Bezpieczeństwo państwa w obliczu współczesnych zagrożeń

Transkrypt

Recenzenci:
prof. dr hab. Leszek Kościelski
prof. dr hab. Konrad Stańczyk
Tytuł publikacji: Bezpieczeństwo państwa w obliczu współczesnych zagrożeń
Autorzy: Zbigniew Ciekanowski, Julia Nowicka, Henryk Wyrębek, (UPH w Siedlcach, Wydział Humanistyczny)
Opracowanie indeksu, projekt strony przedtytułowej i okładki, redakcja techniczna i językowa
Tomasz Chodowiec.
Redaktorzy nie ingerowali w merytoryczne treści tekstów autorskich, pozostawiając ich Autorom pełną swobodę wypowiedzi
© Copyright by Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach,
Siedlce 2016
ISBN 978-83-64415-72-2
Publikacja dostępna w zasobach: https://repozytorium.uph.edu.pl/
Wydawca/Imprint:
Dystrybucja: Wydawnictwo UPH w Siedlcach
(www.wydawnictwo.uph.edu.pl)
Skład i łamanie: Tomasz Chodowiec
Wyd. I Format B-5
Ark. wyd. 11,14. Ark. druk. 14.
Druk i oprawa: EXDRUK, Włocławek
Spis treści
Część I. Bezpieczeństwo państwa
Wstęp………………………………………………………………………………………………. 9
Rozdział 1 Bezpieczeństwo jako kategoria społeczno-polityczna ............................15
1.1. Pojęcie i istota bezpieczeństwa ................................................................. 15
1.2. Bezpieczeństwo w różnym ujęciu ............................................................. 17
1.2.1.Ujęcie podmiotowe ........................................................................... 18
1.2.2.Ujęcie przedmiotowe......................................................................... 19
1.2.3. Ujęcie funkcjonalne......................................................................... 20
1.3.Rodzaje bezpieczeństwa............................................................................ 22
1.3.1.Bezpieczeństwo w psychologii ........................................................... 22
1.3.2.Bezpieczeństwo w politologii ............................................................. 22
1.3.3.Bezpieczeństwo terytorialne .............................................................. 23
1.3.4.Bezpieczeństwo energetyczne............................................................ 24
1.3.5. Bezpieczeństwo teleinformatyczne.................................................... 25
1.3.6.Bezpieczeństwo państwa .................................................................. 27
1.3.7. Bezpieczeństwo narodowe ............................................................... 27
1.3.8. Strategia bezpieczeństwa narodowego .............................................. 29
Rozdział 2 Uwarunkowania kształtowania bezpieczeństwa narodowego ............32
2.1. Uwarunkowania wpływające na bezpieczeństwo narodowe ....................... 32
2.1.1. Uwarunkowania zewnętrzne ............................................................ 33
2.1.2. Uwarunkowania wewnętrzne ........................................................... 35
2.2. Zagrożenia bezpieczeństwa narodowego ................................................... 37
Rozdział 3 Wpływ sytuacji międzynarodowej na bezpieczeństwo państwa ........42
3.1. Identyfikacja zagrożeń ............................................................................. 43
3.2. Bezpieczeństwo militarne ........................................................................ 48
3.2.1. Wpływ sytuacji na Ukrainie na bezpieczeństwo
militarne Polski .......................................................................................50
3.2.2. Współpraca cywilna- wojskowa ..............................................................51
3.3. Bezpieczeństwo gospodarcze.................................................................... 53
3.3.1. Parapodatki kreowane przez państwo .............................................. 55
3.4. Stan państwa ......................................................................................... 56
3.5. Bezpieczeństwo energetyczne Polski ......................................................... 59
5
Zbigniew Ciekanowski, Julia Nowicka, Henryk Wyrębek
Część II. Współczesne zagrożenia
bezpieczeństwa państwa
Rozdział 1 Źródła współczesnych zagrożeń ............................................................... 70
1.1. Zagrożenia ludności, mienia i środowiska................................................. 70
1.2. Broń jądrowa .......................................................................................... 74
1.3. Broń chemiczna ...................................................................................... 77
1.4. Broń biologiczna ..................................................................................... 78
1.5. Broń konwencjonalna ............................................................................. 80
1.6. Zagrożenia ekonomiczne ......................................................................... 81
1.7. Zagrożenia społeczne............................................................................... 82
1.8. Zagrożenia ekologiczne ............................................................................ 84
Rozdział 2 Typologia źródeł zagrożeń bezpieczeństwa państwa ........................... 96
2.1. Zagrożenia oraz jego typologia.................................................................. 96
2.2.Charakterystyka zagrożeń cywilizacyjnych .............................................. 103
6
2.2.1.Katastrofy budowlane .................................................................... 103
2.2.2.Pożary ........................................................................................... 103
2.2.3.Wypadki komunikacyjne ................................................................ 104
2.3.4.Terroryzm ...................................................................................... 104
2.3.Czynników generujących zagrożenia bezpieczeństwa ............................... 105
2.4. Źródła zagrożeń bezpiczeństwa .............................................................. 107
Rozdział 3 Terroryzm ................................................................................................... 111
3.1. Geneza terroryzmu................................................................................ 111
3.2. Rodzaje terroryzmu ............................................................................... 115
3.3. Rodzaje zagrożeń terrorystycznych ze względu na sposoby
działania .............................................................................................. 120
3.3.1. Cyberterroryzm ............................................................................. 120
3.3.2. Bioterroryzm ................................................................................. 122
3.3.3. Terroryzm nuklearny..................................................................... 124
3.4. Przeciwdziałanie zagrożeniom terrorystycznym ....................................... 125
3.5. Płaszczyzny zwalczania terroryzmu ........................................................ 131
Rozdział 4 Cyberterroryzm.......................................................................................... 137
4.1.Cyberterroryzm i ryzyko jakie za sobą niesie ............................................ 137
4.2.Cyberwojny – jako nowoczesna sztuka walki ........................................... 143
4.3.Przestępczość komputerowa ................................................................... 146
4.4.Wirusy komputerowe ............................................................................. 152
4.5. Złośliwe programy ................................................................................. 153
Rozdział 1.
4.6. Ochrona antywirusowa ......................................................................... 155
4.7. Włamania do systemów informatycznych firm i komputerów
użytkowników sieci............................................................................... 159
4.8.Sposoby minimalizacji ryzyka ataków ..................................................... 161
Rozdział 5 Zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego ....................................... 167
5.1. Istota zagrożeń ...................................................................................... 168
5.2. Zagrożenia gospodarcze......................................................................... 170
5.3. Bariery i zagrożenia kształtowania bezpieczeństwa państwa .................... 175
Rozdział 6 Wpływ globalizacji na bezpieczeństwo państwa ................................. 181
6.1. Uwarunkowania bezpieczeństwa ........................................................... 181
6.2. Źródła zagrożeń bezpieczeństwa............................................................. 182
6.3. Bezpieczeństwo globalne ....................................................................... 183
6.4. Gospodarka w dobie globalizacji ............................................................ 187
6.5. Uwarunkowania ekonomiczne w dobie globalizacji.................................. 190
6.6. Bezpieczeństwo regionalne .................................................................... 193
Rozdział 7 Polityka Polski wobec współczesnych zagrożeń ................................. 197
7.1. Rodzaje zagrożeń................................................................................... 199
7.2. Zagrożenia dla Polski............................................................................. 203
Bibliografia ...................................................................................................................... 208
7
Wstęp
Procesy zachodzące w Europie i świecie, szczególnie w ostatnich latach, prowadzą do sytuacji, w której następują przeobrażenia społecznopolityczne, ekonomiczno-gospodarcze i militarne otrudnych do przewidzenia skutkach. Zachodzi zatem potrzeba modyfikacji poglądów dotyczących bezpieczeństwa narodowego lub państwa, jego zagrożeń oraz gwarancji tego bezpieczeństwa.
Bezpieczeństwo każdego państwa zawiera w sobie, oprócz treści
wspólnych dla wszystkich krajów, pewne specyficzne elementy wnikające
z uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych, historii, tradycji, kultury
i wartości uznawanych za nadrzędne. Znajduje to wyraz m.in. w definicjach bezpieczeństwa narodowego.
Podstawowym interesem każdego państwa i narodu jest jego bezpieczeństwo. Bezpieczeństwo jest wartością powszechną i często jako kategoria jest definiowane zarówno w naukach społecznych, jak i naukach
ścisłych - od filozofii i psychologii do nauk technicznych. Z tych to powodów bezpieczeństwo odnoszące się do różnych podmiotów i przedmiotów
może być odmiennie interpretowane.
Współczesne zagrożenia dotyczące migracji mają także związek
m.in. z globalizacją. Globalizacja jest obecnie najważniejszym wyznacznikiem zagrożenia asymetrycznego, gdzie migracja jako problem międzynarodowy zajmuje jedno z kluczowych miejsc. W sferze materialnej asymetria przybiera formy: walki zbrojnej, wojny gospodarczej, wojny ekonomicznej, walki informacyjnej, konfrontacji naukowej i konfrontacji
technicznej. Natomiast w sferze duchowej: wojny kulturowej, wojny religijnej i konfrontacji etnicznej. Konflikty występujące w tych sferach przekładają się na skalę i dynamikę migracji legalnej i nielegalnej, które są
postrzegane jako negatywne zjawiska mające wpływ na stan bezpieczeństwa wewnętrznego państwa (państw)7. Postępująca globalizacja zwiększa
liczbę migracji poprzez nierównomierne zaludnienie Ziemi. Tą nierównomierność można pokazać z punktu widzenia wielu kryteriów, np. terytorium, zasobów naturalnych, a przede wszystkim kapitału ekonomicznego
i ludzkiego.
Globalizacja zwiększa migracje również poprzez racjonalność ludzkich zachowań, wyrażająca się miedzy innymi w dążeniu osoby prześladowanej do znalezienia się na bezpiecznym terytorium, dążeniu pracodawcy do zatrudnienia tańszej siły roboczej czy dążeniu pracownika do
uzyskania jak największego wynagrodzenia netto posiadanych kwalifikacji, nawet jeśli miałoby się to wiązać ze zmianą miejsca zamieszkania.
Fundamentalne znaczenie mają dwa elementy bezpieczeństwa: nietykalność terytorialna i niepodległość polityczna. Na nich opierają się pozostałe atrybuty niezawisłego państwa, głównie suwerenność i zdolność
do zachowania podstawowych ideałów i wartości narodu i państwa.
Wstęp
9
10
Najprościej bezpieczeństwo można zdefiniować jako stan, w którym
nie ma zagrożeń. Jest to definicja uniwersalna, gdyż dotyczy sporej grupy
zagrożeń, jakie mogą destabilizować politykę czy gospodarkę danego kraju. Bezpieczeństwo odnosi się do układu wewnętrznego państwa oraz do
jego stosunków międzynarodowych.
Specjaliści na ogół zgadzają się, że bezpieczeństwo jest pojęciem
złożonym oraz że oznacza wolność od zagrożeń dla podstawowych wartości. Nie ma jednak zgody, gdzie należy gwarantować bezpieczeństwo – na
poziomie indywidualnym, narodowym czy międzynarodowym 1.
Wyjaśniając istotę zjawiska bezpieczeństwa należy mieć na uwadze
jego związek ze zjawiskiem zagrożenia. Wynika z tego, że brak zagrożenia
stanowi istotny aspekt bezpieczeństwa. Rozumienie tego terminu sprowadza do stwierdzenia, że odnosi się do strefy świadomościowej danego
podmiotu (człowieka, grupy społecznej, narodu lub narodów). Zagrożenie
oznacza pewien stan psychiki lub świadomości wywołany postrzeganiem
zjawisk, które są oceniane jako niekorzystne lub niebezpieczne 2.
Tradycyjne koncepcje bezpieczeństwa kładą nacisk na kroki podejmowane jednostronnie dla zmniejszenia za pomocą potencjału obronnego
wrażliwości na atak. Współcześnie wiele koncepcji eksponuje szczególnie
znaczenie roli współpracy politycznej. We współczesnych warunkach koncepcje bezpieczeństwa obejmują znacznie szersze wymiary niż w przeszłości. Na pojęcie bezpieczeństwa składają się dziś, obok aspektów wojskowych i politycznych, czynniki gospodarcze i technologiczne, zasoby surowcowe oraz polityka w zakresie ekologii, demografii, spraw społecznych
i humanitarnych. W obecnym rozumieniu bezpieczeństwo obejmuje ponadto sprawy dotyczące zachowania narodowej tożsamości i zapewnienia
właściwego udziału w rozwoju cywilizacyjnym świata 3.
Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą państw i systemów międzynarodowych, a jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia. Tak
więc w XXI wieku, przy uwzględnieniu doświadczeń przeszłości jak i dynamiki rozwoju zagrożeń głównym wyzwaniem w organizacji bezpieczeństwa narodowego musi być „twórcza strategia”, a nie „strategia
odwlekania” Twórcza strategia bezpie-czeństwa kreuje zawczasu przyszłe
bezpieczeństwo, koncentruje się na zapobieganiu i wyprzedzaniu zagrożeń
oraz eliminacje ich źródeł. Innymi słowy we współczesnych uwarunkowaniach nagłość i skala zagrożeń tak naturalnych jak i
cywilizacyjnych jest tak niszcząca że po ich wystąpieniu może nie być
kogo i czego bronić, ratować. Dla Polski postulat tworzenia
bezpieczeństwa musi być naczelnym imperatywem w funkcjonowaniu
1 K. Żukowska, M. Gracik, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka,
Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2006, s. 21.
2 R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR, Warszawa, 2001, s. 28.
3 D.A. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa, Warszawa 1990, s. 54.
Wstęp
państwa, społeczności lokalnych i życiu każdego Polaka z osobna z uwagi
na nasze słabości narodowe – brak przezorności, lekkomyślność, słabość
państwa.
Autorzy monografii mają również świadomość tego, że na wiele pytań dotyczących bezpieczeństwa państwa w obliczu współczesnych zagrożeń nie udzielono pełnej odpowiedzi. Przedstawiona monografia zawiera
obok rozważań czysto teoretycznych popełnionych w oparciu o współczesną literaturę przedmiotu, także treści będące wynikiem własnych przemyśleń i wniosków wynikających z praktycznego zwalczania terroryzmu.
11
Wstęp
CZĘŚĆ I
BEZPIECZEŃSTWO PAŃSTWA
Rozdział 1
Bezpieczeństwo jako kategoria społeczno-polityczna
1.1. Pojęcie i istota bezpieczeństwa
Pojęcie „bezpieczeństwo” jest jednym z najpowszechniej stosowanych pojęć w życiu codziennym, organizacji i funkcjonowania życiu społecznego i państwowego oraz w nauce. Ta powszechność rodzi jego wieloznaczność, stąd współcześnie dla dokładnego określenia dziedziny - (obszaru) bezpieczeństwa dodaje się przymiotniki (osobiste, publiczne,
energetyczne, narodowe, itp.).
Łacińskie pojęcie bezpieczeństwa - securitas, wskazuje na negatywne rozumieniesamego terminu, który oznacza tyle, co „bez trosk”, „bez
zmartwień”, „bez kłopotów”, czyli na nie obecność niebezpieczeństwa, zagrożenia lub niepewności.
Bezpieczeństwo jak każde pojęcie o bardzo szerokim zakresie, jest
pojęciem wieloznacznym. Pierwotnym znaczeniem etymologicznym jest
określenie bezpieczeństwa jako stanu: nie zagrożenia, spokoju, pewności, stan i poczucie pewności, wolność od zagrożeń, strachu lub ataku.
Ponieważ „stan” bezpieczeństwa jest niemierzalny, dlatego też główną
kwestią w zapewnieniu go jest sposób jego postrzegania przez społeczeństwo i władze państwa.
Owo postrzeganie stanu bezpieczeństwa może, w wyniku analizy
obiektywnych i subiektywnych aspektów zagrożenia, przybrać – w ujęciu
szwajcarskiego politologa D. Frei – następujace postacie:
1. Stan braku bezpieczeństwa - jest, gdy występuje duże rzeczywiste
zagrożenie, a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe.
2. Stan obsesji występuje wtedy, gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane jako duże.
3. Stan fałszywego bezpieczeństwa ma miejsce wówczas, gdy zagrożenie jest poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie.
4. Stan bezpieczeństwa występuje wtedy, gdy zagrożenie zewnętrzne
jest nieznaczne. A jego postrzeganie prawidłowe.
W najprostszym słownikowym ujęciu bezpieczeństwo to „stan nie
zagrożenia, spokoju, pewności”. Powszechności użycia pojęcia bezpieczeństwa towarzyszy równie szeroka interpretacja znaczeniowa. Według
prof. R. Zięby: w znaczeniu ogólnospołecznym bezpieczeństwo obejmuje
zabezpieczenie potrzeb: istnienia, przetrwania, pewności, stabilności, tożsamości (identyczności), niezależności, ochrony poziomu i jakości życia.
Bezpieczeństwo, będąc naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych,
jest zarazem podstawową potrzebą państwa i systemów międzynarodowych; jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia.
15
16
Równocześnie przez bezpieczeństwo rozumie się proces,
w którym stan bezpieczeństwa i jego organizacja podlegają dynamicznym
zmianom stosownie do naturalnych zmian uwarunkowań bezpieczeństwa. Nie ma, więc czegoś takiego, jak trwałe czy raz ustanowione lub
zorganizowane bezpieczeństwo.
Innymi słowy bezpieczeństwo jako proces oznacza ciągłą działalność
jednostek, społeczności lokalnych, państw czy organizacji międzynarodowych w tworzeniu pożądanego stanu bezpieczeństwa. Spotyka się również
okreslenie bezpieczeństwa jako zarazem stanu i procesu.
Kolejne znaczenie, to rozumienie bezpieczeństwa jako naczelnej
potrzeby i wartości człowieka i grup społecznych, a zarazem ich najważniejszego celu. To rozumienie bezpieczeństwa preferuje prof. R. Kuźniar: „po pierwsze gospodarka” lub „ po pierwsze człowiek”. Ludzie szybko
zapominają, że fundamentem tego wszystkiego, co „po pierwsze” jest bezpieczeństwo. Jest ono pierwotną, egzystencjalną potrzebą jednostek, grup
społecznych, wreszcie państw. Idzie przy tym nie tylko o przetrwanie integralności czy niezawisłości, lecz także o bezpieczeństwo rozwoju, który
zapewnia ochronę i wzbogacenie tożsamości jednostki czy narodu. Owo
bezpieczeństwo zależy od tego, co dzieje się wokół nas, od środowiska zewnętrznego, z którego mogą pochodzić ewentualne zagrożenia, zależy także od nas samych – naszego zdrowia i gotowości zprostania takim zagrożeniom.
Współczesne składniki bezpieczeństwa to – obok aspektów wojskowych i politycznych – czynniki gospodarcze i technologiczne, zasoby
surowcowe oraz polityka w zakresie ekologii, demografii, spraw społecznych i humanitarnych. Koncepcje bezpieczeństwa nalezy poszerzyć
o sprawy związane z zachowaniem narodowej tożsamości oraz zapewnieniem właściwego udziału w rozwoju cywilizacyjnym współczesnego świata.
Zyskał na znaczeniu także „ludzki wymiar” bezpieczeństwa, czyli poszanowanie podstawowych praw i swobód obywatelskich. Stąd też „bezpieczeństwo współcześnie jest czymś więcej niż synonimem biologicznej egzystencji narodu i istnienia państwa, zawiera w sobie określone osiągnięcia lub aspiracje dotyczace sposobu i poziomu życia, a także kryteria
ustrojowe”. „Ważnym elementem polityki sojuszu jest szerokie podejście
do problematyki bezpieczeństwa, zgodnie, z którym czynniki polityczne,
gospodarcze i środowiskowe odgrywają ogromne znaczenie, uzupełniając
niejako ważny wymiar obronny”.
Na zakończenie wprowadzenia do problematyki bezpieczeństwa
warto zasygnalizować rozumienie istoty bezpieczeństwa. Według J.
Stańczyka „istotą opartego na gwarancjach nienaruszalnego przetrwania i swobodach rozwojowych bezpieczeństwa jest pewność”.
Pewność jest, bowiem warunkiem obu tych składników, a może być
ona obiektywna lub subiektywna. Bezpieczeństwo w syntetycznym ujęciu
Rozdział 1.
można więc określić jako obiektywną pewność gwarancji nienaruszalnego
przetrwania i swobód rozwojowych.
Bezpieczeństwo, bądź poczucie bezpieczeństwa, występują na przestrzeni dziejów jako ważny element życia społecznego, stanowiących dla
jednostek ludzkich jeden z atrybutów skłaniających je do budowania
struktur społecznych. Ten atawizm nie znika wraz z tzw. postępem cywilizacji, a uznanie zwiększenia stopnia bezpieczeństwa odgrywa dla mieszkańca naszej planety w trzecim tysiącleciu nie mniej znaczącą role niż,
przykładowo, dla starożytnych Rzymian.
Współczesna polityka bezpieczeństwa jest ujmowana bardzo kompleksowo: obejmuje zarówno cele, wartości, interesy, jak też strategie i
struktury, służące do ochrony za pomocą określonych środków, celów
państwowych i sojuszniczych przed zagrożeniami zewnętrznymi. Elementy składowe polityki bezpieczeństwa przedstawia rysunek 1.
Elementy te wiążą się generalnie za złożonymi potrzebami bezpieczeństwa określonych państw i związanych z nimi struktur międzynarodowych, które znajdują wyraz w nadrzędnych dla ich istnienia celów, wartości i interesów. Muszą być one realizowane za pomocą wszelkich dostępnych instrumentów, uwzględniając występujące wyzwania i ryzyka.
Cele
Wartości
Interesy
17
Ryzyko
i wyzwania
Strategie
Struktury
Instrumenty
Prawo
Siła
Wola
Rysunek 1 Elementy składowe polityki bezpieczeństwa
Źródło: opracowanie własne.
1.2. Bezpieczeństwo w różnym ujęciu
Pojęcie bezpieczeństwa odnosi się do procesu zaspokajania potrzeb i
interesów uczestników życia międzynarodowego. Proces ten realizuje się w
środowisku międzynarodowym, a jego konsekwencję dotyczą nie tylko zainteresowania państw, ale całego systemu międzynarodowego. W analizach teoretycznych bezpieczeństwa wyodrębnia się kilka jego głównych
ujęć ( wymiarów):
• Podmiotowe - gdy pytamy, o czyjąś pewność istnienia i przetrwania tj. gdy pytamy o bezpieczeństwo uczestników stosunków
międzynarodowych.
• Przedmiotowe - gdy pytamy o treść bezpieczeństwa, środki i
sposoby kształtowania pewności stanu posiadania (w tym tożsamości) uczestników stosunków międzynarodowych i ich szans
(swobód) rozwojowych.
• Funkcjonalne (procesualne) - które pozwala obserwować
zmienność w czasie, a więc dynamikę i ewolucję subiektywnych i
obiektywnych aspektów bezpieczeństwa uczestników stosunków
międzynarodowych tj. pewności ich istnienia (przetrwania), ich
stanu posiadania i szans (swobód rozwojowych).
1.2.1.Ujęcie podmiotowe
18
Podstawą typologii bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych jest kryterium podmiotowe. Na jego podstawie wyodrębnia
się:
• Bezpieczeństwo narodowe, które jest kategorią jednostkową i
odnosi się do pojedynczych państw oraz ich społeczeństw i narodów.
• Bezpieczeństwo międzynarodowe, które jest terminem służącym zwykle do charakterystyki bezpieczeństwa określonej zbiorowości państw, w tym charakterystyki systemu międzynarodowego.
