 obroty
W case III lub IV suma cen towarów znajdujących się
w obiegu jest wprawdzie taka sama, = 3000 w pieniądzu,
jednakże szybkość obiegu jest inna. 2000 w pieniądzu, tzn.
1000 w pieniądzu plus 1000 w pieniądzu, obiega jeden raz.
A le z tych 2000 w pieniądzu 1000 obiega po raz wtóry.
2000 w pieniądzu obraca dwoma trzecimi łącznej sumy 3000
w towarach, a połowa tego, tj. 1000, wprawi w ruch pozostałą
jedną trzecią tej łącznej sumy towarów; jeden 1000 w pienią­
dzu dokonuje dwu obrotów, ale drugi 1000 obiega tylko raz.
W trakcie dwukrotnego obiegu [jednego] 1000 w pieniądzu
realizuje się cena towaru = 2000 w pieniądzu, a w trakcie
jednorazowego obrotu [drugiego] 1000 w pieniądzu - cena
towaru = 1000 w pieniądzu; łącznie 3000 w towarach. Jaka
jest przeto szybkość obiegu pieniędzy w odniesieniu do towa­
rów, które pieniądze wprawiają tutaj w ruch? 2000 w pienią­
dzu dokonuje IV 2 obrotu (co jest równoznaczne z tym, jak
gdyby najpierw cała suma wykonała jeden obrót, a następnie
połowa tej sumy - jeszcze jeden obrót) = 3/г. I w samej
rzeczy:
3000 (suma cen)
-------------------------= 2000 w pieniądzu.
s/2 obrotu
Co jednak określa tutaj różnice w szybkości obiegu pie­
niędzy?
Odrębność zarówno przypadku III, jak i IV w porównaniu
z przypadkiem I wynika stąd, że w tym ostatnim suma cen
każdorazowo cyrkulujących towarów nie jest nigdy ani
* P atrz K . M arks, , »Przyczynek do krytyki ekcmomti politycznej” , w : M ark s-E n g e ls, D zieła, t. 13, str. 99 r R e d . przekl. polsk.
387
Rozdział szósty
większa, ani mniejsza od */з sumy cen masy towarowej znaj­
dującej się w ogóle w obiegu. Zawsze cyrkulują towary o war­
tości tylko 1000 w pieniądzu. Natom iast w przypadkach
III i IV obiega raz 2000 i raz 1000 w towarach, a więc
raz 2/з i raz >/з danej masy towarowej. Z tych samych przy­
czyn w handlu hurtowym muszą obiegać większe monety niż
w handlu detalicznym.
Jak już (I, „Obieg pieniądza” *) zaznaczyłem, ponowny
przypływ pieniędzy wskazuje przede wszystkim, że nabywca
zn ów stał się sprzedawcą, p tzy czym jest w istocie obojętne,
czy sprzedaje tej samej osobie, od której sam kupił, czy też
innej. Jeżeli jednak kupno i sprzedaż dokonują się między
tymi samymi osobami, to wówczas zachodzą zjawiska, które
spowodowały tyle błędnych sądów (Destutt de Trący **).
Fakt, iż nabywca staje się sprzedawcą, wskazuje, że w sprze­
daży pojawił się nowy towar. Ciągłość obiegu towarowego
jest równoznaczna ze stałym jego odnawianiem (I, str.
78 ***) - a zatem z procesem reprodukcji. Nabywca może
ponownie stać się sprzedawcą, jak np. fabrykant w stosunku
do robotnika, i akt ten nie musi wyrażać reprodukcji. Jedynie
ciągłość powrotnego przypływu pieniędzy, jego powtórzenia
wskazują na to, że zachodzi proces reprodukcji.
Ponowny przypływ pieniędzy, który wyraża przekształcenie
kapitału z powrotem w formę pieniężną, bezwarunkowo
świadczy o zakończeniu jednego przewrotu [tzn. obrotu] i o po­
nownym rozpoczęciu reprodukcji, jeśli kapitał jako taki kon­
tynuuje swój ruch. Również tutaj, podobnie jak w e wszystkich
innych przypadkach, [kapitalista] był sprzedawcą, T -P , a na­
stępnie staje się nabywcą, P -T , lecz dopiero w P jego kapitał
zyskuje znowu taką formę, w której zdatny jest do wymiany
na elementy niezbędne do jego reprodukcji, a T reprezentuje
tutaj właśnie te elementy. P - T wyraża tu przekształcenie kapi­
tału pieniężnego w kapitał produkcyjny, czyli przemysłowy.
* P atrz tam że, str. 91-100 - R e d . przekl. polsk.
** P atrz tom niniejszy, str. 294-309 i K . M arks, „ K a p ita l” , t, I I , w t Ma<rks-E o g e ls , D zie ła, t. 24, str. 593-604 - R e d . p rze kl. polsk.
*** P atrz K . M arks, „Przyczynek do krytyki ekonom ii politycznej” ,
w : M ark s-E n g e ls, D zieła, t. 13, str. 91-92 - R e d . przekl. polsk.
388
Tableau economique Quesnaya
Dalej, powrotny przypływ pieniędzy do ich punktu wyjścio­
w ego może, jak widzieliśmy, wskazywać na to, że pieniężna
różnica bilansowa wynikająca z łańcucha aktów kupna i sprze­
daży przypada temu nabywcy, który zapoczątkowuje łańcuch
tych procesów. F kupuje od S za 1000 w pieniądzu. S kupuje
za 2000 w pieniądzu od F. 1000 w pieniądzu przypływa tu
z powrotem do F. Co się zaś tyczy pozostałego 1000, to za­
chodzi tu tylko proste przemieszczenie pieniędzy między
5 a F.
||4 3 7 | Wreszcie, powrotny przypływ pieniędzy do punktu
wyjścia może nastąpić, mimo że nie wyraża zapłaty różnicy
bilansowej, wtedy: 1) kiedy bilans płatności wyrównuje się,
a więc nie ma żadnej różnicy bilansowej do pokrycia w pienią­
dzu; [jak również] 2) kiedy nie ma równowagi bilansowej,
a więc kiedy trzeba płacić różnicę bilansową w pieniądzu.
Zob. rozpatrzone wyżej przypadki. W e wszystkich tych przy­
padkach obojętne jest, czy np. naprzeciw F staje ten sam
S, czy też S reprezentuje tu wobec F, a F wobec S łączną
liczbę tych wszystkich, którzy mu sprzedają lub od niego ku­
pują (całkiem tak, jak w przykładzie, w którym zapłata różni­
cy bilansowej przejawia się w powrotnym przypływie pienię­
dzy). W e wszystkich tych przypadkach pieniądze przypływają
z powrotem do tego, kto, by tak rzec, zaliczkował je na obieg.
Pieniądze spełniły w obiegu swoją funkcję, jak banknoty,
i powracają do tej osoby, która puściła je w ruch. T utaj są
one tylko środkiem obiegu. O statni kapitaliści rozliczają się
m iędzy sobą i w ten sposób pieniądze powracają do tego, kto
puścił je w obieg.
Pozostaje więc jeszcze odłożony [na] później problem: kapi­
talista wyciąga z obiegu więcej pieniędzy, niż do niego wpro­
wadził P°°l.
[6. Znaczenie Tableau economique
w historii ekonomii politycznej]
Powróćmy do Quesnaya.
A. Smith cytuje z pewną ironią hiperboliczne sformułowa­
nie markiza de M irabeau:
389
Rozdział szósty
„O d początku świata dokonano trzech wielkich odkryć... Pierwsze,
to odkrycie pisma... Drugie, to odkrycie (I) pieniądza. Trzecim jest
Tableau economique, wynik dwóch poprzednich odkryć oraz ich uzu­
pełnienie” ([przekład] Gamiera, t. Ш, ks. IV, rożdz. IX, str. 540
[por. wyd. polsk., t. II, str. 383, 384]).
W samej rzeczy jednak, owa próba przedstawienia całego
procesu produkcji kapitału jako procesu reprodukcji, a cyrku­
lacji tylko jako formy tego procesu, cyrkulacji zaś pieniądza
tylko jako momentu cyrkulacji kapitału; próba włączenia za­
razem do procesu reprodukcji [kwestii] pochodzenia dochodu,
wymiany między kapitałem a dochodem, stosunku konsumpcji
reprodukcyjnej do konsumpcji ostatecznej, zaś do cyrkulacji
kapitału - cyrkulacji między konsumentem a producentem (in
fact między kapitałem a dochodem ); wreszcie próba przedsta­
wienia, jako momentów procesu reprodukcji, cyrkulacji mię­
dzy dwoma wielkimi działami pracy produkcyjnej - wytwa­
rzaniem surowców a przemysłem; i wszystko to w jednej
Tableau, która in fact składa się zawsze z pięciu tylko linii
łączących sześć punktów wyjścia lub powrotu; i wszystko to
w drugim trzydziestoleciu XVIII wieku, w okresie dzieciństwa
ekonomii politycznej - było ideą w najwyższym stopniu ge­
nialną, bezsprzecznie najgenialniejszą ze wszystkich, jakie do
tej pory zrodziła ekonomia polityczna.
Co się tyczy cyrkulacji kapitału, procesu jego reprodukcji,
rozmaitych form, jakie przybiera on w tym procesie, związku
między cyrkulacją kapitału a ogólną cyrkulacją, a więc nie
tylko wymiany kapitału na kapitał, ale i wymiany między ka­
pitałem a dochodem - to Smith w rzeczywistości przejął tylko
dziedzictwo po fizjokratach oraz ściślej sklasyfikował i opisał
poszczególne pozycje inwentarza, lecz chyba nie przedstawił
i nie wytłumaczył całego procesu tak słusznie, jak to zgodnie
z ogólną ideą zostało naszkicowane w Tableau economique,
pomimo fałszywych założeń Quesnaya.
K iedy Smith mówi dalej o fizjokratach:
„Prace ich wyświadczyły niewątpliwie ich ojczyźnie pewną przysłu­
gę” (tamże, str. 538 [por. wyd. polsk., t. II, stt. 382]),
390
Tableau iconomique Quesnaya
jest to aż nieskromna w swej skromności ocena roli takiego
np. Tur goła, jednego z ojców - w sensie bezpośredniego wpły­
wu - Rewolucji Francuskiej. |437||
391
[ROZDZIAŁ SIÓDMY]
Linguet
[Wczesna krytyka burżuazyjno-liberalnych
poglądów na „wolność” robotnika]
||438| Linguet: „Thćorie des loix civiles etc.” , Lon­
dyn 1767.
Zgodnie z planem mojej pracy wyłączam całkowicie z niniej­
szego przeglądu historycznego pisarzy socjalistycznych i komu­
nistycznych. Przegląd ten ma tylko wskazać, z jednej strony,
formy krytyki, jakiej poddają się wzajemnie ekonomiści *,
z drugiej zaś, formy - o rozstrzygającym znaczeniu histo­
rycznym - w jakich praw a ekonomii politycznej początkowo
były wyrażane, a następnie dalej rozwijane. 2 tego względu
pomijam przy rozpatrywaniu wartości dodatkowej takich pisa­
rzy X V III w., jak Brissot, Godwin itd., podobnie jak socjali­
stów i komunistów X IX w. Tych kilku pisarzy socjalistycz­
nych, o których powiem w niniejszym p rzegląd zie[106], albo
przyjmuje punkt widzenia ekonomii burżuazyjnej, albo zwalcza
ją wychodząc z jej własnych założeń.
Linguet wszelako nie jest socjalistą. (B y ł raczej reakcjo­
nistą). Swojej polemice z burżuazyjno-liberalnymi ideałam i
współczesnych mu przedstawicieli Oświecenia, z rozpoczyna­
jącym się panowaniem burżuazji, nadaje - na poły poważnie,
na poły ironicznie - reakcyjną postać. Broni azjatyckiego de­
spotyzmu przeciw jego cywilizowanym, europejskim form om ;
broni niewolnictwa przeciw pracy najemnej.
Tom I. Choćby to jedno zdanie skierowane przeciw Monte­
skiuszowi: l’esprit des lois, c’est la propriete [własność - oto
duch praw ], wskazuje na głębię jego poglądów
* W rękopisie: ci ekonomiści - Red.
392
Ltnguet
Fizjokraci byli jedynymi ekonomistami, z którymi Linguetowi przyszło się zmierzyć.
Bogacze zawładnęli wszystkimi warunkami produkcji, [co
doprowadziło do] wyobcowania się warunków produkcji,
którymi w najprostszej postaci są same siły przyrody.
„W naszych cywilizowanych krajach wszystkie elementy [przyrody]
są pojmane w niewolę” (str. 188).
Aby uzyskać część tych przywłaszczonych sobie przez boga­
czy skarbów, trzeba je nabyć ciężkim trudem, pomnażającym
bogactwo bogaczy.
„W ten sposób pojmana w niewolę przyroda przestała ofiarowywać
swym dzieciom łatwo dostępne zasoby dla podtrzymywania ich egzy­
stencji. Jej dobrodziejstwa trzeba opłacać ustawicznym wysiłkiem, a jej
dary - uporczywą pracą” [tamże, str. 188].
(Tutaj - w dons de la nature [darach przyrody] - dźwięczy
fizjokratyczna nuta).
„Bogacz, zagarnąwszy je w wyłączne posiadanie, tylko za taką cenę
zezwala, aby malutka ich cząstka powróciła do ogółu. Aby być do­
puszczonym do udziału w jego bogactwach, trzeba pracować nad ich
pomnażaniem” (str. 189). „Trzeba więc wyrzec się chimery wolności”
(str. 190). Prawa istnieją po to, by „sankcjonować pierwotną uzurpa­
cję” (ze strony własności prywatnej), „by zapobiegać nowej” (str. 192).
„Stanowią one swego rodzaju sprzysiężenie przeciw najliczniejszej części
rodu ludzkiego” (mianowicie przeciw nieposiadającym). „T o właśnie
społeczeństwo stworzyło prawa, a nie prawa - społeczeństwo”
(str. 230). „Własność pojawiła się wcześniej niż praw a" (str. 236).
Samo societe [społeczeństwo] - [sam fakt,] że człowiek
żyje w societe, a nie jako niezależne, samoistne indywiduum jest źródłem proprićtć [własności], opartych na niej praw i nie­
uchronnego [w tych warunkach] niewolnictwa.
Po jednej stronie pędzili żywot w spokoju i odosobnieniu
cultivateurs [rolnicy] i pasteurs [pasterze]. Po drugiej zaś:
„myśliwi przyzwyczajeni do życia z rozlewu krwi, do łączenia się
w hordy w celu łatwiejszego dokonywania łowów na zwierzynę, którą
się żywili, i do układania się co do podziału zdobyczy” (str. 279).
393
Rozdział siódmy
„Właśnie wśród myśliwych powinny się były pojawić pierwsze oznaki
społeczeństwa” (str. 278). p raw d ziw e społeczeństwo uformowało sit
kosztem pasterzy i rolników, za podstawę posłużył mu icb podbd'f’
przez hordę chasseurs róunis [zjednoczonych myśliwych] (str. 289).
Wszelkie obowiązki w społeczeństwie sprowadzają się do commander
[rozkazywania] i obćir [posłuszeństwa]. „O w a degradacja jednej części
rodu ludzkiego, powołując najpierw do życia społeczeństwo, zrodziła
następnie prawa” (str. 294).
N ędza zmusza robotników chcących żyć, a wyzutych z w a­
runków produkcji, do pracy nad pomnażaniem cudzego bo­
gactwa.
„Tylko brak możliwości utrzymania się w jakiś inny sposób przy ży­
ciu zmusza naszych robotników dniówkowych do uprawiania ziemi,
której owoców nie będą spożywali, a naszych murarzy do wznoszenia
budynków, w których nie będą zamieszkiwać. Tylko nędza popycha
ich na rynek, gdzie oczekują przedsiębiorców, którzy zechcieliby wy­
świadczyć im łaskę przez zakupienie ich. Tylko ona rzuca icb na ko­
lana przed bogaczem, z błaganiem, aby im zezwolił pomnażać jego
bogactwo" (str. 274).
„G w ałt był więc pierwszą przyczyną powstania społeczeństwa,
a przemoc pierwszą jego więzią” (str. 302). „Ich” (des hommes [ludzi])
„pierwszą troską było bez wątpienia zdobycie sobie pożywienia... dru­
ga musiała polegać na poszukiwaniu sposobów zdobycia go bez pracy”
(str. 307, 308). „M ogli to osiągnąć tylko przez przywłaszczanie sobie
owoców cudzej pracy” (str. 308). „Pierwsi zdobywcy stali się despota­
mi tylko po to, by mogli bezkarnie wieść próżniacze życie, a królami by mieli z czego żyć; to znakomicie zawęża i upraszcza... ideę władzy”
(str. 309). „Społeczeństwo zrodziło się z gwałtu, a własność z uzurpa­
cji” (etr. 347). „Społeczeństwo powstało wraz z pojawieniem się panów
i niewolników” (str. 343). „O d początku dwie ||4 3 9 | były podpory
wspólnoty społecznej: z jednej strony niewola większej części mężczyzn,
z drugiej - niewola wszystkich kobiet... Tylko kosztem trzech czwar­
tych liczby swoich członków zapewniło społeczeństwo szczęście, boga­
ctwo i spokój niewielkiej garstce właścicieli, o których jedynie się
troszczyło” (str. 365).
Tom II: „Chodzi więc nie o to, aby badać, czy niewolnictwo jako
takie przeciwne jest naturze, lecz czy przeciwne jest naturze spo394
Littguet
leczeństwa... nieodłączne od społeczeństwa” (str. 256). „Społeczeństwopowstało wraz z ujarzmieniem” (str. 257). „Trw ałe niewolnictwo jcsr
niezniszczalnym fundamentem społeczeństwa” (str. 3-*7).
„Ludzie zmuszeni uzyskiwać środki utrzymania dzięki szczodrobliwo­
ści innego człowieka pojawili się dopiero wtedy, gdy ten na tyle wzbo­
gacił się zabranym im dobrem, że mógł zwrócić im małą jego cząstkę.
Jego rzekoma wielkoduszność mogła być tylko zwrotem pewnej częfci
owoców icb własnej pracy, które zostały przezeń przywłaszczone"
(str. 242). „Czyż nie na tym właśnie połega niewolnictwo, że człowiek
musi siać, a nie może zbierać plonów, że musi poświęcać swój dobro­
byt na rzecz dobrobytu innego, że musi pracować bez żadnych per­
spektyw? Czyż rzeczywista epoka niewolnictwa nie rozpoczęła się
z chwilą, gdy pojawili się ludzie, których można było zmusić do roboty
uderzeniami kija, wydzielając im kilka miarek owsa po ich powrocie do
stajni? Tylko w rozwiniętym w pełni społeczeństwie środki żywności
wydają się zgłodniałemu biedakowi wystarczającym ekwiwalentem za
jego wolność; lecz w społeczeństwie na progu rozwoju tak nierówna
wymiana wydawałaby się ludziom wolnym przerażająca. Tylko jeńcom
można byłoby ją zaproponować. Tylko po odjęciu im możliwości użyt­
kowania wszelkiej własności można byłoby wymianę taką uczynić dla
nich czymś koniecznym” (str. 244, 245).
„Istota społeczeństwa... polega na tym, by uwolnić bogacza od pracy,
by dać mu do rozporządzenia mowę organy, niestrudzone członki bio­
rące na siebie wszelkie uciążliwe prace, których owoce bogacz sobie
przywłaszcza. Oto plan, który niewolnictwo zezwoliło mu realizować
bez przeszkód. Kupował ludzi, którzy obowiązani mu byli służyć”
(str. 461). „Znosząc niewolnictwo, nie zamierzano wcale znieść ani
bogactwa, ani związanych z nim korzyści... Trzeba więc było, aby
wszystko - z wyjątkiem nazwy — pozostało po dawnemu. Trzeba było,
aby najliczniejsza część ludzi żyła w dalszym ciągu z płacy, pozostając
w zależności od małej garstki, przywłaszczającej sobie wszystkie dobra.
Tak więc uwieczniono niewolnictwo na ziemi, tyle że pod złagodzoną
nazwą. Istnieje ono pośród nas w nazwę «służby» przybrane” (str. 462).
Przez „dom estiques [„służbę” ] ” , pow iada L[inguetl, nie ro­
zumie się lokajów etc.:
„M iasta i wsie zaludnione są innego rodzaju służbą, liczniejszą, bar­
dziej pożyteczną i pracowitą, a znaną pod nazwą robotników dniówko-
395
Rozdział siódmy
wycb, wyrobników itd. N ie hańbią ich błyszczące barwy zbytku; jęczą
okryci wstrętnymi łachmanami, stanowiącymi liberię ubóstwa. Nigdy
nie mają udziału w tycb dostatkach, których źródłem jest icb własna
praca. Bogactwo zdaje się czynić im laskę, gdy raczy przyjmować dary,
jakie mu niosą. To oni raczej powinni być jeszcze zobowiązani za usłu­
gi, które mu Świadczą. N ie szczędzi im ono najbardziej obelżywej po­
gardy, gdy obejmują jego kolana, by uzyskać pozwolenie na to, aby
mogli mu być użyteczni. Każe wypraszać u siebie zgodę i w trakcie
te) jedynej w swoim rodzaju wymiany rzeczywistej szczodrobliwości na
urojoną dobroczynnoSi, duma i pogarda występuje po stronie tego, co
bierze, a pokora, niepokój, gorliwość po stronie tego, co daje. Oto ten
rodzaj służby, który w istocie zastąpił u nas niewolników” (str. 463,
464).
„Chodzi o to, aby zbadać, jaką w rzeczywistości korzyść przyniosło
im zniesienie niewolnictwa. Powiadam to z równą goryczą, co szcze­
rością: wszystko, co zyskali, sprowadza się do wiecznej udręki, jaką
niesie im lęk przed śmiercią głodową - nieszczęścia, od którego przy­
najmniej byli wolni ich poprzednicy w tych najniższych warstwach spo­
łeczeństwa ludzkiego” (str. 464). „Jest wolny - powiadacie. Istotnie!
N a tym właśnie polega jego nieszczęście. N ie obchodzi go nikt, lecz
on również nie obchodzi nikogo. Kiedy jest potrzebny, najmuje się go
tak tanio, jak to tylko możliwe. Licha płaca, którą mu się przyrzeka,
zaledwie pokrywa cenę środków utrzymania niezbędnych dlań w ciągu
dnia roboczego, który oddaje na wymianę. Stawia się nad nim nadzor­
ców" (overlookers) „którzy go zmuszają do szybkiego wykonywania
pracy, popędza się go, pogania ze strachu, by przemyślnie skryte
i jakże zrozumiałe lenistwo nie pomogło mu zataić połowy jego sił, by
nadzieja, że daną pracę uda się rozciągnąć na czas dłuższy, nie po­
wstrzymała jego rąk i nie przytępiła narzędzi. Ohydne skąpstwo, z nie­
pokojem wodząc za nim oczyma, obsypuje go zarzutami z powodu naj­
mniejszej przerwy w pracy, na którą zdaje się on sobie pozwalać,
a jeśli odpocznie choć przez chwilę - utrzymuje, iż je okrada. A kiedy
kończy pracę, zwalniają go z taką samą chłodną obojętnością, z jaką
go przyjęli, nie troszcząc się o to, czy dwadzieścia lub trzydzieści sous,
które zarobił w ciągu męczącego dnia pracy, wystarczy ||4401 mu na
utrzymanie, jeSli następnego dnia nie znajdzie żadnej pracy” (str. 466,
467).
„Wolny jest I Dlatego właśnie żałuję go. Daleko mniej oszczędza go
396
Linguet
się przy tych pracach, do których Jest najmowany. Tym rozrzutniej sza­
fuje się jego życiem. Niewolnik przedstawiał dla swego pana przynaj­
mniej pewną wartość, gdyż pan płacił zań pieniądze. Wyrobnik nato­
miast nic nie kosztuje hulaszczego bogacza, który go najął. W czasach
niewolnictwa miała krew ludzka pewną cenę. Ludzie posiadali przy­
najmniej tę wartość, za którą ich sprzedawano na targu. O dkąd prze­
stano ich sprzedawać, nie przedstawiają w istocie żadnej własnej war­
tości. W armii ceni się sapera o wiele mniej niż konia pociągowego,
gdyż koń jest bardzo drogi, a sapera ma się za darmo. Zniesienie nie­
wolnictwa przeniosło te oceny z życia wojennego do życia publicznego;
odtąd nie ma zamożnego burżua, który by nie oceniał ludzi w taki sam
sposób, jak to czynią bohaterowie wojenni” (str. 467).
„Robotnicy dniówkowi rodzą się, rosną i są wychowywani” (są ho­
dowani) „d la służby u bogacza, nie przyczyniając mu żadnych kosztów,
podobnie jak zwierzyna, którą ubija w swych włościach. Wydaje się,
iż bogactwo posiadło rzeczywiście sekret, którego znajomością mógł
się chwalić bezpodstawnie nieszczęsny Pompejusz. Gdy tylko tupnie
nogą, występują spod ziemi legiony pracowitych ludzi, ubiegające się
o zaszczyt służby pod jego rozkazami; jeśli zniknie jeden spośród tłumu
najemników wznoszących mu domy lub pielęgnujących ogrody, to miej­
sca, które opróżnił w polu, nie widać, gdyż natychmiast zapełnia się
bez czyjejkolwiek ingerencji. N ie żal utracić kropli wody z wielkiej
rzeki, gdyż bez przerwy płynie wciąż nowymi falami. Tak samo rzecz
się ma z wyrobnikami; łatwość zastąpienia ich stwarza pożywkę dla
obojętnego stosunku do nich ze strony bogacza"
(tak to formułuje Linguet; nie mówi jeszcze o kapitaliście)
(str. 468).