Zdarza się jednak, że niektórzy politycy i autorzy używają pojęcia
bezpieczeństwa międzynarodowego dla opisu zewnętrznych aspektów
bezpieczeństwa pojedynczych państw. Możliwość dwojakiego zastosowania tego terminu wynika z obiektywnego faktu istnienia ścisłego związku
między bezpieczeństwem pojedynczych i zbiorowych podmiotów stosunków międzynarodowych. Związek ten jest rezultatem uczestnictwa państwa w systemie międzynarodowym. To głównie z otoczenia zewnętrznego
wychodzą zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa, jak również w nim mogą być tworzone warunki stanowiące gwarancję dla niezakłóconego istnienia i rozwoju każdego z państw.
Podział na bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe jest, więc
często umowny, gdyż bezpieczeństwo państw w stosunkach międzynarodowych, obiektywnie biorąc ma zawsze charakter międzynarodowy. Natomiast oba pojęcia bywają subiektywnie wyodrębniane, a nawet przeciwstawiane sobie przez ośrodki decyzyjne w państwie. Stwierdzić jednak
trzeba, że rozróżnienie bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego
Rozdział 1.
znajduje swoje uzasadnienie, gdyż ułatwia pełniejszą analizę ogólnej kategorii bezpieczeństwa przez objaśnienie funkcjonujących w nauce pojęć
cząstkowych. Pojęcie bezpieczeństwa narodowego (national security) stanowi nadal wyjściową kategorię lub przynajmniej kontekst w badaniu
bezpieczeństwa międzynarodowego.
1.2.2.Ujęcie przedmiotowe
Według kryterium przedmiotowego wyodrębnia się różne rodzaje
bezpieczeństwa takie jak:
• Bezpieczeństwo polityczne.
• Bezpieczeństwo militarne.
• Bezpieczeństwo ekonomiczne (dzielone na: surowcowe, energetyczne, żywnościowe, socjalne, finansowe, technologiczne itp.)
• Bezpieczeństwo kulturowe.
• Bezpieczeństwo humanistyczne.
• Bezpieczeństwo ekologiczne.
• Bezpieczeństwo ideologiczne itp.
Na podstawie kryterium kształtu systemu bezpieczeństwa międzynarodowego wyodrębnia się:
• System równowagi sił (klasyczny „koncertu mocarstw”, system
bipolarny, system równowagi strachu).
• System bezpieczeństwa kooperatywnego.
• System bezpieczeństwa zbiorowego (regionalnego, uniwersalnego).
Natomiast biorąc pod uwagę sposób prowadzenia przez państwa polityki bezpieczeństwa, należy rozróżnić:
•
•
•
•
•
Bezpieczeństwo lokalne.
Bezpieczeństwo subregionalne.
Bezpieczeństwo regionalne.
Bezpieczeństwo ponadregionalne (strefowe).
Bezpieczeństwo globalne (światowe, uniwersalne).
W tradycyjnych definicjach zwraca się uwagę na międzynarodowy
kontekst bezpieczeństwa pojedynczych państw i siłowe środki jego zapewnienia. Idea bezpieczeństwa międzynarodowego wyraża właściwe każdemu narodowi, każdemu państwu pragnienie bycia zabezpieczonym w
razie agresji i opiera się na posiadanej przez państwo pewności, że nie będzie zaatakowane lub, że w przypadku ataku otrzyma natychmiastową i
skuteczną pomoc ze strony innych państw.
Stopień tak rozumianego bezpieczeństwa zależy od wielkości potencjalnych zagrożeń i zakresu (charakteru) otrzymanych przez państwo
gwarancji pomocy ze strony innych państw. Bezpieczeństwo jest, więc
19
20
pojmowane jako zewnętrzne – a więc międzynarodowe – zapewnienie państwu „ wolności od zagrożeń, strachu lub ataku”.
Termin bezpieczeństwo międzynarodowe wyraża szersza treść niż
bezpieczeństwo narodowe, gdyż służy do określenia nie tylko zewnętrznych aspektów bezpieczeństwa pojedynczych państw, ale przede wszystkim do opisywania pewności przetrwania i funkcjonowania systemu międzynarodowego. Jak stwierdził Józef Kukułka „bezpieczeństwo międzynarodowe ma być nie tylko sumą bezpieczeństw narodowych”, lecz zawierać
w sobie tzw. wzmocnienie zbiorowe, które „podnosi jakość bezpieczeństwa
narodowego każdego z państw, gdyż polepsza warunki równoczesnego jego stabilizowania i rozwijania”.
Funkcjonalna stabilność bezpieczeństwa międzynarodowego zależy
od stopnia uzgodnienia interesów państw wchodzących w skład danego
systemu międzynarodowego i od oddziaływań spoza tego systemu. Do
stabilizacji bezpieczeństwa międzynarodowego najskuteczniej przyczynia
się precyzowanie politycznych i prawnych norm stosunków międzynarodowych. Szczególną funkcję w tym procesie spełnia współpraca międzynarodowa, zwłaszcza wielkich mocarstw, która przyczynia się do eliminowania zagrożeń i budowania zaufania. Innymi słowy, współpraca międzynarodowa w dłuższej perspektywie jest najbardziej efektywnym środkiem
umacniania bezpieczeństwa międzynarodowego i tworzenia infrastruktury
pokoju.
Bezpieczeństwo międzynarodowe ma szerszy zakres treści niż bezpieczeństwo narodowe. Nie jest tylko sumą bezpieczeństwa poszczególnych państw, lecz czymś więcej – o jego istocie stanowi zespół warunków,
norm i mechanizmów międzynarodowych oraz oddziaływań, które zapewniają każdemu państwu danego systemu międzynarodowego czy regionu
mniejszą lub większą pewność niezagrożonego istnienia, przetrwania i
swobód rozwojowych. Bezpieczeństwo międzynarodowe obejmuje nie tylko
lub nie przede wszystkim wartości egzystencjalne pojedynczych państw,
ale również wartości wspólne dla danego systemu, takie jak: stabilność,
pokój, równowaga, współpraca itp. O ich ochronie decyduje prowadzona
przez państwa polityka bezpieczeństwa oraz całokształt więzi i instytucji
międzynarodowych. Celem działań na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego jest eliminowanie zagrożeń dla istnienia, przetrwania, tożsamości
oraz rozwoju państw i systemów międzynarodowych, a także kształtowanie pewności tych podmiotów.
1.2.3. Ujęcie funkcjonalne
Bezpieczeństwo należy traktować jako określoną sekwencję zmieniających się stanów, które składają się na ważny proces społeczny w
skali międzynarodowej. Mimo względnej trwałości aspiracji, potrzeb i interesów państw, ich bezpieczeństwo zewnętrzne podlega prawom ruchu
systemów międzynarodowych, ponieważ impulsy do jego ewolucji wychodzą zarówno ze środowiska wewnętrznego jak i międzynarodowego.
Rozdział 1.
W wymiarze funkcjonalnym widać bezpieczeństwo jako proces, w
którym ścierają się funkcjonalne wyzwania i zagrożenia, percepcja społeczna i koncepcje ich rozwiązywania oraz działania i oddziaływania państw oraz instytucji międzynarodowych zmierzających do budowania ich
pewności przetrwania, posiadania i swobód rozwojowych. Procesualne pojęcie bezpieczeństwa pozwala zauważyć jego zmieniający się w czasie dynamikę, która skłania państwa do stałej troski o własne bezpieczeństwo.
Zmienność bezpieczeństwa w czasie w odniesieniu do pojedynczego państwa lub grupy państw jest czynnikiem jego ewolucji. Główną siła sprawczą owej zmienności i ewolucji jest polityka bezpieczeństwa państw i instytucji międzynarodowych.
Dążenie do umocnienia własnego bezpieczeństwa narodowego jest
stałym celem polityki wewnętrznej i zagranicznej państw. Działaniom
każdego państwa towarzyszą podobne zabiegi jego przeciwników i rywali.
Dodatkowe umocnienie bezpieczeństwa jednej strony może pociągać za
sobą równoczesne zmniejszenie bezpieczeństwa drugiej strony i odwrotnie. Jest to często opisywany w literaturze naukowej „dylemat bezpieczeństwa”. Jednak współzależność interesów bezpieczeństwa państw nie
musi być „grą o sumie zerowej”, lecz może mieć także charakter pozytywny (dodatni), co najlepiej się uwidacznia w systemie bezpieczeństwa międzynarodowego (zwłaszcza zbiorowego). Działalność na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego jest, więc sprawdzonym sposobem umocnienia
bezpieczeństwa narodowego pojedynczych państw. Jego zaletą jest to, że
państwa dążąc do umocnienia swojego indywidualnego bezpieczeństwa,
nie czynią tego kosztem interesów innych państw, które są traktowane
jako partnerzy a nie przeciwnicy. W obu przedstawionych sytuacjach
mamy do czynności ze zmiennością w czasie i ewolucji bezpieczeństwa
narodowego pojedynczych państw i bezpieczeństwa międzynarodowego.
Bezpieczeństwo międzynarodowe może być postrzegany jako określony w danym czasie stan stosunków międzynarodowych. Ze względu
jednak na właściwą w tym stosunkom zmienności i dynamikę, należy widzieć bezpieczeństwo jako proces społeczny w skali międzynarodowej;
proces o zmiennej intensywności i dynamice, które są wyznaczane przez
współzależności, zgodności i sprzeczność interesów państw i systemów
międzynarodowych. Siłą sprawczą tego procesu są indywidualne i zespołowe oddziaływania państw zmierzające do ochrony oraz kształtowania
ich indywidualnego i grupowego społeczeństwa. Ponieważ zagrożenia dla
podstawowych wartości istotnych dla państw i systemów międzynarodowych, a także percepcja społeczna tych zagrożeń podlegają ciągłym zmianom, ewoluują również środki i metody zapewnienia bezpieczeństwa.
Zmienna jest, więc intensywność i dynamika rozwoju procesu umacniania bezpieczeństwa międzynarodowego. Obniża się ona w okresach zaostrzenia się sprzeczności i napięć międzynarodowych, a wzrasta w czasie
odprężenia międzynarodowego. Ta zgodność i sprzeczność interesów pańBezpieczeństwo jako kategoria społeczno-polityczna
21
stw w ujęciu dynamicznym może być postrzegana jako pulsacja procesu
umacniania bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Szczególnie
w procesie kształtowania bezpieczeństwa międzynarodowego można zaobserwować przemienność faz wzrostu i słabnięcia wspólnego (zbiorowego)
zapobiegania wojnie i innym zagrożeniom dla przetrwania, stanu posiadania oraz rozwoju narodów i państw.
Ujęcie politologiczne powinno także uwzględnić zmienność intensywności i dynamiki bezpieczeństwa międzynarodowego w różnych regionach i systemach międzynarodowych. Ułatwi to uchwycenie geograficznego (przestrzennego) zróżnicowania powstających wyzwań i zagrożeń, a
także środków i sposobów ich podejmowania oraz eliminowania. Bezpieczeństwo podlega prawom ruchu systemów społecznych i jako takie powinno być ujmowane w sposób dynamiczny, z zastosowaniem reguł dialektyki; należy je analizować wszechstronnie, opisując zmienność w czasie
jego aspektów subiektywnych i obiektywnych, dostrzegać istotę i specyfikę bezpieczeństwa względem innych zjawisk i procesów międzynarodowych oraz jego zróżnicowanie podmiotowe, przedmiotowe i przestrzenne.
1.3.Rodzaje bezpieczeństwa
1.3.1.Bezpieczeństwo w psychologii
22
Poczucie bezpieczeństwa to jedna z podstawowych potrzeb każdego
człowieka. Ilekolwiek miałby on lat, jakiejkolwiek byłby płci, cokolwiek w
życiu by robił, gdziekolwiek by mieszkał. Mimo, że psychologia wie na ten
temat jedno - każdy z nas po chwili zastanowienia, być może wymyśliłby,
co innego. Poczucie bezpieczeństwa zwykle daje świadomość bycia w
miejscu, które doskonale się zna, gdy jest się wśród najbliższych sobie ludzi, gdy jest się dobrze usytuowany materialnie. Daje przede wszystkim
możliwość odczuwania, iż ma się kontrolę nad tym, co robi. Obejmuje zaspokojenie takich potrzeb jak: istnienie, przetrwanie, całość, tożsamość
(identyczność), niezależność, spokój, posiadanie, pewność rozwoju.
1.3.2.Bezpieczeństwo w politologii
Pojęcie bezpieczeństwa państwa ewoluowało przez wieki, a w ostatnich dekadach szczególnie szybko zmieniało znaczenie. Wobec zmiany
środowiska międzynarodowego na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku i związanej z tym ewolucji postrzegania
zagrożeń coraz większe znaczenie zaczęto przywiązywać do bezpieczeństwa pozamilitarnego. Wyłoniło się, więc bezpieczeństwo ekologiczne, ekonomiczne, energetyczne, informacyjne, socjalne i wiele
innych, jak np. bezpieczeństwo człowieka. Zarysowała się tendencja, aby
przez bezpieczeństwo państwa rozumieć wszystko, co może mieć jakikolwiek związek z samym państwem i jego społeczeństwem.
Rozdział 1.
Z tego względu wydaje się rozsądna propozycja R. Zięby, żeby wyodrębnić następujące podstawowe wartości składające się na bezpieczeństwo współczesnych państw:
• Przetrwanie państwa jako niezależnej jednostki politycznej, narodu
jako wyróżnionej grupy etnicznej, biologiczne przeżycie ludności. Jest
ono naczelną wartością, której każde państwo gotowe jest poświęcić
inne wartości, gdyż nie mogą być one zachowane w sytuacji zagrożenia istnienia samego podmiotu. Wartość ta jest stawiana na naczelnym miejscu w licznych definicjach bezpieczeństwa narodowego.
• Integralność terytorialna, która w potocznym rozumieniu nadal jest
uważana za główny korelat bezpieczeństwa.
• Niezależność polityczna (w sensie ustrojowym, samowładności i swobody afiliacji).
• Jakość życia, na którą składają się takie wartości szczegółowe, jak:
standard życia, szczebel rozwoju społeczno-gospodarczego, zakres
praw i swobód obywatelskich, system kulturalny, „narodowy styl życia”, stan środowiska naturalnego, możliwości i perspektywy dalszego
rozwoju.
1.3.3.Bezpieczeństwo terytorialne
Bezpieczeństwo terytorialne oznacza poziom bezpieczeństwa
państwa lub terytorium wynikający z jego uwarunkowań geograficznych.
Na bezpieczeństwo terytorialne składają się następujące czynniki:
•
•
•
•
Atrakcyjność.
Dostępność.
Obronność.
Możliwość utrzymania
Wysokie bezpieczeństwo terytorialne ma państwo o małej
atrakcyjności (np. pozbawione surowców naturalnych), do którego ciężko
jest się dostać armii agresora (np. ze względu na bariery takie jak góry lub
odległe położenie), którego uwarunkowania geograficzne przekładają się
na zwiększone walory obronne i które ciężko jest utrzymać po podbiciu
(np. ze względu na rozległość terytorialną).
Niskim bezpieczeństwem terytorialnym często tłumaczono kolejne
demontaże państwa polskiego pod koniec XVIII wieku, czy w 1939 r.
Polska była już od średniowiecza terytorium atrakcyjnym dla sąsiadów
dążących do zdobycia nowych ziem, który to proces nasilił się w XVIII w.
Zarazem jako kraj nizinny o długich granicach lądowych Polska była
niezwykle łatwo dostępna i nie posiadała znaczniejszych walorów
obronnych. Wszystkie większe migracje na linii wschód-zachód w Europie
przebiegały przez terytorium Polski: wędrówki Gotów, Wandalów, Awarów
i Madziarów, najazd Batuchana w latach 1241–1242, kampania Napoleona w latach 1807-1812 i Hitlera w latach 1939–1941. Bezpieczeństwo
23
terytorialne Polski podnosiła jedynie trudność utrzymania jej terytorium.
Ze względu na rozległość kraju i niską obronność granic zagrożeniem po
jego podbiciu stawali się zarówno sąsiedzi jak i bunty wewnętrzne.
Czynniki bezpieczeństwa terytorialnego często decydowały o powodzeniu kampanii wojennych. Przykładowo, o ile Związek Radziecki bez
problemów stłumił w 1956 powstanie na nizinnych Węgrzech, o tyle
dziesięcioletnia ofensywa tego państwa w górzystym Afganistanie (19791989) zakończyła się porażką.
1.3.4.Bezpieczeństwo energetyczne
24
Bezpieczeństwo energetyczne to stan braku zagrożenia przerwaniem
dostaw paliw i energii. Stan ten zapewnia dywersyfikacja dostaw
importowanych paliw oraz zwiększanie wydobycia ze złóż krajowych –
ropy naftowej i gazu ziemnego, co pozwala na nieprzerwaną pracę
systemu energetycznego kraju w sytuacji przerwania dostaw z jednego
źródła.
Przywódcy państw G-8 przyjęli w lipcu 2006 r. w Strielnie pod
Petersburgiem plan działań zmierzających do zapewnienia globalnego
bezpieczeństwa energetycznego, w którym m.in. popierają zasady unijnej
Karty Energetycznej. Zobowiązują się do wzmacniania światowego
bezpieczeństwa energetycznego poprzez działania w następujących
sferach: wzrost przejrzystości, przewidywalności i stabilności na
światowych rynkach energetycznych, poprawa klimatu inwestycyjnego
w sektorze energetycznym, dywersyfikacja źródeł energii, wzrost
wydajności energetycznej i oszczędności energii, zapewnienie fizycznego
bezpieczeństwa kluczowej infrastruktury energetycznej oraz uwzględnienie problemu zmian klimatycznych i zrównoważonego rozwoju.
Karta Energetyczna to podstawowy akt Unii Europejskiej dotyczący
rynku energii. Przewiduje m.in. liberalizację dostępu do rynków
energetycznych państw – sygnatariuszy. Unia Europejska od dłuższego
czasu nalega, by Rosja ją ratyfikowała. Moskwa twierdzi, iż dokument ten
wymaga dopracowania. Przywódcy państw G-8 zwracają uwagę, że
zagwarantowanie odpowiednich dostaw energii w skali światowej będzie
wymagało zainwestowania w tę sferę tryliona milionów dolarów do 2030
r.. „Stworzymy i utrzymamy odpowiednie warunki, by przyciągnąć te
fundusze do sektora energetycznego poprzez konkurencyjne, otwarte,
sprawiedliwe i przejrzyste rynki”4 - deklarują sygnatariusze dokumentu.
Zobowiązują się w nim także do rozwoju alternatywnych źródeł energii,
szerszego wykorzystania odnawialnych źródeł energii oraz opracowania i
wdrożenia innowacyjnych technologii w tym sektorze. Przywódcy G-8
przyznają, że dążą do bezpieczeństwa energetycznego i ochrony klimatu
na różne sposoby. „Ci z nas, którzy mają plany związane z użyciem i/lub
rozwojem bezpiecznej energii jądrowej, są przekonani, że jej rozwój
4
http://serwisy.gazeta.pl/swiat/, 16.07.2006.
Rozdział 1.
przyczyni się do globalnego bezpieczeństwa energetycznego, ograniczając
jednocześnie szkodliwe zanieczyszczenie powietrza i uwzględniając
problem zmian klimatycznych” 5 - podano w dokumencie.
Sygnatariusze deklarują w nim też, że zamierzają podjąć dodatkowe
wspólne wysiłki, by zapewnić „wiarogodny dostęp” do nisko
wzbogacanego uranu w celu wykorzystania go jako paliwa w reaktorach.
Przywódcy
G-8
podkreślają,
że
osiągnięcie
globalnego
bezpieczeństwa energetycznego nie będzie możliwe bez rozwiązania takich
problemów jak wysokie ceny ropy naftowej, wzrost popytu na źródła
energii, rosnąca zależność wielu państw od importu energii czy potrzeby
ogromnych inwestycji w sferze energetyki. Osiągnięcie bezpieczeństwa
energetycznego i milenijnych celów rozwoju nie będzie w pełni możliwe
bez zrównoważonego dostępu 2,4 mld ludzi do paliw i 1,6 mld ludzi do
elektryczności, którzy są ich obecnie pozbawieni w krajach rozwijających
się.
kluczowe
dla
zapewnienia
Wg
Andrzeja
Szczęśniaka 6
bezpieczeństwa energetycznego są przede wszystkim jak najlepsze
stosunki z dostawcą. Oczywiście w miarę możliwości. W tym punkcie
można było znaleźć ukrytą aluzję do postępowania Polski wobec Rosji,
która ma bardzo z nią „bardzo zmienne” stosunki. Na drugim miejscu
Szczęśniak umieścił dywersyfikację (zróżnicowanie źródeł dostaw i
samych dostawców). W dalszej kolejności niezbędne zapasy surowca,
infrastrukturę i połączenia rynków (sprawa o fundamentalnym znaczeniu)
oraz elastyczność użycia różnych surowców.
Statystyki wskazują, że Polska jest jednym z najbezpieczniejszych
energetycznie państw. Polska powinna jednak szukać nowych źródeł
energii, ale nie za wszelką cenę – wg Szczęśniaka. Polska posiadamy stały
dopływ taniej rosyjskiej ropy oraz rosyjskiego gazu. I sprawa o znaczeniu
priorytetowym - interconnections, czyli połączenie pomiędzy systemami
energetycznymi poszczególnych państw Unii Europejskiej. To one
zapewniają rzeczywiste bezpieczeństwo pozwalając, w razie potrzeby, na
trans graniczny przesył energii. Nie ma tu znaczenia kwestia dostawcy,
gdyż może być to ta sama spółka - ważne, aby istniała możliwość
„wspomożenia” energią jednego państwa przez inne. Problewa decyzja już
istnieje - Austria wywalczyła prawo reeksportu.
Dobrze byłoby zainteresować się kwestią energetyki atomowej.
Polska strategia energetyczna teoretycznie zakłada, że od 2021 r. energia
jądrowa będzie miała pewien udział (wzrastający w kolejnych latach) w
bilansie energetycznym kraju.
1.3.5. Bezpieczeństwo teleinformatyczne
5
6
http://serwisy.gazeta.pl/swiat/,16.07.2006.
Ekspert Centrum Analiz NaftaGaz.pl, 16.07.2016.
25
26
Bezpieczeństwo teleinformatyczne to zbiór zagadnień z dziedziny
telekomunikacji i informatyki związany z szacowaniem i kontrolą ryzyka
wynikającego z korzystania z komputerów, sieci komputerowych i
przesyłania danych do zdalnych lokalizacji, rozpatrywany z perspektywy
poufności, integralności i dostępności.
Budowanie bezpiecznych systemów teleinformatycznych i aplikacji
jest celem starań projektantów sieciowych i programistów, a także
przedmiotem
studiów
teoretycznych,
zarówno
w
dziedzinie
telekomunikacji oraz informatyki, jaki ekonomii. Zaowocowało to
opracowaniem metod oceny bezpieczeństwa i kontrolowania zagrożeń,
których przegląd znajduje się poniżej. Mimo tych starań, ze względu na
złożoność i czasochłonność wielu spośród proponowanych procesów, luki
zabezpieczeń stanowią jednak poważny i wymierny problem dla
użytkowników sieci teleinformatycznych.
Firma Symantec7 opublikowała wyniki badań dotyczące stosunku
małych i średnich przedsiębiorstw do kwestii bezpieczeństwa. Badania te
wykazały szereg niedociągnięć i braków we wszystkich dziedzinach
związanych z bezpieczeństwem, pomimo iż w badaniu wzięły udział firmy
świadome wszelkich zagrożeń.