„C i - powiada się - nie posiadają wcale pana... czyste nadużycie
słów. Cóż to oznacza, że nie mają pana? M ają najstraszniejszego, naj­
bardziej despotycznego pana ze wszystkich - biedę. Ona utrzymuje ich
w zależności najokrutniejszej. Muszą podporządkować się nie poszcze­
gólnemu człowiekowi, lecz wszystkim w ogólnoici. N ie posiadają jed­
nego tylko tyrana, którego kaprysom musieliby schlebiać, ubiegając się
o jego przychylność, co stworzyłoby pewne granice niewolnictwa, czy­
niąc je znośniejszym. Stają się sługami każdego, kto posiada pieniądze,
co nadaje ich niewoli niczym nie ograniczony charakter i nieskończoną
surowość. Jeśli nie mają się dobrze u jednego pana - pow iada się -
397
Rozdział siódmy
to posiadają przynajmniej tę pociechę, że mogą mu to powiedzieć
i mogą poszukać sobie innego; niewolnicy pozbawieni są obu tych
możliwości, a więc są bardziej nieszczęśliwi. Cóż za sofizmat! Pomyśl­
cie tylko o tym, że liczba tych, którzy dają pracę, jest znikoma, nato­
miast tych, co pracują - ogromna” (str. 470, 471). „D o czego spro­
wadza się dla nich pozorna wolność, którąśde im dali? Egzystują wy­
łącznie z odnajmowania swych rąk. Muszą w' f c znaleźć takiego, co ich
najmie, lub - umrzeć z głodu. Czyż to znaczy być wolnym?” (str. 472).
„Najstraszniejsze zaś jest, że sama mierność tego zarobku stanowi
przyczynę dalszego jego obniżania. Im dokuczliwszy jest nacisk nędzy,
tym taniej sprzedaje się robotnik dniówkowy. W im większej znajduje
»ię potrzebie, tym mniej przynosi mu jego praca. Despoci, z którymi
akurat ma do czynienia i których blaga ze łzami o przyjęcie jego usług,
bez rumieńca wstydu mierzą mu - by tak rzec - puls, aby ustalić, czy
dużo mu jeszcze pozostało sił; stosownie do tego, jak bardzo już osłabł,
ustalają oferowane wynagrodzenie. Im bliższy wydaje się śmierci z wy­
cieńczenia, tym bardziej obcinają mu wynagrodzenie, które by mogło
go od niej uchronić. To, co mu dają ci barbarzyńcy, może nie tyle
przedłużyć mu życie, ile raczej odsunąć śmierć” (str. 482, 483). „N ie ­
zależność” (du joumalier [robotnika dniówkowego]) „...jest jedną
z najżałośniejszych plag, zrodzonych przez wyrafinowanie właściwe
współczesnym czasom. Powiększa ona dostatek bogacza i nędzę bied­
nego. Jeden zaoszczędza wszystko, co drugi wydaje, ten drugi zaś musi
oszczędzać nie na zbytkach, lecz na najkonieczniejszym” (str. 483).
„Jeżeli dzisiaj tak łatwo utrzymywać wielkie, pasożytnicze armie,
które w połączeniu ze zbytkiem wyniszczają ród ludzki, należy to za­
wdzięczać zniesieniu niewolnictwa... Dopiero od czasu jak nie ma nie­
wolników, rozpusta i żebractwo dostarczają bohaterów wojennych za
pięć sous dziennie” (str. 484, 485).
„Przekładam je” (niewolnictwo azjatyckie) „stokrotnie nad wszelki
inny sposób egzystencji, sprowadzający się dla człowieka do koniecz­
ności zarobkowania na życie pracą dniówkową” (str. 496).
„K ajdany ich” (esclaves i journaliers [niewolników i robotników
dniówkowych]) „zrobione są z tego samego materiału, a tylko inną
powleczone farbą. Tutaj są czarne i zdają się masywne, tam - mają
wygląd przyjemniejszy i wydają się lżejsze; zważcie je jednak z całą
bezstronnością, a nie znajdziecie żadnej różnicy: jedne i drugie ukuła
nędza. M ają dokładnie ten sam ciężar; co więcej, jeśli drobna przewa-
398
Linguet
ga zaznacza się po stronie jednych, są to te, które na oko wydają się
lżejsze” (str. 510).
W sprawie robotników zwraca się Linguet do francuskich
przedstawicieli Oświecenia:
„Czyż nie widzicie - co trzeba wręcz powiedzieć - że posłuszeństwo,
pokora tej najliczniejszej części stada tworzy bogactwo pasterzy?...
Wierzcie mi, w jego to interesie” (du berger [pasterza]), „w waszym
i nawet ich własnym leży pozostawienie ich” (owiec) „w przekonaniu,
w jakim obecnie trwają, że kundel, który na nie szczeka, ma więcej sił
sam niż one wszystkie razem. Niechaj bezmyślnie rozbiegają się na sam
widok jego cienia. Wszyscy na tym zyskają. Wam ułatwi to spędzanie
ich i podstrzyganie. One zaś będą lepiej zabezpieczone przed pożar­
ciem przez wilka. ||4411 Co prawda, tylko po to, aby je pożarli ludzie.
Lecz to wreszcie jest ich udziałem, odkąd przestąpiły próg owczarni.
Zanim zaczniecie mówić o wyzwoleniu ich stamtąd, rozwalcie samą
owczarnię, to jest - społeczeństwo” (str. 512, 513). |X - 4 4 l||
399
DODATKI
26 - M arks, Engels - D zieła t. 26
[1. Hobbes o pracy, wartości
i ekonomicznej roli nauki]
ЦХХ-1291 a[ Hobbes uważa, że nauka, a nie praca wyko­
nawcy jest rodzicielką umiejętności.
„Sztuki społecznie użyteczne, jak budowa fortyfikacji, maszyn i in­
nych narzędzi wojny, stanowią silę, ponieważ służą obronie i zwycię­
stwu; i chociaż właściwa ich matka, a mianowicie matematyka jest
nauką, to przecież sztuki te uważane są za dzieło mistrza, jako że zo­
stają wyprowadzone nä światło dzienne jego ręką (w potocznym rozu­
mieniu ludiu akuszerkę stawia się na równi z matką)” („Lew iathan"
[w]: English Works of Th[omas] Hobbes, wyd. przez Mołeswortha,
Londyn 1839-1844, t. HI, str. 75 [por. wyd. polsk.: Tomasz Hobbes,
„Lew iatan” , W arszawa 1954, str. 75]).
Wiedzę - produkt pracy umysłowej - ceni się zawsze nie
wedle jej wartości, ale znacznie niżej, ponieważ czas pracy
niezbędny do jej odtworzenia nie pozostaje w żadnej pro­
porcji do tego czasu pracy, który jest konieczny dla orygi­
nalnej twórczości naukowej. Np. uczeń w szkole może w ciągu
jednej godziny nauczyć się twierdzenia o dwumianie.
Siła robocza:
„O wartości [value, czyli worth] człowieka, jak wszystkich innych
rzeczy, stanowi jego cena, tan. to, oo się płaci za wykorzystanie jego
siły" (tamże, str. 76 [por. wyd. polsk., str. 75]). „Praca człowieka"
(a więc use of his labouring power [użytek z jego siły roboczej]) „jest
także towarem nadającym się do wymiany z zyskiem, równie jak każdy
inny przedmiot” (tamże, str. 233 [por. wyd. polsk., str. 219]).
Praca produkcyjna i nieprodukcyjna:
„N ie wystarcza, iżby człowiek pracował dla podtrzymania swego ży­
d a ; trzeba też (jeśli zajdzie konieczność), iżby walczył o zabezpiecze­
nie owocu swej pracy. Trzeba, iżby ludzie czynili, jak czynili Żydzi
403
Dodatki
po swym powrocie z niewoli, gdy odbudowywali świątynię budując
jedną ręką, a trzymając miecz w drugiej; albo też muszą ludzie naj­
mować innych, by się za nich bili” (tamże, Hobbes, str. 333 [wyd.
polsk., str. 307]). IX X -1 2 9 1 a||
404
[2. Z historii:] Petty
[Negatywny stosunek
do zawodów nieprodukcyjnych.
Zaczątki teorii wartości opartej na pracy.
Próba wyjaśnienia płacy roboczej,
renty gruntowej, cen ziemi i procentu
na podstawie teorii wartości]
||XXII-1346| [Petty tlnrL „A Treatise of Taxes, and Con­
tributions” , Londyn 1667. Nasz przyjaciel Petty ma zupełnie
inną „teorię ludności” niż Malthus. Według niego a check
ought to be put upon the „breeding” faculties of parsons, and
the „Coelibat” again put upon them [należałoby położyć tamę
zdolnościom „rozrodczym” pastorów i z powrotem wprowa­
dzić „celibat” ].
Wszystko to należy do [rozdziału] 'Productive and unpro­
ductive labour [Praca produkcyjna i nieprodukcyjna] P®8h
a) Parsons [pastorzy]'„Ponieważ więcej jest w Anglii mężczyzn niż kobiet..., byłoby do­
brze, gdyby duchowni powrócili do celibatu i gdyby nikt nie mógł zo­
stać kapłanem w przypadku, gdy już się ożenił... Wtedy duchowny
nieżonaty mógłby równie dobrze żyć z połowy tych dochodów z Ko­
ścioła, jakie ma obecnie” (str. 7, 8).
[b)] Kupcy i retailers [drobni sprzedawcy]:
„D użą ich część należałoby również zredukować, gdyż według pra­
wa i sprawiedliwości nic im nie przysługuje od społeczeństwa, jako że
są tylko swego rodzaju graczami wiodącymi między sobą ||1437|
wspólną grę kosztem pracy biedaków, nie produkując osobiście nic,
a tylko na podobieństwo żył i arterii rozprowadzając w rozmaitych
kierunkach po organizmie społeczeństwa krew i życiodajne soki w po­
staci produktów rolnictwa i manufaktur” (istr. 10).
c) Adwokaci, lekarze, urzędnicy etc.
„Gdyby także ograniczyć liczne urzędy i opłaty, związane z admini­
stracją, sądownictwem i Kościołem, oraz liczbę duchowieństwa, praw­
ników, lekarzy, kupców i sklepikarzy, którzy wszyscy otrzymują ogrom­
405
Dodatki
ne wynagrodzenie za niewielki trud. poniesiony dla społeczeństwa o ileż łatwiej można by wtedy pokrywać wydatki społeczne” (str. 11)?
d) Pauprzy; supernumeraries [ludzie zbędni] :
„K tóż powinien opłacać tych ludzi? Każdy - odpowiem... Sądzę, że
to jasne, iż nie należy pozostawiać ich głodowej śmierci ani też wieszać
lub zsyłać etc.” (str. 12). Należy im albo dawać „the superfluity”
[„nadwyżki produktów” ], albo też, gdy nie [ma] takowych, „w przy­
padku, gdy nie ma żadnej nadwyżki..., należałoby ująć nieco z dobo­
rowego wyżywienia innych zarówno co do ilości, jak jakości” (str. 12,
13). Obojętne, jaką pracę nakłada się na owych supernumeraries, by­
leby nie była „obciążona kosztami towarów zagranicznych” ; główne
zadanie polega na tym, aby „ich umysły przyuczyć do dyscypliny i po­
słuszeństwa, a ich ciała do wytrwałości w spełnianiu użytecznych prac,
gdy konieczność będzie tego wymagać” (str. 13). N ajlepiej używać ich
„do budowy dróg, mostów, do pracy w kopalniach etc.” (str. 11, 12).'
Ludność, bogactwo:
„Nieliczna ludność to rzeczywista bied a; naród, którego liczba ludno­
ści wynosi 8 milionów, jest więcej niż dwa razy bogatszy od takiego,
który na takiej samej przestrzeni liczy tylko cztery miliony” (str, 15).
ad a) powyżej (Parsons). Klechów traktuje Petty z wyszu­
kaną ironią:
„Religia rozkwita najlepiej wtedy, gdy klechy umartwiają się jak
najbardziej, podobnie... jak prawo... które kwitnie najlepiej wtedy, gdy
adwokaci mają jak najmniej do roboty” (str. 57). We wszelkich^ oko­
licznościach radzi, „aby nie mnożyć więcej księży, niż jest probostw dla
nich według stanu obecnego” . N p. 12 000 probostw w Anglii i Walii.
Wtedy „nie byłoby bezpiecznie wyhodować 24 000 proboszczów” , po­
nieważ 12 000 niezabezpieczonych stworzyłoby konkurencję, „która nie
miałaby łatwiejszego zadania, jak wmawiać w lud, że owych dwanaście
tysięcy posiadaczy księżowskich prebend zatruwa jego dusze lub ska­
zuje go na głód duchowy” (to ostatnie jako aluzja do walk religijnych
w Anglii) „oraz wskazuje mu fałszywą drogę do nieba” (str. 57).
Pochodzenie i wielkość surplus value. Wywód tego zagad­
nienia jest nieco bezładny, jednakże z gąszcza zmagających
406
Petty
się myśli wyłania się podstawowa idea, wiążąc rozrzucone
tu i ówdzie wątki.
Petty rozróżnia: natural price, political price, true price
currant [cenę naturalną, cenę polityczną, prawdziwą cenę ryn­
kową] (str. 67). Przez natural price rozumie w rzeczywistości
value [wartość], a ona właśnie nas tu interesuje, ponieważ
||1348| określenie surplus value zależy od określenia war­
tości.
W pracy tej Petty określa w istocie wartość towarów przez
zawartą w nich comparative [względną] ilość pracy.
„Lecz zanim powiemy więcej o rentach, powinniśmy spróbować wy­
jaśnić ich zagadkową istotę zarówno w odniesieniu do pieniądza, od
którego rentę nazywamy procentem, jak i w odniesieniu do ziemi i bu­
dynków” (str. 23).
a)
Najprzód nasuwa się pytanie, co to jest wartość towaru,
np. zboża.
„Jeśli ktoś może wydobyć z wnętrza ziemi w Peru i dostarczyć do
Londynu uncję srebra w tym samym czasie, którego by potrzebował na
wyprodukowanie jednego buszla zboża, wtedy jedno stanowi naturalną
cenę drugiego; jeśli, w wyniku budowy nowych i bardziej wydajnych
kopalń, może kosztem tego samego nakładu pracy równie łatwo wy­
twarzać dwie uncje, co dawniej jedną, to caeteris paribus zboże po ce­
nie 10 szylingów za buszel będzie tak samo tanie, jak przedtem było
po cenie 5 szylingów” (str. 31). „Załóżmy, że produkcja jednego
buszla zboża wymaga takiej samej ilości pracy, jak jednej uncji srebra”
(str. 66). Jest to przede wszystkim ,.realna, a nie urojona droga do
obliczania cen towarów” (str. 66).
ß) Drugą sprawą, którą należy teraz zbadać, jest wartość
pracy.
„Prawo... powinno przyznać robotnikowi dokładnie tyle, ile dlań jest
konieczne do życia; gdyż jeśli mu się przyzna podwójną płacę, wtedy
pracuje o połowę mniej, niż mógłby i niżby czynił w innym przypadku,
to zaś oznacza dla społeczeństwa stratę rezultatów odpowiedniej ilości
pracy” (str. 64).
A zatem wartość pracy określają środki niezbędne do życia
Robotnik dlatego jedynie skazany jest na pracę dodatkową
407
Dodatki
i wytwarzanie produktu dodatkowego, że całą posiadaną siłę
do pracy musi zużyć w tym celu, by otrzymać tyle, ile mu
akurat potrzeba do życia. To zaś, czy jego praca jest tania,
czy droga, określają dwie okoliczności: naturalna urodzajność
ziemi i uwarunkowane klimatem rozmiary wydatków (po­
trzeb) .
„'Naturalna drożyzna i taniość zależy od tego, czy potrzeba mniejszej
lub większej ilości rąk do zaspokojenia naturalnych potrzeb: w ten spo­
sób zboże tańsze jest tam, gdzie jeden człowiek produkuje je dla dzie­
sięciu, niż tam, gdzie może obsłużyć sześciu; a prócz tego od stopnia,
w jakim klimat zmusza ludzi do czynienia większych lub mniejszych
wydatków” (str. 67).
y) Wartość dodatkowa występuje według niego tylko
w dwóch formach: rent of land [renty gruntowej i rent of
money (usury) [renty pieniężnej (procentu od kapitału)]. Tę
drugą wyprowadza z pierwszej. Pierwsza jest dla niego, jak
później i dla fizjokratów, właściwą formą surplus value. (Wy­
jaśnia jednak zarazem, że pojęcie zboża ma zawierać w sobie
all necessaries of life [wszystko niezbędne do życia], podobnie
jak w „L ord’s Prayer” (Vaterunser) the word „Bread doth"
[w „Ojcze nasz” słowa „Chleba naszego powszedniego daj
nam” ]).
W analizie swej Petty przedstawia rentę (wartość dodatko­
wą) nie tylko jako nadwyżkę, którą employer [pracodawca]
ściąga ponad necessary time of labour [niezbędny czas pra­
cy], lecz również jako nadwyżkę surplus labour [pracy do­
datkowej] samego wytwórcy ponad jego płacę roboczą oraz
odtworzenie jego własnego kapitału.
„Załóżmy, że ktoś własnymi
ziemi pod zboże, tzn. skopać
plon, zwieźć snopy, wymłóoić
co należy w danym kraju do
ziarno do ponownego obsiewu.
rękami może uprawić określony kawa!
lub zaorać, zbromować, wypleć, zebrać
i przewiać, słowem, uczynić wszystko,
rolnika, i że pozostaje mu przy tym
Twierdzę, że - gdy ten człowiek z uzy­
skanych plonów potrąci zużyte uprzednio na zasiew ziarno” (a więc
przede wszystkim potrąci z produktu ekwiwalent swego kapitału sta­
łego) II1 3491 „oraz wszystko to, co sam przejadł i oddał innym
w zamian za swoją odzież oraz zaspokojenie innych swych naturalnych
408
Petty
potrzeb - pozostałe zboże będzie stanowiło naturalną i rzeczywistą
rentę gruntową za ten rok\ średnia zaś z siedmiu lał, lub raczej z cyklu
lat, w ciągu których wyrównają się lata urodzaju z latami nieurodzaju,
daje zwykłą rentę gruntową w zbożu" (str. 23, 24).
W istocie rzeczy więc według Petty ego wartość zboża okre­
ślona jest przez zawarty w nim czas pracy, a renta równa się
produktowi całkowitemu minus płaca robocza i seed [ziarno
na zasiew], inaczej mówiąc, renta stanowi surplus produce,
w którym uprzedmiotawia się surplus labour. Renta zawiera
tu w sobie zysk, ten zaś nie jest jeszcze od renty oddzielony.
Z tą samą przenikliwością stawia P\etty\ następne py­
tanie:
„Lecz może powstać dalsze, choć uboczne pytanie, ile to zboże lub
renta warte są angielskich pieniędzy. Odpowiadam : tyle, ile wyniesie
suma, którą w tym samym czasie mógłby oszczędzić inny osobnik po
potrąceniu wydatków, jeśli całkowicie poświęcił się pracy ich wypro­
dukowania. Niech ktoś inny pojedzie dio kraju, gdzie jest srebro, tam
wydobywa je, oczyszcza i dostarcza na to samo miejsce, gdzie poprzed­
n i uprawia swe zboże; niech bije monetę itd .; jeśli ten człowiek przez
cały ów czas, w którym wydobywa srebro, jednocześnie gromadzi so­
bie konieczną do utrzymania się żywność i wykonuje odzież, musi powiadam - srebro jednego z nich być ocenione na równi ze zbożem
drugiego. Jeśli pierwszego jest, przypuśćmy, 20 uncji, a drugiego
20 buszli, wynika z tego, że cenę jednego buszla zboża stanowi jedna
uncja srebra” (str. 24).
Przy czym zauważa wyraźnie, że różnorodność pracy nie
ma tu żadnego znaczenia - chodzi bowiem tylko o czas
pracy.
„ A wobec tego, że znacznie więcej umiq'ętności i ryzyka może być
związanych z wydobyciem srebra niż z produkcją zboża, ostatecznie
wszystko się wyrównuje; niechaj stu ludzi uprawia zboże przez lat
dziesięć, a taka sama liczba ludzi przez ten sam czas wydobywa srebro;
powiadam, że czysty uzysk srebra będzie ceną całego czystego plonu
zboża, a jednakowe części jednego będą stanowić odpowiednio cenę
jednakowych części drugiego” (str. 24).
409
Dodatki
Gdy w ten sposób odkrył istotę renty, która według niego
równa się całkowitej wartości dodatkowej, profit included
[łącznie z zyskiem], i znalazł jej wyrażenie pieniężne - przy­
stępuje Petty do określenia pieniężnej wartości ziemi, co zno­
wu czyni w sposób genialny.
„D latego bylibyśmy radzi mogąc określić wartość naturalną posiadło­
ści ziemskich znajdujących się w wolnym obrocie [fee-simple of
land łlosl], choćby nawet i nie lepiej [nam się to udało], jak przy
wyżej wymienionym określeniu usus fructus [dochodu z użytkowania]...
Po określeniu renty, czyli wartości usus fructus per annum [rocznego
dochodu z użytkowania ziemi], powstaje pytanie, ile rocznych rent (jak
potocznie mówimy) tworzy naturalną wartość ziemi znajdującej się
w wolnym obrocie. Gdybyśmy powiedzieli, że nieskończona liczba, to
ponieważ niekończoność jednostek równa jest nieskończoności tysięcy,
jeden akr ziemi mógłby się równać co do wartości tysiącom akrów
tej samej ziemi, co jest absurdem. Dlatego musimy zwrócić się do
liczb o określonych granicach-, najbardziej uchwytną [...] i możliwą do
pomyślenia [wydaje mi się] liczba lat, którą mogą wspólnie mieć do
przeżycia żyjący równocześnie: jeden mężczyzna pięćdziesięcioletni, dru­
gi dwudziestoośmioletni, trzeci siedmioletni chłopiec, tzn. dziadek,
ojciec i syn. Mało jest ludzi, którzy by mieli powody do dbałości
o dalszą przyszłość... Z tego powodu normalny przeciąg życia || 1 3 5 0 1
trzech takich osób przyjmuję jako odpowiadający liczbie rocznych rent,
które stanowią o naturalnej wartości danej ziemi. W Anglii szacuje się
obecnie liczbę lat, [jaką mogą przeżyć wspólnie] trzy pokolenia, na 21,
a zatem konsekwentnie - wartość ziemi jako w przybliżeniu równającą
się tej samej ilości rocznych rent" (str. 25, 26).
Gdy już Petty sprowadził rentę do pracy dodatkowej,
a w następstwie do surplus value, wyjaśnia, że ziemia stanowi
tylko skapitalizowaną rentę, tzn. określoną sumę rocznych rent,
czyli sumę rent w ciągu określonej liczby lat.
W rzeczywistości rentę kapitalizuje się, czyli oblicza jako
wartość ziemi, w sposób następujący:
Niechaj jeden akr [ziemi] przynosi rocznie 10 f.szt. renty.
Jeśli stopa procentowa = 5 % , to 10 f.szt. stanowi procent
od kapitału wynoszącego 200 f.szt.; a skoro przy 5-procentowej stopie procent odtwarza kapitał po 20 latach, to wartość
410
Petty
jednego akra = 200 f.szt. (20 X 10 f.szt.). Kapitalizacja renty
zależy więc od stopy procentowej. Gdyby stopa procentowa
wynosiła 10% , to [10 f.szt.] stanowiłoby procent od kapitału
wynoszącego 100 f.szt., czyli sumę 10 years' purchase [docho­
du za 10 lat].
Ponieważ jednak punktem wyjścia P[etty’egó\ jest rent of
land jako ogólna forma wartości dodatkowej zawierająca zysk,
przeto nie może on zakładać, że procent od kapitału jest dany,
lecz musi go wywieść z renty jako jej formę szczególną (po­
dobnie jak to czyni Turgot, w sposób konsekwentny ze swego
punktu widzenia). Jakże jednak określić liczbę lat, [tj.] liczbę
rent rocznych, stanowiących wartość ziemi? Człowiek jest zain­
teresowany w kupnie tylko takiej ilości rent rocznych, jaka
odpowiadałaby ilości lat, w ciągu których musi się „troszczyć”
0 siebie i o swe najbliższe posterity [potomstwo], a więc okre­
sowi, w którym żyje człowiek przeciętny, dziadek, ojciec
1 dziecko; okres ten zaś wynosi dwadzieścia jeden lat według
szacunku „angielskiego” . To, co leży poza granicami dwu­
dziestu jeden „usus fructus” , nie ma zatem dla niego wartości.
Płaci więc za usus fructus dwudziestu jeden lat, i to stanowi
wartość ziemi. N a swój zręczny sposób wydobywa się Petty
z kłopotu; ważne jest jednak nadal
że, po pierwsze, wywodzi rentę, jako wyraz całkowitej agri­
cultural surplus value, nie z/ziemi, lecz z pracy, [i określa ją
jako] nadwyżkę pracy ponaą to, co jest niezbędne do utrzy­
mania robotnika przy życiu;
że, po drugie, wartość ziemi okazuje się tylko rentą zaku­
pioną z góry na określoną liczbę lat, przekształconą formą
samej renty, w której np. dwadzieścia jeden lat surplus value
(czyli pracy) występuje jako wartość ziemi-, krótko mówiąc,
wartość ziemi jest tylko skapitalizowaną rentą.