„Z badania firmy Symantec wynika, że polskie firmy z sektora
małych i średnich przedsiębiorców znalazły się wśród przedsiębiorstw
szczególnie podatnych na zagrożenia – 18% respondentów przyznało, że w
ciągu ostatniego roku doszło u nich do naruszenia zasad bezpieczeństwa
powodującego utratę potencjalnych przychodów. To więcej niż średnich
wyników w Europie, które wyniosły 8%. Ankieta przeprowadzona z
udziałem 934 respondentów z dziesięciu krajów europejskich wykazała,
że chociaż wiele firm ma świadomość istnienia „typowych” zagrożeń,
takich jak wirusy (93% – w Polsce 94%), spam (91% - w Polsce 86%) i
konie trojańskie (82% - w Polsce 83%), to nadal znaczna część firm
dysponuje niedostatecznymi środkami do zapobiegania naruszeniom
zasad bezpieczeństwa wynikającym z nowych zagrożeń. Wiele małych i
średnich firm nadal nie ma świadomości istnienia pojawiających się
obecnie zagrożeń, takich jak próby wyłudzenia informacji od szeregowych
pracowników tzw. „minnowing” lub ich kierowników tzw. „whaling” - pojęć
tych nie zna w Polsce odpowiednio 54 i 56 procent ankietowanych” 8.
Wg Andrzeja Kontkiewicz 9 małe przedsiębiorstwa mają świadomość
zagrożeń, jakie niesie ze sobą era Internetu. Jednocześnie jednak wyniki
badań wskazują, że firmy z sektora małych i średnich przedsiębiorców
Firma założona w 1982 r. jest międzynarodowym przedsiębiorstwem
sprzedającym oprogramowanie komputerowe, szczególnie koncentrując się na
dziedzinie bezpieczeństwa danych i zarządzania informacjami.
8 http://www.egospodarka.pl/, 19.08.2016.
9 Technical Presales Manager Eastern Europe w firmie Symantec
7
Rozdział 1.
zdecydowanie zbyt rzadko wdrażają zawczasu właściwą infrastrukturę,
pozwalającą nadążać za zmieniającymi się zagrożeniami. Programy
antywirusowe, zapory ogniowe itp. stanowią niezbędną podstawę, ale
same nie są w stanie zapewnić firmie wystarczającej ochrony. Bez
kompleksowych rozwiązań przede wszystkim małe przedsiębiorstwa mogą
być narażone na znaczne ryzyko.
1.3.6.Bezpieczeństwo państwa
Bezpieczeństwo państwa to stan, ale i proces umożliwiający
normalny rozwój państwa - pomyślną realizację wszystkich jego celów uzyskiwany zazwyczaj w wyniku zorganizowanej ochrony i obrony przed
wszelkimi zagrożeniami militarnymi i nie militarnymi, zewnętrznymi i
wewnętrznymi, przy użyciu sił i środków pochodzących ze wszystkich
dziedzin działalności państwa. Jednym z podstawowych gwarantów
bezpieczeństwa państwa jest wojsko.
Zapewnianie bezpieczeństwa przez państwo zależne jest przede
wszystkim od charakteru, rozmiarów i natężenia zagrożeń dla
chronionych wartości. Generalnie są to przedsięwzięcia podejmowane w
ramach wewnętrznej funkcji państwa (wzmacnianie siły militarnej,
gospodarczej, optymalizacja systemu społeczno-politycznego i stabilności
politycznej) oraz w ramach funkcji zewnętrznej (poprawa stosunków z
innymi krajami, członkostwo w organizacjach polityczno-wojskowych,
kształtowanie środowiska bezpieczeństwa).
W praktyce konieczne jest podejmowanie, co najmniej kilku
wybranych elementów z obu zakresów. Wbrew pozorom bezpieczeństwo
państwa nie jest wartością, którą można osiągnąć i skupić się na
realizacji innych celów. Jest to jedna z tych wartości, o które należy
zabiegać w sposób ciągły – kształtować, modyfikować i adaptować
stosownie do zmieniającej się sytuacji zewnętrznej i wewnętrznej. Ów
proces, mający na celu przede wszystkim zapobieganie zagrożeniom, ale
również przygotowywanie kraju do efektywnej egzystencji w warunkach
wszelkiego rodzaju kryzysów i wojny, a później efektywnej odbudowy,
nazwać można zarządzaniem bezpieczeństwem.
1.3.7. Bezpieczeństwo narodowe
Bezpieczeństwo państwa jest traktowane jako system okoliczności,
które sprawią, że państwo nie będzie przedmiotem żadnego ataku lub ma
pewność, że atak skierowany przeciwko niemu nie będzie miał żadnych
szans na powodzenia. Gwarancjami tak rozumianego bezpieczeństwa są
posiadane przez państwo siły zbrojne oraz zagwarantowane porozumieniami międzynarodowymi możliwości otrzymania skutecznej pomocy ze
strony innych państw. Natomiast bezpieczeństwo narodowe to nie tylko
ochrona i obrona istnienia państwa jako takiego przed zagrożeniami, lecz
także o pomyślny byt i rozwój oraz ochronę wartości bliskich poszczegól-
27
28
nym członkom społeczności, które nawet bez istnienia państwa posiadają
znaczenie10. Czyli:
a) tworzy wartość nadrzędną wśród innych celów państwa (narodowych), a tym samym przesądza o pomyślności ich realizacji;
b) odnosi się do celów obejmujących wartości:
• życiowe (kluczowe) – to wartości decydujące o trwałości państwa, dobrobycie narodowym oraz rozwoju jego tożsamości
narodowej i zapewnienia pewności przetrwania;
• ważne – wartości niemające bezpośredniego wpływu na losy
państwa i narodu jako całości – historycznie, sytuacyjnie,
przedmiotowo i podmiotowo zmienne, których realizacja
wpływa na bezpieczny byt narodowy i rozwój państwa;
• drugorzędne – wartości, które z punktu widzenia bytu narodowego i rozwoju państwa nie mają większego wpływu;
c) określa poziom swobody w osiąganiu tych celów;
d) jako proces obejmuje: różnorodne zabiegi w obszarze stosunków
międzynarodowych i wewnętrznych oraz przedsięwzięcia ochronne i obronne (w szerokim tego słowa znaczeniu) mające na celu
stworzenie korzystnych warunków funkcjonowania państwa na
arenie międzynarodowej i wewnętrznej oraz przeciwstawienie się
wyzwaniom i zagrożeniom bezpieczeństwa narodowego;
e) jest zapewnieniem bezpieczeństwa państwa jako instytucji politycznej (suwerenność, integralność, nienaruszalność granic);
f) jest ochroną społeczeństwa, jego dóbr i środowiska wobec zagrożeń, które w znaczący sposób ograniczają jego funkcjonowanie
lub godzą w wartości narodowe podlegające szczególnej ochronie;
g) dotyczy przeciwstawiania się wyzwaniom i zagrożeniom wartości,
celów i interesów narodowych;
h) dotyczy zapewnienia sprzyjających warunków realizacji celów narodowych –rozwoju narodowego (materialnego i kulturowego), w
świecie przepełnionym ostrą konkurencją i rywalizacją m.in. na
tle politycznym, ekonomicznym, kulturowym i militarnym 11
Postrzeganie bezpieczeństwa według Daniela Frei:
stan braku bezpieczeństwa – wówczas gdy występuje duże
rzeczywiste zagrożenie, a postrzeganie tego zagrożenia jest
prawidłowe;
stan obsesji występuje wtedy, gdy nieznaczne zagrożenie jest
postrzegane jako duże;
stan fałszywego bezpieczeństwa ma miejsce wówczas, gdy
10http://www.ksiegarnia.beck.pl/pdf/Instytucje_bezpiecze%C5%84stwa_narodowe
go_-_fragmenty.pdf, 21.08.2016.
11
W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, s. 22–23.
Rozdział 1.
zagrożenie jest poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie;
stan bezpieczeństwa występuje wtedy, gdy zagrożenie zewnętrzne
jest nieznaczne, a jego postrzeganie prawidłowe”12.
Z tego też względu dominacja państwa jako podmiotu bezpieczeństwa jest od wieków bezsporna 13.
Według W. Stankiewicza bezpieczeństwo narodowe to „stan
równowagi między zagrożeniem wywołanym możliwością zaistnienia
konfliktu a potencjałem obronnym”
Według C. Rutkowskiego jest to „stan świadomości społecznej, w
którym istniejący poziom zagrożeń, dzięki posiadanym zdolnościom
obronnym, nie budzi obaw, lęku o zachowanie (osiągnięcie) uznanych
wartości.”
Podstawowe wartości, które cechują pojęcie bezpieczeństwa narodowego to:
• przetrwanie (państwa jako suwerennej jednostki politycznej,
narodu jako wyróżnionej grupy etnicznej, biologiczne przeżycie
ludności). Jest ono główną wartością, której każde państwo
gotowe jest poświęcić inne wartości, gdyż nie mogą być one
zachowane w sytuacji zagrożenia istnienia samego podmiotu.
Wartość ta jest stawiana na naczelnym miejscu w licznych
definicjach bezpieczeństwa narodowego;
• integralność terytorialną, która w potocznym rozumieniu jest
uważana za główny korelat bezpieczeństwa;
• niezależność polityczną – w sensie ustrojowym, samowładności i
swobody afiliacji;
• jakość życia, na którą składają się takie wartości szczegółowe, jak:
standard życia, szczebel rozwoju społeczno-gospodarczego, system
kulturalny, możliwości i perspektywy dalszego rozwoju 14.
1.3.8. Strategia bezpieczeństwa narodowego
Rozwój sprawnego, wydajnego, właściwie zorganizowanego systemu
bezpieczeństwa państwa pozostaje podstawowym zadaniem polskiej polityki bezpieczeństwa. Na system ten składają się wszystkie odpowiedzialne
za bezpieczeństwo w świetle Konstytucji RP i właściwych ustaw organy
oraz instytucje należące do władz ustawodawczych, wykonawczych i sadowniczych, w tym Parlament, Prezydent RP, Rada Ministrów i centralne
organy administracji rządowej. Ważnymi jego elementami są siły zbrojne
E. Kołodziński, Wprowadzenie do zarządzania bezpieczeństwem, skrypt UWM w
Olsztynie, online.
13 W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, dylematy pojęciowe i próba
systematyzacji, [w:] Towarzystwo Wiedzy Obronnej, Zeszyt Problemowy 2010, Nr 1
(61), s. 19.
14 R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa, s. 55–56.
12
29
30
oraz służby i instytucje rządowe zobowiązane do zapobiegania i przeciwdziałania zagrożeniom zewnętrznym, zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, prowadzenia działań ratowniczych oraz ochrony ludności i
mienia w sytuacjach nadzwyczajnych, a także - w zakresie przewidzianym
w Konstytucji RP i właściwych ustawach, władze samorządowe oraz inne
podmioty prawne, w tym przedsiębiorcy tworzący potencjał przemysłowo,
obronny. Leżąca u podstaw niniejszej strategii całościową wizja bezpieczeństwa, odpowiadającą współczesnym realiom międzynarodowym oraz
charakterowi zagrożeń i wyzwań, a także świadczącą o woli maksymalizacji rezultatów działań na rzecz bezpieczeństwa państwa i jego obywateli,
wskazuje na potrzebę podejmowania przez Polskę wysiłków w każdej sferze życia społecznego. Rodzi to konieczność rozwoju zdolności do koordynacji i integracji wysiłków podejmowanych przez poszczególne organy, instytucje i służby państwowe. Dlatego wyjątkowo pilnym zadaniem jest
nadanie Systemowi Bezpieczeństwa Narodowego RP charakteru w pełni
zintegrowanej, spójnej i uporządkowanej całości. Służyć temu będzie wypracowanie mechanizmów kompleksowego i długofalowego planowania
rozwoju systemu bezpieczeństwa opierającego się na celach i potrzebach
wspólnych dla wszystkich jego składników oraz wynikających z całościowo ujmowanych interesów narodowych. Skuteczna integracja systemu
bezpieczeństwa wymagać będzie także modyfikacji niektórych rozwiązań
prawnych, co powinno prowadzić do uporządkowania jego konstrukcji,
precyzyjnego określenia kompetencji poszczególnych jego składników, w
tym organów kierujących oraz zwiększenia możliwości współdziałania
międzyresortowego. Polska będzie dążyć do podnoszenia zdolności poszczególnych elementów krajowego systemu bezpieczeństwa do współpracy z odpowiednimi strukturami pozostałych członków UE i sojuszników,
przy zachowaniu możliwości skutecznego działania samodzielnego15.
System bezpieczeństwa narodowego musi być zorganizowany i wyposażony w sposób gwarantujący jego szybkie i sprawne działanie w każdych warunkach oraz w reakcji na wszelkiego typu zagrożenia i kryzysy.
Zdolność ta będzie weryfikowana w szczególności przez regularne ćwiczenia, prowadzone w ramach całego systemu bezpieczeństwa narodowego
lub określonych jego części. System bezpieczeństwa narodowego będzie
podlegał również cyklicznym przeglądom służącym ocenie jego skuteczności, gotowości do działania oraz odpowiedniości względem najważniejszych w danym czasie potrzeb oraz możliwości kraju. Należy zwrócić uwagę na rozwój zdolności całego systemu i poszczególnych jego składników
do prowadzenia działań prewencyjnych oraz reagowania na powstające
problemy, wyzwania i zagrożenia w jak najwcześniejszej fazie. Wymagać
to będzie umacniania zdolności właściwych instytucji i organów państwa,
wchodzących w skład systemu, do prognozowania rozwoju sytuacji mię15
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczpospolitej, Warszawa 2014.
Rozdział 1.
dzynarodowej i wewnętrznej oraz do wczesnego wykrywania wszelkich
zmian negatywnie wpływających na bezpieczeństwo Polski. Wyjątkowe
znaczenie dla sprawności działania systemu bezpieczeństwa maja kompetencje, umiejętności i wiedza specjalistyczna osób uczestniczących w poszczególnych jego podsystemach. Szczególna uwagę należy zwrócić na
rozwijanie u pracowników, a zwłaszcza kadry kierowniczej, umiejętności
współdziałania w skali międzyresortowej, a także - przede wszystkim w
związku z postępem integracji europejskiej oraz zacieśnianiem więzów sojuszniczych - międzynarodowej. Polska powinna rozwijać swe zdolnośc do
promocji i wdrażania - w ramach wszystkich właściwych organów, instytucji i służb - najbardziej wydajnych rozwiązań w zakresie zarządzania
personelem, również dzięki systemowi miedzy instytucjonalnej wymiany
doświadczeń 16.
Dążenie do stworzenia w pełni zintegrowanego systemu bezpieczeństwa narodowego wymaga, oprócz opracowania i wdrożenia odpowiednich
rozwiązań prawnych i organizacyjnych oraz zapewnienia wysokiej jakości
personelu, ciągłego usprawniania komunikacji miedzy wszystkimi elementami systemu. Istotne znaczenie ma w tym względzie dalsza informatyzacja i unowocześnianie sieci telekomunikacyjnych właściwych służb i
organów, a zwłaszcza administracji państwowej oraz instytucji odpowiedzialnych za porządek publiczny 17.
31
16
Tamże.
17Tamże.
Rozdział 2
Uwarunkowania kształtowania bezpieczeństwa
narodowego
Bezpieczeństwo jest pojęciem, które łączy się z podstawowymi potrzebami wszystkich ludzi i grup społecznych dlatego zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom jest jedną z podstawowych funkcji każdego państwa. Każdy obywatel jest przekonany, że bezpieczeństwo nierozerwalnie
wiąże się z poczuciem, że podstawowe wartości państwa, takie jak: istnienie, przetrwanie i rozwój, są zagwarantowane. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej uwzględnia konieczność zagwarantowania bezpieczeństwa narodowi polskiemu.
Artykuł 5 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia
1997 r. mówi:
Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium,
zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże
dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą
zrównoważonego rozwoju 1
32
Artykuł 146 określa obowiązki Rady Ministrów i administracji
rządowej. Wg ustępu 4, punktu 7, Rada Ministrów „zapewnia
bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz porządek publiczny”.
Mówiąc o bezpieczeństwie mamy na myśli również proces, który
podlega ciągłym zmianom tym samym dostosowując się do środowiska
międzynarodowego.
Bezpieczeństwo jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka. To
stan dzięki, któremu mamy poczucie pewności istnienia oraz gwarancję
rozwoju. Bezpieczeństwo jest główną potrzebą człowieka i grup społecznych, ale także podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych; brak poczucia bezpieczeństwa wywołuje niepokój, panikę oraz
uczucie zagrożenia. Zarówno człowiek, grupa społeczna, państwo i organizacja międzynarodowa dążą do tego, aby w taki sposób oddziaływać na
swoje otoczenie zewnętrzne i sferę wewnętrzną, by usuwać a przynajmniej
starać się oddalać zagrożenia, eliminując własny lęk, obawy, niepokój i
niepewność.
2.1. Uwarunkowania wpływające na bezpieczeństwo narodowe
Uwarunkowania bezpieczeństwa państwa dzielimy na zewnętrzne i
wewnętrzne. Bezpieczeństwo państwa wymaga ciągłej analizy, zarówno
1
Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483), art. 5.
Rozdział 2.
zewnętrznych, jak i wewnętrznych uwarunkowań i czynników, jakie mają
wpływ na środowisko, w którym znajduje się Polska 2.
2.1.1. Uwarunkowania zewnętrzne
Do najważniejszych zewnętrznych uwarunkowań bezpieczeństwa
Polski, które można zidentyfikować dziś i możliwej do przewidzenia przyszłości w kontekście sytuacji międzynarodowej, należą:
• stosunki Polski z państwami sąsiednimi;
• obecność i pozycja Polski w strukturach euroatlantyckich;
• sytuacja legislacyjno-prawna stabilizująca europejskie bezpieczeństwo, w obliczu nowych wyzwań politycznych, ekonomicznych, militarnych i cywilizacyjnych3.
Relacje Polski z państwami najbliższego otoczenia nie stwarzają
bezpośrednich zagrożeń. Polska należy do Unii Europejskiej oraz podpisała układy regulujące wzajemne stosunki z wszystkimi krajami sąsiadującymi. Stosunki Polski wolne są od jakichkolwiek wzajemnych roszczeń terytorialnych i sporów na tle mniejszości narodowych. Dodatkowo, pozytywnym czynnikiem, zmniejszającym w szczególności zagrożenia o
charakterze militarnym, są ograniczenia i system monitorowania aktywności wojskowej, jakim podlegają państwa europejskie.
Prawdopodobieństwo wybuchu konfliktu zbrojnego w naszym regionie jest w chwili obecnej bardzo małe. Ryzyko, że którekolwiek państwo
niespodziewanie przeprowadzi atak jest dziś nikłe. Wejście do Unii Europejskiej oraz Sojuszu Północnoatlantyckiego zmieniło geopolityczną pozycję Polski, przekreśliło ostatecznie skutki porządku jałtańskiego i podziału
Europy na strefy wpływów.
Członkostwo w NATO dało Polsce najpełniejsze, trwałe gwarancje
bezpieczeństwa. Uczyniło Polskę członkiem wspólnoty demokratycznych i
stabilnych państw. Niewątpliwie przynależność tę gruntuje uczestnictwo
Polski w Unii Europejskiej i funkcjonowanie w jej strukturach.
Korzystne przemiany nastąpiły w naszym bezpośrednim otoczeniu.
Żyjemy w Europie pogłębiającej się integracji, w której aktywnie uczestniczymy. Większość naszych sąsiadów jest członkami lub podąża do członkostwa w zachodnich strukturach bezpieczeństwa.
Pojawiły się nowe zagrożenia i wyzwania, również w naszym najbliższym obszarze, związane przede wszystkim z naruszaniem
− praw człowieka i wolności obywatelskich;
− z napięciami gospodarczymi i konfliktami etnicznymi oraz próbami
tworzenia alternatywy dla europejskiej integracji, opartymi na
niektórych doświadczeniach byłego Związku Radzieckiego.
33
2 S. Koziej, F. Wołkowicz, Podstawowe założenia polityki bezpieczeństwa i strategii
obronnej, AON,Warszawa 1998, s 12.
3 Tamże, s.15.
Uwarunkowania kształtowania bezpieczeństwa narodowego
34
W związku z tym zaistniała potrzeba aktualizacji obowiązujących
dokumentów, a w rzeczywistości, wypracowania nowej postaci polityki
bezpieczeństwa. Konieczność zmian wynikała nie tylko z przemian, jakie
się dokonały w sferze bezpieczeństwa europejskiego, ale także z potrzeby
odpowiedniego przygotowania się do reagowania na kryzysy, które w bezpośredni bądź pośredni sposób zagrażałyby bezpieczeństwu i stabilności
zarówno Polski, jak i jej najbliższego otoczenia.
Członkostwo w NATO z czasem przestało być celem polskiej polityki
bezpieczeństwa, a stało się instrumentem służącym realizacji polskiej racji stanu oraz sposobem wykorzystania nowych możliwości naszej polityki
zagranicznej. Udział w strukturze sojuszniczej spowodował również zharmonizowanie naszej strategii i planów obronnych z wytycznymi przyjętymi
w ramach wspólnego planowania strategicznego NATO.
Zmiany te znalazły odzwierciedlenie w podstawowych dokumentach
dotyczących bezpieczeństwa państwa. Tworzy je zbiór następujących dokumentów:
• Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej,
• Strategii Bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej,
• Strategii Obronności Rzeczypospolitej Polskiej,
• Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej,
• Ustawie o stanie klęski żywiołowej z 18 kwietnia 2002 r.,
• Ustawie o stanie wyjątkowym z dnia 21 czerwca 2002 r.,
• Ustawie o stanie wojennym oraz kompetencjach Naczelnego
Dowódcy SZ i zasadach jego podległości konstytucyjnym
organom Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 29 sierpnia 2002 r.,
• Rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie sposobu tworzenia
gminnego zespołu reagowania, powiatowego i wojewódzkiego
zespołu reagowania kryzysowego oraz Rządowego Zespołu
Koordynacji Kryzysowej i ich funkcjonowania z dnia 3 grudnia
2002 r.,
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2004 r. w
sprawie przygotowania systemu kierowania bezpieczeństwem
narodowym 4„
Polska musi nadal brać pod uwagę znaczące siły konwencjonalne
rozmieszczone w pobliżu jej granic oraz istnienie potężnych sił nuklearnych pozą Sojuszem Północnoatlantyckim. Źródłem niepokoju jest rozprzestrzenianie broni masowego rażenia i środków jej przenoszenia. Interesy bezpieczeństwa Polski mogą być także wystawione na szwank poprzez akty terroru, sabotażu i przestępczości zorganizowanej, zakłócenia
dostaw surowców o żywotnym znaczeniu, a także poważne zagrożenia
środowiska naturalnego. Istnieje także zagrożenie ze strony obcych służb
4 R. Przemyski, Strategia wojskowa Rzeczypospolitej Polskiej w kontekście
bezpieczeństwa i obronności państwa, Generalny Zarząd Planowania Strategicznego
Sz. Gen. WP, Warszawa 2003, s. 7.
Rozdział 2.
specjalnych. Działania podejmowane w tej dziedzinie mają nie mniej ważny aspekt sojuszniczy: nasza wiarygodność zależy również od naszej
„szczelności” w tej sferze.
Ogólnie można stwierdzić, że na płaszczyźnie zewnętrznej uwarunkowania polityczne bezpieczeństwa ekonomicznego odnoszą się do ustroju politycznego oraz przynależności do określonego bloku państw (organizacji), a także do charakteru stosunków wypracowanych z innymi państwami i organizacjami (blokami państw).
2.1.2. Uwarunkowania wewnętrzne
Radykalne przemiany ustrojowe zawsze powodują okresowy wzrost
zagrożeń wewnętrznych. W zbiorze uwarunkowań wewnętrznych polityki
bezpieczeństwa państwa, dostrzec i wyodrębnić trzeba przede wszystkim
czynniki polityczne, ekonomiczne i społeczne, które mogą mieć zarówno
charakter kreatywny, jak i destrukcyjny. Jeżeli nabierają charakteru destrukcyjnego, to nie tylko osłabiają one potencjał państwa, ale także
zwiększają jego podatność na presje zewnętrzne.
Ważnym czynnikiem wewnętrznym warunkującym bezpieczeństwo
państwa jest świadomość i edukacja obronna. Podczas zmiany ustroju
politycznego nastąpiła w Polsce zmiana świadomości społecznej obywateli. Jej wyznacznikiem jest prezentowany przez obywatela system wartości,
obejmujący tak wiedzę, jak i opinie, poglądy, postawy i zachowania.
Świadomość społeczna, a zwłaszcza świadomość obronna uległa obniżeniu. Można zauważyć niespójność postaw z jednej strony społeczeństwo
szanuje i ceni wojsko, jako instytucję społecznego zaufania, z drugiej zaś
strony - absolutnie podważa potrzebę i chęć własnych świadczeń na rzecz
wojska i obronności.
Uwarunkowania polityczne bezpieczeństwa ekonomicznego są tworzone przez sferę polityczną - politykę bezpieczeństwa państwa i ukazywane są na płaszczyźnie społeczno -gospodarczej oraz w polityce bezpieczeństwa ekonomicznego przez określenie systemu organizacyjnego, celów
oraz zadań 5. Uwarunkowania polityczne bezpieczeństwa ekonomicznego
są bezpośrednio powiązane z uwarunkowaniami ekonomicznymi, ponieważ oddziaływają wzajemnie i nie mogą samodzielnie występować. Należy
do nich również rola kreatywnego i konstruktywnego kształtowania polityki bezpieczeństwa ekonomicznego, ponieważ kreują one formę zinstytucjonalizowaną uwarunkowaniom kształtowania tego bezpieczeństwa. Tym
samym szerokość i głębokość powiązań między grupami uwarunkowań
bezpieczeństwa ekonomicznego sprawia, iż stają się one dla siebie wzajemnie weryfikatorami.
35
5 B. Ulijasz, Czynniki kształtujące poziom bezpieczeństwa państwa, [w:], T. Bąk, Z.
Ciekanowski, L. Szot (red.), Determinanty bezpieczeństwa człowieka a rozwój
regionalny, P W S T – E w Jarosławiu, Jarosław 2013, s. 114.
Kolejną grupą uwarunkowań bezpieczeństwa ekonomicznego są
uwarunkowania obronno-militarne. Można zaobserwować dużą złożoność
tej grupy, ponieważ składowe jej są pochodną uwarunkowań politycznych
i ekonomicznych. Ten obszar uwarunkowań wynika z założeń polityki
bezpieczeństwa państwa przez nałożenie na gospodarkę narodową konieczności zaspokajania militarnych potrzeb państwa. Składają się one
na duży zbiór czynników, które mogą warunkować utratę lub utrzymanie,
a nawet wzrost poziomu bezpieczeństwa ekonomicznego państwa. Odnosi
się to do wszystkich stanów, tzn. pokoju, zagrożenia militarnego i wojny.
Czynniki z tego obszaru mogą, zarówno ograniczać, jak i korzystnie
wpływać na kształtowanie się bezpieczeństwa ekonomicznego państwa.
Czynniki wypływające z obszaru obronno-militarnego są bodźcem do tworzenia i ciągłej aktualizacji systemu działań w sferze gospodarczej, działającego pod kątem jej struktur do wymagań, jakie są stawiane przez określone podmioty bezpieczeństwa państwa.
Oznacza to, że uwarunkowania obronno-militarnie są obszarem
złożonym i rozwiązywalnym za pomocą działań wieloetapowych, gdyż wypływa to ze stopnia zmienności sytuacji, w jakiej się znajduje dany kraj.
Kształtowanie bezpieczeństwa ekonomicznego zależy od stanu, w jakim
może się znajdować państwo.
W każdym z nich ujawniają się inne problemy do rozwiązania:
1.
W stanie pokoju - w skali makro - uwarunkowania
bezpieczeństwa ekonomicznego skupiają się na trzech grupach:
36
a. uwarunkowaniach kreacyjnych, które są związane z tworzeniem polityki bezpieczeństwa państwa, z uszczegółowieniem jego potrzeb w dziedzinie
bezpieczeństwa ekonomicznego;
b. uwarunkowaniach realizacyjnych (funkcjonalnych), które są zauważalne
w trakcie urzeczywistniania polityki bezpieczeństwa, przy tworzeniu,
utrzymaniu i rozwoju systemu obronnego;
c. uwarunkowaniach weryfikacyjnych (korygujących) spełniających zadania badawczo-kontrolne wobec dwóch pierwszych grup uwarunkowań.
2. W stanie zagrożenia - uwarunkowania bezpieczeństwa ekonomicznego skupiają się na dwóch grupach: realizacyjnej i weryfikacyjnej (grupa kreacyjna jest wykorzystywana w ograniczonym
stopniu). Działania te mają na celu zapewnienie niezbędnego
minimum do przetrwania ludności. Sfera gospodarcza przygotowuje się do zaspokajania potrzeb w większym stopniu wojska niż
ludności cywilnej.
3. W stanie wojny - działania nadal będą się skupiać na obszarach realizacyjnym i weryfikacyjnym, lecz przy położeniu większego nacisku na ten ostatni, gdyż w trakcie działań wojennych
będą narastały czynniki negatywne wymagające odpowiednich
reakcji.
Na kształtowanie bezpieczeństwa ekonomicznego duży wpływ będą
miały:
Rozdział 2.
1. uwarunkowania społeczne, które skupiają w sobie szereg
uwarunkowań socjalno-bytowych, kulturowych, oświatowych
itp. Stanowią o nich warunki bytowe i społeczne ludności
(ochrona zdrowia, system rentowo-emerytalny, kultura, oświata,
sport itd.). Analiza tego obszaru uwarunkowań ukazuje poziom
życia społeczeństwa oraz kierunki, które należy obrać, aby
zapewnić dobrobyt jednostki.
2. Uwarunkowania społeczne wiążą się ściśle z uwarunkowaniami
politycznymi i ekonomicznymi i w dużym stopniu od nich zależą.
3. Uwarunkowania geostrategiczne. Z jednej strony nie mamy
żadnego wpływu na fizyczne ukształtowanie kraju, jego klimat,
ilość zasobów naturalnych, położenie względem innych państw, z
drugiej strony możemy kształtować liczbę ludności, sieć
komunikacyjną itd. Z obszaru tych uwarunkowań, często w
decydującym stopniu, wypływa miejsce zajmowane przez kraj w
hierarchii światowej.
4. Uwarunkowania infrastrukturalne, bowiem znajdują one odbicie
we wszystkich omawianych dotychczas grupach uwarunkowań.
Uwarunkowania te wpływają na kształtowanie bezpieczeństwa
ekonomicznego w następujący sposób:
a. w wymiarze ekonomicznym koncentrują się na problemie niepodzielności nakładów w skali zaangażowania poszczególnych rodzajów kapitału, pracochłonności i kapitałochłonności przedsięwzięć, a także na kwestie zmian jakościowych;
b. w wymiarze społecznym są to działania administracji państwowej i samorządowej na rzecz zapewnienia odpowiedniej sytuacji
prawno-ekonomicznej społeczeństwa;
c. w wymiarze techniczno-organizacyjnym są one odpowiedzialne
za zarządzanie i koordynowanie procesów kształtowania bezpieczeństwa ekonomicznego, a także kształtowanie cech niezbędnych do realizacji tych przedsięwzięć, tj. dużej mobilności, żywotności przestrzennej, jedności funkcjonalnej itd.
37
2.2. Zagrożenia bezpieczeństwa narodowego
Zjawisko zagrożenia bezpośrednio łączy się z bezpieczeństwem.
Współcześnie bezpieczeństwo narodowe rozpatrywane jest szerzej nie tylko w aspekcie wojskowym i politycznym na co miała wpływ globalizacja
zagrożeń. Co nie zmienia faktu, że bezpieczeństwo militarne i polityczne
stanowią istotny cel polityki i strategii bezpieczeństwa większości państw6. Obecnie do głównych zagrożeń istniejących w środowisku międzynarodowym zaliczamy:
• terroryzm międzynarodowy,
6Z. Ciekanowski, B. Ulijasz, Zwalczanie terroryzmu w Unii Europejskiej, P W S T – E
w Jarosławiu, Jarosław 2015, s 96.
•
•
•
•
38
zorganizowaną przestępczość mafijną,
nielegalny handel bronią,
braki żywności, surowców, a nawet wody,
zagrożenia dla środowiska naturalnego człowieka (np. problem
tzw. „dziury ozonowej” nad Ziemią),
• niekontrolowany przyrost naturalny,
• choroby epidemiczne (oraz AIDS),
• znaczące dysproporcje rozwojowe i inne.
Niektóre z nich mogą siebie pokrywać lub wzmagać inne co wytwarza efekt synergii, powiększając tym samym ich niszczące oddziaływanie.
Realne zagrożenia mają postać zdarzeń określanych jako kryzys lub konflikt. Te dwie kategorie pojęciowe nie zawsze prawidłowo są rozróżniane.
Kryzys możemy określić jako pewien szczególny stan wewnętrzny podmiotu. Natomiast konfliktem nazywamy konfrontacyjny typ relacji podmiotu
z innym podmiotem. Kryzysy mogą być powodowane zarówno przez czynniki wewnętrzne jak i zewnętrzne. Zdarza się również, że stają się następstwem także zdarzeń losowych takich jak np. klęsk żywiołowe, katastrofy
itp.7
Można wyróżnić występujące najczęściej współcześnie zagrożenia
dla bezpieczeństwa narodowego:
• Zagrożenia polityczne:
– naruszanie zobowiązań wynikających z Karty Narodów Zjednoczonych i traktatów międzynarodowych,
– niemożliwość rozwiązywania sporów wewnętrznych i zewnętrznych, powstałych na tle etnicznym terytorialnych konfliktów oraz dążeń do suwerenności,
– agresywne ruchy secesjonistyczne, kwestionujące terytorialną
integralność państw,
• Akty i praktyki terrorystyczne:
– próby stworzenia sfer wpływów lub regionalnej dominacji,
– próby zastraszenia państw, w celu wpływania na ich wolę do
wstępowania lub pozostawania poza regionalnymi organizacjami bezpieczeństwa,
– tworzenie nowych linii podziału na miejsce starych,
– nastawienie konfrontacyjne, jako wynik pozostania mentalności zimnowojennej,
– brak wzajemnego zaufania i współpracy w sytuacjach kryzysowych,
– niezdolność nowych struktur demokratycznych do wprowadzania porządku konstytucyjnego i ochrony obywateli przed
dyskryminacją i zastraszeniem ze strony uzbrojonych grup i
organizacji kryminalnych,
7http://www.militis.pl/miedzynarodowe/rodzaje-i-zrodla-wspolczesnych-zagrozenbezpieczenstwa-narodowego, 23.09.2016.
Rozdział 2.
– słabość rządów prawa i struktur społeczeństwa obywatelskiego.
• Zagrożenia militarne:
– niewystarczająca demokratyczna kontrola nad siłami zbrojnymi i planowaniem obronnym,
– tolerancja dla sił nieposłusznych konstytucyjnie ustanowionym władzom,
– nieprzestrzeganie lub obchodzenie zobowiązań w dziedzinie
kontroli zbrojeń i niewystarczające reakcje w momencie naruszenia tych zobowiązań,
– nadmierna rozbudowa sił zbrojnych, która może naruszać regionalną lub subregionalną równowagę sił,
– rozprzestrzenianie broni masowego rażenia oraz nielegalny
transfer materiałów i technologii podwójnego zastosowania,
– niestosowanie się do zasad zawartych w Kodeksie Postępowania Państw dotyczących polityczno-militarnych aspektów bezpieczeństwa,
– niewspółmierne odwoływanie się do siły w czasie pełnienia
misji wewnętrznych,
– obecność obcych wojsk bez zgody władz państwa przyjmującego
• Zagrożenia ekonomiczne:
– trudności ekonomiczne polegające na pogorszeniu standardów życia, wzroście bezrobocia i wysokiej inflacji,
– nadmierne nierówności w poziomie dochodów i bogactwo poszczególnych społeczeństw,
– nadmierne różnice gospodarcze między państwami i regionami, brak efektywnej i sprawiedliwej sieci bezpieczeństwa socjalnego,
– nieodpowiednia polityka socjalna, które można narazić na
niebezpieczeństwo, realizację reform gospodarczych,
– zbyt wolne i nieodpowiednie posunięcia w procesie reform gospodarczych,
– jednostronnie wywierane presje i blokady gospodarcze w celu
realizacji celów politycznych.
• Zagrożenia społeczne (psychospołeczne):
– naruszanie praw człowieka i podstawowych wolności,
– nieporozumienia i porozumienia na tle kulturalnym i religijnym,
– brak przejrzystości organów wykonawczych i administracji
państwowej w sprawach wewnętrznych,
– dyskryminacja i szykanowanie osób należących do mniejszości narodowych etnicznych, kulturowych, religijnych lub językowych,
– dyskryminacja z powodu płci,
39
40
– nierespektowanie prawa do wolnych i uczciwych wyborów
oraz zasad demokracji (m. in. wskutek prześladowania partii
politycznych i ich liderów, oszustw wyborczych, nierównego
dostępu do mediów),
– ograniczenie wolności mediów,
– ograniczenia dla grup obywatelskich i ich reprezentantów,
– manipulacje kwestiami dotyczącymi mniejszości i praw człowieka, w celu osiągnięcia korzyści politycznych, w tym rozszerzenia wpływów politycznych lub regionalnej dominacji,
– ruchy polityczne odwołujące się do agresywnego nacjonalizmu, rasizmu, ksenofobii, szowinizmu, antysemityzmu i innych form nietolerancji,
– powiązania elementów przestępczych ze strukturami państwowymi,
– korupcja i zorganizowana przestępczość, głównie handel bronią i „pranie brudnych pieniędzy”.
• Zagrożenia ekologiczne:
wiąże się często z kurczeniem się przestrzeni życiowej człowieka zmuszając go do tzw. Migracji ekologicznych, a w skrajnych przypadkach brak
dostępu do zasobów naturalnych i czystego środowiska może prowadzić
do rywalizacji i napięć między państwami. Należy zwrócić uwagę również
na to, że w wyniku tego, iż zanieczyszczenie środowiska wpływa niekorzystnie nie tylko na jedno państwo, ale często na pewną grupę, państwa
muszą podejmować wspólne decyzje w celu ochrony środowiska naturalnego, muszą współpracować, aby dbać o swoje bezpieczeństwo.
Przykłady:
– masowe zanieczyszczenie wody, powietrza,
– brak gospodarki odpadami komunalnymi, przemysłowymi,
– stosowanie niebezpiecznych technologii przemysłowych,
– katastrofy naturalne i przemysłowe,
– naruszenie stosunków wodnych w środowisku.
• Terroryzm:
użycie siły lub przemocy psychicznej przeciwko osobom lub własności z
pogwałceniem prawa, mające na celu zastraszenie i wymuszenie na danej
grupie ludności lub państwie ustępstw w drodze do realizacji określonych
celów. Działania terrorystyczne mogą dotyczyć całej populacji, jednak
najczęściej są one uderzeniem w jej niewielką część, aby pozostałych
obywateli zmusić do odpowiednich zachowań 8.
Uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego ogólnie dzielimy na
zewnętrzne i wewnętrzne. Trzeba zaznaczyć, że na płaszczyźnie zewnętrznej uwarunkowania polityczne bezpieczeństwa ekonomicznego od-
8http://www.militis.pl/miedzynarodowe/rodzaje-i-zrodla-wspolczesnych-zagrozenbezpieczenstwa-narodowego, 23.09.2016.
Rozdział 2.
noszą się do określonego bloku państw(organizacji), a także do charakteru stosunków wypracowanych z innymi państwami i organizacjami.
W zbiorze uwarunkowań wewnętrznych polityki bezpieczeństwa narodowego, dostrzec i wyróżnić trzeba przede wszystkim czynniki polityczne, ekonomiczne, społeczne itp., które mogą mieć charakter kreatywny,
jak i destrukcyjny. Jeśli nabierają charakteru destrukcyjnego to nie tylko
osłabiają one potencjał państwa ale również zwiększają jego podatność na
presje zewnętrzne. Nieuniknione koszty społeczne kryzysu gospodarczego,
przeprowadzanych głębokich reform rynkowych, a zwłaszcza bezrobocie,
sprzyja szerzeniu się frustracji, rozprężenia, wzrostu przestępczości i innych patologicznych zjawisk społecznych.
41
Rozdział 3
Wpływ sytuacji międzynarodowej na bezpieczeństwo
państwa
42
Procesy zachodzące w Europie i świecie, szczególnie w ostatnich latach, prowadzą do sytuacji, w której następują przeobrażenia ustrojowe,
społeczno-polityczne, ekonomiczno-gospodarcze i militarne o trudnychdo
przewidzenia skutkach. Zachodzi zatem potrzeba modyfikacji poglądów
dotyczących bezpieczeństwa narodowego lub państwa, jego zagrożeń oraz
gwarancji tego bezpieczeństwa.
Należy zastanowić się czy napięcia, problemy i konflikty o których
informuje nas prasa można rozwiązywać bez użycia siły i czy system
obronny jaki stworzono w celu gwarancji bezpieczeństwa kraju można
uznać za skuteczny. Każdy człowiek chce być bezpieczny i jednocześnie
czuć się bezpiecznie. Bezpieczeństwo jest jedną najważniejszych jego potrzeb zaraz po potrzebach fizjologicznych. Zapewnienie bezpieczeństwa
było jedną z głównych sił napędowych w ewolucji społecznej ludzi.
Żyjemy w świecie względnie bezpiecznym, chociaż „rozkład” tego
bezpieczeństwa jest dalece nierównomierny, inny dlaróżnych części świata, anawet odmienny dla obywateli poszczególnych państw. Nie zmienia to
jednak faktu, że każda z istniejących we współczesnym świecie cywilizacji
w swojej istocie zapewnia bezpieczeństwo społeczeństw, które je tworzą.
Życie człowieka wypełnia obawa i troska o zdrowie, finanse, pracę, o życie
jego bliskich, ich i swoją przyszłość. Świat zewnętrzny współczesnego
człowieka to nie tylko środowisko przyrodnicze , ale i otoczenie społeczne,
stworzone przez nas instytucje oraz mechanizmy prawne i polityczne, mające zagwarantować nam szczęście i bezpieczeństwo. Jednakże wielu z
nas odczuwa niepokój, niezadowolenie, lęk i obawę przed światem.
Bezpieczeństwo Rzeczpospolitej Polskiej ze względu na bardzo silne
powiązania gospodarcze, polityczne, militarne i inne jest w dużym stopniu
uwarunkowana sytuacją na arenie międzynarodowej. To głównie czynniki
zewnętrzne warunkują nasze bezpieczeństwo w różnych dziedzinach.
Dzieje się to za sprawą proporcji siły polskich wpływów w świecie z wpływami zagranicznymi w Polsce.
Bezpieczeństwo naszego kraju można rozpatrywać pod różnymi
aspektami. Pierwszym z nich jest bezpieczeństwo militarne ściśle powiązane z relacjami politycznymi z innymi państwami. Kolejnym ważnym
aspektem jest bezpieczeństwo gospodarcze. Następnie rozpatrywane będzie bezpieczeństwo energetyczne. Są to istotne dziedziny mające duży
wpływ na funkcjonowanie państwa i gospodarki, a zatem kształtowanie
się sytuacji międzynarodowej w kwestiach dotyczących tych aspektów
powinno być dobrze obserwowane.
Rozdział 2.
3.1. Identyfikacja zagrożeń
W naukach społecznych zagrożenia definiowane są między innymi
jako niekorzystne i niebezpieczne dla żywotnych interesów i podstawowych wartości danego podmiotu (jednostkowego lub zbiorowego) działania innych uczestników życia społecznego 1. W odniesieniu do państwa i
narodu zagrożenie definiowane jest
[...] jako możliwość powstania sytuacji, w której dane społeczeństwo nie ma warunków dla
swego bytu i rozwoju lub są one w sposób istotny ograniczone 2.
Natomiast
[…] zagrożenie bezpieczeństwa państwa to splot zdarzeń wewnętrznych lub w stosunkach
międzynarodowych w którym z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie
lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i rozwoju wewnętrznego bądź naruszenie
lub utrata suwerenności państwa oraz jego partnerskiego traktowania w stosunkach międzynarodowych w wyniku zastosowania przemocy politycznej, psychologicznej, ekonomicznej, militarnej itp.3
Takie stanowisko w kwestiach rozumienia istoty i treści zagrożeń upowszechnia się coraz bardziej.
Jako reprezentatywną dla określania zagrożeń bezpieczeństwa państwa poprzez wartości, można przytoczyć następującą definicję: „zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego stanowi działanie lub ciąg wydarzeń,
które:
 zagrażają drastycznie i w stosunkowo krótkim okresie jakości życia
mieszkańców danego państwa ;
 niosą ze sobą istotne zagrożenie ograniczenia możliwości dokonywania wyborów politycznych przez rząd państwa lub prywatne instytucje pozarządowe (osoby prywatne, grupy, korporacje) w ramach danego państwa”4.
43
W ramach ogólnych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego (państwa)
wyróżnia się także zagrożenia dla jego różnych dziedzin (segmentów), na
których jest ono realizowane. Można zatem wyróżnić ich odpowiednie rodzaje. „Przyjmując za podstawę dziedziny, w których może wystąpić zagrożenie, wyróżnia się zagrożenia militarne i niemilitarne5. Wśród zagro1 M. Cieślarczyk, Niektóre psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa, wyzwań,
szans i zagrożeń, w: „Zeszyty Naukowe AON” 1999 nr 2(35), s. 233.
2 R. Wróblewski, Wybrane problemy diagnozy bezpieczeństwa narodowego, w:
„Zeszyty Naukowe AON” 1991 nr 3/4 , s. 69.
3 S. Dworecki, Zagrożenia...wyd. cyt., s. 61.
4 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, Warszawa 1996,
s. 24.
5 B. Ulijasz, Czynniki kształtujące poziom bezpieczeństwa państwa, w T. Bąk, Z.
Ciekanowski, L. Szot, Determinanty bezpieczeństwa człowieka a rozwój regionalny, P
W S T – E w Jarosławiu, Jarosław 2013, s. 115
żeń niemilitarnych można z kolei wyróżnić zagrożenie polityczne, zagrożenie gospodarcze, zagrożenie ekologiczne, zagrożenie wewnętrzne i inne” 6.
Zagrożenia gospodarcze wyróżniane są jako „rodzaj zagrożenia bezpieczeństwa, w wyniku którego może nastąpić osłabienie potencjału gospodarczego” 7. Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, jak wynika z definicji, jest rozpatrywane w dwóch opcjach: w jednej jest określane przez pryzmat zagrożeń, ich struktury i warunków zaistnienia, możliwości
likwidacji lub ograniczenia, w drugiej przez pryzmat ich wpływu na przetrwanie i rozwój kraju.
Ze sposobu podejść do zagrożeń reprezentowanych w obu opcjach wynikają istotne wnioski do rozpatrywania barier i zagrożeń bezpieczeństwa
ekonomicznego państwa. Pierwsze nakazuje rozpoznać istotę, źródła i warunki zaistnienia zagrożeń. Drugie nakazuje badanie ich wpływu na możliwości realizacji wartości a także poszukiwanie sposobów eliminowania,
unikania lub ograniczania zagrożeń, a w sytuacji ich przekształcenia w
destrukcyjne oddziaływania, ograniczenia ich skutków.