Tak głęboko wnika Petty w istotę sprawy. Ze stanowiska
nabywcy renty (i.e. nabywcy ziemi) renta występuje więc tylko
jako procent od kapitału, za który ją nabył, a w tej formie
staje się zupełnie nie do poznania i przybiera postać procentu
od kapitału.
Po takim określeniu wartości ziemi i wartości renty rocznej
411
Dodatki
może Petty wywieść rent of money [rentę pieniężną], czyli
usury [procent od kapitału], jako formę wtórną.
„C o się tyczy procentu od kapitału, to musi on wynosić co najmniej
tyje, ile wynosi renta od takiej ilości ziemi, jaką można nabyć za wy­
pożyczony pieniądz przy zabezpieczonej pewności zwrotu” (str. 28).
Tutaj procent od kapitału określony zostaje przez cenę renty,
w rzeczywistości zaś, przeciwnie, cenę renty, czyli wartość
nabywczą ziemi, określa procent od kapitału. Jest to jednakże
bardzo konsekwentne: ponieważ Petty przedstawia rentę jako
ogólną formę surplus value, musi przeto z niej wywieść pro­
cent od pieniądza jako formę wtórną.
Kenta różniczkowa. Pierwsze o niej pojęcie znajdujemy
również u Petty’ego. Nie wywodzi jej z różnic w urodzajności
gruntów o jednakowym obszarze, lecz z różnego położenia,
[rozmaitej] odległości od rynku gruntów o jednakowej uro­
dzajności, co - jak wiadomo - jest jednym ze składników
renty różniczkowej. Powiada:
II1 3 5 1 1 „Podobnie jak duży popyt na pieniądz podwyższa jego kurs
wymienny, tak też duży popyt na zboże podwyższa jego cenę i na sku­
tek tego rentę od ziemi rodzącej zboże"
(tu zatem powiedziano wprost, że cena zboża określa rentę,
podobnie jak z poprzednich wywodów wynika, że nie renta
określa wartość zboża)
„ i w końcu cenę samej ziemi-, gdy na przykład zboże, którym żywi się
Londyn lub jakaś armia, musi być przywożone z odległości czterdziestu
mil, wówczas zboże rosnące o milę od Londynu lub od kwater tej armii
przyniesie o tyle ponad jego cenę naturalną, ile wynosi koszt przywie­
zienia go z odległości trzydziestu dziewięciu mil. Wynika z tego, że
ziemie położone blisko miejscowości zaludnionych, dla których wyży­
wienia potrzebne są duże obszary, nie tylko dają z wyłuszczonych
przyczyn wyższą rentę, lecz również cena ich wynosi większą liczbę
rocznych rent niż cena ziemi tej samej jakości, lecz położonej w miej­
scowościach odległych etc.” (str. 29).
Petty przytacza również drugi powód powstawania renty
różniczkowej - niejednakową urodzajność ziemi i stąd różną
wydajność pracy na gruntach o jednakowej wielkości:
412
Petty
„D obra czy też zła jakość, csiyli wartość ziemi, zależy od tego, w ja­
kim stosunku większa łub mniejsza część produktu, którą się za nią
daje, p o z o s t a j e d o p r o s t e j p r a c y z u ż y t e j n a w y ­
h o d o w a n i e r z e c z o n e g o p r o d u k t u ” (str. 67).
Tak więc Petty wyłożył rentę różniczkową lepiej niż
A.Smitb |XXII-1351||
||XXII—13971 {Petty, „A Treatise of Taxes and Contribu­
tions” , Londyn 1667. Uzupełnienia.
1.
O masie pieniądza w obiegu niezbędnej dla danego kra­
ju, str. 16, 17.
Jego pogląd na produkcję całkowitą widoczny jest w na­
stępującym zdaniu:
„Jeżeli na jakimś terytorium mieszkałoby 1000 ludzi, a z nich 100
potrafiłoby wytwarzać niezbędną żywność i odzież dla całego tysiąca;
jeśli dalszych 200 wytwarzałoby tyle towarów, ile inne kraje chciałyby^
odbierać w zamian czy to za swoje towary, czy to za pieniądze, i jeśli
dalszych 400 byłoby zatrudnionych dla dostarczania ozdób, przyjemno­
ści oraz przepychu dla kraju jako całości; jeśliby było 200 admini­
stratorów, kapłanów, prawników, lekarzy, kupców i sklepikarzy, co
wszystko razem czyniłoby 900, to powstaje pytanie” etc. odnośnie do
biedaków („supernumeraries” [„ludzi zbędnych” ]) (str. 12).
W wykładzie o rencie i określeniu jej w pieniądzu, przyj­
mując equal labours (quantities) [równe (ilości) pracy], Petty
zauważa:
„Twierdzę, że stanowi to podstawę do ustalania równości wartości
i jej porównywania; przyznaję jednak, że w konstrukcjach, jakie tu
tworzymy, oraz w praktyce, która się nh tym opiera, istnieje wiele róż­
norodności i powikłań” (str. 25).
1(13981 2. Co go bardzo interesowało, is the „natural par
between land and labour” [to „naturalny stosunek równości
między ziemią a pracą” ] (str. 25).
„N asze srebrne i złote monety nazywamy wieloma nazwami, jak
w Anglii funtami, szylingami i pensami, z których każda może być
413
D odatki
wyrażona przez którąkolwiek z pozostałych. Lecz to, co chciałbym po­
wiedzieć, sprowadza się do tego, że wszystkie przedmioty powinny być
oceniane według dwu naturalnych mianowników, którymi są ziemia
i praca; znaczy to, że powinniśmy mówić, iż okręt lub ubranie warte
są takiej to ilości ziemi oraz takiej to ilości pracy, zważywszy, że za­
równo okręty, jak i ubranie są wytworami ziemi i pracy rąk ludzkich;
skoro zaś to jest prawdą, to bylibyśmy radzi, gdybyśmy znaleźli natu­
ralny stosunek równości między ziemią a pracą, tak abyśmy mogli wy­
razić wartość tylko za pomocą którejkolwiek z nich równie dobrze lub
lepiej niż za pomocą obu, i gdybyśmy mogli sprowadzić jedno do dru­
giego tak łatwo i pewnie, jak sprowadzamy pensy do funtów” .
Stąd też gdy znalazł pieniężny wyraz renty, poszukuje „na­
tural value” of „fee-simple of land” I109' [„naturalnej wartości”
„ziemi znajdującej się w wolnym obrocie” ] (str. 25).
Przeplatają się u niego trzy określenia:
a) 'Wielkość wartości określana przez jednakowy czas pracy,
przy czym pracą rozpatruje się jako źródło wartości.
b) Wartość jako forma pracy społecznej. Pieniądz występu­
je przeto jako prawdziwa postać wartości, chociaż w innych
miejscach Petty odrzuca wszystkie iluzje systemu monetarnego.
Zarysowuje się więc określenie pojęcia.
c) Pomieszanie pracy jako źródła wartości wymiennej z pra­
cą jako źródłem wartości użytkowej, gdzie praca zakłada
istnienie materii danej przez naturę (ziemi). W istocie he
„cuts” „par” [„łamie” „stosunek równości” ] między labour
a land wówczas, gdy rozpatruje fee-simple of land [cenę ziemi
w wolnym obrocie] jako skapitalizowaną rentę; a więc nie mó­
wi o ziemi jako danym przez naturę przedmiocie pracy real­
nej.
3. W odniesieniu do stopy procentowej powiada:
„ N a Innym miejscu mówiłem, że daremne i bezowocne jest wyda­
wanie pozytywnych praw państwowych przeciwnych prawom natury”
(i.e. prawom wynikającym z natury produkcji burżuazyjnej) (tamże,
str. 29).
4. W odniesieniu do renty. Surplus value jako skutek
większej wydajności pracy:
414
Petty
„Jeśliby wspomniane hrabstwa mogły stać się bardziej urodzajne
przez zastosowanie większej ilośd pracy, niż się jej stosuje obecnie
(jako to w drodze przekopywania ziemi zamiast prostego jej zaorywa­
nia, sadzenia nasion zamiast siewu, selekcji nasion zamiast stasowania
ich bez żadnego wyboru, moczenia ich zamiast siewu bez żadnego
przygotowania, nawożenia gleby solami zamiast mierzwą itd.), wów­
czas renta będzie o tyle wyższa, o ile nadwyżka przychodu przewyższy
nadwyżkę pracy’’ (str. 32).
([Przez „nadwyżkę pracy”] rozumie tu - price, czyli wages
of labour [cenę pracy, czyli plącę roboczą])5. Raising of money [Zwiększenie wartości pieniądza]
[rozdz. XIV].
6. Uprzednio przytoczony fragm en t*: „jeśli mu się przyzna
podwójną płacę, wtedy pracuje o połowę mniej, niż mógłby”
etc., należy rozumieć następująco: Gdyby robotnik otrzymał
za 6 godz. pracy wartość wytwarzaną w ciągu 6 godz., to by
otrzymał double [dwa razy więcej], niż otrzymuje dzisiaj,
kiedy za 12 [godzin] płacą mu wartość [wytworzoną w cią­
gu] 6. Pracowałby wówczas tylko 6, „a to oznacza dla społe­
czeństwa stratę” etc.
Petty, „An Essay concerning the Multiplication of Man­
kind” (1682). Podział pracy (str. 35, 36).
[Petty,] „[The] Political Anatomy of Ireland”
i „Verbum Sapienti” (wydanie: Londyn 1691).
(1672)
1. „T o przywodzi mnie do najważniejszej kwestii w ekonomii poli­
tycznej, do tego mianowicie, jak znaleźć stosunek równości między zie­
mią a pracą, tak aby za pomocą jednego z tych czynników móc wy­
rażać wartość jakiejkolwiek innej rzeczy” (str. 63, 64).
U podstaw tego tkwi w istocie zadanie, aby wartość ziemi
sprowadzić do pracy.
II1399] 2. Praca ta została napisana później od poprzednio
rozpatrywanej [uol.
* Patrz tom niniejszy, str. 407 - Red. przekl. polsk
415
Dodatki
„Ogólny miarą wartości jest przeciętne dzienne wyżywienie dorosłe­
go mężczyzny, nie za i praca jednego dnia. M iara ta wydaje mi się tak
regularna i stała, jak wartość czystego srebra. Dlatego określiłem war­
tość irlandzkiej chałupy według ilości dziennych racji żywnościowych
zużytych przez cieślę w czasie jej budowy” (str. 65).
To ostatnie brzmi całkiem fizjokratyczne.
„Ż e niektórzy ludzie chcą jeść więcej niż inni, nie jest istotne, gdyż
przez dzienną rację żywnościową rozumiemy setną część tego, oo stu
ludzi różnej kondycji i wzrostu spożywa, aby żyć, pracować i rozmna­
żać się” (str. 64).
Jednakże to, czego Petty szuka w statystyce Irlandii, nie
jest common [ogólną] miarą wartości, lecz miarą wartości
w tym sensie, w jakim jest nią pieniądz.
3. M asa pieniądza i bogactwo narodu ((„Verbum Sapienti” ) str. 13).
4. Kapital.
„To, co nazywamy bogactwem, kapitalem lub zasobami narodu i co
jest rezultatem pracy wcześniejszej, czyli minionej, nie powinno być
rozpatrywane jako coś różnego od obecnie działających s i f ’ (*tr. 9).
5. Siła produkcyjna pracy.
„Powiedzieliśmy, że połowa ludnośd mogłaby za pomocą bardzo
[malej ilości] pracy znacznie wzbogacić królestwo... na cóż mają tę
pracę zużyć? Odpowiadam na to ogólnie: N a wytwarzanie żywności
i niezbędnych środków utrzymania dla całej ludnośd kraju za pomocą
pracy niewielkiej ilości rą k ; można to osiągnąć wprowadzając cięższą
pracę, albo środki oszczędzające i ułatwiające pracę, co jest równo­
znaczne z tym, czego ludzie na próżno oczekiwali od poligamii. Gdyż
ten, oo może sam wykonać pracę piędu ludzi, osiąga takaż wynik, jak
gdyby wydał na świat czterech dorosłych robotników” (str. 22). „ N aj­
tańsza będzie żywność... wtedy, gdy się ją wyprodukuje przy pomocy
mniejszej ilości rąk niż gdziekolwiek indziej” (str. 23).
6. Cel i przeznaczenie człowieka (str. 24).
7. O pieniądzu patrz również „Quantulumcunque” (1682)}.
|X X II-1 39911
416
[3.] Petty, Sir Dudley North,
Locke
ЦХХП-1397 I Porównanie pism Northa i Locke’a z Petty’ego
„Quantulumcunque” (1682) i „A Treatise upon Taxes, and
Contributions” (1662) wykazuje ich zależność od Petty’ego
w kwestiach: 1. lowering interest [zniżki stopy procentow ej;
2. raising and abasing of money [zwyżki i zniżki wartości
pieniądza]; 3. North’s calling interest the rent of money
[nazwania przez Northa procentu od kapitału „rentą pienięż­
ną” ] etc. - [Por. także Petty’ego] „Anatomy of Ireland”
(1672).
North i Locke pisali swe prace 1Ш1 równocześnie pod wpły­
wem tych samych pobudek: Lowering of Interest i Raising of
Money. Wszelako [reprezentują oni] jak najbardziej sprzeczne
poglądy. Według Locke’a „Want of Money” [brak pieniądza]
odpowiada za wysokość stopy procentowej i w ogóle za to,
that things do not fetch their real prices, and the revenues to be
paid out of them [iż rzeczy nie osiągają swych rzeczywistych
cen ani nie dają dochodów, które miały przynieść]. North przeciwnie - wskazuje, że powodem tego nie jest Want of Mo­
ney, lecz of capital or revenue [kapitału lub dochodu]. On to
po raz pierwszy wprowadza określone pojęcie stock or capital
[majątku, czyli kapitału] lub rather [raczej] pieniądza jako
tylko formy kapitału, którą pieniądz przybiera, gdy nie jest
środkiem cyrkulacji. U Sir Dudleya Northa w przeciwieństwie
do Locke’a znajdujemy pierwsze właściwe ujęcie procentu.
IХХП-1397Ц
27 - M arks, Engels - D aieła c. 26
417
[4.] Locke
[Renta i procent w ujęciu burżuazyjnej teorii
prawa natury]
ЦХХ-1291 a | Jeśli ogólną doktrynę Locke’a o labour po­
równać z jego doktryną o pochodzeniu procentu i renty, jako
że tylko w tych określonych formach występuje u niego war­
tość dodatkowa, to okazuje się, że wartość dodatkowa jest
tylko cudzą pracą, pracą dodatkową, której przywłaszczanie
umożliwiają swym właścicielom ziemia i kapitał - warunki
pracy. Własność natomiast warunków pracy o rozmiarach
większych niż te, które jedna osoba może sama zużytkować
za pomocą swej własnej pracy, jest według Locke’a wymysłem
politycznym, pozostającym w sprzeczności z naturalno-prawną
podstawą własności prywatnej. ||1292a|
{Także według Hobbesa praca jest jedynym źródłem wszel­
kiego bogactwa, poza darami przyrody, które istnieją w sta­
nie od razu zdatnym do konsumpcji. Bóg (przyroda) „albo
daje za darmo rodzajowi ludzkiemu, albo sprzedaje mu w za­
mian za pracę” („Lewiatan” ) [str. 232; por. wyd. polsk., str.
218]. Jednakże według Hobbesa suweren wedle własnego
uznania rozdziela ziemię}.
A oto odnośne ustępy [u Locke’a]:
„Chociaż ziemia i wszelkie stworzenia niższego rzędu należą wspól­
nie do wszystkich ludzi, to jednak każdy posiada w postaci swej osoby
tego rodzaju własność, do której nikt oprócz niego nie ma prawa. Mo­
żemy przeto powiedzieć, że trud jego ciała i dzieło jego rąk należą
wyłącznie do niego. W to wszystko więc, oo wyprowadzi z tego stanu,
w jakim daną rzecz stworzyła natura i w jakim ją pozostawiła, w to
wszystko włożył swoją pracę i przydał tej rzeczy coś, co należy wy­
łącznie do niego, a w ten sposób czyni to swoją własnością” (,,Of G o­
vernment” , ks. II, rozdz. V ; Works, wyd. 7, 1768, t. П, str. 229).
„Rraca jego wzięła z rąk przyrody to, co było diotąd dohrem ogółu,
418
Locke
należącym w jednakowej mierze do wszystkich jej dzieci; w ten sposób
przywłaszczył to sobie” (tamże, str. 230).
„T o samo prawo natury, które tak oto obdarza nas własnością,
ogranicza ją również... Człowiek może za pomocą pracy zawłaszczyć
tyle tylko, ile zdoła zużyć dla zaspokojenia wszellkich swych potrzeb
życiowych, zanim rzecz nie ulegnie zepsuciu; wszystko, co ponadto,
wykracza poza jego udział i należy do innych” (tamże).
„Jednakowoż obecnie głównym obiektem własności nie są płody
ziemi” etc., „lecz ziemia sama... Ile człowiek może zaorać, obsadzić,
zmeliorować, uprawić ziemi oraz zużyć jej płodów, tyle stanowi jego
własność. Pracą swoiją, by tak rzec, wydziela on tę ziemię ze wspólnego
władanią” (tamże). „Widzimy więc, że poddanie ziemi pracy ludzkiej,
czyli jej uprawa, oraz władanie nią są nierozdzielnie związane. Jedno
dało tytuł do drugiego” (tamże, str. 231). „M iarę własności stworzyła
przyroda, stawiając granicę możliwościom pracy ludzkiej oraz dążeniom
do komfortu życiowego. Nie ma człowieka, którego praca mogłaby
wszystkim zawładnąć lub wszystko sobie przywłaszczyć, jak nie ma
takiego, który by dla zaspokojenia swych potrzeb mógł skonsumować
więcej niż nieznaczną cząstkę wszystkiego. Niemożliwe byto zatem, aby
na tej drodze ktokolwiek mógł naruszyć prawa drugiego lub zdobyć
własność dla siebie z uszczerbkiem sąsiada... U zarania dziejów miara
ta ograniczała stan posiadania każdego do bardzo skromnych udziałów,
do tego, oo mógł sam sohie przywłaszczyć nie krzywdząc nikogo...
Jeszcze i dziś - jakkolwiek świat wydaje się przeludniony - można
byłoby posłużyć się tą samą miarą bez krzywidy dla kogokolwiek”
(str. 231, 232).
Praca nadaje rzeczom prawie całą ich wartość {value ozna­
cza tu wartość użytkową, pracę zaś ujmuje się jako pracę
konkretną, a nie jako ilość; jednak mierzenie wartości wymien­
nej pracą polega w rzeczywistości na tym, że robotnik tworzy
wartość użytkową}. Pozostająca z wartości użytkowej reszta,
która nie daje się sprowadzić do pracy, jest darem natury,
a stąd dobrem ogółu samym w sobie i dla siebie. Locke nie
próbuje tutaj udowodnić, że własność można zdobyć innym
niż praca procedures [postępowaniem] (przeczyłoby to temu,
co mówił wcześniej), tylko wyjaśnia, w jaki sposób dzięki
pracy indywidualnej może powstać własność indywidualna, po­
419
D odatki
mimo istnienia common property [wspólnej własności] zaso­
bów przyrody.
,,W rzeczywistości właśnie praca różnicuje wartość wszystkich rzeczyт. produktów ziemi użytecznych dla podtrzymania egzystencji ludzkiej...
dziewięćdziesiąt dziewięć setnych należy odnieść całkowicie na rachu­
nek pracy” (str. 234). „ A zatem to praca w przeważający sposób
kształtuje wartość ziemi” (str. 235). „Chociaż przedmioty stwarzane
przez siebie przyroda daje wszystkim do wispólnego użytku, to przecież
człowiek jako pan samego siebie i właściciel swej własnej osoby oraz
jej działalności, czyli pracy, jest sam w sobie nosicielem głównych
podstaw własności" (str. 235).
Jedną więc granicą [własności prywatnej] jest granica pracy
osobistej, drugą - że nikt nie gromadzi więcej przedmiotów,
niż może ich zużyć. T a druga granica przesuwa się na skutek
wymiany produków nietrwałych na pieniądze (abstrahując od
innej wymiany):
„M oże on nagromadzić tyle przedmiotów długotrwałego użytku, ile
mu się podoba; naruszenie granic prawowitej własności” (abstrahując
od limitu, jaki stwarza jego własna praca} „nie polega na wielkości
majątku, jaki posiada, lecz na tym, że niszczeją przedmioty nie przy­
noszące mu żadnego pożytku. I tak oto wszedł w użycie pieniądz, rzecz
obdarzona wielką trw ałośdą, [rzecz,] którą można było przechowywać
bez obawy, iż się zepsuje, a którą ludzie, w drodze wzajemnej ugody,
mogli przyjmować do wymiany ||l 2 9 3 a | na rzeczywiście użyteczne,
lecz łatwo psujące się środki egzystencji” (str. 236).
W ten sposób powstaje nierówność w zakresie własności
indywidualnej, jednakże praca osobista pozostaje nadal mier­
nikiem.
„Ludzie spowodowali powstanie nierówności w podziale dóbr mię­
dzy prywatnymi posiadaczami, wykraczając poza granice społeczeństwa
i bez wzajemnej ugody, jedynie dzięki temu, iż nadali pewną wartość
zlotu i srebru i milcząco zgodzili się na używanie pieniądza” (str. 237).
Z powyższym trzeba zestawić następujący cytat zaczerpnięty
z pracy Locke’a o procencie [llsl, pamiętając przy tym, że
według niego prawo natury czyni z pracy osobistej granicę of
property [własności].
420
Locke
„Zbadajmy obecnie, jalk to się dzieje, że” (pieniądz) „dostarczając
określonego dochodu rocznego, który nazywamy korzyścią lub procen­
tem, nabywa przez to tych samych właściwości, oo ziemia. Wszak zie­
mia wytwarza w sposób naturalny coś nowego i pożytecznego, cennego
dla ludzkości; pieniądz natomiast jest bezpłodnym przedmiotem i nic
nde wytwarza, przenosi jednak, dzięki wzajemnej umowie, zysk będący
wynagrodzeniem za pracę jednego człowieka do kieszeni innego. Jest
to wywołane nierównym podziałem pieniędzy; nierówność ta ma
taki sam wpływ na ziemię, oo na pieniądz... Gdyż nierówny podział
ziemi (masz jej więcej, niż możesz i chcesz obrobić, podczas gdy inny
posiada mniej) nastręcza tobie dzierżawcę twej ziemi, a taki sam nie­
równy podział pieniądza nastręcza mnie dzierżawcę mych pieniędzy.
W ten sposób moje pieniądze, dzięki przedsiębiorczości biorącego po­
życzkę, stają się zdolne przynieść mu w handlu więcej niż sześć pro­
cent, podobnie jak twoja ziemia, dzięki pracy dzierżawcy, może wy­
tworzyć więcej płodów, niż wynosi twoja renta” (folio ed. of Locke’s
W o rb , 1740, vol. П) lllaä.
L[ocke] miał tu częściowo na widoku cele polemiczne; wy­
stępując przeciw własności ziemskiej chciał pokazać, że jej
renta wcale się nie różni od lichwy, ale że obie - wskutek
nierównego podziału warunków produkcji - „przenoszą zysk
będący wynagrodzeniem za pracę jednego człowieka do kie­
szeni innego” .
Poglądy Locke’a mają tym większe znaczenie, że były kla­
sycznym wyrazem idei prawnych społeczeństwa burżuazyjnego
w opozycji do feudalnego; ponadto filozofia jego posłużyła
całej późniejszej ekonomii angielskiej za podstawę wszystkich
jej idei. |X X -1293 a||
421
[5.] North
[Pieniądz jako kapitał. Rozwój handlu
jako przyczyna spadku stopy procentowej]
||XXIII-1418| Sir Dudley North, „Discourses upon Trade
etc.” , Londyn 1691 (Zeszyt dodatkowy С) i114'.
Rozprawa ta, podobnie jak ekonomiczne prace Locke’a, po­
zostaje w bezpośrednim związku z pracami Petty’ego i bez­
pośrednio na nich się opiera.
Rozprawa traktuje głównie o kapitale handlowym i o tyle
nie odnosi się do naszego tematu. W zagadnieniach, które po­
rusza, przejawia się mistrzowska wprost biegłość.
Najwyższej uwagi godzien jest fakt, że od czasu restauracji
Karola II aż do połowy XV III w. wciąż [słychać] skargi landlordów na spadek rent (ale przecież ceny pszenicy również,
zwłaszcza od roku? [116k stałe idą w dół). Chociaż klasa kapi­
talistów przemysłowych [wzięła] żywy udział w przymusowym
obniżeniu stopy procentowej (od czasu Culpepera i Sir J. Childa), to przecież właściwym inspiratorem tego przedsięwzięcia
[był] landed interest [interes właścicieli ziemskich]. „Vdlue of
land” [„wartość ziemi’’] i „raising” [„zwiększenie”] tejże na­
bierają rangi interesu narodowego. (Tak jak - przeciwnie wzrost rent od mniej więcej 1760 roku, a także wzrost value
of land, corn-prices [cen zbóż] i provisions [środków żywno­
ści] oraz skargi manufacturers [właścicieli manufaktur] two­
rzą z kolei podstawę badań ekonomicznych tego zagadnie­
nia).