Analizując zagrożenia gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa z treści pojęć bezpieczeństwa państwa i bezpieczeństwa ekonomicznego, wskazać trzeba na dwa stanowiska w tej kwestii:
•
44
•
pierwsze, koncentrujące się na określaniu zagrożeń poprzez negatywne skutki różnych oddziaływań na możliwość realizacji przez
dany obiekt lub podmiot istotnych dla niego wartości;
drugie, polegające na lokalizowaniu zagrożeń pośród konfliktów
(określanie zagrożeń poprzez konflikty daje możliwość operacjonalizacji tych zagrożeń).
Zgodnie z pierwszym stanowiskiem zagrożenia gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa (tożsamych w praktyce z bezpieczeństwem
ekonomicznym kraju) prezentowane są jako możliwość utraty chronionych wartości rozpatrywanych na różnych płaszczyznach i jako odwrotność bezpieczeństwa. Różnica w definiowaniu polega głównie na przedstawieniu innych obiektów zagrożeń (lub płaszczyzn), jak np. system społeczno-gospodarczy lub potencjał obronno-ekonomiczny. Należy przy tym
podkreślić, że kategoria potencjału gospodarczo-obronnego poprzedzała
kategorię gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa, a współcześnie ta pierwsza została wchłonięta przez tę szerszą drugą.
Na płaszczyźnie obronno-ekonomicznej, odnoszącej się do gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa, Z. Kołodziejak zagrożenia gospodarcze ujmuje jako „zespół czynników o charakterze wewnętrznym i
zewnętrznym, uruchomienie których może doprowadzić do zaburzeń w
6Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, J. Pawłowski (red.),
AON, Warszawa 2002, s. 163.
7 Tamże, s. 163.
Rozdział 2.
rozwoju potencjału obronno-eko-nomicznego” 8. Podobne w treści jest stanowisko W. Stankiewicza, który w języku ekonomiki obrony pojęcie „zagrożenie” definiuje „...jako rodzaj możliwych i prawdopodobnych działań
przeciwnika, skierowanych na osłabienie potencjału obronnogospodarczego” 9. Dodaje przy tym ważną uwagę w kwestii identyfikacji
zagrożeń mówiąc, że stan bezpieczny cechuje brak zagrożenia lub niski
stan napięcia polityczno-militarnego uznany za normalny w dłuższym
okresie. Wynika z tego wniosek, że do zagrożeń nie należy zaliczać
wszystkich niekorzystnych oddziaływań a jedynie te, które wyraźnie odbiegają od stanu „normalnego”. Ten autor nie wyjaśnia czym się charakteryzuje i jaki jest to „normalny stan” napięcia. Można wstępnie oprzeć się
na intuicyjnym rozumieniu, tego czym są zagrożenia o niskiej intensywności.
W związku z fragmentarycznym ujęciem zagrożeń bezpieczeństwa
ekonomicznego, podejmowane były próby zbudowania definicji całościowej. Taki zamierzony rezultat wydaje się zawierać następująca definicja:
„Zagrożenie gospodarcze - stan, w którym państwo nie może przeciwstawić się takim oddziaływaniom zewnętrznym i wewnętrznym, które uniemożliwiają rozwójekonomiczny zgodny z określonymi kierunkami i tempem, a przez to osłabiają potencjał gospodarczo - obronny” 10. Jak łatwo
zauważyć treść cytowanej definicji odnosi się do zagrożeń wartości, zarówno na płaszczyźnie ogólnoekonomicznej, jak i na płaszczyźnie gospodarczo-obronnej.
Ponadto akcentuje, że zagrożenia mogą pochodzić zarówno ze źródeł
zewnętrznych jak i wewnętrznych. Wydaje się zatem, że jest to w miarę
pełne, chociaż ogólne określenie istoty zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego.Łącząc przedstawione stanowiska należy stwierdzić, że zagrożenia gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa (bezpieczeństwa
ekonomicznego państwa) identyfikowane będą z takimi zewnętrznymi i
wewnętrznymi procesami, które mogą skutkować brakiem zdolności gospodarki do zaspokajania uzasadnionych potrzeb, lub utratą adekwatności albo pogłębianiem niedopasowania gospodarczych podstaw bezpieczeństwa do sprostania wymogom konfliktów.
Opierając się na takim sposobie rozumowania można stwierdzić, że
gospodarka i gospodarcze podstawy bezpieczeństwa państwa znajdują się
w stanie niebezpieczeństwa kiedy występuje regres gospodarczy lub zbyt
niski w stosunku do potrzeb stopień zaspokojenia potrzeb związanych z
bezpieczeństwem. Można teżstwierdzić, że jest to taka forma istnienia,
która nie zapewnia trwania, przetrwania, nie mówiąc o rozwoju.
45
8 S. Michałowski, Bezpieczeństwo ekonomiczne w stosunkach wschód - zachód, PISM,
Warszawa 1990, s. 23.
9 W. Stankiewicz, Zagadnienia bezpieczeństwa ekonomicznego a gospodarka obronna,
w: Bezpieczeństwo ekonomiczne, teoria i praktyka, Łódź 1986, s. 29.
10 Bezpieczeństwo gospodarcze, Opracowanie zbiorowe, AON, Warszawa 1994, s. 57.
46
Dla określenia specyfiki zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa
państwa istotne znaczenie ma także przywołane wcześniej rozumienie zagrożeń w kategoriach „umierania dla innych” lub „życia dzięki śmierci innych”. Ten sposób postrzegania zagrożeń jest niezwykle cenny z punktu
widzenia ekonomii, ponieważ istotą rynków są właśnie zagrożenia tego typu, a odpowiadającą im formą jest konkurencja. Pozwala to wybrnąć ze
sprzeczności pomiędzy stabilizacją, jako jednej i istotnych cech bezpieczeństwa ogólnego i państwa, a konieczną destabilizacją wynikającą z
rynkowej konkurencji, wymuszającą przestrzeganie reguł efektywnościowych stanowiących o rozwoju, a więc o bezpieczeństwie ekonomicznym.
Jednak z całą mocą należy podkreślić, że taki sposób postrzegania zagrożeń dla gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa, może mieć tylko
ograniczone zastosowanie. Wynika to z faktu, że kształtowanie tej sfery
opiera się głównie na decyzjach politycznych.
Dopuszczenie mechanizmu rynkowej alokacji zasobów w obszarze
służącym tylko bezpieczeństwu gospodarczych podstaw bezpieczeństwa
stanowi tylko np. przetargi na dostarczanie dóbr i usług organizowane
przez jednostki wojskowe. Znacznie szerzej wykorzystanie rynkowych mechanizmów jest dopuszczane do obszaru podwójnego zastosowania. Warunkiem tego jest w pewnym zakresie stabilność reguł gry rynkowej
(określanych w procesie politycznym), a więc stabilność polityczna (wewnętrzna i zewnętrzna) lub szerzej bezpieczeństwo polityczne państwa.
Zagrożeniem będzie, więc niedostosowanie podmiotów do funkcjonowania i realizacji celów, pod naciskiem konkurencji. Drugą stroną tego
stanowiska będzie identyfikowanie zagrożeń z brakiem zmian strukturalnych. Można wręcz stwierdzić, iż rzecz nie w zagrożeniach albo w ich braku, lecz w takim stosunku do nich, który optymalizuje szansę (i pewność)
istnienia i prolongowania 11. Zagrożeniem jest hamowanie wymiany struktur, zarówno sfery realnej, jak i sfery regulacji przestarzałych i nieefektywnych na struktury nowe, sprawniejsze.
Przedstawione sposoby rozumienia zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa (lub inaczej zwanego - bezpieczeństwa
ekonomicznego), za podstawę ich określenia przyjmują zakres czy też poziom realizacji chronionych wartości. Stąd też możliwość utraty tych wartości lub ich niepełna realizacja są łączone z występowaniem zagrożeń,
rozumianych jako oddziaływania niosące niepożądane skutki. Istnieje w
związku z tym potrzeba określenia tych skutków, aby na tej podstawie
stwierdzić czy pojawiły się zagrożenia 12.
11 J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa, Prolegomena do zagadnień ogólnych,
Warszawa - Pruszków, 1997, s. 174.
12 J. Pawluczuk, Uwarunkowania bezpieczeństwa ekonomicznego państwa, w:
Determinanty bezpieczeństwaczłoweka a rozwój regionalny. – Red. Tadeusz Bąk,
ZbignewCiekanowski. – Jarosław 2013, s. 151.
Rozdział 2.
Selekcji zagrożeń z pośród różnorodnych oddziaływań można dokonać tylko na podstawie przyjęcia odpowiednich kryteriów. Dlatego do zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa (bezpieczeństwa
ekonomicznego państwa) przyjęto kryteria zbudowane na podstawie
przewidywanych skutkównegatywnych oddziaływań, jeżeli kryteria te mają spełniać, funkcję osadnika, w którym w odpowiednim czasie istnieje
możliwość pojawienia się destrukcyjnych oddziaływań na gospodarkę.
Ponadto określone kryteria są niezbędną podstawą obiektywizacji ocen w
analizach bezpieczeństwa państwa. Należy ustalić, przed czym powinno
się bronić, a w konsekwencji zdecydować jakie przeciwdziałania podjąć i
jakie do tego użyć środki. Trafne decyzje można podjąć tylko na podstawie
poprawnie zidentyfikowanych zagrożeń.
Kryteria rozumiane jako zasady wyznaczające sposób osądzania
skutków destrukcyjnych oddziaływań na gospodarcze podstawy bezpieczeństwa państwa, wyprowadzane powinny być z nadrzędnego systemu
wartości13. Zagrożeniami gospodarczego bezpieczeństwa państwa będą te
oddziaływania (zjawiska i procesy), które mogą doprowadzić do:
• zahamowania rozwoju gospodarczego lub utraty zdolności rozwojowych;
• pogorszenie pozycji kraju mierzonej udziałem w tworzeniu dochodu
narodowego i międzynarodowym podziale pracy w stosunku do gospodarek otoczenia zagranicznego;
• utraty swobody (suwerenności) podejmowania decyzji w sprawach
gospodarczych i gospodarczo-obronnych oraz ich optymalizacji;
• utraty zdolności do dostarczania wystarczającej ilości dóbr i usług;
• utraty możliwości utrzymania pożądanego poziomu potencjału militarnego i rezerw gospodarczych w czasie pokoju;
• utraty szeroko rozumianego zaplecza w czasie wojny dla wojsk walczących.
Sformułowane kryteria identyfikacji zagrożeń odnoszą się do pewnych dających się przewidywać progów krytycznych w gospodarce i gospodarczych podstawach bezpieczeństwa państwa (w tym jej powiązań z
zagranicą), poniżej których naczelne wartości stanowiące o bezpieczeństwie kraju nie będą mogły być realizowane i chronione.
Zaznaczyć jednak należy, że nie wszystkie zjawiska wyrażone ujemnymi
wskaźnikami (np. wyrażone spadkiem wydobycia węgla) należy wiązać z
kategorią zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa. Zagrożeniami nie będą te zjawiska i procesy, które przywracają ich adekwatność do zadań i funkcji wynikających ze zmian sposobów realizacji
bezpieczeństwa państwa lub oczyszczają ze zbędnych mocy wytwórczych i
produktów, pomimo że statystyka odnotuje związany z tym spadek produkcji. Inaczej mówiąc do zagrożeń nie zalicza się tej części zjawisk, dzięki
47
13 Wł. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Muza S.A.
którym dokonują się zmiany jakościowo - strukturalne, podnoszące efektywność i zdolności gospodarczych podstaw bezpieczeństwa do dostarczania odpowiednich dóbr. Warunkiem jest jednak płynne zastępowanie
elementów struktury przestarzałej elementami nowoczesnymi. Do zagrożeń ograniczenia swobody nie należy zaliczać decyzji w podejmowaniu decyzji gospodarczo-obronnych wynikających np. umów handlowych czy
wchodzenia w skład ugrupowań integracyjnych, jeżeli są one zgodne własnymi preferencjami kraju i suwerennie dokonanego wyboru.
3.2. Bezpieczeństwo militarne
48
Do najważniejszych celów w obszarze bezpieczeństwa militarnego
należą: obrona terytorium i niepodległości Polski, przeciwdziałanie niebezpieczeństwom i zagrożeniom wynikającym ze zmianami równowagi
wojskowej w regionie, a także zmniejszanie zagrożeń o charakterze zbrojnym. Polska jako członek Sojuszu Północnoatlantyckiego wykazuje gotowość pomocy, obrony i wspierania każdego państwa członkowskiego oraz
struktur NATO jako całości. Planowanie strategiczne naszego kraju
uwzględnia ewentualność niesienia szybkiej pomocy bądź reagowania na
ewentualne zagrożenia militarne. Obecnie prawdopodobieństwo agresji
bądź konfliktu jest małe. Sytuacja polityczna, gospodarcza i społeczna
naszych sąsiadów jest stabilna i ukształtowana. Jednak artykuł V Traktatu Waszyngtońskiego nakłada na Polskę obowiązek przygotowania i gotowości do realizacji zadań wobec mogących nastąpić kryzysów lub konfliktów . Udział RP w obronie kolektywnej oraz wspieranie polityki ONZ,
NATO, UE w dziedzinie reagowania kryzysowego i działaniach stabilizacyjnych wymaga uwzględnienia w planowaniu strategicznym rozszerzonego spektrum zagrożeń o charakterze asymetrycznym oraz nowego kontekstu technologicznego.
Wyzwania w dziedzinie bezpieczeństwa dyktują potrzebę podejścia
całościowego. Zaciera się bowiem różnica między zewnętrznymi
i wewnętrznymi aspektami bezpieczeństwa. Rośnie znaczenie czynnika
międzynarodowego i rola współdziałania międzynarodowego, w tym
zwłaszcza w układzie sojuszniczym. Zwiększa się wpływ czynników pozawojskowych, głównie ekonomicznych, społecznych i ekologicznych. Na
stan bezpieczeństwa międzynarodowego wpływa w istotnej mierze poszanowanie uniwersalnych praw człowieka, zasad demokracji i praworządności 14.
Interes bezpieczeństwa RP obejmuje ochronę jej konstytucyjnych
wartości przed wszelkimi zagrożeniami. Niepodległość państwa, suwerenność, nienaruszalność jego granic i integralność terytorialna oraz bezpieczeństwo obywateli są najwyższymi wartościami RP. W ich obronie i
14
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP 2014, Warszawa 2014.
Rozdział 2.
ochronie użyty będzie cały posiadany potencjał sił i środków, z wojskowymi włącznie 15.
Początek XXI wieku wskazuje, że należy położyć szczególny akcent na
zmienność dynamiki rozwoju procesu umacniania bezpieczeństwa militarnego oraz na jego swoistą ewolucję.
Pojawiają się tendencje do przezwyciężania kryzysów i rozwiązywania spornych problemów w drodze negocjacji, która jest pierwotnym narzędziem w utrzymaniu bezpieczeństwa militarnego. Dlatego też trzeba
posiadać sprawne mechanizmy uprzedzające o pojawiających się napięciach i zagrożeniach, niezależnie od ich źródeł pochodzenia. Monitoring
zagrożeń i kryzysów militarnych powinien obejmować wszystkie dziedziny
działalności państwa w bliższym i dalszym jego otoczeniu.
W nowych uwarunkowaniach w jakich przyszło nam żyć formułowane są tezy, iż siły zbrojne nie są ani dobrym, ani skutecznym instrumentem polityki bezpieczeństwa militarnego. Bowiem zapewnienie tego
bezpieczeństwa nie jest obecnie sprawą jednego państwa, tych zagrożeń
nie da się rozwiązywać w pojedynkę w świecie powszechnej informatyzacji.
Wymaga ono wspólnego, ponadnarodowego w układzie sojuszniczym rozwiązywania problemów bezpieczeństwa militarnego. Również środki dyplomatyczne nie są już panaceum na rozwój zdarzeń kryzysowych. Należy
posiadać inne nowe instrumenty, być może jeszcze nieznane, aby skutecznie wpływać na kształtowanie polityki bezpieczeństwa militarnego.
Zatem siły zbrojne na dziś są tylko jednym z argumentów zapewnienia
bezpieczeństwa militarnego, obok dobrze układającej się współpracy dwui wielostronnej państw. Głównie w takich dziedzinach, jak: polityka, gospodarka i problemy społeczno-religijne.
Dynamiczne trendy w rozwoju cywilizacyjnym państw, zmiany
w środowisku naturalnym, postęp w nauce, technice i technologii, głównie informacyjnej, sprawiają, że pojawianie się nowych scenariuszy polityki bezpieczeństwa militarnego musi nieść ze sobą nowe narzędzia polityczno-dyplomatyczne.
Ciągła dynamika tych zjawisk wymaga od tworzonych obecnie naszych Sił Zbrojnych, głównie dźwigających ciężar utrzymania bezpieczeństwa militarnego, nowego i niekonwencjonalnego, lecz zdecydowanego reagowania, nawet na niewielkie konflikty regionalne, które z czasem mogą
stać się niebezpieczne dla Polski. Reagowanie na pojawiające się zagrożenia nie będzie aktem jednostronnym i krótkotrwałym, jak wskazują doświadczenia w b. Jugosławii i na Bliskim Wschodzie.
Dla naszych Sił Zbrojnych funkcjonujących od 12 marca 1999 r.
w strukturach Sojuszu NATO, oznacza to posiadanie w czasie pokoju części mobilnych sił, odpowiednio wyposażonych i przygotowanych do działania w składzie międzynarodowym. Zakres przygotowania tych sił musi
15Strategia
49
wojskowa RP, MON-Sztab Gen.WP, Warszawa 2003.
być odpowiednio szeroki i ukierunkowany na zadania, które mają swoją
specyfikę w aspekcie czasu, przestrzeni i warunków geograficznych (teren,
klimat itp.).Przedstawione w opracowaniu, i dość szeroko ujęte, materiały
dotyczą problematyki bezpieczeństwa militarnego Polski oraz państw z
bliższego i dalszego otoczenia. Przestudiowanie ich pozwoli czytelnikowi
ugruntować swoją wiedzę w tak istotnej sferze działalności jednostki,
podmiotu i całego społeczeństwa jaki jest bezpieczeństwo militarne (wojskowe).
3.2.1. Wpływ sytuacji na Ukrainie na bezpieczeństwo militarne
Polski
50
Lekcja krymska dla budowania systemu bezpieczeństwa powinna
zacząć się od analizy tego, co się stało na Ukrainie. Już wiadomo, że ani
Polska, ani świat nie są bezpieczne. Wojna może wybuchnąć w każdej
chwili. Dziś jednak w obliczu zagrożenia ze wschodu możemy powiedzieć,
że nasi politycy i wojskowi 15 lat temu postawili na właściwego konia:
NATO.
W polskich dokumentach strategicznych: Białej Księdze Bezpieczeństwa i w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego, członkostwo w NATO,
Unii Europejskiej i sojusz ze Stanami Zjednoczonymi są filarami bezpieczeństwa państwa. Politycy już pracują nad nowelizacją tych dokumentów.
Filary polskiego bezpieczeństwa się nie zmienią. Analitycy wskazują jednak, że Polska powinna kształtować politykę NATO, aby się skupiało na
artykule piątym traktatu waszyngtońskiego, czyli kolektywnej obronie
państwa członkowskiego, które zostało zaatakowane. – To powrót do korzeni: właśnie po to powstało NATO – przypomina gen. Stanisław Koziej,
szef prezydenckiego Biura Bezpieczeństwa Narodowego.
Zwłaszcza że kryzys na Ukrainie pokazuje też pewną niezdolność do
działania Unii Europejskiej. Zwraca się uwagę, że brak jej spójnej i
wspólnej strategii bezpieczeństwa. Pracy nad takim dokumentem Polska
domaga się od dawna, jednak wśród polityków „starej” Unii brakuje woli
politycznej. Być może kryzys ukraiński będzie dzwonkiem alarmowym,
tym bardziej że społeczność międzynarodowa widzi powolność działania
unijnych struktur i nie bez sarkazmu ją komentuje. „Putin zajmuje Krym
– Unia zajmuje stanowisko” – czytamy w internetowym dowcipie.
Wzmocnienie iprzewartościowanie związków z NATO i resztą sojuszników, zwiększenie obecności wojsk Sojuszu na terytorium kraju, budowa potencjału wojskowego zdolnego do obrony granic, rozbudowa
wojsk specjalnych – co jeszcze należy zrobić, aby Polska była bezpieczniejsza?
Jednym zpriorytetów modernizacyjnych jest budowa obrony powietrznej i antyrakietowej. Potrzebne są też procedury, na podstawie których każdy minister, wojewoda czy przedstawiciel samorządu będzie musiał opracować szczegółowe plany wykonawcze na ewentualność zagrożenia czy wojny. Procedury zostaną przećwiczone w ramach tzw. gry
Rozdział 2.
strategicznej. Wojskowi postulują też budowę rezerw wśród ludności cywilnej.
– Jest jeszcze jedna kwestia: podczas operacji na Ukrainie Rosja wykorzystała możliwości, które dają Internet, media i portale społecznościowe –
pisze w „Tygodniku Powszechnym” Edyta Żemła, redaktor naczelna portalu polska-zbrojna.pl. – Stopniowała i podgrzewała napięcie, uprawiała
sztuczki propagandowe, manipulowała opinią publiczną. W żargonie wojskowym takie działanie nazywa się infoops, czyli operacje informacyjne.
Umiejętność ich wykorzystania może dziś przesądzić o wyniku starcia.
Ewentualna eskalacja konfliktu na wschodzie to również potencjalne skutki gospodarcze. Także dla Polski. Załamanie eksportu na wschód,
droższe paliwo na stacjach benzynowych, przerwy w dostawach gazu, duże spadki na giełdzie i osłabienie złotego – nawet takie skutki mogłoby
przynieść poważne zaostrzenie konfliktu między Ukrainą a Rosją, w który
angażuje się Polska. Chociaż aż tak drastyczny scenariusz jest mało
prawdopodobny, powinniśmy mieć świadomość, że w tle politycznego pojedynku o Krym i całą Ukrainę toczy się również rozgrywka o gigantyczne
pieniądze. Dla Unii Europejskiej Moskwa i Kijów to niezwykle ważni partnerzy handlowi z ogromnymi, choć wciąż nie w pełni wykorzystanymi,
rynkami zbytu. W dodatku rosyjscy miliarderzy upodobali sobie kraje zachodniej Europy, by prowadzić w nich interesy i trzymać oszczędności. Z
tej perspektywy europejska ostrożność we wprowadzaniu sankcji przeciw
Rosji wydaje się zrozumiała. Nie dziwi też niepokój kilkunastu tysięcy polskich przedsiębiorców, którzy od kilku lat śmielej starają się rozwijać kontakty na Wschodzie, co widać m.in. w rosnących wynikach eksportu. Dla
nich zaostrzenie politycznego sporu na Ukrainie będzie oznaczać realne
straty.
51
3.2.2. Współpraca cywilna- wojskowa
Doświadczenia historyczne wskazują dobitnie, iż współdziałanie
elementów cywilnych z wojskowymi występowało zawsze. Zmieniał się
jednak zakres oraz treść, doskonaliły formy. Na przestrzeni dziejów uwidoczniły się dwa wymiary współpracy 16:
• krajowy: o bogatszej tradycji, związany jest z formowaniem sił zbrojnych oraz uzupełnieniem stanów osobowych, jak również ze stacjonowaniem wojsk w garnizonach oraz poza nimi. Przestrzeń obronna
Polski jest bowiem zaludniona, środowisko cywilne skupione jest w
około 60 000 miejscowościach, ujęte w rządowe, samorządowe oraz
stowarzyszeniowe struktury władzy oraz działalności. Tym samym
zarówno dla wojsk, jak również dla środowiska cywilnego powstaje
potencjalnie kłopotliwe, a niekiedy wręcz niebezpieczne współuczestnictwo, a nawet nakładanie się wojskowej oraz cywilnej obecności w
16 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, P W S T - E w Jarosławiu, Jarosław 2012, s. 196.
określonych miejscach czy obiektach infrastruktury. Równocześnie
środowisko cywilne, jego potencjał ludzki, materialny, usługowy oraz
wytwórczy jest gigantycznym potencjałem obronnym oraz aktywnym
uczestnikiem obrony Polski;
• zagraniczny wymiar współpracy: dotyczy kontaktów jednostek Wojska Polskiego realizujących zadania ekspedycyjne z miejscową ludnością oraz jej rządowymi przedstawicielstwami.
Zasadnicze funkcje współpracy cywilno-wojskowe realizowane są na
trzech płaszczyznach17:
52
• więzi cywilno-wojskowej: czyli ustanowienie, na możliwie najwcześniejszym etapie, relacji z organizacjami oraz agencjami w rejonie
działań dla powodzenia misji;
• wsparcie dla środowiska cywilnego: obejmuje wszelkie działania oraz
pomoc ze strony wojska na rzecz władz cywilnych, organizacji oraz
ludności. Może ona dotyczyć lokalnej wymiany informacji, naprawy
oraz odbudowy ważniejszej infrastruktury, wsparcia służb publicznych, działalności gospodarczej oraz handlowej, aktywności organizacji pozarządowych;
• wsparcia wojska: obejmuje pomoc cywilną polegającą na udostępnieniu infrastruktury i cywilnych źródeł zaopatrzenia oraz usług, zapewnieniu dopływu informacji, bezpieczeństwa oraz poparcia społecznego.
Organizacji współpracy cywilno-wojskowej w wymiarze krajowym.
Współpraca powinna być domeną terytorialnych organów dowodzenia, co wynika z ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczpospolitej Polskiej. Współpracujące na co dzień ze sferą cywilną terenowe organy
administracji wojskowej (OW, WSzW oraz WKU) są sensu stricte organami
narodowej współpracy cywilno – wojskowej, natomiast w odniesieniu do
wojsk operacyjnych, w tym NATO, będą wspierały oraz uzupełniały możliwości ich etatowych komórek. Jako wojskowi gospodarze terenu są organami szczególnie predysponowanymi do spełnienia tej misji z uwagi na:
• podobne usytuowaniu poziomów kierowania jak w administracji publicznej;
• stałe kontakty z podmiotami sektora cywilnego;
• doskonała znajomość instytucji cywilnych, ludzi, środowiska, mechanizmów oraz stylów działania;
• współpracę z organizacjami pozarządowymi działającymi w sferze
szeroko rozumianego bezpieczeństwa;
• udział szefów (komendantów) terytorialnych organów dowodzenia w
pracach zespołów doradczych wojewodów, starostów, wójtów (prezydentów oraz burmistrzów) w zakresie bezpieczeństwa.
17
Tamże, s. 199.
Rozdział 2.
Podstawowe zadania organów CIMIC obejmują 18:
• współudział w szczegółowym rozpoznaniu terenu działań w zakresie
geografii, polityki, historii, kultury, administracji publicznej, mediów,
przemysłu, rolnictwa oraz gospodarki;
• szacowanie wpływu warunków społecznych oraz gospodarczych na
działania wojsk i wpływu działań militarnych na stan oraz działania
władz, podmiotów gospodarczych oraz ludności cywilnej;
• nawiązanie, utrzymanie oraz rozwijanie kontaktów ze stroną cywilną
(organizacjami rządowymi, pozarządowymi, międzynarodowymi i narodowymi, regionalnymi, lokalnymi władzami wojskowymi oraz cywilnymi);
• zapewnienie ciągłej łączności oraz komunikowania się z nimi;
• wzajemną wymianę informacji pomiędzy stronami;
• udział w negocjacjach oraz zawieraniu porozumień, również przy
kontraktowaniu dostaw oraz usług;
• doradzanie dowódcom oraz władzom;
• monitorowanie sytuacji dla informowania o zakłóceniach, zadrażnieniach oraz sporach;
• określenie potrzeb oraz koordynowanie użycia zasobów wojskowych
na rzecz lokalnej administracji, instytucji oraz ludności, jak również
kontrolowanie zużycia tych zasobów.
3.3. Bezpieczeństwo gospodarcze
53
Carl von Clausewitz, autor podręcznika „O wojnie” tak pisał o Polakach: „ich nikczemne obyczaje państwowe i niezmierzona lekkomyślność
szły ręka w rękę i w ten sposób pędzili w przepaść”, a Aleksander hrabia
Fredro „nie pomoże męstwo, gdzie przezorność mała, samobójcze skłonności Polska ma i miała”.
Wniosek nasuwa się sam. Największym zagrożeniem dla własnego
bezpieczeństwa jest własna słabość wynikająca często z błędnego przeświadczenia, że nikt nam nie zagraża, wszyscy dobrze życzą, a my możemy być beztroscy i szczęśliwi. Mało tego. Nic bardziej nie zachęca do
zmiany status quo w polityce międzynarodowej niż brak troski o bezpieczeństwo, bezbronność, uzależnienie gospodarcze i militarne od innych
państw.
Niestety, kategoria bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa ekonomicznego państwa i narodu coraz rzadziej pojawia się w debatach publicznych. Z drugiej strony, co jest szczególnie niepokojące, coraz częściej
padają zapewnienia ze strony rządzących o naszym całkowitym bezpieczeństwie w wymiarze międzynarodowym. Ten stan rzeczy w kontekście
globalnego kryzysu ekonomicznego i zmian w układzie sił politycznych na
świecie niepokoją, mam nadzieję, nie tylko mnie. Tym bardziej, że tak
18
Tamże, s. 208.
54
niedawno byliśmy świadkami rozpadu systemu, którego siła militarna i
polityczna zdawała się być niepodważalna. Byliśmy także świadkami wojen na terenie Europy, co dla wielu zdawało się przeszłością, która nigdy
nie powinna powrócić.
To, że mało bądź wcale nie mówi się o bezpieczeństwie ekonomicznym państwa nie dziwi o tyle, że w Polsce od wielu już lat obowiązuje poprawność polityczna a triumfy święci nowy „internacjonalizm” głoszony
przez instytucje i korporacje ponadnarodowe.
Można się zgodzić, że termin „bezpieczeństwo ekonomiczne” wymaga nowej definicji i opisu. Zmieniła się sytuacja międzynarodowa – Polska
jest w Unii Europejskiej, zmieniła się sytuacja wewnętrzna – znaczna
część majątku wytworzonego przez Polaków jest własnością kapitału zagranicznego. Odkładając na bok spory definicyjne proponuję potoczne rozumienie tego pojęcia jako wielkości potencjału ekonomicznego oraz stanu świadomości obywateli oraz przedstawicieli organów państwa, który
pozwala samodzielnie, według jasnych procedur, decydować o kierunku,
celach i dynamice rozwoju gospodarczego oraz skutecznie rozpoznawać
zagrożenia i zapobiegać czynnikom zewnętrznym i wewnętrznym, które
ten proces rozwoju mogłyby bądź usiłują zakłócić.
Bezpieczeństwo ekonomiczne to, zatem bycie gospodarzem we własnym kraju, to taki stan państwa i jego instytucji, który ze względu na siłę własnego potencjału wyklucza ryzyko ataku z zewnątrz.
Spróbuję spojrzeć na stan bezpieczeństwa ekonomicznego Polski w sposób bardzo skrótowy pod kątem bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego.
Wszyscy autorzy zajmujący się problematyką bezpieczeństwa podkreślają,
że sfera świadomości obywatelskiej i poczucia odpowiedzialności obywateli, struktur politycznych i instytucji państwowych jest czynnikiem decydującym.
Tymczasem w Polsce od wielu lat ani szkoła, ani wojsko (po zlikwidowaniu obowiązkowej służby wojskowej), ani większość mediów, ani dom nie
uczą i nie wychowują w duchu patriotyzmu i odpowiedzialności za kraj.
Sfery polityczne, a szczególnie te, które przez szereg lat uczestniczyły i
uczestniczą w sprawowaniu władzy swą postawą i przyzwoleniem na rabunkową wyprzedaż majątku, korupcję, prywatę, działaniem w imię własnych
ambicji i korzyści bez oglądania się na dobro wspólne – dały wystarczający dowód, że pojęcie odpowiedzialności za państwo i naród jest dla nich
pustym frazesem.
W sferze realnej wewnętrzne bezpieczeństwo ekonomiczne warunkowane jest przede wszystkim udziałem we własności majątku i wynikającym stąd wpływem na decyzje tego majątku dotyczące. Dane o Polsce,
które przytoczę zmuszają do refleksji, więcej – smutnej konstatacji, że
przestaliśmy być gospodarzem we własnym kraju. Na koniec 2007 r. własnością kapitału zagranicznego w Polsce były: banki w 70%, przemysł
Rozdział 2.
przetwórczy w 48%, budownictwo w 32%, handel i usługi w 54%, hotele i
restauracje w 35%, transport i łączność w 20%. Konsekwencją tego stanu
rzeczy było przeniesienie prawa do zysku w ręce kapitału zagranicznego.
Jeśli dodać, że poziom płac w Polsce jest kilkukrotnie niższy od wynagrodzenia na identycznych stanowiskach w krajach wysoko rozwiniętych, a
wydajność pracy zbliżona do poziomu światowego to jasnym jest, że zyski
przedsiębiorstw zagranicznych w Polsce są ogromne.
Bezpieczeństwo wewnętrzne uwarunkowane jest też skalą obrotów i
powiązaniami podziemia gospodarczego z urzędnikami i politykami. Według różnych szacunków nieudokumentowany obrót gospodarczy, którego
celem jest unikanie płacenia podatków systematycznie rośnie i stanowi od
10 do 20% oficjalnych obrotów gospodarczych. Z afer opisywanych przez
media: hazardowej, AmberGold widać, że podziemie gospodarcze swymi
mackami sięga bardzo wysoko, na salony władzy.
3.3.1. Parapodatki kreowane przez państwo
Swoistą formą opodatkowania na którą wpływ ma państwo jest stopa procentowa, kurs walutowy, stopa inflacji. Parametry te kształtują aktywność gospodarczą i m.in. tą drogą oddziaływają na wpływy do budżetu. Kluczową rolę w kształtowaniu powyższych parametrów ma do spełnienia NBP. Bez wahania można powiedzieć, że polityka kursu
walutowego jest sprzeczna z interesem polskich przedsiębiorstw eksportujących, a sprzyja importerom i finansowemu kapitałowi spekulacyjnemu.
Polskim priorytetem na wiele lat powinno być wspieranie eksportu i
jego opłacalności. Jednakże polityka stabilizacji kursu walutowego przy
wysokiej inflacji to wyrok na opłacalny eksport. Wzrost kosztów produkcji
wynikający z inflacji nie jest rekompensowany przez towarzyszący temu
spadek wartości złotówki, a przeciwnie – tendencja do aprecjacji polskiej
waluty podważa sens produkcji na eksport. Dziś jesteśmy coraz częściej
podwykonawcą, monterem, a nie producentem sprzedawanych zagranicę
wyrobów. 70% polskiego eksportu trafia na rynek niemiecki, co oznacza
skrajne uzależnienie od jednego odbiorcy. Z punktu widzenia bezpieczeństwa ekonomicznego państwa taki stan należy uznać za nie do zaakceptowania.
Wysoka inflacja, która w pewnym stopniu jest pochodną wysokiej
stopy procentowej jest swoistym podatkiem płaconym przez przedsiębiorstwa i konsumentów. Dla budżetu oznacza dodatkowe wpływy i ułatwia
wypłacanie kwot w ramach tzw. wydatków sztywnych. Nie można jednak
zapominać, że wysoka inflacja podnosi oprocentowanie długu i tym sposobem podwyższa koszt jego obsługi.
Obowiązkiem państwa jest rozpoznać i ocenić zagrożenie wynikające z ucieczki zagranicę przed opodatkowaniem podmiotów i osób. Problem
ten coraz bardziej dotyka Polski ze względu na udział kapitału zagranicznego w naszej gospodarce, jak też uczestnictwo w Unii Europejskiej i
związaną z tym swobodę przenoszenia kapitałów i zysków. Nie powinno
tak być a niestety jest, że podmioty działające w Polsce i unikające opo-
55
datkowania są dodatkowo premiowane ulgami i zwolnieniami, a bywa że
dofinansowane z budżetu.
3.4. Stan państwa
56
Współczesne państwo nie może istnieć bez systemu podatkowego.
Znane amerykańskie powiedzenie mówi, że na tym świecie dwie sprawy
są pewne – nieunikniona śmierć i konieczność płacenia podatków. By zapewnić bezpieczeństwo państwa, zarówno militarne jak ekonomiczne,
ekologiczne i polityczne niezbędne są wpływy podatkowe o określonej wysokości oraz ich wzrost o odpowiedniej dynamice. System powinien przede wszystkim w przypadku Polski – kraju na dorobku, premiować i wspierać ciężko i mądrze pracujących. Karać pracujących źle, bądź z własnej
woli nic nierobiących. Najsurowiej traktować tych, którzy oszukują państwo.
Niestety, w Polsce tak nie jest. Mamy do czynienia z ogromną nadpłynnością w bankach i jednoczesnym ogromnym transferem przez banki
zysków zagranicę. Władze zamiast karać i przeciwdziałać tym praktykom,
nagradzają banki. NBP skupuje nagromadzone środki i lokuje na oprocentowanych kontach, co oznacza, że wypłaca premie bankom za nic nierobienie. NBP i nadzór bankowy zezwalają na transfer zysków zagranicę
podczas gdy na całym świecie regułą jest przeznaczanie zysków na kapitał
zapasowy banków. NBP i nadzór bankowy pozwalają bankom na nadużywanie praktyk polegających na wprowadzaniu i podnoszeniu opłat od
operacji bankowych, kart kredytowych co powoduje, że zyski banków rosną w Polsce najszybciej a dzieje się tak kosztem konsumentów i przedsiębiorców. Jeśli ktoś uważa, że zaostrzenie polityki wobec banków zagranicznych może skutkować ucieczką kapitału finansowego z Polski to po
pierwsze; i tak wywóz tego kapitału cały czas ma miejsce na ogromną
skalę, a po drugie – ucieczki takiej się nie obawiam, gdyż stopa zysku w
sektorze bankowym w Polsce jest wielokrotnie wyższa niż w większości
krajów, o czym najlepiej świadczy tempo wzrostu zysku wynoszące ponad
30% corocznie.
Ważnym obowiązkiem państwa jest dogłębne rozpoznanie bazy
opodatkowania, czyli określenie, w jakich rozmiarach i proporcjach powstaje produkt narodowy dzięki pracy, kapitałowi, postępowi technicznemu, transferom z zagranicy. W Polsce cierpiącej na ogromne bezrobocie
praca i dochody z pracy są opodatkowane relatywnie wyżej niż dochody z
kapitału. Doktryna podatkowa mówi, że tam gdzie istnieje bądź powstaje
miejsce pracy a gdzie skala bezrobocia jest wysoka, należy premiować
pracodawcę.
Państwo polskie na skutek błędnej, należy chyba powiedzieć, obłędnej
doktryny ekonomicznej, w ciągu ostatnich lat gwałtownie zwiększyło swoje zadłużenie. Samo zadłużenie budżetu przekracza 800 miliardów złotych. A ile wynosi gdyby dodać zadłużenie samorządów, przedsiębiorstw
państwowych, gospodarstw domowych? Trudno sobie wyobrazić jak wiel-
Rozdział 2.
ka byłaby to kwota. Dodatkowym problemem jest fakt, że rosnący udział
w finansowaniu polskiego zadłużenia mają zagraniczne instytucje finansowe i banki. Coraz bardziej stajemy się ich zakładnikiem.
W tym kontekście ważna staje się konieczność obsługi zadłużenia
czyli spłata rat i odsetek od długu. To dziś ponad 40 miliardów złotych
rocznie. Drugi problem to fakt, że po wyzbyciu się kapitału produkcyjnego, bankowego, handlowego i innych w efekcie prywatyzacji to zadłużenie
możemy spłacać przede wszystkim z naszych dochodów z pracy, a są one
przecież jednymi z najniższych w Europie. W sumie stajemy wobec następującego zagadnienia: albo potrafimy radykalnie ograniczyć tempo wzrostu zadłużenia, by następnie częściowo je spłacić, czy zamienić na udział
w programach (np. ekologicznych lub innych) albo znajdziemy się w sytuacji takich krajów jak Grecja. Muszą one radykalnie podnieść podatki, by
choć w części spłacać zadłużenie. To jednak podważa wszelkie kalkulacje
racjonalności i opłacalności działalności gospodarczej, prowadzi do zapaści państwa i narodu.
Troska państwa o wpływy podatkowe polegać powinna na nakładaniu takich podatków, które zniechęcają do nielegalnego obrotu gospodarczego, co dla budżetu oznacza wzrost dochodów. Już w latach 1998-1999
premier Leszek Balcerowicz przekonał się ,że jego woluntarystyczne obciążenie alkoholu wysoką akcyzą miast wzrostu wpływów do budżetu,
przyniosło spadek dochodów podatkowych i przyczyniło się do gwałtownego zwiększenia przemytu i nielegalnej produkcji alkoholu. Dziś mamy
do czynienia z ogromnym wzrostem przemytu i produkcji nielegalnego paliwa, alkoholu i innych używek. Państwo bardziej niż kiedykolwiek powinno stwarzać zachęty do legalnej działalności i dezaktywować podziemie gospodarcze.
Kolejna kwestia to wielkość i struktura przychodów podatkowych w
podziale na podatki bezpośrednie i pośrednie. Fakt, że udział relatywnie
łatwo ściągalnych podatków pośrednich gwałtownie rośnie nie powinien
cieszyć. Oznacza to bowiem spadek opłacalności legalnej działalności gospodarczej bądź rosnącą sprawność przedsiębiorstw w zawyżaniu kosztów
i unikaniu płacenia podatków. Wysokie podatki pośrednie ograniczają rynek wewnętrzny a zatem także rozmiary produkcji, w sposób pośredni
podnoszą koszty robocizny, obniżają konkurencyjność gospodarki i wytwarzanych przez nią wyrobów w stosunku do importu.
Jeśli przyjrzymy się przychodom z podatków bezpośrednich w podziale na osoby fizyczne i prawne to zaobserwujemy niepokojące zjawisko.
Spadają wpływy z podatków od osób prawnych. A oto dane. Wpływy z podatki CIT w kolejnych latach wyniosły: 2008 – 27,2 mld pln, 2009 – 24,2
mld pln, 2010 – 21,8 mld pln. Ponieważ wśród podmiotów tych dominują
zagraniczne jest to tym bardziej niepokojące. Utrzymanie się tej tendencji
powinno skłaniać do przemyślenia innych form opodatkowania tychże
podmiotów. Argument podnoszony przez przeciwników tego rozwiązania,
jakoby koszty nowej formy opodatkowania zostaną przerzucone za po-
57
58
średnictwem wyższych cen na konsumentów odeprzeć można tezą o możliwym przepływie klientów i związanym z tym wzrostem obrotów w innych, mniejszych, polskich przedsiębiorstwach, sklepach i sieciach handlowych. Natomiast w myśl zasady im prędzej tym lepiej państwo powinno stworzyć preferencje kredytowe, podatkowe i inne dla powstania
dużego, polskiego kapitału handlowego, który płaciłby podatki w Polsce i
którego udziałowcami byłyby polskie przedsiębiorstwa produkcyjne. To
umożliwiałoby im zbywanie własnej produkcji. Tak nakazują realia budżetu państwa, konieczność zwiększenia wpływów podatkowych i przywrócenie bezpieczeństwa ekonomicznego.
Sprawą ważną z punktu widzenia bezpieczeństwa wpływów podatkowych
jest struktura kierunkowa i rzeczowa eksportu.
Źle gdy eksportuje się w jednym kierunku, a jeszcze gorzej gdy eksportowane wyroby to „monokultura”. Polska po ponad dwudziestu latach
wolności straciła większość rynków na które eksportowała i zaprzestała
produkcji bez mała wszystkich wyrobów, które były rozpoznawalne na
rynkach światowych. Zniknęły polskie statki, telefony, maszyny rolnicze,
obrabiarki, kosmetyki i wiele innych wyrobów. W polskim eksporcie dominują przedsiębiorstwa zagraniczne, wytwórnie i montownie samochodów, a rosnąca zależność od rynku niemieckiego coraz bardziej niepokoi.
By odwrócić ten niekorzystny trend potrzebna jest polityka podatkowa i
kredytowa, potrzebne jest utworzenie banku finansującego i wspierającego polskich eksporterów.
Utraciliśmy przewagę własnościową w sektorze bankowym i w dobie kryzysu nie robimy nic, by odzyskać przynajmniej niektóre banki, co jest
możliwe, gdyż ich zagraniczni właściciele popadli w tarapaty, a polskie
banki-córki wystawiają na sprzedaż. Powinien zostać zmobilizowany kapitał polskich instytucji finansowych do wykupu banków zagranicznych.
Transakcje takie powinny zostać zwolnione z opodatkowania.
Innym rozwiązaniem, które należy rozważyć jest wprowadzenie alternatywnych rozwiązań finansowo-podatkowych w stosunku do gmin,
samorządów oraz podmiotów tam działających. Mam na myśli rozważenie
możliwości wprowadzenia na szczeblu lokalnym rozliczeń bądź pieniądza
lokalnego, który służyłby do finansowania niektórych usług świadczonych
na rzecz gminy, a następnie mógł być użyty do płacenia podatków lokalnych. Wiem, że dla większości polskich ekonomistów i polityków takie
propozycje brzmią jak herezja, zapraszam zatem do wnikliwej analizy
rozwiązań gospodarczych takich państw jak Brazylia.
Szczególnym problemem w systemie podatkowym oddziaływującym
na budżet państwa jest też realizowany od kilkunastu lat system emerytalny OFE. To niespotykany nigdzie na taką skalę eksperyment, gdzie z
mocy prawa i pod przymusem obywatele płacą składkę emerytalną, głównie zagranicznym instytucjom finansowym, czyli z mocy prawa następuje
prywatyzacja w ręce kapitału zagranicznego części naszych przyszłych
dochodów, które są następnie pożyczane budżetowi państwa z wysokim
Rozdział 2.
oprocentowaniem. To zwiększa zadłużenie budżetu a w konsekwencji
podnosi koszty zadłużenia, które my na końcu musimy pokryć płacąc
wyższe podatki. Jeśli prawdą jest powiedzenie, że ten kto ma pieniądze
ma realną władzę, to przypomnę, że w funduszach emerytalnych zgromadzonych jest dziś ponad 260 miliardów złotych, a premie, które wypłacają
sobie członkowie zarządów funduszy w skali roku osiągają kwotę do 800
milionów złotych. Ogromny kapitał funduszy emerytalnych powinien zostać odzyskany i poprzez ZUS to obywatele powinni zadecydować co z nim
się stanie. Oczywiście nie można dopuścić, by nastąpiła natychmiastowawypłata w formie pieniężnej nagromadzonych środków.