Walka między moneyed interest [interesem posiadaczy pie­
niądza] a landed interest wypełniała - poza nielicznymi wy­
jątkami - całe stulecie od 1650 do 1750, żyjąca bowiem na
pańskiej stopie szlachta bardzo niechętnie patrzyła, jak jej
się lichwiarze dobierają do skóry i od czasu utworzenia pod
koniec XV II w. nowoczesnego systemu kredytowego oraz sy412
North
stemu długu publicznego zaczynają osiągać nad nią przewagę
w dziedzinie ustawodawstwa etc.
Już Petty wspomina o skargach landlordów na spadek rent
i o ich sprzeciwach wobec improvements [ulepszeń w gospo­
darstwie] (patrz odpowiednie miejsce
Bierze on w obro­
nę lichwiarza przed landlordem i stawia na równi rent of mo­
ney z rent of land.
Locke sprowadza i jedną, i drugą do wyzysku pracy. Zaj­
muje takie samo stanowisko jak Petty. Obaj występują prze­
ciw przymusowej regulacji procentu. Landed interest spo­
strzegł, że gdy procent spada, value of land rośnie. Przy danej
wielkości renty jej skapitalizowany wyraz, i.e. value of land,
obniża się lub rośnie w odwrotnym stosunku do stopy procen­
towej.
Sir Dudley North w swej wyżej przytoczonej pracy jest
trzecim przedstawicielem line [tu: kierunku] zapoczątkowa­
nego przez Petty’ego.
Jest to pierwsza forma, w której kapital przeciwstawia się
własności ziemskie], gdyż w samej rzeczy usury [lichwa], i.e.
coproprietorship [udział] lichwiarza w dochodach landlorda
był głównym środkiem akumulacji kapitału. Lecz kapitał prze­
mysłowy i handlowy idą mniej więcej ręka w rękę z landlor­
dem przeciw tej staromodnej formie kapitału.
„Podobnie jak właściciel ziemski oddaje w dzierżawę swoją ziemię,
tak ci” (twho have [którzy mają] „ kapital potrzebny do handlu, lecz
nie mają albo niezbędnej zręczności, albo ochoty ponoszenia trudów
związanych z użyciem go do interesów” ) „oddają swój kapital. To
ostatnie” [co otrzymują] „nazywa się procentem, jest to jednak tylko
renta od kapitału”
(widzimy tutaj, podobnie jak u Petty’ego, że ludziom średnio­
wiecza ||141 9 1 renta wydaje się pierwotną formą wartości do­
datkowej),
„podobnie jak druga, która jest rentą z ziemi. W niektórych językach
dla oznaczenia czynności wypożyczania pieniądza
ziemi używa się
wspólnych terminów; tak właśnie jest również w niektórych prowin­
cjach Anglii. Wychodzi więc na jedno, czy jest się posiadaczem ziemi
[(landlord], czy posiadaczem kapitału [«tookłord]. Pierwszy ma tylko
i
423
Dodatki
tę przewagę nad drugim, że dzierżawca jego ziemi nie może jej unieść
ze sobą, gdy tymczasem dzierżawca drugiego może to uczynić z kapi­
tałem. Z tego powodu ziemia powinna przynosić mniejszy zysk niż
kapitał, z którego wypożyczaniem wiąże się większe ryzyko” (str. 4).
Procent. North pierwszy, jak się wydaje, w sposób właściwy
ujmuje procent, gdyż przez stock, co się zaraz okaże z przy­
toczonych niżej cytatów, rozumie nie pieniądz po prostu, lecz
kapitał (podobnie jak Petty, który przecież także rozróżnia
stock i pieniądz *■ U Locke’a procent określa wyłącznie masa
pieniądza; to samo u Petty’ego. Patrz odpowiednie miejsca
u Massie’ego dotyczące tego tematii) .
„G dy dających pożyczki jest więcej niż biorących, procent będzie Się
obniżał... Rzecz nie polega na tym, że niski poziom procentu ożywia
handel, lecz że ze wzrostem handlu kapital narodu obniża poziom
procentu” (str. 4). „Złoto i srebro oraz wybijane z nich pieniądze są
tylko wagami i miarami, za pomocą których prowadzi się handel wy­
godniej, niżby to było możliwe bez nich; prócz tego są wygodnym fun­
duszem dla lokaty nadwyżek kapitału” (str. 16).
Cena i pieniądz. Ponieważ cena jest tylko wyrażonym
w pieniądzu i, jeśli mowa o sprzedaży, zrealizowanym w pie­
niądzu ekwiwalentem towaru, a więc wyrażeniem towaru jako
wartości wymiennej, podlegającej następnie ponownemu prze­
kształceniu w wartości użytkowe - przeto jednym z pierw­
szych etapów poznania jest dostrzeżenie, że chodzi tu o złoto
i srebro jedynie jako o formy bytu wartości wymiennej sa­
mych towarów, jako o moment ich metamorfozy, a nie o złoto
i srebro jako takie. Jak na owe czasy, North formułuje to
doskonale:
„Czegóż trzeba ludziom wołającym o pieniądze” ? etc.
(Cały fragment, Zeszyt dodatkowy C, str. 12, 13) 1
1 „Poniew aż pien iąd z... jest powszechną m iarą kupna i sprzedaży, to każdy,
kto ma coś do sprzedania, lecz nie może znaleźć nabywcy, sądzi zaraz, że niedo­
statek pieniądza w Królestw ie lub hrabstwie spraw ia, iż jego towary n ie znaj­
du ją zbytu; stąd powszechna sk arga na brak pieniądza, ale to wielki b łą d ...”
(str. 11).
* W rękopisie fragment zaznaczony tu kursywą jest podkreślony ołówkiem
Red.
424
-
North
„Zacznę od żebraka... to nie pieniędzy, lecz chleba i innych przed­
miotów niezbędnych do życia... potrzeba mu... Dzierżawca skarży się
na brak pieniędzy... myśli, że gdyby więcej ich byto w kraju, mógłby
uzyskać dobrą cenę za swoje produkty. Ja k się zdaje, i jemu nie trzeba
pieniędzy, lecz dobrej ceny na zboże i bydło, które chciałby sprzedać,
a nie może... A dlaczego nie może osiągnąć dobrej ceny?.., 1. Albo jest
za dużo zboża i bydła w kraju, wobec czego przeważająca część tych,
co przychodzą na rynek, musi sprzedać podobnie jak on, a tylko nie­
liczni chcą kupić; 2. albo zahamowany zostaje zwykły zbyt przez wy­
wóz za granicę, jak się to dzieje podczas wojny, gdy handel staje się
niebezpieczny lub zabroniony; 3. albo konsumpcja maleje, gdy np. lu­
dzie na skutek ubóstwa nie wydają na swoje utrzymanie tak wiele jak
dawniej. Dlatego nie zwiększenie ilości pieniędzy ułatwiłoby farmero­
wi zbyt jego produktów, lecz usunięcie jednej z tych trzech przyczyn,
które w rzeczywistości wywołują zniżkę na rynku.
Kupiec i sklepikarz w tym samym tylko znaczeniu potrzebują pie­
niędzy, tzn. z powodu zastoju na rynku odczuwają brak zbytu na
dobra, którymi handlują” (str. 11, 12).
D alej: kapital stanowi pomnażającą się wartość, natomiast
przy tworzeniu skarbu celem jest skrystalizowana forma war­
tości wymiennej jako taka. Stąd jednym z pierwszych odkryć
klasyków ekonomii jest ujawnienie przeciwieństwa między
tworzeniem skarbu a pomnażaniem pieniędzy, i.e. przedstawie­
nie pieniądza jako kapitału.
„N ik t nie staje się bogatszy przez to, że cały swój majątek trzyma
w złocie, srebrze i przedmiotach srebrnych, przeciwnie, staje się bied­
niejszy. Najbogatszy jest ten, którego majątek znajduje się w trakcie
pomnażania się, obojętnie czy będzie to wydzierżawiona ziemia, czy
pieniądze wypożyczone na procent, czy dobra rzucone do obrotu han­
dlowego” (str. 11).
(Oto co mówi John Bellers, „Essays about the Poor, Manu­
factures, Trade, Plantations, and Immorality etc.” , Lond.
1699:
„Pieniądz tylko wtedy pomnaża się i przynosi pożytek, kiedy się
z nim rozstają; podohnie jak osobie (prywatnej nie przynosi zysku, jeśli
425
Dodatki
nie wydaje pieniędzy na jakiś bardziej cenny przedmiot, tak samo dla
Królestwa liulb narodiu cala masa pieniędzy przewyższająca to, co jest
absolutnie niezbędne dla handlu wewnętrznego, przedstawia martwy
kapital i nie przynosi żadnego zysku krajowi, który ją przetrzymuje”
(str. 13).)
„Jakkolwiek każdy pragnie je” (pieniądze) „posiadać, to przecież
nikt lub prawie nikt nie dba o ich przechowywanie, lecz każdy za­
troszczy się, by je natychmiast zużytkować, ponieważ wie, że wszelkie
pieniądze leżące martwo nie przynoszą zysku, lecz niechybną stratę”
([North, tamże] str. 21).
II14201 Pieniądz jako pieniądz światowy.
,,Jeśli idzie o handel, to miejsce, jakie każdy naród zajmuje na
świecie, jest pod każdym względem podobne do tego, jakie może zająć
miasto w Królestwie, a rodzima w mieście” (str. 14). „W biegu inte­
resów handlowych złoto i srebro niczym nie różni się od innych to­
warów. bierze się je od tych [krajów], które posiadają je w nadmiarze,
i przewozi do tych, które odczuwają ich brak lub pragną je mieć”
(str. 13).
Ilość pieniędzy, mogących znajdować się w obiegu, jest
określona przez wymianę towarów.
„Ilakodwiek sprowadzono by pieniędzy z zagranicy Lub ilekolwiek
wybito by w kraju, wszystko to, co przewyższa potrzeby handlu naro­
dowego, jest tylko szlachetnym metalem i będzie traktowane jako taki;
wybite pieniądze, podobnie jak złote i srebrne przedmioty z drugiej
ręki, będą sprzedawane tylko z uwagi na posiadaną zawartość metalu”
(str. 17, 18).
Przekształcenie money in bullion [pieniędzy w złoto i srebro
w sztabach] i odwrotnie (str. 18). (Zeszyt dodatkowy C, str.
13). Wycenianie i ważenie pieniędzy. Ruch oscylacyjny (tamże,
str. 14) l118k
Lichwa, landed interest i trade [handel];
„Pieniądze udzielane w naszym kraju na procent nawet w dziesiątej
części me trafiają do rąk ludzi interesu, aby im służyć do prowadzenia
przedsiębiorstw; w lwiej części wypożyczane są na cele zbytku, na
wydatki ludzi, którzy będąc wielkimi właścicielami ziemskimi wydają
426
North
przecież pieniądze szybciej, niż napływają dochody z ich posiadłości
ziemskich, a nie mając ochoty sprzedawać swych dóbr, wolą je obcią­
żać długiem hipotecznym” ([North, tamże, str.] 6, 7). | ХХШ -1420Ц
427
[6. Berkeley o działalności przemysłowej
jako źródle bogactwa]
||Х Ш ~ 6 7 0 а | „Czyż nie jest fałszywa przesłanka, w myśl której
sam a ziemia stanowi bogactwo? Czyż nie działalność przemysłową na­
rodu należy przede wszystkim rozpatrywać jako to, co tworzy boga­
ctwo, co podnosi do rangi bogactwa nawet ziemię i srebro, które wszak
żadnej nie posiadałyby wartości poza swą przydatnością w charakterze
środków i bodźców działalności przemysłowej” („The Querist” . By
dr. G. Berkeley, Londyn 1750, Query [Kwestia] 38)? |Х Ш - 6 7 0 а ||
428
[7.] Hume i Massie
[a) P r o c e n t
według
M a s s i e ’e g o
i
H u m e’a]
||XX-1293a| Anonimowa praca Massie’ego „An Essay on
the Governing Causes of the Natural Rate of Interest” ukazała
się w roku 1750; druga część „Essays” Hume’a, zawierająca
„O f interest” - w roku 1752, a więc w dwa lata później.
Massie [ma] przeto priorytet. Dzieła te są skierowane: M as­
sie’ego przeciw poglądom Petty’ego i Locke’a, a Hume’a przeciw poglądom Locke’a ; obaj jeszcze utrzymywali, że wy­
sokość stopy procentowej zależy od masy pieniądza i że w rze­
czywistości właściwym przedmiotem of the loan [pożyczki]
jest pieniądz (a nie kapitał).
Massie w sposób bardziej zdecydowany niż Hume określa
interest [procent] jako pewną tylko część zysku. Hume głównie
zajmuje się dowodzeniem, że wartość pieniądza nie ma wpły­
wu na stopę procentową, gdyż przy danym stosunku między
procentem a kapitałem pieniężnym, np. przy 6 % , wartość
6 f.szt. zwiększa się lub zmniejsza wraz z wartością 100 f.szt.
(a więc wraz z wartością jednego f.szt.), ale sam stosunek [wy­
rażony liczbą] 6 nie ulega wskutek tego żadnym zmianom.
[b)j H u m e . Z y s k
rozwoju
i procent spadają w
handlu i przemysłu]
miarę
Rozpocznijmy od Hume’a.
„Wszystko na świecie nabywa się za pracę” („E ssays” t. I, część II,
Londyn 1764, str. 289).
Wysokość stopy procentowej zależy od popytu biorących
pożyczki i od podaży dających pożyczki, a więc [od] popytu
429
Dodatki
i podaży. Ale prócz tego w sposób istotny zależy od wielkości
„profits arising from commerce” [„zysków powstających
z handlu”] (tamże, str. 329).
„Większy lub mniejszy zapas pracy i bowar u w musi mieć istotny
wpływ” (upon interest [na procent]), „gdyż biorąc na procent pienią­
dze, w samej rzeczy i faktycznie pożyczamy pracę i towary” (tamże,
str. 337). „Żaden człowiek nie zgodzi się na niższy zysk, kiedy może
uzyskać wyższy procent, i żaden nie zgodzi się na niższy procent, kiedy
może mieć wyższy zysk” (taimże, str. 335).
Wysoki procent i wyisoiki zysk wskazują na „nieznaczne postępy han­
dlu i przemysłu, a nie na niedostatek złota i srebra” (tamże, str. 329).
Zaś „Iow interest” [„niski procent"] - przeaiwnie.
II1294 а I „W państwie, w którym istnieją tylko właściciele ziemscy”
(lub jak później powiada, „landed gentry and peasants” [„właściciele
ziemscy i chłopi” ]), „chcących pożyczać musi być wielu, a procent musi
być wysoki” (str. 330),
gdyż bogactwo, oddające się jedynie uciechom, z nudy goni za
przyjemnościami, a produkcja, wyjąwszy rolnictwo, jest bardzo
ograniczona. Inaczej będzie się przedstawiała sprawa, jak tylko
rozwinie się commerce [handel]. Passion of gain [żądza zysku]
[opanowuje wtedy] merchant [kupca] bez reszty. [Kupiec]
„nie ma większej przyjemności nad obserwację, jak codziennie pomna­
ża się jego majątek” .
(Wśród pogoni za wartościami użytkowymi decydującą prze­
wagę osiąga pogoń za wartością wymienną, za abstrakcyjnym
bogactwem).
„ I to jest przyczyną tłumaczącą fakt, iż handel wzmaga zmysł
oszczędności, a wśród kupców w takiej miecze przeważają skąpcy nad
rozrzutmikami, w jakiej wśród posiadaczy ziemskich rzecz ma się od­
wrotnie” (str. 333).
Praca nieprodukcyjna:
„Adwokaci i lekarze nie powodują rozwoju żadnej działalności prze­
mysłowej; oo więcej, swoje bogactwa zdobywają tylko kasztem innych,
tak że niechybnie zmniejszają bogactwa niektórych swoich współoby­
wateli w tym samym tempie, w jakim pomnażają własne” (str. 333,
334).
430
Hume i Massie
„T ak więc rozwój handlu pociąga za sobą zwiększenie liczby osób
udzielających pożyczek i w ten sposób staje się przyczynę niskiej stopy
procentowej” (str. 334).
„N iski procent ii niski zysk w handlu są dwoma czynnikami wzajem­
nie sobie sprzyjającymi: oba wywodzą się z rozkwitania handlu, który
tworzy bogatych kupców i powiększa kapital pieniężny. Tam, gdzie
kupcy posiadają wielkie 'kapitały, obojętnie czy reprezentowane przez
małą, czy dużą ilość monet, często musi się zdarzać, że gdy czują się
zmęczeni interesami bądź gdy mają dziedziców niezdolnych do handlu
lub nie znajdujących w nim upodobania, wielka część bogactw w spo­
sób naturalny poszukuje sobie zapewnionego dochodu rocznego. Obfi­
tość doprowadza do spadku cen i zmusza dających pożyczki do zado­
walania się niższym procentem. Wzgląd na powyższe skłania innych do
pozostawiania swoich kapitałów w handlu i godzenia się raczej z ni­
skimi zyskami niż z lokatą kapitałów pieniężnych poniżej ich warto­
ści. Z drugiej strony, gdy handel rozszerza się znacznie i zatrudnia
wielkie kapitały, musi pomiędzy kupcami powstawać konkurencja, któ­
ra zmniejsza zyski handlowe w takim stopniu, w jakim rozszerza sam
handel. Niskie zyski w handlu zmuszają kupców do łatwiejszego go­
dzenia się z niskim procentem wtedy, gdy wycofują się z handlu i za­
czynają wygodnie oddawać się bezczynności. Z tego względu bezuży­
teczne jest badanie, która z tych okoliczności - niski procent czy niski
zysk - jest przyczyną, a która skutkiem. Obie wynikają z ożywionego
handlu i oddziaływają na siebie wzajemnie w sposób pobudzający...
Rozwinięty handel tworząc wielkie kapitały zmniejisza zarówno procent,
jak i zysk, a zmniejszając jedną z tych wielkości, uzyskuje wsparcie
w proporcjonalnej obniżce drugiej. Mogę dodać, że niskie zyski, po­
wstając ze wzrostu obrotów handlu i przemysłu, same z kolei stymulu­
ją dalszy rozwój handlu, gdyż obniżają ceny, powiększają konsumpcję
i pobudzają przemysł. Tak więc... procent jest prawdziwym barometrem
stanu państwa, a jego niski poziom prawie niezawodną oznaką rozkwi­
tania narodu” (tamże, str. 334-336).
[c) M a s s i e .
Stopa zysku
Procent
określa
j a k o c z ę ś ć zysku.
wysok ość procentu]
[J. Massie] „An Essay on the Governing Causes of the N a­
tural Rate of Interest; wherein the sentiments of Sir W[il431
D odatki
liam] Petty and Mr. Locke, on the head, are considered” ,
Londyn 1750.
„Z tych różnych cytatów lu 4 wynika, że pan Locke zakłada, jakoby
naturalna stopa procentowa była określona przez stosunek, w jakim
ilość pieniądza obiegającego w kraju pozostaje z jednej strony do sumy
zadłużenia jego mieszkańców, a z drugiej - do jego handlu; że Sir
William Petty natomiast uzależnia ją tylko od samej ilości pieniądza,
wobec -czego obaj różnią się w poglądach tylko co do roli zadłużenia”
(str. 14, 15). I X X -1294a||
||X X I-13001 Ludzie bogaci „zam iast samym zużytkować swe pie­
niądze, wypożyczają je innym, aby ci osiągali zyski, a część zd ob io­
nych zysków pozostawiali dla właścicieli pieniędzy. Gdy jednak boga­
ctwo kraju jest rozproszone i równomiernie rozdzielone pomiędzy wie­
lu ludzi, tak iż nielicznej tylko garstce starczyłoby na utrzymanie
dwóch rodzin, to jeśli pieniądze włożone zostaną w handel, możliwe
będzie udzielenie znikomej ilości pożyczek-, gdy bowiem 2000 f.szt.
należy do jednej osoby, może je ona pożyczyć innym, ponieważ pro­
cent od tej sumy wystarczy na utrzymanie rodziny, gdy jednak suma
ta należy do dziesięciu ludzi, nie może być wypożyczona, gdyż z pro­
centu nie utrzyma się dziesięć rodzin” (str. 23, 24).
„Rozumowanie przyjmujące za podstawę określenia naturalnej stopy
procentowej tę stopę, którą rząd płaci za pieniądze, jest niewątpliwie
błędne; doświadczenie wskazuje nam, że -obie te stopy ani nie zgadza­
ją się, ani nie zachowują między sobą żadnej odpowiedniości, a rozsą­
dek podpowiada, że nigdy inaczej być nie może, gdyż jedna z nich ma
swe podstawy w zysku, a druga - w potrzebach-, pierwsza ma granice,
druga nie ma żadnych. Szlachcic, pożyczający na zmeliorowanie swoich
gruntów, i kupiec lub przemysłowiec, który wypożycza je dla robienia
interesów, mają nieprzekraczalne gjranice; jeśli za pożyczone pieniądze
mogą uzyskać 10%, to mogą oddać za -nie 5%, nie oddadzą jednakże
10%; natomiast ten, co pożycza z konieczności, nie ma żadnych innych
ograniczeń poza własnymi potrzebami, a te nie znają granic” (str. 31,
32).
„Pobieranie -procentu jest
ktoś istotnie osiąga zysk od
zdolne są przynieść zysk,
(str. 49). „Ponieważ fo, co
432
uzasadnione nie w zależności od tego, czy
pożyczonych pieniędzy, lecz czy pieniądze
jeśli zostaną prawidłowo zużytkowane”
się płaci tytułem procentu za użytkowanie
Hume i M assie
tego, oo się pożycza, stanowi c z ę ś ć z y s k u , k t ó r y p o ż y c z o ­
n a s u m a m o ż e przynieść, przeto procent ten powinien być za­
wsze określany przez zysk” (str. 49).
„W jakim stosunku zgodnie z prawem powinien dzielić się zysk
między dających i biorących pożyczkę? D o otkreślenia tego nie ma
innej metody oprócz zgodnej opinii jednych i drugich, gdyż sąd o tym,
co jest słuszne, a oo niesłuszne w tym względzie, zależy od ogólnej
aprobaty” (str. 49).
„O w ą regułę podziału zysku można jednak stosować nie do poje­
dynczych jednostek dających i biorących pożyczki, lecz w stosunku dc
dających i biorących pożyczki w ogólności... Uderzająco wielkie lub
szczególnie małe zyski są zapłatą za biegłość lub za brak zdolności do
robienia interesów, z czym dający pożyczkę nie mają nic wspólnego
skoro bowiem nie ponoszą uszczerbku za jedno, nie powinni również
wyciągać korzyści z drugiego. To, co powiedzieliśmy o poszczególnychosobach, czynnych w przedsiębiorstwach tego samego rodzaju, może być
także zastosowane do różnych rodzajów przedsiębiorstw" (str. 50).
„ Naturalna stopa procentowa regulowana jest przez zysk, jaki osią­
gają poszczególne jednostki w działalności gospodarczej" (str. 51).
Dlaczego więc procent w Anglii wynosi 4, a nie jak daw­
niej 8?
Dlatego, że ówcześni kupcy angielscy „mieli zyski dwa razy większe
niż obecnie” .
Dlaczego [stopa procentowa wynosi] w Holandii - 3, we
Francji, w Niemczech i Portugalii - 5 i 6, w Indiach Zachod­
nich i Wschodnich - 9, a w Turcji - 12?
„D la wszystkich tych przypadków wystarcza jedna odpowiedź, że
mianowicie zyski osiągane w interesach różnią się w rozmaitych tych
krajach od zystou osiąganego tutaj, a przy tym tak bardzo, że wywołuje
to wzmiankowane różnice poziomu stopy procentowej” (str. 51).
Cóż jednak powoduje spadek zysku?
Konkurencja krajowa i zagraniczna, „spadek obrotów handlowych
z zagranicą” (konkurencja zagraniczna) „lub - że ludzie interesu jeden
przez drugiego obniżają ceny swych towarów..., z konieczności prowa­
dzenia handlu albo z chciwości” (str. 52, 53).
28 - M arks, Engels - D zieła t. 26
433
D odatki
„Zysk regulowany jest w ogóle przez stosunek między liczbą przed­
siębiorców a rozmiarami działalności gospodarczej" (str. 55). „W H o­
landii, gdzie stosunek liczby ludzi interesu do ogólnej liczby mieszkań­
ców jest największy..., procent jest najniższy, w Turcji, gdzie stosunek
ten jest najmniejszy, procent jest najwyższy” (str. 55, 56).
U1 3 0 1 1 „C o określa stosunek między rozmiarami działalności go­
spodarczej a liczbą ludzi interesu” (str. 57)? „Bodźce działalności go­
spodarczej” : „nacisk potrzeb biologicznych, wolność, ochrona praw
osobistych, bezpieczeństwo publiczne” (str. 57, 58).
„N ie ma dwóch krajów, które mogłyby dostarczyć jednakowej ilości
•środków pierwszej potrzeby w takiej samej obfitości i za pomocą
takiego samego nakładu pracy. Potrzeby ludzi zwiększają się lub
.zmniejszają zależnie od surowości klimatu, w którym ci żyją: przeto
stosunkowe rozmiary działalności produkcyjnej, którą mieszkańcy roz­
maitych krajów muszą z konieczności prowadzić, nie mogą być jedna­
kowe, stopnia zaś tego zróżnicowania nie można wypośrodkować ina­
czej, jak tylko według sikali stopni zimna i ciepła. Stąd można wysnuć
ten ogólny wniosek, że ilość pracy niezbędna do utrzymania określonej
liczby ludności jest największa w zimnym klimacie', a najmniejsza w go­
rącym; w pierwszym nie tylko ludziom potrzeba więcej odzieży, lecz
i ziemia musi być także lepiej uprawiana niż w drugim” (str. 59).