Zastanawiające jest, że państwo nie robi nic, by ograniczyć finansowanie z zagranicy instytucji, fundacji, stowarzyszeń, które podejmują
działalność mającą na celu utrudnienie bądź wręcz uniemożliwienie szeregu inwestycji w Polsce. Czas już skończyć z udawaniem, że ktoś podaje
się za ekologa i ma na względzie dobro Polski gdy w rzeczywistości jest
opłacany pośrednio bądź bezpośrednio z zagranicy. Prymas Stefan kard.
Wyszyński mówił , że nie możemy dopuścić, by polityka polska i w Polsce
była uprawiana za niepolskie pieniądze. Jestem za tym, by obowiązywała
pełna jawność finansowania stowarzyszeń, fundacji i innych, szczególnie
jeśli ma źródło poza granicami Polski. Jestem także za skrajnie wysokim
opodatkowaniem tychże dotacji zagranicznych.
3.5. Bezpieczeństwo energetyczne Polski
59
Bezpieczeństwo energetyczne to najważniejsza sprawa dla każdego
państwa. Polska jest krajem o wielu zasobach surowcowych. Jako jedyny
kraj w Europie, Polska leży na czterech strukturach geologicznych. Takie
położenie gwarantuje nie tylko odnawialne zasoby energetyczne lecz także
duże pokłady węgla i innych bogactw jak np. miedzi i siarki. Zaspakajamy
swoje potrzeby energetyczne w 62% węglem kamiennym (w UE średnio w
19%), węglem brunatnym w 14% (0), ropą naftową w 13% (44%), gazem
ziemnym w 9% (20%), i alternatywnymi źródłami energii w 2%. W Unii
Europejskiej pewne znaczenie ma energetyka jądrowa i inne alternatywne
źródła (17%). Polska ma przewagę nad krajami Unii nie tylko w węglu ale
przede wszystkim w zasobach wód geotermalnych (Sokołowski i wsp.,
2005). Pomimo bogactwa zasobów Polska nie może się uważać za kraj
bezpieczny energetycznie. To zależy nie tylko od posiadanych zasobów ale
i od władz, które potrafiłyby to, co posiadają docenić, nie zmarnować i
odpowiednio wykorzystać.Zasoby węgla kamiennego na Górnym Śląsku
ocenia się jeszcze na 40 mld ton, w Rowie Lubelskim na 60 mld, a zasoby
węgla brunatnego na 140 mld. Niestety poprzednie rządy RP zamknęły 28
kopalń niszcząc je w sposób bezmyślny i nieodwracalny. Ocenia się, że
zaprzepaszczono w ten sposób około 20 mld ton i to wbrew Konstytucji,
która mówi o racjonalnym wykorzystaniu zasobów przyrodniczych.
Węgiel jest paliwem znacznie mniej korzystnym ekologicznie niż gaz
czy ropa naftowa, stąd tez kraj nasz jest pod bardzo silnym naciskiem
60
Unii Europejskiej, aby zmniejszył maksymalnie emisje dwutlenku węgla i
znalazł inne rozwiązania.Lepszym niż węgiel rozwiązaniem byłby gaz i ropa naftowa. Niestety nasze zasoby w stosunku do potrzeb gospodarki są
niewystarczające.
W najbliższym czasie 5 mld m3 stanowi maksymalne wydobycie.
Faktem jednak jest, że PGNiG rozpoczął realizacje projektów, które pozwolą na wzrost wydobycia z największych w Polsce złóż Lubartów - Międzychód - Grotów. Inwestycja się już rozpoczęła. Jej zakończenie umożliwi
100% wzrost wydobycia ropy i znaczny wydobycia gazu (Rurociągi, nr 12/56/09 str: 2).Spore zastrzeżenia budzi import tych surowców praktycznie z jednego kierunku co jest sprzeczne z zasadami dywersyfikacji.
Jest on oparty na niekorzystnej umowie z Rosją. Zmusza się nas do zakupu gazu w nadmiernych ilościach, a nadwyżek nie wolno nam odsprzedać. Faktem jest, że obecnie kupujemy najdroższy gaz w Europie. Cena
1000 m3 gazu otrzymywanego z dostaw GAZPROMU wynosi 400 USD, a z
dostaw Shella 333 USD i BP 196,4 USD. Nie mamy też należnego wpływu
za transport tego paliwa. Renegocjacja tej umowy z 25 sierpnia 1993 r.
jest w tej chwili mało realna, choć mechanizmy korupcyjne z nią związane
powinny być szczegółowo zbadane. Nasze stosunki z Rosja są aktualnie
wyjątkowo niekorzystne, gdyż prezydent Putin wypowiedział nam ekonomiczną wojnę za poparcie ukraińskiego wolnościowego zrywu.
Zimowa przerwa w dostawach gazu w 2009 r. oraz działania związane z budową gazociągu bałtyckiego wykazały kompletny brak solidarności i wspólnej polityki energetycznej w Unii Europejskiej. Okazało się,
że liczą się tylko interesy mocarstw bez oglądania się na dobro innych
państw. Strategiczny interes zaopatrzenia w gaz łączy nas raczej z państwami Europy Środkowej i Wschodniej: jak Ukraina, Białoruś, Litwa, Łotwa, Estonia, Mołdawia, Turcja, Azerbejdżan i Gruzja. Kraje te powinny
utworzyć Ligę Odbiorców Gazu, do której od dawna nawołuje Witold Michałowski (2003). Problemy z dostawami gazu z Rosji będą dramatycznie
narastać. Wynika to ze znacznego zużycia infrastruktury rurociągowej,
zahamowania inwestycji w zagospodarowaniu złóż a zwłaszcza w trudnodostępnych rejonach północnych. W praktyce sprowadza się to do konieczności poszukiwania nowych źródeł i nowych dostaw surowców energetycznych. Warto szukać potrzebnych nam surowców w takich krajach
basenu Morza Śródziemnego, jak Libia i Algieria, z którymi Polska od lat
ma dobre stosunki handlowe.Gaz ziemny jest jednym z najważniejszych
surowców energetycznych.Jest dużo bezpieczniejszy od węgla gdyż emituje blisko o 50% mniej CO2.
W okresach szczytowych, kiedy zaczyna brakować mocy, gaz staje
się szczególnie ważnym nośnikiem energii. Jest obecnie nieco droższy niż
węgiel kamienny, ale jeżeli uwzględni się koszty ekologiczne, to może się
okazać konkurencyjny.Polska zużywa blisko 13,7 mld m3 gazu rocznie.
Import ze wschodu wynosił 9 mld na rok (przy czym z Rosji pochodziło
6,5 mld a z Uzbekistanu 2,3 mld), a 4,6 mld gazu ziemnego pochodzi ze
Rozdział 2.
złóż krajowych (31%).Nasze potrzeby zarówno ropy jak i gazu są dużo
większe niż jesteśmy w stanie zaspokoić ze źródeł krajowych. Być może,
że takie możliwości istnieją, ale wymaga to dużych środków inwestycyjnych i czasu.
Do najważniejszych inwestycji w tym zakresie należą podziemne
magazyny gazu w Swarzowie, Mogilnie, Wierzchowicach, Strachocinie i
inwestycje przesyłowe. Niezależnie od wydobywania zasobów krajowych,
Polska coraz aktywniej działa zagranicą na Norweskim Szelfie Kontynentalnym. Pod koniec 2007 r. PGNiG kupiło za 360 mln USD udział w licencjach PL212, Pl212B, i PL 262 na szelfie Norweskim. W lutym 2007 r.
PGNiG zakupiło udziały w 3 złożach (Skarv, Snadź i Idun), których wydobycie zostało zaplanowane na 2011 rok. Równocześnie poszukuje się rozwiązania na dostarczanie transportu gazu do Polski z tych źródeł. Zaawansowane są również starania o dofinansowanie planowanych inwestycji ze środków unijnych (Rurociągi 1-2/56/09).Najważniejszą inwestycją
w sektorze gazowym jest Terminal LNG.O zaletach terminali LNG pisano
w Polsce już w 1975 r. (Michałowski, Włodarczyk, 1975). Pozwoli to na
dokupowaniu gazu na podstawie kontraktów krótkoterminowych. Szczególna zaletą skroplonego gazu jako paliwa jest około 600 krotnie mniejsza
objętość niż w postaci gazowej co bardzo znacznie zmniejsza koszty
transportu. Jest to też paliwo bezpieczne w eksploatacji. W razie przecieku rozcieńcza się w powietrzu a w przypadku podpalenia spala się wolno.
15 kwietnia 2009 r. PGNiG podpisało umowę z Qatargaz na dostawę skroplonego gazu ziemnego z Kataru do Polski 1 mln ton przez 20 lat.
Dostawy te rozpoczną się w 2014 r.. Polska branża chemiczna obawia się
jednak wzrostu cen gazu co może spowodować spadek opłacalności produkcji i konkurencyjności krajowego przemysłu chemicznego. Według zobowiązań międzynarodowych 7,5 % produkowanej przez nas energii musi
pochodzić, że źródeł odnawialnych. Wszystkie odnawialne zasoby energii
odnawialnej w Polsce: słońce, wiatr, energia wodna, biomasa, stanowią
bardzo drobną część w porównaniu do energii geotermicznej stanowiącej
aż 99,8%. Jednak stawia się na biomasę, na drogą energię wiatru, czy
elektrownie wodne a blokuje się energie geotermiczną (przypadek toruński- blokowany przez rząd PO-PSL) pomimo faktu, że na blisko 80% powierzchni kraju są bardzo dobre warunki do korzystania z geotermii i że
Niemcy mają już 8 elektrowni geotermalnych budowanych przez Polską
firmę z Jasła.
Nie każdy wie, że na Podhalu są dwa zakłady geotermalne. Pierwszy
zbudowany przez twórcę polskiej szkoły geotermalnej, prof. Juliana Sokołowskiego, za pieniądze PAN i Komitetu Badań Naukowych. Był to wzorcowy zakład, oceniany przez Amerykanów i Japończyków, jako najnowocześniejszy na świecie (wykorzystanie energii geotermalnej do ogrzewania
ponad 200 domów, szkoły, kościoła, basenu kąpielowego czy do hodowli
ryb). Po zmianach politycznych ludzie innej opcji przejęli władzę nad Podhalańską Geotermią zbudowano nieopodal w Bańskiej Niżnej drugi zakład
61
62
za pieniądze Banku Światowego, który uzurpował sobie prawo do kierowania wydatkami. Koszty przesyłania energii cieplnej z Bańskiej Niżnej do
Zakopanego przekroczyły trzykrotnie koszty budowy zakładu (Kozłowski,
Nowak, 2009). Na szczęście rządzący wtedy nie wpadli na pomysł żeby
energię z Podhala przesyłać do Warszawy. W takim wypadku „opłacalność” Geotermii Podhalańskiej” byłaby oceniana tak jak wartość władz w
tamtym okresie.
Należy stworzyć prawne i ekonomiczne warunki dla wykorzystania energii
odnawialnej oraz energii z pozyskiwania surowców roślinnych.
Polityka podatkowa powinna wspierać wszelkie możliwości większego niż dotąd wykorzystania tego rodzaju bezpiecznej energii przyszłości.
(...) Pomimo oporów ze strony władz, kierunek ten się systematycznie
rozwija, choć nie tak szybko, jak powinien, w kraju który jest członkiem
UE.
Dużymi elektrociepłowniami, które już produkują energię z biomasy są
zakłady w Czarnej Białostockiej, Mielcu, Ostrołęce, Przemyślu i w Świeciu. Są aktualnie prowadzone prace projektowe w kilkunastu dużych
elektro- ciepłowniach jak np. we Wrocławiu.
Aktualnie Niemcy mające podobne warunki klimatyczne jak Polska
mają blisko 30 tys. elektrowni wiatrowych, których moc równa się 70%
mocy energetyki polskiej. Mają także 20 mln modułów fotowoltaicznych co pozwoliło wyłączyć 13 elektrowni jądrowych i stworzyć przeszło 500
tys. nowych miejsc pracy.
Prawdopodobnie już w połowie stulecia węglowodory gazowe i płynne zaczną powoli ustępować miejsca hydratom metanu i wodorowi oraz
paliwom płynnym, wyprodukowanym z przeróbki złóż węgla, a najbardziej
korzystna i najtańsza będzie produkcja energii z technologii: biometanowych, solarnych i geotermicznych. Polska może być niezależna energetycznie dzięki własnym zasobom kopalnym i odnawialnym.
Zamiast dążyć do wykorzystania tanich i bezpiecznych rozwiązań
rząd PO-PSL skłania się do rozwoju Energetyki Jądrowej i hamuje niezgodnie z planami UE rozwój energetyki odnawialnej. Polska nie ma uranu - paliwa dla EJ. Warto przy tym przypomnieć, że jego zapasy oceniane
są na 30-40 lat, średni czas pracy EJ na 30 lat. Ten cenny radioaktywny
pierwiastek jest szybko zużywany nie tylko przez kilkaset EJ na świecie,
ale i przez kilkaset reaktorów jądrowych na łodziach podwodnych. Decyzja o planowanym wydaniu wielu miliardów dolarów i pełne uzależnienie
od dostawcy uranu, budowa niebezpiecznego dla środowiska obiektu powinna być oparta na naukowym uzasadnieniu i zezwoleniu społeczeństwa, z którego podatków pochodziłaby te miliardy. Nawet Stany Zjednoczone, które mają wielkie zasoby uranu wstrzymały budowę energetyki
jądrowej i pomimo zainwestowania w ich budowę kilku z nich miliardów
dolarów zrezygnowano z jej dokończenia.
Elektrownie jądrowe na świecie produkują ok. 15% energii elektrycznej, zużywając 90% środków przeznaczonych w skali światowej na
Rozdział 2.
rozwój energetyki. Niewspółmiernie wysokie koszty w stosunku do uzyskiwanych efektów są głównym powodem odchodzenia państw zachodnich od inwestowania w energetykę jądrową i powrotu do czystych elektrowni węglowych i szybkiego rozwoju energii odnawialnych. Koszt budowy wiele miliardów dolarów lub euro jest zawsze znacznie wyższy niż
koszt planowany. Są one wykorzystywane przez 20-25 lat a następnie stają się bardzo kłopotliwym problemem. Elektrowni Jądrowej nie można wyłączyć tak jak światła ale trzeba przez co najmniej 10 lat dostarczać energii elektrycznej do ich chłodzenia. Kiedy je masowo budowano we Francji
nie zastanawiano się ile będzie kosztowała ich rozbiórka (oceniano ją na
50% kosztów budowy) i jak się do tego trzeba będzie zabrać. Uważano, że
nie ma się co martwić a w międzyczasie się rozwiązanie znajdzie. Niestety
minęło 30 lat i się nie znalazło. Przedłużono więc ich pracę kosztem bezpieczeństwa do 40 lat (obecnie planuje się już wykorzystanie 50-letnie).
Takie obniżanie ich bezpieczeństwa jest bardzo kosztowne. Np. w 1999 r.
w Japonii miały miejsce 4 wypadki a w tym w Tokimurze 2 wypadki
śmiertelne i 439 napromieniowanych, a w Mihamie w 2004 r. 4 ofiary
śmiertelne w wyniku zaniedbań i oszczędności. W 2002 r. 19 reaktorów
musiało zostać zatrzymanych po odkryciu fałszerstw w raportach kontroli.
Wydatki na likwidacje zużytych EJ wynoszą średnio 4 mld euro na
1 EJ. Łączne koszty budowy, eksploatacji i likwidacji 1 bloku atomowego
o mocy 1600 megawat wynoszą przeszło 20 mld euro. We Francji jest
około 1000 miejsc gdzie składowane są odpady radioaktywne a więc ten
piękny kraj stał się cmentarzyskiem atomowym. Nic więc dziwnego, że
ruch antynuklearny (Sortirdunucleaire) jest tu niezwykle silny. W okresie
1990-2005 na świecie zlikwidowano 107 reaktorów atomowych o łącznej
mocy 33 000 MW, z czego najwięcej w USA (23 reaktory o mocy 9 600
MW), Wielkiej Brytanii (22 reaktory o mocy 2 450 MW), Niemczech (19 reaktorów o mocy 6 000 MW), Francji (11 reaktorów o mocy 4 000 MW),
Rosji (5 reaktorów o mocy 800 MW), Włoszech (4 reaktory o mocy 1 400
MW), i na Ukrainie (4 reaktory o mocy 3 500 MW (Zimny, 2009). W świetle przytoczonych faktów plany rozwoju energetyki jądrowej w Polsce ze
względu na olbrzymie koszty, kompletny brak paliwa jądrowego (uranu) i
olbrzymie niebezpieczeństwo są chore i niepoważne.
Zgodnie z Protokołem z Kioto przy naszych 6% zobowiązaniach do
redukcji emisji CO2 do 2008 r., dokonaliśmy jej już w 2005 r. na poziomie
32%. Warto przypomnieć, że stara piętnastka w analogicznym czasie dokonała tej redukcji zaledwie na poziomie 2%, przy zobowiązaniach wynoszących 8%. Tak więc to „stara” Unia nie wypełniła swoich zobowiązań.
My wypełniliśmy je w nadmiarze. Mieliśmy z tego tytułu (spełnienie warunków pakietu klimatyczno-energetycznego otrzymać 60 mld zł na rozwój nowych technologii oraz 4 mld euro na składowanie CO2 w pokładach geologicznych. Niestety nasi negocjatorzy dali się wykiwać (Szyszko,
Nasz Dziennik z 4.11.2009) i pozwolić na to, że zastąpiono rok bazowy
63
64
uzgodniony w Protokole z Kioto (1998) rokiem 2005. W ten sposób uznano, że nie liczy się przeszłość. Stara 15 nie poniosła żadnych konsekwencji z powodu nie wypełnienia swoich zobowiązań, a Polska nie uzyskała
spodziewanych korzyści. Teraz w znacznie trudniejszych warunkach może
ponieść bardzo wysokie koszty, które fachowcy oceniają na 2,5 mld euro
rocznie.
Pan premier Pawlak informował nas, że Polska jest najbardziej bezpiecznym energetycznie krajem w UE. Razi to na tle najnowszego kontraktu zawartego z Rosją, które przypominają słynny kontrakt zawarty
przez ministra Pola. Nadal musimy kupować za dużo w stosunku do naszych potrzeb według zasady „bierz i płać” i to jeszcze przez okres wielu
lat. Wydaje się, że to Rosjanie robią nam uprzejmość transportując surowce przez nasze terytorium i za to nie płacą należnych kwot za transport. Uniemożliwia nam to właściwą dywersyfikację dostaw surowców
energetycznych. Podobnie rurociąg Bałtycki koliduje z Gazoportem w
Świnoujściu. Wydaje się, że bezpieczeństwo energetyczne Polski zależy nie
tylko od surowców, ale przede wszystkim od naszych władz i ich politycznego kręgosłupa.
Bezpieczeństwo należy do zasadniczych egzystencjalnych potrzeb
człowieka, a także struktur które tworzą np. rodziny czy państwa. W wymiarze współczesnego rozwoju cywilizacyjnego jest ono ściśle powiązane z
przestrzenną działalnością i rozwojem człowieka.
Warto także podkreślić, iż planowe kształtowanie struktury przestrzennej
jest jednym z najistotniejszych zadań warunkujących racjonalny rozwój w
zgodzie z przyjętymi zasadami np. rozwojem zrównoważonym. Przeobrażenia strukturalne Polski po 1989 r. i tempo przemian społecznoekonomicznych spowodowały zachwianie stabilności w działalności planistycznej i realizacyjnej (zagospodarowania przestrzennego) doprowadzając
do poważnych problemów w zakresie przestrzegania przyjętych zasad,
funkcjonowania obiektów i dalszej ich rozbudowy, szczególnie infrastruktury obronnej kraju.
Poznanie, zwłaszcza jednak wyjaśnienie specyfiki kształtowania
przestrzennego zagospodarowania kraju w kontekście jego obronności i
bezpieczeństwa, jest zadaniem bardzo złożonym. Wymaga ono bowiem
przedstawienia złożoności nie tylko problematyki zagospodarowania przestrzennego, lecz także zmienności sytuacji geopolitycznej oraz geostrategicznego położenia państwa, które uzależnione jest od procesów zachodzących zarówno w jego najbliższym otoczeniu, jak i w dalszym (regionie,
kontynencie, świecie).Problem polega jednak na tym, że struktura przestrzenna kraju ukształtowana w określonej sytuacji polityczno-militarnej,
może nie spełniać oczekiwanej roli po zmianie tej sytuacji, np. transformacja ustrojowa w Polsce, która spowodowała, że wiele elementów struktury przestrzennej kraju straciło na znaczeniu, a w niektórych przypadkach stało się w ogóle nieprzydatne.
Rozdział 2.
Trzeba ponadto mieć świadomość, że terytorium Polski uległo istotnemu „przesunięciu” po II wojnie światowej, a wcześniej w wymiarze przestrzennym było kształtowane przez państwa zaborcze, które realizowały
własne powiązania infrastrukturalne, kierowane do swoich centrów (Berlin, Wiedeń, Moskwa). Stąd trudno do dzisiaj uzyskać pełną spójność naszej przestrzeni, pomimo olbrzymich środków finansowych które wykorzystywane są w ramach członkostwa Polski w UE i realizacji szeregu programów operacyjnych.
Wstąpienie Polski w struktury NATO oraz UE sprawiło, że powstały nowe
uwarunkowania kształtowania struktury przestrzennej kraju. Zmalało
bowiem zagrożenie militarne, a wzrosły zagrożenia cywilizacyjne. Ponadto
powstały determinanty do wykorzystania atrybutów naszego położenia i
sprostania międzynarodowym wyzwaniom – chociażby w kontekście rozwoju transkontynentalnych połączeń transportowych.
Uwarunkowaniom geopolitycznym, koncepcjom rozwoju przestrzennego i strategiom rozwoju kraju, szczególnie wymiarom przestrzennym, poświęcono wiele opracowań. Autor dostrzega bowiem wielkie korzyści z budowy transeuropejskiej sieci transportowej, jednak dostrzega
także zmieniającą się rolę terytorium Polski jako obszaru tranzytowego.
Zauważa także potrzebę budowy nowych i modernizację istniejących dróg
samochodowych, linii kolejowych, lotnisk, sieci elektroenergetycznej i rurociągowej oraz innych komponentów infrastruktury w naszym państwie
dla usprawnienia procesów inwestycyjnych i zaktywizowania rozwoju całego terytorium Polski. Są to często rozważania geopolityczne oraz wybory
strategiczne.
Analizując ustawodawstwo w zakresie planowania przestrzennego w
kontekście obronności i bezpieczeństwa zwrócono uwagę na spójność i
względną efektywność realizowanych procedur planowania przestrzennego w odniesieniu do problematyki bezpieczeństwa, ale również na szereg
zmian jakie czekają Polaków w najbliższej przyszłości, chociażby w obliczu
nowego rozszerzonego podejścia do kwestii bezpieczeństwa narodowego i
koniecznej koordynacji wielu działań z tym związanych przez kompetentne struktury.
Eksponuje się także konflikty przestrzenne występujące na terytorium
Polski w zakresie działalności przemysłowej, rozbudowy infrastruktury, a
także lokalizacji wybranych elementów infrastruktury obronnej, a więc
realizacji obiektów celu publicznego. Wynika to z faktu, że w polskim
ustawodawstwie nie odróżnia się tzw. lokalizacji „twardych”, które ze
względów bezpieczeństwa państwa nie mogą być negowane, od lokalizacji
„miękkich”, które mogą być przedmiotem negocjacji.
Istotna jest w tym względzie również konieczność uwzględniania potrzeb systemu obronności i bezpieczeństwa państw w planowaniu i zarządzaniu przestrzenią
65
66
Rozdział 2.
67
CZĘŚĆ II
WSPÓŁCZESNE ZAGROŻENIA BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA
Rozdział 2.