„Szczególnego rodzaju potrzeby, pod których naciskiem znajduje się
Holandia... wynikają z przeludnienia kraju, oo wespół z koniecznością
wielkich nakładów pracy na budowę tam i odwadnianie gruntów po­
woduje, iż konieczność prowadzenia działalności produkcyjnej jest
w Holandii bardziej paląca niż w jakiejkolwiek innej części zamieszka­
łego świata” (str. 60).
[d) Z a k o ń c z e n i e ]
Massie jeszcze dobitniej niż Hume przedstawia interest jako
część tylko zysku-, obniżkę interest* obaj tłumaczą akumulacją
kapitału (Massie [mówi] w szczególności o konkurencji) i wy­
nikającym stąd spadkiem zysku. Obaj natomiast równie mało
[zajmują się] pochodzeniem samego profit of trade. |X X I-1301Ц__________________________________________________
* W ręk o pisie; zysku - Red.
■434
[8. Uzupełnienie do rozdziału o fizjokratach]
[a) U w a g i
u z u p e ł n i a j ą c e do T a b l e a u ć c o n o m i ą u c .
Błędne założenia Quesnaya]
||XXIII~1433!
Productives
(K lasa produkcyjna]
2 m
i
l
i
a
r
d
y
Proprićtairos
^
[K lasa w łaścicieli ziemskich]
Stćriies
[K lasa jałowa £
2 m iliardy
1 miliard
1 miliard — —
1 m i lia r d ------------------ '
1 m ilia r d
^
"
----- 1
-
^
—
'
mi l i ard
" ' ' ' • - . . I miliard
D ćpcnses annuellcs 2 miliardy
[wydatki roczne]
Total [ogółem] 5 m iliardów
Total [ogółem] 2 m iliardy
Jest to najprostsza forma Tableau economiąue !120h
1.
Obieg pieniądza (zakłada się, iż płatności dokonuje się
tylko raz do roku). Punktem wyjścia obiegu pieniądza jest
spending class [klasa dokonująca wydatków], proprićtaires.
którzy nie mają na sprzedaż żadnych towarów, którzy kupują
nic nie sprzedając.
Kupują oni za 1 mld od produkcyjnych zwracając im 1 mi­
liard w pieniądzu uzyskanym z tytułu renty. (Tym samym zo­
staje rozdysponowana Vs agricultural produce). Za 1 miliard
kupują od steriles, do których przypływa w ten sposób 1 mi­
liard w pieniądzu. (Tym samym zostaje rozdysponowana '/2
produktu wytworzonego w manufakturze). Steriles nabywają
za 1 mld środków żywności od produkcyjnych, do których
przypływa znowu 1 mld w pieniądzu. (Tym samym zostaje
rozdysponowana druga Vs agricultural produce). Productives
435
D odatki
kupują za ten sam miliard w pieniądzu wytworzone w manu­
fakturze produkty o wartości 1 mld i odtwarzają tym połowę
swoich avances [nakładów], (Tym samym zostaje rozdyspono­
wana druga połowa manufacturing produce). Za ten sam mi­
liard w pieniądzu steriles nabywają [|1434 [ surowce. (Tym
samym zostaje rozdysponowana dalsza 1/s produktu rolnictwa).
[2] miliardy pieniędzy powróciły w ten sposób do productives.
Pozostają więc 2 / 5 agricultural produce. Vs spożywa się in
natura - ale w jaki sposób zostanie zakumulowana ostatnia
V 5 ? To wyjaśni się potem I102l.
2.
Nawet z punktu widzenia samego Quesnaya, według
którego cała klasa steriles składa się w istocie z pracowników
najemnych, widoczne są błędne założenia Tableau.
Zakłada się, że avances primitives \naklady pierwotne] (ca­
pital fixe) wyłożone przez productives [przewyższają] pięcio­
krotnie sumę avances annuelles. W stosunku zaś do steriles
nie uwzględnia się w ogóle tej rubryki, co jednak oczywiście
nie przeszkadza jej istnieć w rzeczywistości.
Błędne jest dalej, że reprodukcja = 5 miliardom. Zgodnie
z samą Tableau = 7 m ld; 5 po stronie productives i 2 po
stronie steriles.
Ib)
Częściowy powrót niektórych fizjokratów
n a p o z y c j e m e г к a n t у 1 i « t у с z a e.
Postulat wolności konkurencjiw świetle
s y s t e m u f i z j о к ,r a t y c z n e g o ]
Produkt steriles = 2 mld. Produkt ten składa się z 1 mld
surowców (które w ten sposób częściowo wchodzą do pro­
duktu, a częściowo odtwarzają dechet [zużycie] maszyn, które
weszły do wartości produktu) i 1 mld środków utrzymania,
spożytych w trakcie wytwarzania surowców.
Cały ten produkt steriles sprzedają do rąk proprićtaires
i productives * , aby po pierwsze odtworzyć nakłady (w posta­
ci surowca), po drugie - uzyskać środki utrzymania pochodze­
nia rolniczego. Klasie jałowej nie pozostaje więc ani jeden
* W rękopisie: stćriles - Red.
436
Uzupełnienie do rozdziału o fizjokrałach
grosz pod. postacią produktów przemysłowych do jej własnej
konsumpcji; tym bardziej nie może być mowy o procencie
lub zysku. Dostrzega to co prawda Baudeau (lub [Le] Trosne)
i wyjaśnia rzecz w taki sposób, że steriles sprzedają swój pro­
dukt powyżej wartości, a więc to, co sprzedają za 2 mld =
= 2 miliardom minus x. Zysk, a nawet ich własna kon­
sumpcja niezbędnych środków utrzymania pod postacią towa­
rów ;mzemysłowych zostają więc wytłumaczone tym, że klasa
jałowa podnosi ceną towarów powyżej ich wartości i121-1. A więc
fizjokraci wracają tu nieuchronnie do merkantylizmu, do po­
jęcia profit upon alienation [zysku ze sprzedaży].
Dlatego tak niezbędna jest wolna konkurencja między ma­
nufacturers, aby nie mogli zbytnio oszukiwać productives,
agriculturists. Z drugiej strony, wolna konkurencja jest po­
trzebna do tego, by agricultural produce mógł być sprzedany
po „ bon prix” [dobrych cenach], tzn. by jego cena podniosła
się dzięki sprzedaży za granicę powyżej native price [ceny
płaconej na rynku krajowym], jako że zakłada się kraj, which
exports wheat etc. [który eksportuje pszenicę itd.].
[c) P i e r w s z a p r ó b a s f o r m u ł o w a n i a
poglądu,
że w p r o c e s i e w y m i a n y n i e m o ż l i w e j e s t
zw iększenie wartości]
„K ażd e kupno jest isprzedażą, a każda sprzedaż jest kupnem” (Ques­
nay, „D ialogues sur le commerce et sur les travaux des artisans etc.”
wyd. D aire t,22l , str. 170). „Kupow ać znaczy - sprzedawać, a sprze­
dawać znaczy - kupować” (Quesnay wg Duponta de Nemours „Origine etc.” 1767, str. 392) 1***1.
„ Cena zawsze poprzedza kupno i sprzedaż. Jeśli konkurencja pomię­
dzy sprzedawcami a nabywcami nie wnosi żadnych zmian, cena pozo­
staje taka, jaka byłaby z innych przyczyn, niezależnych od handlu”
(tamże, str. 148) 11241.
,
„Zawsze można przyjąć, iż jest ona” (1’ćchange [wymiana]) „zy­
skowna dla obu" (contoactants [kontrahentów]), „gdyż obie strony za­
pewniają sobie korzyści, które można osiągnąć tylko w drodze wymia­
ny. Zawsze jednak chodzi tylko o wymianę bogactw o pewnej wartości
437
D odatki
na inne bogactwa o takiej samej wartością a zatem nie o ż*tdne rzeczy­
wiste pomnożenie bogactw (powinno być: point d ’aügmenfcatäon reelle
de valeur
[żadne rzeczywiste pomnożenie wartości])”
(tamże,
str. 197) l12^ .
Avances [zostają] wyraźnie zidentyfikowane z kapitalem.
Akumulacja kapitałów jako warunek podstawowy.
„ Powiększanie kapitałów jest praeto głównym środkiem pomnażania
pracy i przynosi największą korzyść społeczeństwu” itd. (Quesnay wg
Duponta de Nemours, tamże, str. 391)
|Х Х Ш —1434||
438
[9. Apologia arystokracji ziemskiej przez Buata,
epigona fizjokratów]
j|XXII—1399 J Buat (comte du) „Elements de la politique,
ou Recherche des vrais principes l’econ. sociale” (6 tomów),
Londyn 1773.
Tego kiepskiego i rozwlekłego autora, który zewnętrzną
stronę fizjokratyzmu bierze za jego istotę, a zajmuje się nim
w rzeczywistości tylko w takiej mierze, w jakiej to odpowiada
apologii arystokracji ziemskiej - można by było całkiem po­
minąć, gdyby brutalnie burżuazyjny charakter nie przejawiał
się tutaj tak ostro; zupełnie jak np. później u Ricarda. Błąd
polegający na tym, że produit net zostaje ograniczony do
renty, niczego tu nie zmienia. To samo powtarza Ricardo
w odniesieniu do produit net w ogóle P27k Robotnicy należą
do faux frais [kosztów czystych] , a istnieją tylko po to, by po­
siadacze produit net mogli „tworzyć społeczeństwo” . (Patrz
odpowiednie miejsca [la81). W doli wolnych robotników do
strzegą jedynie zmienioną formę niewolnictwa; jest ona jed­
nak konieczna, aby wyższe warstwy mogły tworzyć „społe­
czeństwo” . {Także u Arthura Younga produit net, wartość do­
datkowa [jest] celem produkcji[I29]}.
U14001 Przychodzi na myśl to miejsce u Ricarda, gdzie wy­
stępuje on przeciw A. Smithowi, który za najbardziej pro­
dukcyjny uważał kapitał zatrudniający najwięcej robotni­
ków f127l, w tej sprawie por. Buat, str. 30, 31 [t. VI, str. 51,
52, 68-70]. Dalej, o klasie pracującej i niewolnictwie - (str.
28, 29 [t. II, str. 288, 297, 309; t. III, str. 74, 95, 96, 103;
t. VI, str. 43, 51]); o konieczności odpracowywania przez
tych robotników dodatkowego cząsu i o znaczeniu strict nćcessaire [tu; niezbędnych środków egzystencji] - (str. 30 [t. VI,
str. 52, 53]).
439
Dodatki
Warto przytoczyć tutaj jeden tylko ustęp, gdyż dobrze cha­
rakteryzuje gadaninę o ryzyku, które w ogóle ponosić ma ka­
pitalista :
„Ryzykowali wiele, aby grubo zarobić. Stawiali jednak na kartę lu­
dzi na równi z towarami lub pieniędzmi. W stosunku do ludzi postę­
powali szkaradnie, narażając ich dla swojej wygranej na oczywiste nie­
bezpieczeństwo. Co zaś dotyczy towarów, to zasługą jest wytwarzanie
ich, a nie narażanie na ryzyko w celu wzbogacania jakiegoś jednego
człowieka” itd. (t. II, str. 297). [ X X II—1400]|
440
[10. Polemika z arystokracją ziemską
ze stanowiska fizjokratów]
||XXIII-1449| [John Gray fI88l] „The Essential Principles
of the Wealth of Nations, illustrated, in opposition to some
false doctrines of Dr. Adam Smith, and others” , Londyn 1797.
Człowiek ten znał prace Andersona, gdyż w Dodatkach do
swego dzieła przedrukowuje fragmenty z jego Agricultural Re­
port for the County of Aberdeen.
Jest to jedyna poważna praca angielska nawiązująca bezpo­
średnio do nauki fizjokratów. W. Spence’a. „Britain indepen­
dent of Commerce!” , 1807, [to] czysta karykatura. Tenże bubek był w latach 1814—1815 jednym z najbardziej fanatycz­
nych obrońców landed interest na podstawie nauki fizjokra­
tów, głoszącej przecież free trade [wolny handel]. Nie należy
go mylić z T[homasem] Spence, śmiertelnym wrogiem Private
Property in Land [prywatnej własności ziemi].
Praca [Essential Principles] zawiera przede wszystkim wy­
borną i zwięzłą syntezę doktryny fizjokratyczne].
Autor prawidłowo wywodzi poglądy fizjokratów z nauki
Locke’a i Vanderlinta, charakteryzując fizjokratów jako tych,
którzy swą doktrynę „very systematically, though not correctly
illustrated” [„rozwinęli wielce systematycznie, aczkolwiek nie­
zbyt poprawnie”] (str. 4). (Patrz jeszcze o tym str. 6; zeszyt
H, str. 32, 33 t184).
Z dokonanego tam syntetycznego ujęcia świetnie widać, jak
teoria wstrzemięźliwości, z której późniejsi apologeci, partly
[częściowo] już Smith, uczynili podstawę powstawania kapi­
tału, wywodzi się bezpośrednio z tych poglądów fizjokratycz­
nych, w myśl których w przemyśle etc. no surplus value is
created [nie wytwarza się żadnej wartości dodatkowej^.
„ Nakłady na ich [rzemieślników, pracowników manufaktury l18al,
kupców] zatrudnienie i utrzymanie mogą tylko zachować swą własną
441
Dodatki
wartość i z tego względu eą nieprodukcyjne” {gdyż off surplus value unproductive [nie wytwarzając wartości dodatkowej - są nieprodukcyj­
ne]}. Rzemieślnicy, pracownicy manufaktury lub kupcy nie mogą nawet
w najmniejszym stopniu powiększyć bogactwa społeczeństwa inaczej,
jak tylko oszczędzając i akumulując cząstkę tego, co jest przeznaczone
na ich codzienne utrzymanie; tylko więc na skutek wstrzemięźliwości
i oszczędzania mogą dorzucić coś nieooś do kapitału całkowitego”
(Seniora teoria wstrzemięźliwości i Adama Smitha teoria
oszczędzania),
„rolnicy natomiast mogą spożywać całkowity
jednocześnie wzbogacają państwo, gdyż ich
dukt dodatkowy, zwany rentą” (str. 6).
„K lasę ludzi, której praca (aczkolwiek coś
więcej, niż wydano na jej utrzymanie, można
klasą nieprodukcyjną” (str. 10).
swój dochód, a przecież
działalność przynosi pro­
produkuje) nie wytwarza
z całą słusznością nazwać
Wytwarzanie wartości dodatkowej należy ściśle odróżniać
od jej transferu.
„Powiększanie dochodu” {jest to akumulacja} „stanowi tylko pośred­
nio przedmiot badania ekonomistów... f22l Właściwym przedmiotem jest
produkcja i reprodukcja dochodu” (str. 18).
N a tym właśnie polega wielkość systemu fizjokratycznego.
Pyta on, jak się wytwarza i reprodukuje wartość dodatkową
(według niego [Graya] równą dochodowi). Dopiero w następ­
nej kolejności powstanie kwestia, w jaki sposób wartość ta
reprodukuje się na szerszą skalę, i.e. w jaki sposób się po­
mnaża. Przede wszystkim należy odkryć jej kategorię, odkryć
tajemnicę wytwarzania |f 14501 wartości dodatkowej.
Wartość dodatkowa i commercial capital [kapital handlo­
wy].
„G dy rzecz dotyczy wytwarzania dochodu, to całkiem nielogiczne
jest podstawiać na to miejsce transfer dochodu, do czego sprowadzają
się wszystkie transakcje handlowe” (str. 22). „Cóż innego oznacza sło­
wo commerce [handel], jak nie commutatio mercium [wymianę towa­
rów]..., która niekiedy może być bardziej korzystna dla jednego niż dla
drugiego, lecz zawsze jeden zyskuje to, co inny traci, tak że transakcje
441
Polemika z arystokracją ziemską
nie przynoszą w rzeczywistości żadnego wzrostu bogactwa" (str. 23).
„Jeśliby jakiś Żyd sprzedał koronę za 10 szylingów lub szeląg z doby
królowej Anny za gwineę, to bez wątpienia zwiększyłby swój własny
dochód, lecz nie zwiększyłby tym ilości metali szlachetnych-, istota tej
transakcji nie zmieniłaby się wcale, bez względu na to, czy jego roz­
miłowany w osobliwościach numizmatycznych klient żyłby na wspólnej
z nim ulicy, czy też we Francji lub w Chinach” (str. 23).
Fizjokraci traktują zysk przemysłowy jako profit upon alie­
nation (a więc na sposób merkantylistyczny). Wzmiankowany
Anglik wysnuwa stąd prawidłowy wniosek, że zysk przynosi
rzeczywistą korzyść tylko wtedy, gdy towary przemysłowe
sprzedaje się za granicę. Z merkantylistycznych założeń wy­
snuwa prawidłowy merkantylistyczny wniosek.
„Żaden man ufakturzysta, jakkolwiekby się sam wzbogacał, nic nie
dodaje do dochodu narodowego, jeśli jego towary są sprzedawane
i konsumowane w kraju, gdyż nabywca [jego towarów]... traci dokład­
nie tyle... ile on zyskuje. Zachodzi tu wymiana między nabywcą
a sprzedawcą, lecz nie ma żadnego przyrostu” (str. 26). „Aby skom­
pensować brak nadwyżki... właściciel przedsiębiorstwa dodaje 50% do
swoich wydatków na płace robocze, czyli 6 pensów do każdego szy­
linga, który wypłaca robotnikowi... A jeśli towar zastanie sprzedany
za granicę, bęctóe to zysk narodowy" (str. 27) takiej a takiej liczby
„artificers” [biegłych w rzemiośle].
Bardzo dobre przedstawienie przyczyn bogactwa Holandii.
Rybołówstwo. (Powinien by także wspomnieć o hodowli by­
dła). Monopoly of the spices of the East. Carrying trade
[Monopol na korzenie ze Wschodu. Handel frachtowy]. Przepompywanie pieniądza za granicę (Zeszyt dodatkowy H, str.
36, 37 I™1).
„Manufakturzyści stanowią klasę pożyteczną” , lecz nie są „ klasą pro­
dukcyjną" (str. 35). „Powodują tylko zamianę lub przeniesienie docho­
du wytworzonego uprzednio przez rolnika, nadając temu dochodowi
trwałość w nowej formie” (str. 38).
Istnieją tylko cztery essential classes. Productive class or
cultivators. Manufacturers. Defenders. The class of instructors
443
Dodatki
[klasy niezbędne. K lasa produkcyjna, czyli rolnicy. Właścicie­
le i pracownicy manufaktur. Obrońcy. K lasa nauczycieli], któ­
rych substitutes [stawia na miejsce] fizjokratycznych dćcimateurs [pobierających dziesięcinę], czyli klechów; „ponieważ
każde społeczeństwo cywilizowane musi być nakarmione, ubra­
ne, obronione i oświecone” (str. 51).
Błąd economists[22] polega na tym, że
„odbiorców renty gruntowej uważali za klasę produkcyjną w społeczeń­
stwie z tej racji tylko, że są odbiorcami renty... naprawili w pewnym
stopniu swój błąd wskazując, że Kościół i król powinni być utrzymy­
wani z tej renty. D r Smith pozwala temu” (enror [błędowi] economists)
„przeniknąć na wskroś całość swych własnych dociekań” (to jest słusz­
ne) „i skierowuje sw ą krytykę przeciw zdrowej części systemu ekono­
mistów” (str. 8).
II14511 Landlordowie jako tacy nie tylko nie stanowią
klasy produkcyjnej, ale nawet an essential class of society
[niezbędnej klasy społeczeństwa].
„Właściciele ziemscy, będąc tylko odbiorcami renty gruntowej, nie
stanowią niezbędnej klasy społeczeństwa... Skoro pobieranie renty grun­
towej oddziela się od konstytucyjnych zadań obrony państwa, odbiorcy
tej renty przekształcają isdę z klasy niezbędnej w jedną z klas najbar­
dziej zbytecznych i uciążliwych dla społeczeństwa” (str. 51).
Patrz dalsze bardzo istotne uwagi o tym [w] Zeszycie do­
datkowym H, str. 38, 3 9 flł41 - a cała ta polemika przeciw
odbiorcom renty gruntowej, prowadzona z fizjokratycznego
punktu widzenia, jest bardzo ważna jako zamknięcie ich
doktryny.
[Autor] dowodzi, że realne opodatkowanie ziemi [jest] po­
chodzenia tureckiego (tamże, str. 59).
Landlord obciąża podatkami nie tylko improvements of
land [aktualne ulepszanie ziemi], lecz także presumption of
future improvements [projektowane przyszłe ulepszenia] (str.
40 [str. 63, 64]). Podatki od renty (str. 40, zeszyt, tamże
[str. 65]).
Doktrynę fizjokratów anciently established [realizowano od
dawna] w Anglii, Irlandii, feudalnej Europie, Empire of the
444
Polemika z arystokracją ziemską
Mogul [w państwie Wielkiego Mogoła] (str. 42, tamże
[str. 93, 94]).
Landlord jako tax-imposer [nakładający podatki] (str. 43,
tamże [str. 118]).
Fizjokratyczne ograniczoność wyziera z następującego [wy­
wodu] (niezrozumienie podziału pracy) :
Załóżmy, że wytwórca zegarów lub fabrykant perkalu nie
może sprzedać swych towarów. {Ale można też założyć, że
producent węgla, żelaza, lnu, indygo etc., lub nawet producent
zboża, nie może sprzedać swych produktów. O tym bardzo
dobrze mówi cytowany poprzednio Bćardć de 1’Abbaye l1®51.
[Gray] musi wynosić produkcję [w celu] bezpośredniej [kon­
sumpcji] nad produkcję towarów, co pozostaje w sprzeczności
z poglądem fizjokratów, dla których główne znaczenie ma
valeur venale [wartość sprzedażna]. Moment ten jednak prze­
wija się [przez całokształt rozważań] tego bubka. Burżuazyjny
pogląd w ramach przedburżuazyjnego sposobu przedstawia­
nia}. Wskazuje,
„że manufakturzysta wzbogaca się tylko dzięki temu, iż jest sprzedaw­
cą" (świadczy to tylko o tym, że wytwarza swój produikt jako towar)
„oraz że gdy przestaje nim być, jego zyski natychmiast znikają” (a co
się dzieje z farmers profits who is not a seller [zyskami farmera nie
będącego sprzedawcą] ?), „gdyż nie są zyskami naturalnymi, lecz sztucz­
nymi. Rolnik natomiast może egzystować, prosperować i pomnażać swe
bogactwo bez sprzedaży czegokolwiek” (str. 38, 39).
(Ale wtedy musi być jednocześnie manufacturer).
[Gray występuje] przeciw A.Younga High Price [wysokim
cenom], którym ten [przypisywał] ważne znaczenie dla pro­
sperity of agriculture [pomyślności gospodarczej rolnictwa] ;
jest to jednak zarazem polemika z fizjokratami (str. 41, 42,
Zeszyt dodatkowy H, i 43 [tamże, str. 65-78 i 118]).
Wartości dodatkowej nie można wytłumaczyć nominalnym
podwyższeniem cen przez sprzedawcę.
„Sprzedawców nie wzbogaci podnoszenie nominalne) wartości pro­
duktu... gdyż dokładnie to samo, oo zyskują jako sprzedawcy, wydają
jako nabywcy” (str. 66).
445
D odatki
W duchu Vanderlinta:
„D opóki dia każdego próżniaka można znaleźć kawałek ziemi zdat­
ny do uprawy, ani jeden próżniak nie powinien pozostawać bez kawał­
ka ziemi. Domy pracy są dobrą rzeczą, lecz pola pracy - o wiele
lepszą” (str. 47).
[Będąc w ogóle] przeciwnikiem farm system [systemu dzier­
żawy], [opowiada się] for long leases [za dzierżawą długo­
terminową], gdyż inaczej własność ziemska przeszkadza tylko
produkcji i improvements [ulepszeniom ziemi] (str. 43 [str.
118-123]) („Irish right of tenantry” I13“!). |X X III-145l||
446
[11. Apologetyczna koncepcja produkcyjności
wszystkich zawodów]
UV —1821 Filozof wytwarza idee, poeta - wiersze, pastor —
kazania, profesor - kompendia itd. Przestępca wytwarza prze­
stępstwa. Jeśli przyjrzymy się bliżej powiązaniom tej ostatniej
gałęzi produkcji z całością społeczeństwa, uwolnimy się od
wielu przesądów. Przestępca wytwarza nie tylko przestępstwo,
ale również prawo karne, a tym samym profesora, wygłasza­
jącego wykłady z prawa karnego, oraz niezbędne kompen­
dium, w formie którego tenże profesor rzuca swoje wykłady
jako „towary” na ogólny rynek. Od tego zwiększa się bo­
gactwo narodowe, nie mówiąc już o osobistej przyjemności,
jaką, zgodnie z zapewnieniem kompetentnego świadka, Pro­
fesora Roschera, rękopis kompendium sprawia swemu
twórcy.
Dalej, przestępca wytwarza całą policję i sądownictwo kry­
minalne, szpiclów, sędziów, katów, przysięgłych itd., a wszy­
stkie te najrozmaitsze profesje, będące odpowiednikiem tyluż
kategorii społecznego podziału pracy, rozwijają przeróżne
uzdolnienia ludzkiego ducha, tworzą nowe potrzeby i nowe
sposoby ich zaspokajania. Same tylko tortury dały bodziec
niezwykle pomysłowym odkryciom z dziedziny mechaniki
i pozwoliły zatrudnić przy produkcji narzędzi męki całą masę
zacnych rzemieślników.
Przestępca wytwarza wrażenia, czy to umoralniające, czy
tragiczne, zależnie od okoliczności, i świadczy w ten sposób
pewne „usługi” , budząc w ludziach uczucia moralne i este­
tyczne. Wytwarza nie tylko kompendia z dziedziny prawa
karnego, nie tylko kodeksy karne i odpowiednich ustawo­
dawców, lecz również sztukę, literaturę piękną, powieści, a na­
wet tragedie, jak o tym świadczy nie tylko „Wina” Miillnera
i „Zbójcy” Schillera, lecz nawet „E dyp” i „Ryszard III” .
447
D odatki
Przestępca zakłóca poczucie bezpieczeństwa, monotonię życia
burżuazyjnego. Ochrania je w ten sposób przed zastojem, wy­
wołując to niespokojne napięcie i ruch, bez których stępiałoby
nawet żądło konkurencji. Dodaje w ten sposób bodźca siłom
wytwórczym. Gdy przestępstwo odciąga z rynku pracy pewną
część nadliczbowej ludności i zmniejsza dzięki temu konku­
rencję między robotnikami, do pewnego stopnia przeszkadza­
jąc spadkowi płacy roboczej poniżej pewnego minimum walka z przestępstwem absorbuje inną część tejże ludności.
Przestępca wkracza więc na widownię jako jeden z tych na­
turalnych „regulatorów” , które ustanawiają właściwy poziom
i odsłaniają szerokie perspektywy dla rozwoju profesji „po­
żytecznych” .
Aż do najdrobniejszych szczegółów można by było prześle­
dzić wpływ przestępcy na siły wytwórcze. Czyż zamki doszłyby do obecnej doskonałości, gdyby nie było złodziejów? Czyż
fabrykacja banknotów osiągnęłaby swą obecną doskonałą
postać, gdyby nie było |J 1831 fałszerzy pieniędzy? Czyż mikro­
skop przeniknąłby do zwykłych sfer handlowych (patrz
Babbage), gdyby w handlu nie było oszustw? Czyż chemia
praktyczna nie zawdzięcza równie wiele fałszowaniu towarów
i dążności do jego ujawnienia, co uczciwemu zapałowi pro­
dukcyjnemu? Poprzez wciąż nowe środki zamachu na własność
prywatną przestępstwo powołuje do życia wciąż nowe środki
jej obrony i na skutek tego oddziaływa równie produkcyjnie,
jak strikes [strajki] oddziałały na wynalazek maszyn. A jeśli
pominąć sferę przestępstw prywatnych: czyż bez przestępstw
narodowych powstałby rynek światowy? A same zresztą na­
rody? A czyż od czasów Adama drzewo grzechu nie było
jednocześnie drzewem poznania? Już Mandeville w swej
„Fable of the Bees” (1705) dowodził produkcyjności wszel­
kich możliwych profesji itd .; a oto ogólna tendencja całej tej
argumentacji:
„...To, oo nazywamy na tym świecie złem, zarówno naturalnym, jak
moralnym, jest ową wielką przyczyną, która czyni z nas istoty towa­
rzyskie; trwałą podstawą, czynnikiem ożywiającym i podporą wszyst­
kich bez wyjątku gałęzi handlu i wytwórczości oraz wszystkich rodza­
jów zatrudnienia. W nim to upatrywać musimy prawdziwe źródło
448
Koncepcja produkcyjności wszystkich zawodów
wszystkich sztuk i nauk; z chwilą gdy zło przestaje istnieć, społeczeń­
stwo niszczeje albo nawet całkowicie się rozpada” [por, B. Mandeville,
„Bajka o pszczołach” , Warszawa 1957, str. 400].
Tylko że Mandeville był oczywiście nieskończenie śmielszy
i uczciwszy od filisterskich apologetów społeczeństwa burżua­
zyjnego. IV—183||
29 - M arks, Engels - Dzieta t. 26
449
[12.] Produkcyjność kapitału.
Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
[a) P r o d u k c y j n o ś ć k a p i t a ł u j a k o k a p i t a l i s t y c z n y
• wyraz p r o d u k c y j n e j s i ł y p r a c y s p o ł e c z n e j ]
||XXI—13171 Widzieliśmy nie tylko, jak kapitał wytwarza,
ale i jak sam jest wytwarzany; a także jak w charakterze
istotnie przekształconego stosunku powstaje z procesu pro­
dukcji i rozwija się w tym procesie tI37k Z jednej strony, kapi­
tał przekształca sposób produkcji, z drugiej zaś - ta przekształ­
cona forma sposobu produkcji oraz szczególny stopień rozwoju
materialnych sił wytwórczych stanowią podstawę i warunek,
przesłankę jego własnego kształtowania się.
Ponieważ praca żywa - na skutek wymiany między kapita­
łem a robotnikiem - wciela się w kapitał i od chwili rozpo­
częcia procesu pracy występuje jako czynność jemu właściwa,
przeto wszystkie siły wytwórcze pracy społecznej przybierają
postać sił wytwórczych kapitału, zupełnie tak samo jak ogólna
forma społeczna pracy występuje w postaci pieniądza jako
właściwość danej rzeczy. W ten sposób siła produkcyjna pracy
społecznej i jej szczególne formy występują teraz w postaci
sił produkcyjnych i form kapitału, [czyli] pracy uprzedmioto­
wionej, (obiektywnych) rzeczowych warunków pracy - które
w takiej oto samoistnej postaci stają naprzeciw pracy żywej,
uosobione w kapitaliście. Znowu zachodzi tutaj odwrócenie
stosunku, wyrażające się W; tym, co już przy rozważaniu istoty
pieniądza określiliśmy mianem fetyszyzmu
Sam kapitalista dzierży władzę tylko jako uosobienie kapi­
tału. (W księgowości włoskiej tę jego rolę jako kapitalisty,
jako uosobionego kapitału, przeciwstawia się stale jego roli
jako zwykłej osoby, w którym to charakterze występuje on
tylko jako konsument prywatny i dłużnik swego własnego
kapitału).
Gdy się rozpatruje nawet formalne tylko podporządkowanie
pracy kapitałowi, produkcyjność kapitału polega przede wszy­
stkim na przymuszaniu do pracy dodatkowej, czyli do pracy
450
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
ponad bezpośrednią potrzebę. Polega na przymusie, który ce­
chował i poprzedni sposób produkcji, który jednak kapitali­
styczny sposób produkcji stosuje, realizuje w sposób bardziej
sprzyjający produkcji.
Gdy się rozpatruje nawet ten formalny tylko stosunek a więc tę ogólną formę produkcji kapitalistycznej, wspólną
zarówno dla mniej, jak i bardziej zaawansowanych stadiów
jej rozwoju - to nawet wówczas nie środki produkcji, rzeczo­
we warunki pracy, przedmioty pracy, środki pracy (i środki
utrzymania) - występują jako podporządkowane robotnikowi,
lecz odwrotnie, robotnik występuje jako im podporządkowa­
ny. Nie on je stosuje, lecz one jego stosują. N a skutek tego
właśnie są kapitałem. Kapitał employs labour \zatrudnia pra­
cę], Nie one są dla robotnika środkami wytwarzania pro­
duktów, czy to w postaci bezpośrednich środków utrzymania,
czy to środków wymiany, towarów, lecz on dla nich jest środ­
kiem, dzięki któremu częściowo zachowują swą wartość,
a częściowo ją zużytkowują, tj. pomnażają, wchłaniając w sie­
bie surplus labour.
Już w swej najprostszej postaci stosunek ten jest odwróce­
niem istotnego stanu rzeczy, uosobieniem przedmiotu i uprzed­
miotowieniem osoby; albowiem formę kapitalistyczną odróżnia
od wszystkich poprzednich to, że kapitalista może władać
robotnikiem nie dzięki jakiejś swej osobistej właściwości, lecz
tylko dzięki temu i w tej mierze, w jakiej uosabia „kapitał” ;
jego władztwo jest tylko panowaniem pracy uprzedmiotowio­
nej nad pracą żywą, produktu pracy robotnika nad samym
robotnikiem.
Stosunek ten staje się jednak bardziej złożony i na pozór
bardziej zagadkowy, gdy wraz z rozwojem specyficznie kapi­
talistycznego sposobu produkcji nie tylko bezpośrednio mate­
rialne przedmioty - są to wszystko produkty pracy; rozpatry­
wane od strony wartości użytkowej, będąc produktami pracy,
są zarazem rzeczowymi jej warunkami, rozpatrywane zaś od
strony wartości wymiennej stanowią uprzedmiotowiony ogólny
czas pracy, czyli pieniądz - występują wobec robotnika i prze­
ciwstawiają mu się jako „kapitał” , lecz [również] formy pracy
społecznie rozwiniętej, jak kooperacja, manufaktura (jako for­
451
Dodatki
ma podziału pracy), fabryka (jako forma pracy społecznej,
której bazą materialną jest system maszynowy), występują jako
formy rozwoju kapitału, wobec czego wyrosłe z tych form
pracy społecznej siły produkcyjne pracy, także nauka i siły przy­
rody, przybierają postać sił produkcyjnych kapitału. I w rzeczy
samej, jednoczenie w kooperacji, kombinowanie w podziale
pracy, stosowanie w systemie maszynowym zarówno sił przyro­
dy i nauki, jak i produktów pracy oraz zaprzęganie ich do pro­
dukcji - wszystko to staje wobec poszczególnych robotników
jako coś obcego i przedmiotowego, jako forma bytu środków
pracy niezależnych od robotników i władających nimi, po­
dobnie jak same te środki pracy w swej prostej, namacalnej
postaci surowców, narzędzi etc. [stają wobec nich] jako
funkcje kapitału, a przeto kapitałisty.
Społeczne formy własnej pracy robotników, czyli formy ich
własnej j| 1318 J pracy społecznej są stosunkami ukształtowa­
nymi całkiem niezależnie od poszczególnych robotników; ro­
botnicy podporządkowani kapitałowi stają się elementami tych
społecznych struktur, ale struktury te im nie podlegają. Wystę­
pują one przeto wobec robotników jako postacie samego kapi­
tału, a w odróżnieniu od siły roboczej każdego z nich
z osobna - jako układy przynależne do kapitału, wywodzące
się z niego i weń wcielone. Przybiera to kształty tym realniej­
sze, im bardziej, z jednej strony, sama ich siła robocza zostaje
pod wpływem tych form tak zmodyfikowana, że w swoim
samodzielnym istnieniu, a więc poza tym kapitalistycznym
związkiem staje się bezsilna i jej samodzielna zdolność wytwór­
cza zanika, z drugiej zaś strony - im bardziej warunki pracy
zaczynają wraz z rozwojem systemu maszynowego panować
nad pracą również pod względem technologicznym, zastępują
ją, gnębią, czynią ją zbyteczną w jej samodzielnych for­
mach.
W procesie tym, w którym społeczny charakter pracy ro­
botników staje naprzeciw nich poniekąd skapitalizowany - np.
w systemie maszynowym namacalne produkty pracy występują
wobec niej jako moce nią władające - to samo oczywiście
dzieje się z siłami przyrody i z nauką, tym wytworem ogólnego
rozwoju historycznego, stanowiącym jego abstrakcyjną kwinte­
452
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
sencję; siły przyrody i nauka stają naprzeciw robotnika jako
siły kapitału. Oddzielają się one w istocie rzeczy od biegłości
i wiedzy poszczególnego robotnika, a chociaż rozpatrywane
od samych swych źródeł, okazują się także produktami pra­
cy - to jednak wszędzie, gdzie wkraczają do procesu pracy,
występują jako składniki kapitału. Kapitalista stosujący ma­
szynę nie musi się na niej znać. (Patrz Ure i1S9l). Jednakże
zrealizowana w postaci maszyny, nauka występuje wobec ro­
botników jako kapitał. I w samej rzeczy wszystkie te na spo­
łecznej pracy oparte zastosowania nauki, sił przyrody i wiel­
kich ilości wytworów pracy występują wobec pracy tylko jako
środki jej wyzysku, jako środki przywłaszczania pracy dodat­
kowej, a więc jako siły należące do kapitału. Wszystkie te
środki kapitał stosuje oczywiście tylko do wyzyskiwania
pracy, lecz aby ją wyzyskiwać, musi je stosować w procesie
produkcji. I. dlatego rozwój społecznych sił wytwórczych pracy
i warunki tego rozwoju jawią się jako dzieło kapitału, które
nie tylko dokonuje się przy biernej postawie poszczególnego
robotnika, ale wręcz skierowane jest przeciw niemu.
Sam kapitał, ponieważ składa się z towarów, przybiera
dwojaki charakter:
[1.] Wartości wymiennej (pieniądza); jest to jednakże
pomnażająca się wartość, taka, która na skutek tego, że jest
wartością, tworzy wartość, rośnie jako wartość, osiąga przyrost.
Ten [wzrost] wartości sprowadza się do wymiany danej ilości
pracy uprzedmiotowionej na większą ilość pracy żywej.
[2.] Wartości użytkowej-, tu kapitał występuje zgodnie
z określonymi stosunkami, jakie cechują go w procesie pracy.
Jednakże tu właśnie stanowi on nie tylko sam (surowiec) ma­
teriał pracy, środki pracy, do których praca należy, które
wcieliły w siebie pracę, lecz reprezentuje oprócz pracy również
jej społeczne powiązania i taki stopień rozwoju środków pracy,
który tym powiązaniom odpowiada. Produkcja kapitalistyczna
rozwija po raz pierwszy na wielką skalę zarówno przedmio­
towe, jak i subiektywne warunki procesu pracy - odrywając
je od poszczególnego, wyodrębnionego robotnika - lecz roz­
wija je jako moce panujące nad poszczególnym robotnikiem
i w stosunku do niego obce.
453
Dodatki
W ten sposób kapitał nabiera cech niezwykle mistycznych
11318|j I14»].
||13201 K apitał jest więc produkcyjny:
1) jako wymuszanie pracy dodatkowej;
2) jako siła wchłaniająca i przywłaszczająca sobie (perso­
nifikacja) siły wytwórcze pracy społecznej i ogólne społeczne
siły wytwórcze, np. naukę.
Nasuwa się pytanie: w jaki sposób czy też wskutek czego
nabywa praca wobec kapitału cech produkcyjności, czyli wystę­
puje jako praca produkcyjna, mimo że siły wytwórcze pracy
zostały przeniesione na kapitał, a ta sama siła wytwórcza nie
może być podwójnie liczona, raz jako siła produkcyjna pracy,
raz znów jako siła produkcyjna kapitału? {Siła produkcyjna
pracy - to siła produkcyjna kapitału. Ale siła robocza jest
produkcyjna na skutek różnicy między jej wartością a war­
tością powstającą w wyniku jej zastosowania}.
[b)
Praca produkcyjna w systemie
produkcji kapitalistycznej]
Jedynie i tylko burżuazyjna ograniczoność, która kapitali­
styczne formy produkcji uważa za jej formy absolutne - przeto
za wieczne, naturalne - może pomieszać pytanie, czym jest
praca produkcyjna z punktu widzenia kapitału, z pytaniem,
jaka praca jest w ogóle produkcyjna lub co to jest w ogóle
praca produkcyjna; i tylko ona może z tego tytułu chełpić się
swoją odpowiedzią, że każda praca, która w ogóle cokolwiek
wytwarza, która daje jakiekolwiek rezultaty, jest eo ipso pracą
produkcyjną.
[Po pierwsze:] Tylko ta praca jest produkcyjna, która
przekształca się bezpośrednio w kapitał, a zatem tylko ta pra­
ca, która sprawia, że kapitał zmienny staje się wielkością
zmienną, a stąd [cały kapitał С] = С + A I144. Jeśli kapitał
zmienny przed swoją wymianą na pracę = x, tak że mamy
równość у — x, to produkcyjna jest ta praca, która przekształ­
454
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
ca x w x + h, a z równania у — x czyni równanie y' ~
= x-\-h. Jest to pierwszy punkt, który należy wyjaśnić. Praca
sprawia, że powstaje wartość dodatkowa, czyli że praca służy
kapitałowi za agency [czynnik] umożliwiający mu tworzenie *
wartości dodatkowej, dzięki czemu kapitał może się stawać
kapitałem, wartością pomnażającą swą wartość.
Po drugie: Społeczne i ogólne siły wytwórcze pracy są siła­
mi wytwórczymi kapitału; ale siły te odnoszą się tylko do
procesu pracy, czyli dotyczą tylko wartości użytkowej. Przy­
bierają postać cech właściwych kapitałowi jako rzeczy, wystę­
pują jako jego wartość użytkowa. Nie dotyczą bezpośrednio
wartości wymienne). Czy 100 robotników pracuje razem, czy
każdy z tych 100 pracuje oddzielnie, wartość produktu ich
pracy = 1 0 0 dniom roboczym, bez względu na to, czy repre­
zentuje je wielka, czy mała ilość produktów; inaczej mówiąc,
wartość ta nie zależy od wydajności pracy.
||13211 Tylko pod jednym względem różna wydajność pracy
wiąże się z wartością wymienną.
Jeśli np. wydajność pracy rozwija się w poszczególnej gałęzi
pracy - jeśli, dajmy na to, tkanie na power-looms [mecha­
nicznych warsztatach tkackich] zamiast na warsztatach ręcz­
nych przestaje być czymś wyjątkowym i jeśli utkanie jednego
łokcia na power-loom wymaga tylko połowy tego czasu pracy,
który się zużywa przy hand-loom [ręcznym warsztacie tkac­
kim], to 12 godz. hand-loom-weaver [tkacza ręcznego] repre­
zentuje wartość już nie 12 godz., lecz tylko 6 godz., gdyż
niezbędny czas pracy zmniejszył się teraz do 6 godz. Owe
12 godz. hand-loom-weaver teraz = tylko 6 godzinom spo­
łecznego czasu pracy, chociaż tkacz pracuje nadal, tak jak
przedtem, 12 godz.
Lecz nie o tym tu mowa. Weźmy, przeciwnie, jakąś inną
gałąź produkcji, np. zecerstwo, gdzie jeszcze nie stosuje się
żadnych maszyn. W tej gałęzi 12 godz. [pracy] wytwarza tyle
wartości, co 12 godz. w takich gałęziach produkcji, w których
system maszyn etc. jest maksymalnie rozwinięty. Tak więc
wytwarzając wartość praca pozostaje stale pracą poszczególne­
go [robotnika], wyrażoną jedynie w pracy społeczne). Praca
■* W ręk o p isie: odtw arzanie - Red.
455
Dodatki
produkcyjna - jako praca wytwarzająca wartość - występuje
zatem wobec kapitału zawsze jako praca poszczególnej siły
roboczej, jako praca odosobnionego robotnika, bez względu
na społeczne związki łączące robotników w procesie produkcji.
Gdy więc kapitał reprezentuje wobec robotnika społeczną siłę
produkcyjną pracy, to produkcyjna praca robotnika zawsze
reprezentuje wobec kapitału tylko pracę poszczególnego ro­
botnika.
Po trzecie-. Jeśli wymuszanie pracy dodatkowej i przywłasz­
czanie sobie społecznych sił wytwórczych pracy wydaje się
naturalną właściwością kapitału, a więc właściwością wynika­
jącą z jego wartości użytkowej, to okoliczność, że własne spo­
łeczne siły wytwórcze pracy przejawiają się jako siły wytwór­
cze kapitału i że jej własny, przez nią wytworzony [produkt]
dodatkowy przejawia się jako wartość dodatkowa, jako samo­
pomnażanie się kapitału - wydaje się, przeciwnie, naturalną
właściwością * pracy.
Należy teraz rozwinąć te trzy punkty i wyprowadzić z nich
różnicę między pracą produkcyjną a nieprodukcyjną.
ad 1. Produkcyjność kapitału polega na tym, że przeciw­
stawia on sobie pracę jako pracę najemną, a produkcyjność
pracy na tym, że przeciwstawia ona sobie środki pracy jako
kapitał.
Widzieliśmy, że pieniądz przekształca się w kapitał, tzn. że
określona wartość wymienna przekształca się w wartość wy­
mienną pomnażającą swą własną wartość, w wartość plus
wartość dodatkowa, na skutek tego, że jedna część pieniędzy
przekształca się w takie towary, które służą pracy w charakte­
rze środków pracy (surowce, narzędzia, krótko mówiąc, rze­
czowe warunki pracy), druga zaś część przeznaczona jest na
zakup siły roboczej. Ale nie początkowa wymiana pieniądza
na siłę roboczą, nie prosty fakt kupna siły roboczej przekształ­
ca pieniądz w kapitał. Kupno to daje kapitałowi use [możność
użycia] siły roboczej w ciągu określonego czasu, czyli powo­
duje, że określona ilość pracy żywej staje się jedną z form
istnienia, można by rzec: entelechią, samego kapitału.
W rzeczywistym procesie produkcyjnym praca żywa prze­
* W ręk opisie: produkcyjnością - Red.
456
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
kształca się w kapitał w taki sposób, że, z jednej strony, odtwa­
rza płacę roboczą - a zatem wartość kapitału zmiennego z drugiej zaś strony stwarza wartość dodatkową; w rezultacie
tego procesu cała suma pieniędzy przekształca się w kapitał,
mimo iż część bezpośrednio zmieniająca swą wielkość spro­
wadza się tylko do tego, co wyłożono na płacę roboczą. Jeśli
przedtem wartość = с + v, to obecnie = с + {v + x), czyli,
co na jedno wychodzi, = (o + v) H- x L142], innymi słowy:
pierwotna suma pieniędzy, pierwotna wielkość wartości po­
mnożyła się, przejawiła się jako taka wartość, która równo­
cześnie i utrzymuje swą wielkość, i pomnaża ją.
(Tu należy zaznaczyć: okoliczność, że tylko zmienna część
kapitału stwarza jego przyrost, nie zmienia absolutnie faktu,
że przez ten proces pomnaża się całkowita wartość pierwotna,
że wzrasta ona o wartość dodatkową, że więc całkowita suma
pierwotna pieniądza przekształca się w kapitał. Przecież war­
tość pierwotna = с + v (kapitał stały i zmienny). We [wspo­
mnianym] procesie przekształca się ona w с + (p + x) ; to
drugie wyrażenie [(z> + x)] oznacza część nowo wytworzoną,
wynikłą z przekształcenia pracy żywej w pracę uprzedmioto­
wioną, z przekształcenia, które uwarunkowała i zapoczątko­
wała wymiana v na siłę roboczą, czyli przekształcenie v w pła­
cę roboczą. Ale c + ( r + x) = c + u (kapitał pierwotny) +
+ x. Ponadto przekształcenie v w v + x, a zatem (c + v)
w (c + v) + x mogło się odbyć tylko dzięki temu, że część
pieniądza została przekształcona w c. Jedna część [pieniądza]
może się przekształcić w kapitał zmienny tylko dzięki temu,
że druga część przekształciła się w kapitał stały).
W rzeczywistym procesie produkcji praca przekształca się
realiter w kapitał, lecz przekształcenie to uwarunkowane [jest]
uprzednią wymianą pieniądza na siłę roboczą. Dopiero wsku­
tek tego bezpośredniego przekształcenia pracy w pracę uprzed­
miotowioną, należącą nie do robotnika, lecz do kapitalisty,
pieniądz przekształca się w kapitał, m.in. również ta część
pieniądza, która otrzymała postać środków produkcji, warun­
ków pracy. Przedtem pieniądz jest kapitałem tylko an sich
[sam w sobie, potencjalnie], bez względu na to, czy istnieje
pod własną postacią, czy też pod postacią towarów (produk­
457
Dodatki
tów), występujących w takiej formie, w jakiej mogą służyć za
środki produkcji nowych towarów.
f| 13221 Dopiero ten określony stosunek do pracy przekształ­
ca pieniądz lub towar w kapitał, pracą produkcyjną zaś jest
tylko taka praca, która przekształca pieniądz lub towar w ka­
pitał, dzięki swemu szczególnemu stosunkowi do warunków
produkcji, któremu odpowiada określony sposób działania sa­
mej pracy w rzeczywistym procesie produkcji, a zatem tylko
taka praca, która utrzymuje i pomnaża wartość pracy uprzed­
miotowionej, oddzielonej od siły roboczej i jej przeciwstawio­
nej. „Praca produkcyjna” to tylko skrótowy wyraz na ozna­
czenie wszystkich specyficznych właściwości tego stosunku,
w jakim siła robocza występuje w kapitalistycznym procesie
produkcji *. Odróżnienie pracy produkcyjnej od innych rodza­
jów pracy jest jednak niezwykle ważne, gdyż ono właśnie wy­
raża tę określoną postać pracy, na* której opiera się cały kapi­
talistyczny sposób produkcji i sam kapitał.
Produkcyjna jest zatem - w systemie produkcji kapitali­
stycznej - taka praca, która wytwarza wartość dodatkową
dla swego employer [tego, kto ją zatrudnia], czyli taka praca,
która obiektywne warunki pracy przekształca w kapitał, a ich
posiadacza - w kapitalistę; jest to więc praca, która własny
swój produkt wytwarza jako kapitał.
Dlatego mówiąc o pracy produkcyjnej mamy na myśli pra­
cę społecznie określoną, pracę, która zawiera ściśle określony
stosunek między nabywcą pracy a jej sprzedawcą.
Chociaż więc pieniądz będący w posiadaniu nabywcy siły
roboczej, lub występujący jako towar: [w postaci] środków
produkcji i środków utrzymania dla robotnika, staje się ka­
pitałem dopiero na skutek wspomnianego procesu, i dopiero
w tym procesie przekształca się w kapitał, chociaż więc rze­
czy te, zanim wejdą do procesu, nie są kapitałem, lecz mają
się nim dopiero stać - są przecież kapitałem an sich: są nim
dzięki samoistnej postaci, w jakiej występują wobec siły ro­
boczej, a siła robocza wobec nich; stosunek ten warunkuje
i zapewnia wymianę na siłę roboczą i następujący w ślad za
* W rękopisie: zdolności (sile) produkcyjnej [Produktionsvermögeni] - Red.
458
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
tym proces rzeczywistego przekształcenia pracy w kapitał.
Środki produkcji i środki utrzymania dla robotnika od po­
czątku występują wobec niego w określonej formie społecznej,
która czyni je kapitałem i daje im władzę nad pracą. Są one
zatem z góry przeciwstawione pracy jako kapitał.
Pracą produkcyjną możemy więc nazwać taką pracę, która
się wymienia bezpośrednio na pieniądz jako kapitał, czyli, co
jest tylko krótszym tego sformułowaniem, która się wymienia
bezpośrednio na kapitał, tzn. na pieniądz będący sam w sobie
kapitałem, mający funkcjonować jako kapitał, innymi słowy,
przeciwstawiający się sile roboczej jako kapitał. W wyrażeniu:
„praca, która się wymienia bezpośrednio na kapitał” , tkwi za­
łożenie, że praca wymienia się na pieniądz jako na kapitał
i przekształca go actu [faktycznie] w kapitał. Co się tyczy
określenia bezpośredniości, to zaraz wyjaśnimy to bliżej.
Tak więc produkcyjna jest taka praca, która dla robotnika
odtwarza tylko uprzednio określoną wartość jego siły robo­
czej, ale która zarazem - jako działalność tworząca wartość pomnaża kapitał, czyli praca, która samemu robotnikowi prze­
ciwstawia pod postacią kapitału wartości przez siebie stwo­
rzone.
[c) D w a z a s a d n i c z o r ó ż n e m o m e n t y
wymiany między kapitałem a
w procesie
pracą]
W procesie wymiany między kapitałem a pracą należy roz­
różniać - jak to już widzieliśmy przy rozpatrywaniu procesu
produkcji 114,1 - dwa momenty, które choć zasadniczo różnią
się od siebie, wzajemnie się warunkują.
Po pierwsze'. Początkowa wymiana między pracą a kapita­
łem jest procesem formalnym, w którym kapitał występuje
jako pieniądz, a siła robocza - jako towar. W tym początko­
wym procesie odbywa się sprzedaż siły roboczej w sposób
idealny, czyli prawny, mimo że pracę opłaca się dopiero po
jej wykonaniu, pod koniec dnia, tygodnia etc. Nie zmienia to
w niczym tej transakcji, której przedmiotem jest sprzedaż siły
roboczej. Bezpośrednim przedmiotem sprzedaży jest tutaj nie
459
Dodatki
towar, w którym praca zdążyła się już uprzedmiotowić, lecz
samo użycie siły roboczej, czyli faktycznie sama praca, gdyż
use [użycie] siły roboczej polega na jej działaniu - na pracy.
Nie jest to więc wymiana pracy na pracę za pośrednictwem
wymiany towarów. Gdy A sprzedaje buty B, obaj wymieniają
pracę; jeden pod postacią butów, drugi - pod postacią pie­
niądza. Lecz tutaj wymienia się po jednej stronie pracę uprzed­
miotowioną w jej ogólnej społecznej postaci, czyli w postaci
pieniądza, na pracę istniejącą na razie tylko w postaci zdol­
ności do pracy, a to, co się kupuje i sprzedaje, jest użytkiem,
jaki można zrobić z tej zdolności do pracy, a zatem samą
pracą, chociaż wartość sprzedanego towaru nie jest wartością
pracy (wyrażenie irracjonalne), lecz wartością siły roboczej.
Odbywa się więc bezpośrednia wymiana między pracą uprzed­
miotowioną a silą roboczą, która de facto sprowadza się do
pracy żywej; a zatem między pracą uprzedmiotowioną a pra­
cą żywą. Dlatego też płaca robocza - wartość siły roboczej stanowi, jak uprzednie wywody wskazują, bezpośrednią cenę
kupna, cenę pracy fl4<T
Jeśli idzie o ten pierwszy moment [wymiany], stosunek mię­
dzy robotnikiem a kapitalistą jest stosunkiem między sprze­
dawcą a nabywcą towaru. Kapitalista płaci za wartość siły
roboczej, czyli za wartość towaru, który kupuje.
Zarazem jednak siłę roboczą kupuje się tylko dlatego, że
praca, którą siła robocza może wykonać i do której wykona­
nia się zobowiązuje, jest większa od pracy potrzebnej do jej
odtworzenia, przeto wyraża się w wartości większej niż war­
tość siły roboczej.
U13231 Po drugie-. Drugi moment wymiany między kapita­
łem a pracą nie ma w rzeczywistości nic wspólnego z pierw­
szym - ściśle mówiąc, nie stanowi wcale wymiany.
W momencie pierwszym zachodzi wymiana pieniądza na
towar - wymiana równowartości - a robotnik i kapitalista
stają naprzeciw siebie tylko jako posiadacze towarów. Zacho­
dzi wymiana ekwiwalentów. (Tzn., że to, kiedy wymiana na­
stępuje, nie zmienia w niczym stosunku, a to, czy cena pracy
jest wyższ#, czy niższa od wartości siły roboczej, czy też jest
jej równa, nie zmienia w niczym transakcji. Transakcja ta
460
ProittĄcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
może się zatem odbywać zgodnie z ogólnym prawem wymiany
towarów).
W drugim momencie nity ma żadnej wymiany. Właściciel
pieniądza przestał być nabywcą towaru, a robotnik - sprze­
dawcą towaru. Właściciel pieniądąa działa teraz jako kapita­
lista. Spożywa towar, który kupił, robotnik zaś dostarcza tego
towaru, gdyż jego praca stanowi właśnie spożycie jego siły
roboczej. N a skutek uprzedniej transakcji sama praca stała
się częścią uprzedmiotowionego bogactwa. Robotnik wykonu­
je pracę, należy ona jednak do kapitału i staje się odtąd je­
dynie funkcją kapitału. Dlatego odbywa się bezpośrednio pod
kontrolą i kierownictwem kapitału; a produkt, w którym
uprzedmiotawia się praca, jest nową postacią, w której się
kapitał przejawia, lub raczej w której się actu realizuje jako
kapitał. W procesie tym praca uprzedmiotawia się więc bez­
pośrednio, przekształca się bezpośrednio w kapitał, gdy for­
malnie stała się częścią składową kapitału już na skutek pierw­
szej transakcji. Przy tym więcej pracy przekształca się tu
w kapitał, niż uprzednio wydatkowano kapitału na zakup siły
roboczej. W trakcie tego procesu następuje przywłaszczenie
części pracy nieopłaconej i tylko na skutek tego pieniądz
przekształca się w kapitał.
Chociaż więc w gruncie rzeczy nie ma tu żadnej wymiany,
to jednak rezultatem procesu (jeśli abstrahować od ogniw po­
średnich) jest fakt, że - ujmując w jedno oba momenty - okre­
ślona ilość pracy uprzedmiotowionej wymieniła się na większą
ilość pracy żywej. W wyniku procesu wyraża się to w ten
sposób, że praca, która się uprzedmiotowiła * w swym pro­
dukcie, ) > od pracy, która była uprzedmiotowiona w sile ro­
boczej, a stąd ) > od tej pracy uprzedmiotowionej, którą otrzy­
mał robotnik pod postacią płacy. Inaczej mówiąc, w rzeczywi­
stym procesie kapitalista otrzymuje na powrót, a więc zacho­
wuje, nie tylko tę część kapitału, którą wyłożył na płacę robo­
czą, lecz również wartość dodatkową, która go nic nie kosztu­
je. Bezpośrednia wymiana pracy na kapitał oznacza tu: 1) za­
chodzące w procesie produkcji bezpośrednie przekształcenie
pracy w kapitał, [w] rzeczowy składnik kapitału; 2) wymianę
* W rękopisie: powiększyła - Red.
461
Dodatki
określonej ilości pracy uprzedmiotowionej na taką samą ilość
pracy żywej plus pewna dodatkowa ilość pracy żywej, przy­
właszczonej bez wymiany.
Wyrażenie, że praca produkcyjna jest to taka praca, która
się wymienia bezpośrednio na kapitał, ujmuje wszystkie te
momenty i stanowi tylko pochodną wyrażenia, że jest to praca
przekształcająca pieniądz w kapitał,1praca, która się wymienia
na warunki produkcji mające charakter kapitału, która przeto
nie odnosi się do nich jako do prostych warunków produkcji,
lecz która wchodzi z warunkami produkcji w określony sto­
sunek nie jako praca po prostu, a tylko jako praca określona
w sposób szczególny pod względem społecznym.
To zaś zawiera w sobie: 1) wzajemny stosunek między pie­
niądzem a siłą roboczą jako towarami, kupno i sprzedaż, za­
chodzące między właścicielem pieniądza a właścicielem siły
roboczej; 2) bezpośrednie podporządkowanie pracy kapitało­
w i; 3) realne przekształcenie pracy w kapitał, zachodzące
w procesie produkcji, czyli, co na jedno wychodzi, tworzenie
wartości dodatkowej dla kapitału. Dokonuje się dwojaka wy­
miana między kapitałem a pracą. Pierwsza wyraża tylko kup­
no siły roboczej, a więc actu kupno pracy, a więc również jej
produktu. Druga stanowi bezpośrednie przekształcenie pracy
Żywej w kapitał, czyli jej uprzedmiotowienie jako realizację
kapitału.
[d) S p e c y f i c z n a w a r t o ś ć
pracy produkcyjnej dla
użytkowa
kapitału]
Rezultatem kapitalistycznego procesu produkcji nie jest ani
po prostu produkt (wartość użytkowa), ani towar, czyli war­
tość użytkowa o określonej wartości wymiennej. Wynikiem
tego procesu, jego produktem, jest wytwarzanie wartości do­
datkowej dla kapitału, a tym samym faktyczne przekształca­
nie pieniądza lub towaru w kapitał - przed wstąpieniem zaś
do procesu produkcji zarówno pieniądz, jak i towar stanowiły
kapitał tylko intencjonalnie, an sich, zgodnie ze swym prze­
znaczeniem. Proces produkcji pochłania większą ilość pracy,
niż zakupiono, i to pochłanianie ||1324|, przywłaszczanie cu­
462
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna г nieprodukcyjna
dzej nieopłaconej praw, dokonujące się w procesie produkcji,
stanowi bezpośredni cH. kapitalistycznego procesu produkcji;
albowiem to, co kapitał jhkn kapital (a zatem kapitalista jako
kapitalista) chce produkowały nie jest ani wartością użytkową
przeznaczoną bezpośrednio naNrfasne spożycie, ani towarem,
który by miał być przekształcony naprzód w! pieniądze, a póź­
niej w wartość użytkową. Jego celem jest wzbogacanie się,
pomnażanie wartości, powiększanie jej, czyli zachowywanie
wartości starej i tworzenie wartości dodatkowej. Ten specy­
ficzny produkt kapitalistycznego procesu produkcji kapitał
osiąga jedynie w drodze wymiany na pracę, która dlatego na­
zywa się pracą produkcyjną.
Praca, by mogła produkować towar, musi być pożyteczna,
musi produkować wartość użytkową, przejawiać się w warto­
ści użytkowej. I dlatego tylko na tę pracę, która się wyraża
w towarze, a zatem w wartościach użytkowych, wymienia się
kapitał. Jest to założenie zrozumiałe samo przez się. Jedna­
kowoż nie ów konkretny charakter pracy, nie jej wartość użyt­
kowa jako taka - np. fakt, że jest to praca krawca, szewca,
przędzarza, tkacza etc. - stanowi o jej specyficznej wartości
użytkowej dla kapitału, nie to nadaje jej w systemie produkcji
kapitalistycznej znamię pracy produkcyjnej. O jej specyficznej
wartości użytkowej dla kapitału nie stanowią jej określone
pożyteczne właściwości ani też pożyteczne cechy szczególne
produktu, w którym się praca uprzedmiotowiła - stanowi
o niej charakter pracy jako twórczego elementu wartości wy­
miennej, jako pracy abstrakcyjnej. Przy czym nie chodzi o to,
że praca reprezentuje w ogóle pewną określoną ilość pracy
ogólnej, lecz o to, że reprezentuje ilość większą niż zawarta
w jej cenie, tzn. w wartości siły roboczej.
D la kapitału wartość użytkowa siły roboczej tkwi w tej wła­
śnie nadwyżce ilości pracy, której siła robocza dostarcza po­
nad ilość pracy w niej samej uprzedmiotowioną, a więc nie­
zbędną do jej odtworzenia. Dostarcza ona tej ilości oczywi­
ście w określonej formie, która ją cechuje jako szczególną, po­
żyteczną pracę, jako pracę przędzenia, tkania etc. Jednakże
konkretny charakter pracy, który jej w ogóle umożliwia przyj­
mowanie postaci towaru, nie stanowi o jej specyficznej warto­
463
Dodatki
ści użytkowej dla kapitału. D la kapitału ta specyficzna war­
tość użytkowa polega na jej ilości jako pracy w ogóle i na
nadwyżce ilości pracy dostarczonej ponad tę ilość, która sta­
nowi jej zapłatę.
Określona suma pieniędzy * staje się kapitałem na skutek
tego, że w swym produkcie wyraża się jako x + h, co znaczy,
że ilość pracy zawarta w niej jako w produkcie jest większa
od ilości pracy uprzednio w niej zawartej. To właśnie stanowi
rezultat wymiany między pieniądzem a pracą produkcyjną,
inaczej mówiąc: tylko ta praca jest produkcyjna, która w pro­
cesie wymiany na pracę uprzedmiotowioną pozwala tej ostat­
niej okazać się zwiększoną ilością pracy uprzedmiotowionej.
Dlatego kapitalistyczny proces produkcji nie jest po prostu
produkcją towarów. Jest to proces, który pochłania pracę nie­
opłaconą, a materiały i środki pracy - środki produkcji czyni środkami pochłaniania pracy nieopłaconej.
Z dotychczasowych rozważań wynika, że wyrażenie „praca
produkcyjna” nie ma bezpośrednio absolutnie nic wspólnego
z określoną treścią pracy, z jej szczególną użytecznością, czyli
specyficzną wartością użytkową, która ją reprezentuje.
Tego samego rodzaju praca może być produkcyjna lub nie­
produkcyjna.
Tak np. Milton, who did [write] the „Paradise Lost” for
5£ [który za cenę 5 f.szt. [napisał] „Raj utracony” ], był pra­
cownikiem nieprodukcyjnym. Natomiast pisarz, pracujący na
sposób fabryczny dla swego wydawcy, jest pracownikiem pro­
dukcyjnym. Milton stworzył „Raj utracony” z tych samych
przyczyn, dla których jedwabnik produkuje jedwab. Było to
działanie wynikające z jego natury. Sprzedał później swój pro­
dukt za 5 f.szt. Jednakże proletariusz literacki w Lipsku, fa­
brykujący książki (np. kompendia z dziedziny ekonomii) na
zamówienie swego wydawcy, jest pracownikiem produkcyj­
nym, gdyż jego produkt jest już z góry podporządkowany ka­
pitałowi i zostaje wykonany tylko dla pomnożenia tego kapi­
tału. Śpiewaczka sprzedająca swój śpiew na własny rachunek
jest pracownikiem nieprodukcyjnym. Lecz ta sama śpiewaczka,
jeśli ją zaangażował entrepreneur, aby zarobić na jej śpiewie,
jest pracownikiem produkcyjnym, gdyż produkuje kapitał.
464
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
\
[e) P r a c a n d u k c y j n a
jako praca
dostarczająca u k u p n o
usług w warunkach
kapitalizmu. 1
rny p o g l ą d na s t o s u n e k
ml i ę d z y k a p i t a ł e m a p^racą j a k o n a w y m i a n ę
u s ł it g]
II13251 Należy tu rozróżnić kilka zagadnień.
Gdy zależy mi tylko na tym, aby mieć spodnie, jest dla
mnie sprawą zupełnie obojętną, czy kupuję spodnie gotowe,
czy też kupuję sukno i biorę do domu czeladnika krawieckie­
go, któremu płacę za jego usługę (i.e. za pracę krawca), pole­
gającą na przekształceniu sukna w spodnie. Kupuję je u mer­
chant-tailor [krawca mającego skład materiałów i ubrań] za­
miast brać krawca do domu, gdyż jego robota wypada dro­
żej, a gotowe spodnie kosztują mniej pracy; taniej więc wypa­
da, gdy produkuje je capitalist-tailor [krawiec-kapitalista], niż
gdybym je polecił uszyć w domu. Jednakże w obu przypad­
kach przekształcam pieniądz, za który kupuję spodnie, nie
w kapitał, lecz w spodnie, i w obu przypadkach idzie mi o to,
by użyć pieniądza tylko jako środka obiegu, tzn. by go prze­
kształcić w określoną wartość użytkową. Pieniądz nie funkcjo­
nuje tutaj jako kapitał, chociaż w jednym przypadku wymie­
niam go na towar, w drugim zaś kupuję za pieniądze samą
pracę w charakterze towaru. Pieniądz funkcjonuje tu tylko
jako pieniądz, a ściślej mówiąc, jako środek obiegu.
Z drugiej strony, czeladnik krawiecki [pracujący u mnie
w domu] nie jest pracownikiem produkcyjnym, chociaż jego
praca mnie dostarcza produktu, tj. spodni* jemu zaś ceny jego
pracy, tj. pieniędzy. Możliwe, że ilość pracy, której dostarcza
czeladnik, jest większa od ilości pracy zawartej w cenie, którą
ode mnie otrzymał. Jest to nawet prawdopodobne, gdyż cenę
jego pracy określa cena, którą otrzymują produkcyjni czelad­
nicy krawieccy. Jest mi to jednak zupełnie obojętne. Czy cze­
ladnik pracuje 8, czy 10 godzin, nie stanowi to dla mnie róż­
nicy, skoro cena została raz ustalona. Teraz chodzi jedynie
o wartość użytkową, o spodnie, przy czym oczywiście jestem
zainteresowany w tym, aby zapłacić za nie możliwie najmniej,
bez względu na to, czy sprawię je sobie w pierwszy, czy
30 - M arks, Engels - D zieła t. 26
465
D odatki
w drugi sposób; nie chcę zapłacić za nip w pierwszym przy­
padku więcej ani mniej niż w drugim, chcę tylko zapłacić za
nie ich normalną cenę. Stanowi to ■wydatek przeznaczony na
konsumpcję, a więc nie pomnaża, lecz zmniejsza ilość mych
pieniędzy. Sprawunek ten nie jest w żadnej mierze środkiem
wzbogacenia się, podobnie jak nie jest nim żaden inny sposób
wydatkowania pieniędzy na moją konsumpcję osobistą.
Może który z savants [uczonych] Paula de Kocka powie mi,
że bez tego kupna tak jak bez kupna chleba nie mógłbym
żyć, więc również nie mógłbym się wzbogacić, że zatem kupno
to stanowi środek pośredni lub przynajmniej warunek mego
wzbogacenia się; ale równie dobrze można by powiedzieć, że
krążenie krwi czy też proces oddychania są warunkami mego
wzbogacenia się. Jednakże ani krążenie krwi, ani proces od­
dychania same przez się mnie nie wzbogacają, przeciwnie, za­
łożeniem obu tych procesów jest kosztowna przemiana ma­
terii - i gdyby jej istnienie nie było koniecznością, nie byłoby
na świecie biedaków. Stąd sama bezpośrednia wymiana pie­
niądza na pracę nie przekształca pieniądza w kapitał ani też
pracy w pracę produkcyjną.
Cóż więc jest charakterystycznego w tej wymianie? Czym
różni się ona od wymiany pieniądza na pracę produkcyjną?
Z jednej strony tym, że pieniądz zostaje wydatkowany jako
pieniądz, jako samodzielna forma wartości wymiennej, która
ma się przekształcić w wartość użytkową, w środki utrzymania,
w przedmioty osobistego spożycia. Pieniądz nie staje się
w tym przypadku kapitałem, lecz przeciwnie, traci swój byt
jako wartość wymienna, aby być zużytkowany, spożyty jako
wartość użytkowa. Z drugiej strony, praca interesuje mnie
tylko jako wartość użytkowa, jako usługa, dzięki której sukno
przekształca się w spodnie, jako usługa, którą mi świadczy
określony, użyteczny rodzaj pracy.
Natomiast usługa, którą tenże czeladnik krawiecki zatrud­
niony przez merchant-tailor świadczy kapitaliście, polega
wcale nie na tym, że przekształca on sukno w spodnie, lecz
na tym, że niezbędny czas pracy, uprzedmiotowiony w postaci
spodni, = 12 godzinom pracy, płaca zaś, którą ów czeladnik
otrzymuje, = 6 godzinom. Usługa świadczona kapitaliście
466
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
polega więc na tym, z& czeladnik pracuje 6 godzin za darmo.
Okoliczność, iż dzieje się to w formie szycia spodni, osłania
tylko faktyczny stosunek. Dlatego merchant-tailor stara się
jak najszybciej przekształcić spodnie z powrotem w pieniądze,
czyli w postać, w której ściśle określony charakter pracy kra­
wieckiej znika całkowicie i w której spełniona usługa wyraża
się tak, że zamiast 6 godz. czasu pracy, reprezentowanego
II13261 przez określoną sumę pieniędzy, uzyskuje się teraz
12 godz. czasu pracy, reprezentowanego przez dwukrotnie
większą sumę pieniędzy.
Kupuję pracę krawiecką gwoli usługi, którą spełnia jako
praca krawiecka, po to, by zaspokoić swoją potrzebę odziania
się, a zatem obsłużyć jedną ze swoich potrzeb. Natomiast
merchant-tailor kupuje ją jako środek do zrobienia dwu tala­
rów z jednego. Ja kupuję pracę, gdyż wytwarza określoną
wartość użytkową, spełnia określoną usługę. On ją kupuje,
gdyż dostarcza więcej wartości wymiennej, niż sama koszto­
wała, kupuje ją jako środek służący tylko do wymiany mniej­
szej ilości pracy na większą.
Tam, gdzie odbywa się wymiana pieniądza bezpośrednio na
pracę nie wytwarzającą kapitału, a więc nieprodukcyjną, ku­
puje się ją jako usługę, co w ogóle jest tylko wyrażeniem
oznaczającym szczególny rodzaj wartości użytkowej, którą pra­
ca wytwarza podobnie jak wszelki inny towar; jest to jednak­
że specyficzne wyrażenie oznaczające szczególną wartość użyt­
kową pracy, dostarczającej usługi w postaci nie przedmiotu,
lecz czynności, co wszakże nie odróżnia jej np. od maszyny,
dajmy na to, od zegarka. Do ut facias, facio ut facias, facio
ut des, do ut des i146) stanowią tutaj zupełnie jednakowe for­
my jednego i tego samego stosunku, natomiast w produkcji
kapitalistycznej forma do ut facias wyraża zupełnie specyficzny
stosunek między wartością uprzedmiotowioną, którą się daje,
a żywą działalnością, którą się przywłaszcza. Ponieważ kupno
usług wcale nie zawiera specyficznego stosunku między pracą
a kapitałem, gdyż albo został on tu w pełni unicestwiony, albo
wcale nie istnieje, to oczywiście stanowi ono ulubioną formę,
za pomocą której Say, Bastiat i spółka wyrażają stosunek
między kapitałem a pracą.
467
D odatki
W jaki sposób ustala się wartość tych usług i jak samą tę
wartość określają prawa płacy roboczej - to zagadnienie nie
ma nic wspólnego z badaniem wzmiankowanego stosunku; na­
leży ono do rozdziału o płacy roboczej.
Okazuje się, że sam fakt wymiany pieniądza na pracę nie
przekształca pracy w pracę produkcyjną, że - z drugiej stro­
ny - treść tej pracy jest na pierwszy rzut oka sprawą obo­
jętną.
Sam robotnik może kupować pracę, i.e. towary dostarczane
w postaci usług, i wydatkowanie jego płacy roboczej na tego
rodzaju usługi nie różni się niczym od jej wydatkowania na
jakiekolwiek inne towary. Usługi, które kupuje, mogą być
mniej lub bardziej niezbędne, np. usługi lekarza lub klechy,
podobnie jak zakup chleba lub wódki. Jako nabywca - i.e.
reprezentant pieniądza wobec towaru - robotnik stanowi cał­
kiem tę samą kategorię, co kapitalista występujący tylko jako
nabywca, tzn. wtedy, gdy chodzi o to tylko, aby pieniądze
przekształcić w towar. Jak określa się cenę tych usług, w jakim
stosunku pozostaje ona do właściwej płacy roboczej, w jakiej
mierze kształtuje się zgodnie z prawami płacy roboczej, a w ja­
kiej od nich odbiega - wszystkie te kwestie należy rozpatrzyć
w rozprawie o płacy roboczej. Dla przedmiotu niniejszych
badań są one bez znaczenia.
Skoro zatem sama wymiana pieniędzy na pracę nie powo­
duje przekształcenia pracy w pracę produkcyjną, czyli, co na
jedno wychodzi, nie przekształca pieniądza w kapitał, to
również treść, konkretny charakter, szczególna użyteczność
pracy są na pierwszy rzut oka obojętne; widzieliśmy wyżej,
że ta sama praca tego samego czeladnika krawieckiego wystę­
puje w jednym przypadku jako praca produkcyjna, w drugim
zaś - jako nieprodukcyjna.
Niektóre usługi, czyli wartości użytkowe, rezultaty pewnych
czynności lub prac, przybierają postać towarów, inne nato­
miast nie pozostawiają po sobie żadnego uchwytnego śladu
dającego się oddzielić od osoby twórcy; inaczej mówiąc, re­
zultat ich działania nie jest towarem nadającym się do sprze­
daży. Np. usługa, którą spełnia dla mnie śpiewak, zaspokaja
moje potrzeby estetyczne, jednakże to, czym się rozkoszuję, jest
468
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
to jedynie akcja nie dająca się oddzielić od osoby samego
śpiewaka i gdy tylko skończy się jego praca, tj. gdy śpiew
dobiegnie końca, mija również uczucie zadowolenia: odczu­
wam zadowolenie z samej czynności - z jej oddziaływania
na mój słuch. Same usługi, podobnie jak towary, które naby­
wam, mogą być niezbędne lub mogą się tylko takimi wydawać,
jak np. usługi żołnierza, lekarza czy adwokata, albo też mogą
to być usługi dostarczające mi przyjemności. Nic to nie zmie­
nia w ich ekonomicznych właściwościach. Jeśli jestem zdrów
i nie trzeba mi lekarza lub jeśli mam szczęście, że nie muszę
toczyć procesów, to jak zarazy unikam wydawania pieniędzy
na usługi lekarskie lub prawnicze.
II13281 l146ł Usługi mogą być również narzucone, np. usługi
urzędnicze etc.
Jeśli kupuję usługi nauczyciela nie po to, by rozwijać swoje
zdolności, lecz po to, by zdobyć umiejętność zarobkowania czy też jeśli inni zakupują te usługi dla mnie - i gdy rzeczy­
wiście nauczę się czegoś, co samo przez się jest niezależne od
zapłaty za te usługi, to koszty nauki, tak jak koszty mojego
utrzymania, należą do kosztów produkcji mej siły roboczej.
Wszelako szęzególna użyteczność tej usługi nie żenienia nic
w danym stosunku ekonomicznym; ani ja nie przekształcam
w tym przypadku pieniądza w kapitał, ani ten, co spełnia
usługi, czyli nauczyciel, nie przekształca mnie w swego kapi­
talistę, w his master [swego pana]. Jest przeto zupełnie obo­
jętne z punktu widzenia ekonomicznej właściwości tego sto­
sunku, czy lekarz mnie wyleczy, nauczyciel nauczy czegoś,
a adwokat wygra mój proces. Płaci się tu za usługi jako takie,
lecz ci, którzy je spełniają, ze względu na samą naturę owych
usług, nie mogą ręczyć za ich dobry skutek. Znaczna część
usług należy do kosztów konsumpcji towarów, jak usługi ku­
charek, służby domowej etc.
D la wszelkich prac nieprodukcyjnych charakterystyczne jest,
że można nimi rozporządzać tylko w tym stopniu, w jakim
wyzyskuje się pracowników produkcyjnych, podobnie jak to
się dzieje przy kupnie wszystkich innych towarów przezna­
czonych do konsumpcji. Dlatego pracownik produkcyjny ma
spośród wszystkich najmniejszą możność rozporządzania usłu­
469
Dodatki
gami pracowników nieprodukcyjnych, chociaż musi najwięcej
płacić za narzucone mu usługi (państwo, podatki). Z kolei
moja możność zatrudniania pracowników produkcyjnych nie
wzrasta bynajmniej w tym stopniu, w jakim zatrudniam pra­
cowników nieprodukcyjnych-, przeciwnie - w tym samym stop­
niu maleje.
Sami pracownicy produkcyjni mogą w stosunku do mnie
stać się pracownikami nieprodukcyjnymi. Gdy np. każę wytapetować mieszkanie, a tapeciarze są robotnikami najemnymi
u przedsiębiorcy wykonującego zamówienie, sytuacja jest taka
sama, jak gdybym kupił wytapetowane mieszkanie, jak gdybym
wydatkował pieniądze na towar przeznaczony do mego spo­
życia; jednakże dla przedsiębiorcy, który im zlecił tapetowa­
nie, są oni pracownikami produkcyjnymi, gdyż wytwarzają
dla niego wartość dodatkową. 11328||
JJ1333 j Jak dalece nieprodukcyjny jest z punktu widzenia
produkcji kapitalistycznej ten robotnik, który wprawdzie
wytwarza towar nadający się do sprzedaży, ale jedynie w gra­
nicach wartości swojej własnej siły roboczej, nie wytwarzając
zatem dla kapitału wartości dodatkowej - widać już z tych
fragmentów u Ricarda, [gdzie powiada,] że very existence of
such people is a nuisance [samo istnienie takich ludzi jest
ciężarem] t127l. Taka właśnie jest teoria i praktyka kapitału.
„Zarówno teoria dotycząca kapitału, jalk też praktyka przedłużania
pracy do tego punktu, przy którym może ona w dodatku do kosztów
utrzymania wytworzyć zysk dla kapitalisty - wydają się sprzeczne
z prawami naturalnymi kierującymi produkcją” (Th. Hodgskin, „Pop.
Połat. Boon.” , Londyn 1827, str. 238). 11333||
J| 13361 Proces produkcji kapitału. Widzieliśmy, że proces
produkcji kapitalistycznej jest nie tylko procesem produkcji
towarów, lecz również procesem produkcji surplus value,
wchłanianiem pracy dodatkowej, przeto procesem produkcji
kapitału. Pierwszy, formalny akt wymiany pieniądza na pracę,
czyli kapitału na pracę, jest tylko potencjalnie przywłaszcze­
470
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
niem cudzej pracy żywej za pośrednictwem pracy uprzedmio­
towionej. Rzeczywisty proces przywłaszczania odbywa się do­
piero w rzeczywistym procesie produkcji, którego prze­
bytym już stopniem jest owa pierwsza formalna transakcja,
w której kapitalista i robotnik stają wobec siebie tylko jako
właściciele towarów i w której ich wzajemny stosunek jest
stosunkiem sprzedawcy i nabywcy. Dlatego też wulgarni eko­
nomiści - np. Bastiat - nie wychodzą poza ową pierwszą,
formalną transakcję, właśnie aby móc oszukańczo eliminować
ów specyficzny [kapitalistyczny] stosunek. Różnica ta rzuca
się w oczy zwłaszcza przy wymianie pieniądza na pracę nie­
produkcyjną. Tutaj pieniądz i praca wymieniają się wzajemnie
tylko jako towary. Zamiast więc tworzyć kapitał, wymiana
ta stanowi wydatkowanie dochodu. | 1336||
[f) P r a c a r z e m i e ś l n i k ó w i c h ł o p ó w
w społeczeństwie kapitalistycznym]
II1328] Jak więc ma się sprawa z samodzielnymi rzemieślni­
kami lub chłopami, którzy nie zatrudniają robotników, a więc
nie produkują jako kapitaliści? Albo są oni producentami to­
warów, jak to jest zawsze w przypadku chłopów {lecz nie np.
gdy chodzi o ogrodnika, którego zatrudniam w swym domu},
a wtedy nabywam od nich towar, przy czym nic się nie zmienia
na skutek np. tego, że rzemieślnik wykonuje towar na za­
mówienie, a chłop dostarcza swój supply [towar] w miarę
posiadanych środków. W stosunku tym występują oni wobec
mnie jako sprzedawcy towarów, a nie jako sprzedawcy pracy,
nie ma on więc nic wspólnego z wymianą kapitału na pracę,
przeto również nic wspólnego z rozróżnieniem między pracą
produkcyjną a nieprodukcyjną. Rozróżnienie to zależy bowiem
tylko od tego, czy następuje wymiana pracy na pieniądz jako
taki, czy też na pieniądz jako kapitał. Nie należą oni zatem
ani do kategorii pracowników produkcyjnych, ani do niepro­
dukcyjnych, mimo że są producentami towarów. Ich produkcja
nie jest podporządkowana kapitalistycznemu sposobowi pro­
dukcji.
411
Dodatki
Możliwe, że ci producenci, pracujący za pomocą własnych
środków produkcji, odtwarzają nie tylko swą własną siłę ro­
boczą, lecz także wytwarzają wartość dodatkową, przy czym
ich położenie pozwala im przywłaszczać sobie swą własną
pracę dodatkową lub jej część (pozostałą część odbiera im
się w postaci podatków etc.). Tu napotykamy właściwość
charakterystyczną dla społeczeństwa, w którym przeważa pe­
wien określony sposób produkcji, chociaż nie wszystkie sto­
sunki produkcyjne w owym społeczeństwie pod ten sposób
produkcji podpadają. W społeczeństwie feudalnym np. - co
można najlepiej prześledzić w Anglii, gdyż tam system feudal­
ny został przeniesiony z Normandii w stanie gotowym i jego
formy wycisnęły swe piętno na układzie społecznym odmien­
nym odeń pod wieloma względami - feudalną postać przybie­
rają również stosunki bardzo odległe od istoty feudalizmu,
jak np. stosunki czysto pieniężne, przy których w ogóle nie
chodzi o wzajemne osobiste usługi suwerena i wasala. Za
przykład tego może służyć utrzymywanie fikcji, że małorolny
chłop posiada swój grunt jako lenno.
Tak samo rzeczy się mają przy kapitalistycznym sposobie
produkcji. Niezależny chłop lub rzemieślnik rozszczepia się na
dwoje.
„W małych zakładach przedsiębiorca często bywa swym własnym
robotnikiem" (Storch, t. I, wyd. petersburskie, str. 242).
Jako właściciel środków produkcji jest kapitalistą, jako ro­
botnik jest swym własnym pracownikiem najemnym. A zatem
płaci sobie wynagrodzenie za pracę jako kapitalista i czerpie
zyski ze swego kapitału, tzn. wyzyskuje sam siebie jako
pracownika najemnego i płaci sobie samemu w postaci surplus
value haracz, należny kapitałowi od robotnika. Być może,
płaci sobie jeszcze trzecią część jako właścicielowi gruntu
(rentę), całkiem tak - co dalej zobaczymy* - jak kapitalista
przemysłowy, pracujący za pomocą swego własnego Ц13291
kapitału, sam sobie wypłaca procent od kapitału, traktując
* Patrz K . M arks, „ K a p ita l” , t. III, cz. 1, W arszawa 1957, str. 402-426 Red. przekł. polsk.
472
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
to jako coś, co należy mu się nie jako kapitaliście przemysło­
wemu, lecz qua kapitaliście jako takiemu.
Ten { ekonomiczny) określony społeczny charakter środków
produkcji w produkcji kapitalistycznej - fakt, że wyrażają
określony stosunek produkcyjny - jest tak zrośnięty z mate­
rialnym ich istnieniem jako środków produkcji i w świecie
wyobrażeń społeczeństwa burżuazyjnego tak z tym istnieniem
nierozerwalnie związany, że przypisuje się go (jako określoną
kategorię) również tym stosunkom, które są z nim sprzeczne.
Środki produkcji stanowią kapitał tylko wtedy, gdy oddzie­
liwszy się od pracy występują wobec niej jako niezależna siła.
W danym zaś przypadku producent - robotnik - jest posia­
daczem, właścicielem swych środków produkcji. Nie stanowią
one zatem kapitału, tak samo jak on wobec nich nie wystę­
puje jako robotnik najemny. Niemniej jednak traktuje się je
jako kapitał, a producent rozdwaja się - jako kapitalista
zatrudnia samego siebie w charakterze robotnika na­
jemnego.
W rzeczywistości ten sposób rozpatrywania, jakkolwiek ir­
racjonalny on first view [na pierwszy rzut oka], jest przecież
so far [w pewnym stopniu] słuszny: Producent wytwarza
wprawdzie w danym przypadku swą własną surplus value
{przy założeniu, że sprzedaje swój towar zgodnie z jego war­
tością}, czyli cały produkt jest tylko jego własną uprzedmio­
towioną pracą. Jednakże fakt, że może sobie sam przywłasz­
czyć cały produkt swej własnej pracy, że nikt inny jako master
nie przywłaszcza sobie nadwyżki wartości jego produktu po­
nad cenę przeciętną jego pracy, np. w ciągu jednego dnia ro­
boczego, zawdzięcza on nie swej pracy - pod tym względem
nie różni się od innych robotników - lecz okoliczności, że
środki produkcji stanowią jego własność. Przeto tylko na mo­
cy tej własności staje się panem swej pracy dodatkowej i jako
swój własny kapitalista odnosi się do siebie jako do robotnika
najemnego.
W takim społeczeństwie oddzielenie występuje jako stosu­
nek normalny. Zakłada się więc jego istnienie nawet tam,
gdzie go faktycznie nie ma, i jak to wyżej wykazaliśmy, so far
słusznie; albowiem (w odróżnieniu np. od stosunków staro­
473
Dodatki
rzymskich lub norweskich, czy też amerykańskich na północnym zachodzie Stanów Zjednoczonych) zespolenie wystę­
puje tu przypadkowo, a oddzielenie jako stan normalny, przeto
stosunek oddzielenia przyjmuje się za podstawę nawet wtedy,
gdy jedna osoba łączy w sobie różne funkcje. Ze szczególną
siłą wychodzi tu na jaw, że kapitalista jako taki jest jedynie
funkcją kapitału, a robotnik - funkcją siły roboczej. Jest przy
tym prawem, że rozwój ekonomiczny funkcje te rozdziela po­
między różne osoby; a rzemieślnik czy chłop, który produkuje
za pomocą swych własnych środków produkcji, albo prze­
kształci się z biegiem czasu w drobnego kapitalistę wyzyskują­
cego również cudzą pracę, albo straci swe środki produkcji
{tak też najczęściej bywa, mimo że początkowo pozostaje on
nominalnym ich właścicielem, jak np. w przypadku długów hi­
potecznych} i przekształci się w robotnika najemnego. Taka
jest tendencja rozwojowa formacji społecznej, w której domi­
nuje kapitalistyczny sposób produkcji.
[g) D o d a t k o w a c h a r a k t e r y s t y k a p r a c y
produkcyjnej jako pracy realizującej
się
w materialnym bogactwie]
Rozpatrując istotne stosunki produkcji kapitalistycznej
można więc uznać, że cały świat towarów, że wszystkie sfery
produkcji materialnej - produkcji bogactwa materialnego podporządkowane są (formalnie lub realnie) kapitalistycznemu
sposobowi produkcji {który coraz bardziej się upowszechnia,
stanowi cel zasadniczy tej produkcji i tylko w tym przypadku
[gdy się upowszechni] siły wytwórcze pracy rozwiną się do
najwyższego stopnia}. W myśl tego założenia określającego gra­
nice [omawianego procesu], założenia, które coraz bardziej
nabiera cech wiernego obrazu rzeczywistości, wszyscy robotni­
cy zatrudnieni w produkcji towarów są robotnikami najemny­
mi, a środki produkcji występują wobec nich we wszystkich
sferach jako kapitał. Można zgodnie z tym uznać za charakte­
rystyczną cechę robotników produkcyjnych, i.e. robotników
wytwarzających kapitał, że praca ich realizuje się w towarach
414
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
{produktach pracy), w bogactwie materialnym. W ten sposób
otrzymałaby praca produkcyjna - oprócz swej zasadniczej,
charakterystycznej cechy, zupełnie obojętnej wobec treści pracy
i od niej niezależnej - jeszcze jedną, odmienną, dodatkową
charakterystykę.
[h) P r z e j a w y k a p i t a l i z m u
w dziedzinie
produkcji niematerialnej]
Możliwe są dwa przypadki w produkcji niematerialnej, na­
wet jeśli prowadzona jest wyłącznie dla celów wymiany, czyli
jeśli dostarcza towarów.
1. Rezultatem jej są towary, wartości użytkowe, mające
postać odrębną, samoistną zarówno w stosunku do producen­
tów, jak i do konsumentów, a zatem takie wartości użytkowe,
które mogą trwać w odstępie czasu między produkcją a kon­
sumpcją i w ciągu tego czasu krążyć jako towary nadające się
do sprzedaży, jak np. książki, obrazy, krótko mówiąc, wszyst­
kie przedmioty sztuki istniejące niezależnie od działalności
artystycznej wykonującego je twórcy. Tutaj produkcja kapita­
listyczna może być stosowana tylko w bardzo ograniczonych
rozmiarach, np. kiedy pisarz wyzyskuje przy pracy zbioro­
wej - np. dla zestawienia encyklopedii - wielu innych auto­
rów jako pomocników. ||1330| Najczęściej sprawa kończy się
na formie przejściowej do produkcji kapitalistycznej, [formie
polegającej na tym,] że różni twórcy dzieł naukowych lub
artystycznych, rzemieślnicy lub profesjonaliści pracują na rzecz
zbiorowego kapitału handlowego wydawców. Stosunek ten nie
ma nic wspólnego z właściwym kapitalistycznym sposobem
produkcji i formalnie nie jest mu nawet jeszcze podporządko­
wany. To, że właśnie w tych formach przejściowych wyzysk
pracy jest największy, nie zmienia sprawy.
2. Produkt jest nieodłączny od aktu tworzenia, jak to ma
miejsce u wszystkich artystów-odtwórców, mówców, aktorów,
nauczycieli, lekarzy, klechów etc. Również tutaj kapitalistycz­
ny sposób produkcji znajduje zastosowanie tylko w niewiel­
kim zakresie i zgodnie-z naturą rzeczy tylko w niektórych
475
Dodatki
sferach. Np. w żakładach naukowych nauczyciele mogą być
dla przedsiębiorcy, utrzymującego taki zakład, tylko pracow­
nikami najemnymi; liczne tego rodzaju fabryki nauczania ist­
nieją w Anglii. Chociaż nauczyciele ci nie są w stosunku do
uczniów pracownikami produkcyjnymi, są nimi w stosunku do
zatrudniającego ich przedsiębiorcy. Wymienia on swój kapitał
na ich siłę roboczą i wzbogaca się za pośrednictwem tego pro­
cesu. To samo zachodzi w przedsiębiorstwach teatralnych, roz­
rywkowych itd. Wobec publiczności aktor występuje jako
artysta, jednakże dla swego przedsiębiorcy jest pracownikiem
produkcyjnym. Wszystkie te przejawy produkcji kapitalistycz­
nej w omawianej dziedzinie są tak nieistotne w porównaniu
z całością produkcji, że można ich zupełnie nie uwzględniać.
z
[ii) P r o b l e m p r a c y p r o d u k c y j n e j
punktu widzenia całości procesu
produkcji materialnej]
Wraz z rozwojem specyficznie kapitalistycznego sposobu
produkcji, gdy przy wytwarzaniu jednego i tego samego to­
waru współpracuje wielu robotników, bezpośredni stosunek
między pracą każdego z nich z osobna a przedmiotem pro­
dukcji musi być oczywiście bardzo zróżnicowany. Tak np.
wspomniani wyżej [1471 wyrobnicy w fabryce nie mają bezpo­
średnio nic wspólnego z obróbką surowca. Robotnicy będący
nadzorcami robotników bezpośrednio zatrudnionych przy
obróbce stoją od surowca o krok dalej; stosunek inżyniera
jest znowu inny, pracuje on głównie umysłowo, etc. Jednakże
wszyscy ci pracownicy jako całość, władając siłą roboczą różnej
wartości (chociaż zastosowana masa pracy reprezentuje prze­
ciętnie mniej więcej ten sam poziom), osiągają taki wynik,
który - rozpatrywany jako rezultat po prostu tylko procesu
pracy - wyraża się w towarze, czyli w jakimś materialnym
produkcie-, wszyscy oni razem jako zespół produkcyjny sta­
nowią żywą maszynę do wytwarzania tych produktów, ponie­
waż - jeśli wziąć pod uwagę całkowity proces produkcji wymieniają swą pracę na kapitał i odtwarzają pieniądze ka­
476
Produkcyjność kapitału. Praca produkcyjna i nieprodukcyjna
pitalisty jako kapitał, tzn. jako wartość, która się pomnaża,
powiększa.
Właściwością kapitalistycznego sposobu produkcji jest prze­
cież to, że odrywa on od siebie rozmaite rodzaje pracy, więc
również pracę fizyczną od umysłowej - lub te rodzaje pracy,
w których przeważa jedna albo druga strona - a następnie
dzieli je między różne osoby. Nie przeszkadza to wszakże
temu, że produkt materialny jest wspólnym produktem tych
osób, czyli ich wspólnym produktem uprzedmiotowionym
w bogactwie materialnym; z drugiej strony nie przeszkadza
to również temu i nie zmienia tego faktu, że stosunek, w ja­
kim pozostaje każda z tych osób, jest stosunkiem pracownika
najemnego do kapitału i w tym szczególnym znaczeniu jest
stosunkiem robotnika produkcyjnego. Wszystkie te osoby są
nie tylko bezpośrednio zatrudnione w wytwarzaniu material­
nego bogactwa, lecz także wymieniają swą pracę bezpośrednio
na pieniądze jako na kapitał, reprodukują przeto bezpośred­
nio oprócz swej płacy roboczej również wartość dodatkową
dla kapitalisty. Praca ich składa się z pracy opłaconej i z nie­
opłaconej pracy dodatkowej.
fj) P r z e m y s ł
produkcji
w
transportowy jako
m a t e r i a l n e j. P r a c a
przemyśle
j ędrna ze s t e r
prod uк су j na
transportowym]
Oprócz przemysłu wydobywczego, rolnictwa i manufaktur
istnieje jeszcze czwarta sfera produkcji materialnej, której
rozwój przechodzi także przez różne fazy. warsztatu ręko­
dzielniczego, przedsiębiorstwa manufakturowego i zakładu
mechanicznego; jest to przemysł transportowy, niezależnie od
tego, czy przewozi ludzi, czy towary. Stosunek pracy produk­
cyjnej, i.e. robotnika najemnego, do kapitału jest tu zupełnie
taki sam, jak w innych sferach produkcji materialnej. Poza
tym poddaje się tutaj przedmiot pracy pewnej zmianie mate­
rialnej - zmianie w przestrzeni, zmianie miejsca. Jeśli idzie
o transport ludzi, jest to tylko usługa, którą dla nich spełnia
entrepreneur. Jednakże stosunek nabywców do sprzedawców
tej usługi nie ma nic wspólnego ze stosunkiem pracowników
411
Dodatki
produkcyjnych do kapitału, podobnie jak [nie ma z nim nic
wspólnego] stosunek sprzedawców przędzy bawełnianej do jej
nabywców.
Ale jeśli rozpatrzymy ten proces w odniesieniu do towarów,
[zobaczymy, że] [[13311 zachodzi tu, a mianowicie w proce­
sie pracy, zmiana dotycząca przedmiotu pracy, towaru. Zmie­
nia się jego byt przestrzenny, a tym samym zachodzi zmiana
w jego wartości użytkowej, gdyż zmienia się byt przestrzenny
tej wartości użytkowej. Jego wartość wymienna wzrasta w tym
samym stopniu, w jakim zmiana jego wartości użytkowej wy­
maga pracy, sumy pracy określonej częściowo przez zużycie
kapitału stałego - tj. sumy pracy uprzedmiotowionej, która
wchodzi w skład towaru * - częściowo zaś sumy pracy żywej,
jak w procesie pomnażania wartości wszystkich innych to­
warów.
Gdy tylko towar dotrze do miejsca swego przeznaczenia,
zmiana, jakiej uległa jego wartość użytkowa, znika i wyraża
się jeszcze tylko w zwiększonej wartości wymiennej, w po­
drożeniu towaru. Chociaż więc realna praca nie pozostawiła
żadnego śladu na wartości użytkowej, to jednak zrealizowała
się w wartości wymiennej tego materialnego produktu. A za­
tem do przemysłu transportowego odnosi się to samo, co do
innych sfer produkcji materialnej: że mianowicie realna praca
przybiera postać towaru, choćby na jego wartości użytkowej
nie pozostawiła żadnego widocznego śladu.
Mamy tu na razie do czynienia tylko z kapitałem produk­
cyjnym, tzn. z kapitałem zaangażowanym w bezpośrednim
procesie produkcji. Później przejdziemy do kapitału w proce­
sie cyrkulacji. I dopiero potem, przy rozpatrywaniu tej szcze­
gólnej postaci, którą przybiera kapitał jako kapitał handlowy,
będzie można odpowiedzieć na pytanie, w jakiej mierze za­
trudnieni przez ten kapitał robotnicy są pracownikami pro­
dukcyjnymi bądź nieprodukcyjnymi * * . | X X I—133l||
* W rękopisie: w jego skład - Red.
* * Patrz K . M arks, „K a p ita ł” , t. II, w : M ark s-E n gels, D zieła, t. 24,
str. 160-187 i K . M arks, „ K a p ita ł” , t. III, cz. 1, W arszawa 1957, str. 302-325 R ed. przekl. polsk.
478
[13. Szkic planu I i III części „Kapitału” [148]]
[a) P l a n
I
części,
czyli
I
księgi
„ K a p i t a 1 u” ]
IIXVIII—11401 Pierwszą księgę I149^ „Proces wytwarzania
kapitału” podzielić w następujący sposób:
1. Wstęp. Towar. Pieniądz.
2. Przekształcenie pieniądza w kapitał.
3. Wartość dodatkowa bezwzględna. a) Proces pracy i pro­
ces pomnażania wartości, b) Kapitał stały i kapitał zmienny,
c) Wartość dodatkowa bezwzględna, d) Walka o normalny
dzień roboczy, e) jednakowej długości dnie robocze (l