69
Rozdział 1
Źródła współczesnych zagrożeń
70
Bezpieczeństwo należy od dawna do wartości najwyżej cenionych i
chronionych – zarówno przez jednostki jak i narody. Zapewnienie bezpieczeństwa mieści się w związku z tym w katalogu podstawowych potrzeb i zadań każdego państwa oraz występujących w różnych konfiguracjach szeroko rozumianej społeczności międzynarodowej.
Współczesne pojęcie bezpieczeństwa ma szerszy wymiar niż w
przeszłości. Obejmuje aspekty polityczne, wojskowe, czynniki gospodarcze i technologiczne, ekologiczne, społeczne i humanitarne. Do jego zakresu włącza się również zachowanie narodowej tożsamości oraz poszanowania podstawowych praw i swobód obywatelskich. Najczęściej bezpieczeństwo określa się jako stan wolny od niepokoju, tworzący poczucie
pewności, stan „bez pieczy” od łacińskiego sine cura-securitas. 1
Bezpieczeństwo to ważna potrzeba egzystencjalna, wynikająca z
obiektywnych warunków bytowania ludzi i różnych grup społecznych
oraz ich wzajemnych relacji, wymagająca troski o jej zaspokojenie.
Pojęcie zagrożeń bezpieczeństwa narodowego było dawniej definiowane w ścisłym zawiązku z przyjmowanym za priorytetowy (a nawet
jedyny) militarnym obszarem bezpieczeństwa narodowego 2. Z upływem
czasu i różnymi katastrofalnymi wydarzeniami, zidentyfikowano nowe
obszary bezpieczeństwa narodowego.
Zagrożenia ludności, mienia i środowiska
Zagrożenie najogólniej rozumiane jest jako brak bezpieczeństwa,
przez co staje się niezmienną i nieuniknioną, a w niektórych wypadkach
powszechną, rzeczywistością życia ludzkiego. Jednocześnie ma ono ścisły związek z bezpieczeństwem, które w ten sposób czyni zagrożenie jego
podstawową kategorią. Identyfikacja zagrożeń i wiedza o nich stają się
zatem podstawowym warunkiem do wszczęcia działań zapobiegawczych
oraz organizacji obrony.
Zatem uwzględniając współczesne rozumienie bezpieczeństwa narodowego (państwa) przyjmuje się, że zagrożeniem bezpieczeństwa państwa jest taki splot zdarzeń wewnętrznych lub w stosunkach międzynarodowych, w którym z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić
ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu państwa oraz
jego partnerskiego traktowania w stosunkach międzynarodowych – w
1. R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych,
Wydawnictwo Naukowe Grado, Toruń 2005, s. 33.
2 Raport o stanie systemu przeciwdziałania, zwalczania i usuwania skutków
nadzwyczajnych zagrożeń dla ludzi i środowiska, Warszawa 1997, s. 28.
Rozdział 2.
wyniku zastosowania przemocy politycznej, psychologicznej, ekonomicznej, militarnej itp. 3
Tak zdefiniowane pojęcie zagrożeń bezpieczeństwa narodowego
pozwala na ich podział typologiczny, który jest przedstawiony w poniższym zestawieniu (rys. 1).
Przedmiotowe
-polityczne
-militarne
-ekonomiczne
-społeczne
Skutków zagrożeń
-fizyczne
-psychiczne
Skutków zagrożeń
-fizyczne
-psychiczne
Źródła zagrożeń
Środowiska
-naturalne
-techniczne
-ustrojowe
-demograficzne
-ideologiczne
-gospodarcze
-edukacyjne
-psychologiczne
-przyrodnicze
-społeczne
-polityczne
-gospodarcze
Dynamiki rozwoju
-dynamiczne
Skali zagrożenia
-światowe
-międzynarodowe
-państwa
-jednostki
pełzające
Charakterystyki stosunków społecznych
-konfliktowe
- niekonfliktowe
Zasięgu zagrożenia
-globalne
-kontynentalne
-regionalne
-lokalne
Rysunek 1. Typologia zagrożeń bezpieczeństwa narodowego
Źródło: R. Jakubczak, Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III
RP, Dom Wydawniczy BELLONA, Warszawa 2003, załącznik 5 wg K.
Przeworskiego.
Uwzględniając zatem najczęściej stosowane kryterium przedmiotowe, można podzielić je na: polityczne, militarne, gospodarcze, społeczne (społeczno-kulturowe), ekologiczne 4.
Spektrum różnych zdarzeń zagrażających bezpieczeństwu narodowemu jest szerokie. przedstawione poniżej zostały przyporządkowane
do przyjętego podziału zagrożeń bezpieczeństwa według kryterium
przedmiotowego.
Dworecki S, Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, AON, Warszawa, s. 61.
J. Czaputowicz, System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI
wieku, PWN, Warszawa 1998, s. 23.
3.
4.
71
72
Zagrożenie polityczne bezpieczeństwa narodowego definiowane
jest jako stan, w którym nasilają się zadania zorganizowanych grup społecznych (politycznych) uniemożliwiających wypełnianie przez państwo
jego głównych funkcji, a przez to osłabiające lub niweczące działania organów lub instytucji realizujących cele i interesy narodowe 5.
Tak sformułowany zakres tego rodzaju zagrożeń precyzuje ich pojmowanie w polityce rozumianej jako rządzenie i kierowanie sprawami państwa. Obejmuje zatem politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa, a
także politykę uprawianą na arenie międzynarodowej. tak duży obszar
zainteresowania polityki państwa sprawia, że liczba i rozmiar tego typu
zagrożeń dla państwa jest tutaj, w porównaniu do innych jego rodzajów,
największy. Mogą one powstać w wyniku planowych i zorganizowanych
manipulacji lub opóźnionych i zaniechanych działań, które prowadzą do
obalenia legalnych władz, naruszenia racji stanu, interesów narodowych
i praworządności czy podważenia pozycji międzynarodowej państwa.
W poszczególnych przypadkach mogą to być: niepodporządkowanie się rezolucjom ONZ, nieprzestrzeganie umów i prawa międzynarodowego, brak gotowości do współpracy międzynarodowej, Rozwój agresywnych religii i ideologii, zmiany granic w otoczeniu państwa, przeciwstawianie się tendencjom stabilizacyjnym i integracyjnym w regionie,
istnienie w państwie secesjonistycznych grup i ich dążenia do autonomii, konflikty wielkich mocarstw o strefy wpływu, korupcja i przenikanie
struktur przestępczych do władz, antynarodowa polityka innych państw, zastraszenie państw, sprawowanie władzy przy użyciu siły, nieprzestrzeganie praw i wolności obywateli, fałszerstwa wyborcze, współpraca
przedstawicieli władz z obcym wywiadem, dyskryminacja mniejszości
narodowych w kraju i poza jego granicami, manipulacje świadomością i
psychiką społeczeństwa, masowe migracje obywateli i czystki etniczne,
niepohamowany rozwój struktur państwa (biurokracja), upartyjnienie
struktur państwa, naruszenie praworządności i słabość struktur demokratycznych, brak skutecznego zarządzania w sytuacjach kryzysowych,
wspieranie międzynarodowego terroryzmu, postępujący spadek nakładów na bezpieczeństwo.
Powszechnie przyjmuje się, że zagrożenia militarne bezpieczeństwa narodowego obejmują użycie lub groźbę użycia siły militarnej przez
podmioty prawa międzynarodowego (państwa). Jednak przykłady zamachów terrorystycznych w USA i innych państwach dowodzą, że takie zagrożenie dla funkcjonowania państwa może zaistnieć także ze strony organizacji nie będącej podmiotem prawa międzynarodowego. W tym kontekście pojęcie zagrożeń militarnych państwa najtrafniej oddaje
lapidarne stwierdzenie, że jest to realna możliwość zastosowania prze-
5 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa
2002, s. 153.
Rozdział 2.
mocy zbrojnej 6. Autorzy analizujący zagrożenia militarne państwa wymieniają wiele form bezpośredniego i pośredniego użycia sił zbrojnych
jako narzędzia osiągnięcia celów politycznych. Przykładowo może to być:
• demonstracja siły,
• dywersje militarne,
• blokada militarna,
• szantaż militarny,
• prowokacja militarna,
• incydent graniczny,
• ograniczone użycie środków przemocy zbrojnej,
• zbrojne starcie graniczne,
• napaść zbrojna grup nieformalnych,
• konflikt lokalny,
• konflikt między państwami 7.
Odnosząc się do historycznych doświadczeń Polski w zakresie zagrożeń militarnych należy przypomnieć, że to słabość militarna I i II
Rzeczypospolitej była zachętą dla potężnych sąsiadów do wszczynania
przeciwko naszemu narodowi wojen i jedną z przyczyn jej rozbiorów.
Powszechnie znaną prawdą jest, że broń masowego rażenia odgrywała niespotykaną dotąd rolę w działaniach bojowych. Najnowsze
doświadczenia wykazują, że stosowanie tej broni do celów terrorystycznych, czego pierwsze przykłady zostały już odnotowane, zaczyna również
dorastać do rangi problemu światowego 8. Poważnym zagrożeniem jest w
tym wypadku możliwość wykorzystania środków promieniotwórczych, a
zwłaszcza chemicznych i biologicznych, przez podmioty pozapaństwowe.
Broń jądrowa, chemiczna i biologiczna po pewnym okresie „zapomnienia” przeżywa współcześnie renesans, zwłaszcza w państwach, które stosunkowo niedawno weszły w jej posiadanie lub czynią starania,
aby ich „marzenia” o tego rodzaju broni mogły się szybko spełnić. Decydują o tym pewne specyficzne właściwości tej broni, przez co staje się
ona wysoce konkurencyjna w stosunku do innych środków rażenia.
Nie może zatem nikogo dziwić, że problem środków masowego rażenia w rękach terrorystów stał się aktualnie na tyle ważny i poważny,
że znalazł się w centrum zainteresowania większości państw i rządów,
organizacji politycznych, militarnych, i społecznych oraz szerokiej światowej opinii publicznej. Szczególna aktywność na polu przeciwdziałania
terroryzmowi i jego zwalczania dotyczy zwłaszcza państw, które tą niewątpliwą plagą XXI wieku są w największym stopniu zagrożone. Problem ten, obok działań prewencyjnych - które aktualnie nie tylko mają
miejsce, lecz są coraz bardziej konkretne i zdecydowane - wymaga ciągłego monitorowania i odpowiednio wczesnego reagowania.
Balcerowicz, Strategia obronna państwa, AON, Warszawa 1994, s. 13
B. Balcerowicz, Obronność państwa średniego, Warszawa 1997, s. 74.
8.M. Krause, Wprowadzenie, „Zeszyty Naukowe AON”, 2003, nr 1, s. 137.
6.B.
7.
73
Broń jądrowa
74
Broń jądrowa od początku swego istnienia zajmowała ważne miejsce w arsenałach bojowych wielu państw. Skutki wybuchu jądrowego są
bowiem tysiące razy większe od skutków największych nawet bomb burzących. Rażące działanie broni jądrowej opiera się na wykorzystaniu
energii wyzwalającej się podczas reakcji jądrowych. Ma ona niejednorodny charakter, rozdzielając się na pięć czynników: fali uderzeniowej
(ok. 50%), promieniowania cieplnego (ok. 35%), promieniotwórczego
skażenia terenu (ok. 10%), promieniowania przenikliwego (ok. 4%) oraz
impulsu elektromagnetycznego (ok. l %)9.
Z przedstawionych danych wynika, że zasadnicza część energii
przypada na fale uderzeniową i promieniowanie cieplne, jednak ich
działanie ogranicza się do krótkiego czasu po wybuchu.
Wśród wymienionych czynników fala uderzeniowa odgrywa zasadniczą rolę, gdyż jej udział w całkowitej energii wydzielanej podczas
wybuchu jest największy. Podczas wybuchu, w ciągu ułamków sekundy
wydziela się ogromna energia cieplna, która powoduje, że temperatura
dochodzi do dziesiątek milionów stopni Celsjusza. W tak wysokiej temperaturze wszelkie resztki ładunku jądrowego wraz z jego powłoką wyparowują, przechodząc w stan plazmy.
Jednocześnie uwalniana jest energia w postaci miękkiego promieniowania rentgenowskiego, które, będąc absorbowane przez otaczającą
atmosferę, doprowadza do bardzo silnego wzrostu temperatury i sformowania świecącej strefy gorących gazów zwanej kulą ognistą. Na tym
etapie bardzo intensywnie emitowane jest promieniowanie świetlne, natomiast jasność kuli ognistej jest wielokrotnie większa niż na słońcu.
Kula ognista bardzo szybko się rozszerza, wznosząc się jednocześnie w
tempie około 100 m/s Przykładowo dla wybuchu jądrowego o mocy l
MT, w ciągu kilku mikrosekund średnica kuli ognistej dochodzi do 150
m, a po upływie 10 sekund osiąga swoje maksimum wynoszące 2200 m.
Wraz z ekspansją kuli ognia następuje jej ochłodzenie, co powoduje, że energia emitowana w postaci promieniowania X oraz świetlnego
znacznie maleje. W tym momencie główną rolę przejmuje energia kinetyczna szybko poruszających się jonów, które przekazują ją do otaczającej atmosfery. Tym samym tworzy się silnie sprężona warstwa ośrodka,
która otacza kulę ognistą i przemieszcza się pod wpływem ciśnienia kuli.
W pewnym momencie ekspansja kuli ognistej ustaje i następuje oddzielenie się fali uderzeniowej.
Ze względu na różnorodność wybuchu jądrowego, fala uderzeniowa może rozprzestrzeniać się w różnych ośrodkach oddzielnie (np. przy
wybuchach podziemnych, podwodnych lub wysokich powietrznych), a
także w dwóch-trzech ośrodkach łącznie. Dzieje się tak na przykład przy
9 J. Solorz, Czynniki rażenia broni jądrowej, „Zeszyty Naukowe AON”, nr 3/2002,
s. 152.
Rozdział 2.
niskich wybuchach powietrznych, gdzie fala uderzeniowa dochodzi do
ziemi lub do dużego zbiornika wodnego. W efekcie, oprócz powietrznej
fali uderzeniowej, powstają także fale w wodzie i w ziemi.
Innym czynnikiem, którego skutki - jak wspomniałem - trwają
jeszcze długo po wybuchu jest promieniotwórcze skażenie terenu10.
Pierwszym, a zarazem głównym źródłem powstawania skażeń promieniotwórczych są produkty rozszczepiania jąder atomów ładunku (uranu,
plutonu). Są to zazwyczaj atomy pierwiastków ze środka układu okresowego, z których większość jest promieniotwórcza. Rozszczepienie jąder
uranu lub plutonu na równe części jest bardzo rzadkie. Zazwyczaj powstają pierwiastki, których liczby masowe pozostają do siebie w stosunku 2 : 3.
Powstałe w wyniku tych reakcji izotopy ulegają kolejnym przemianom tworząc następne izotopy promieniotwórcze. Krótko po zakończeniu reakcji rozszczepiania wszystkie jej produkty przechodzą w stan gazowy przemieszczając się wraz z kulą ognistą i obłokiem promieniotwórczym. Dopiero po oziębieniu następuje kondensacja najpierw do fazy
ciekłej, a potem stałej. Tak powstałe cząstki promieniotwórcze przemieszczają się z wiatrem i opadają pod wpływem ciężkości na ziemię
tworząc opad radioaktywny. Jednocześnie podczas rozpadu, emitują
promieniowanie beta, a czasem także gamma, które mogą być przyczyną
porażeń.
Wagowo ilość powstających substancji nie jest wielka, gdyż wynosi tylko około 49 g na jedną kilotonę mocy wybuchu. Jednak ich aktywność promieniotwórcza jest bardzo duża, szczególnie w krótkim czasie
po wybuchu. Po upływie doby aktywność ta zmniejsza się około 3000
razy.
Zasięg promieniowania beta nie jest duży i dlatego nie stanowi
istotnego problemu. Odwrotnie jest w wypadku promieniowania gamma, które mając duży zasięg potrafi penetrować organizmy ludzkie. Z
tego powodu stanowi największe zagrożenie dla wojsk i ludności cywilnej.
Drugie źródło powstawania skażeń promieniotwórczych to promieniotwórczość wzbudzona. Wskutek działania neutronów na jądra
atomów różnych pierwiastków znajdujących się w kadłubie bomby, ziemi i innych przedmiotach, powstają sztuczne izotopy promieniotwórcze.
Główna ich część powstaje na skutek przechwycenia neutronów przez
różne pierwiastki znajdujące się w glebie pod miejscem wybuchu. W
wyniku tego, pierwiastki tam zawarte stają się promieniotwórcze, emitując przez dłuższy czas cząstki beta i promieniowanie gamma. Cząstki
beta nie powodują znacznego zagrożenia pod warunkiem, że nie mają
dość długi czas kontaktu ze skórą. W przeciwnym razie mogą wywołać
podrażnienie skóry od zaczerwienienia do otwartych ran. Promienie
10
J. Stolarz, Czynniki…, dz. cyt., s.152.
75
76
gamma natomiast łatwo przenikają przez ciało i mogą wywołać chorobę
popromienną lub nawet śmieć.
Opad promieniotwórczy gromadzi się na powierzchni, podczas gdy
gleba wokół punktu zerowego jest radioaktywna do głębokości 0,5 metra. Wynika stąd wniosek, że likwidacja skażeń w tym rejonie jest nieefektywna.
Trzecim źródłem powstawania skażeń promieniotwórczych jest
nierozszczepialna część paliwa jądrowego. Podczas wybuchu jądrowego
rozszczepieniu ulega tylko niewielka część ładunku jądrowego. Pozostała jego część odparowuje, rozprasza się w obłoku wybuchu i wraz
z produktami rozszczepienia tworzy opad promieniotwórczy Uran lub
pluton stosowane jako paliwo jądrowe emitują podczas rozpadu promieniowanie alfa. Jednakże aktywność uranu i plutonu jest w porównaniu z aktywnością produktów rozszczepienia mała, ponieważ oba
pierwiastki mają długie okresy półrozpadu. Jeżeli więc ciężar rozproszonej części ładunku wyniesie 10 kilogramów, to jej aktywność osiągnie
600 kiurów dla plutonu i tylko 0,02 kiura dla uranu 235.
Opad radioaktywny ma różne rozmiary. Można go podzielić na
trzy fazy:
1. Opad bezpośredniego zasięgu - osiadanie ciężkich cząsteczek
pół godziny od wybuchu, mające miejsce głównie w obszarze
dotkniętym fizycznymi zniszczeniami.
2. Opad średniego zasięgu - cząstki, które opadają od pół godziny
do 20 godzin po wybuchu jądrowym na obszarze o zasięgu do
kilkuset kilometrów od miejsca wybuchu (tylko w przypadku
broni jądrowej o równoważniku rzędu megatony).
3. Opad dalekiego zasięgu - wolne wypadanie z atmosfery bardzo
małych cząsteczek, które mogą unosić się nawet przez wiele
miesięcy czy lat, szczególnie po wybuchach termojądrowych
bardzo dużej mocy. Rozprzestrzeniają się i w końcu osiadają na
powierzchni ziemi na bardzo dużym obszarze.
Można więc przyjąć, że w sferach skażeń promieniotwórczych rażące działanie będzie spowodowane głównie napromieniowaniem gamma
ze źródeł zewnętrznych i w niektórych mniej licznych przypadkach skażeniami skóry. W tym kontekście skażenie powietrza, wody i żywności
nie będą miały istotnego znaczenia, szczególnie w strefach najsilniej
skażonych, gdzie ich procentowy udział wynosi tylko 1,5-4%, podczas
gdy w strefie skażeń umiarkowanych dawka ze skażeń wewnętrznych
może dochodzić do 25% skażeń dawki całkowitej.
Skażeniu promieniotwórczemu po wybuchu jądrowym ulega nie
tylko teren, lecz także znajdujące się na nim przedmioty. Ich skażenie
zależy od skażenia stopnia otaczającego terenu, a także położenia obiektów, od ich powierzchni i właściwości materiałów z jakich zostały wykonane. W pobliżu środka wybuchu obiekty mogą być skażone przez żużel
promieniotwórczy oraz przez substancje promieniotwórcze aktywowane
Rozdział 2.
przez neutrony. Najsilniejszemu skażeniu ulegają obiekty poziome, skierowane w stronę wybuchu. Na drodze przemieszczania się obłoku promieniotwórczego silniejszemu skażeniu ulegają powierzchnie poziome,
słabiej zaś pionowe. Możliwe jest także skażenie wewnętrznych powierzchni obiektów przez pył promieniotwórczy przenikający przez szczeliny, drzwi i otwory.
Broń chemiczna
Broń chemiczna, niezależnie od osiągnięć uzyskanych w rokowaniach pokojowych, a dotyczących zarówno jej produkcji, jak i stosowania w wojnie, jest nadal nie tylko kontynuowana prawie we wszystkich
państwach świata, lecz również jest prowadzona praca nad jej doskonaleniem. Co więcej, dane z różnych rejonów świata wskazują, że nadal
utrzymują się tendencje zmierzające do opracowywania nowych ich rodzajów, modyfikowania już istniejących i wypracowywania nowych
środków ich przenoszenia.
Z posiadanych danych wynika, iż państwa, zdając sobie w pełni
sprawę ze skutków użycia broni chemicznej, dalej kontynuują zarówno
opracowywanie nowych rozwiązań, jak i ich produkcję. Za główne przyczyny tego stanu rzeczy uznać należy, z jednej strony - niskie koszty
produkcji i niezbyt skomplikowaną ich technologię, a z drugiej - możliwość strategicznego odstraszania, szczególnie w stosunku do swoich sąsiadów. Jak wynika z doświadczeń minionych lat, tym tłumaczono ich
rozwój w rejonie Bliskiego Wschodu. Dotyczy to zresztą, nie tylko państw tego regionu (np. Iranu), lecz i innych, przykład Wietnamu, Chin i
wielu innych.
Mimo, że niektórzy eksperci USA nie widzą przyszłości przed tą
bronią, jednak uznają, iż może ona dla państw Trzeciego Świata być
nawet bronią ofensywną. Dlatego jednostki przewidziane do działań w
tych regionach przygotowują się do realizacji zadań w takiej sytuacji.
Ponadto jest to również pretekst do kontynuowania badań w tym obszarze.
Rozwiązując problemy broni chemicznej, szczególną uwagę
zwraca się na zwiększanie trwałości bojowych środków trujących.
Można więc sądzić, że broń chemiczna będzie swoistą kartą przetargową, tym bardziej, że wiele produktów o znaczeniu badawczym, czy
przemysłowym może być użytych do celów wojskowych, zwłaszcza dla
stworzenia łatwo dostępnego środka trującego.
Destrukcyjne działanie różnych rażących środków - w tym wcale
nie stanowiących broni - na środowisko, w którym przyjdzie walczyć,
wskazuje, że na ewentualnym polu walki można mieć do czynienia z
nowym, trudnym do rozwiązania problemem zagrożeń. Jest to tym bardziej realne, że w naszym otoczeniu znajdują się różne obiekty przemysłowe, w tym rafinerie naftowe, zbiorniki magazynujące ropę naftową,
77
terminale, stacje przeładunkowe i ropociągi, z których może nastąpić celowe lub przypadkowe jej uwolnienie do otoczenia.
Przedstawiona sytuacja powoduje, że ważne jest nie tylko przygotowanie sił zbrojnych do działań przy zagrożeniu lub nawet użyciu środków chemicznych lecz faktu, iż możemy walczyć w rejonie, w którym
znajdujące się środki mogą zostać przekształcone, nawet przypadkowo,
w środki walki11.
Broń biologiczna
78
Broń biologiczna jest środkiem masowego zakażenia ludzi, zwierząt i żywności przez wykorzystanie chorobotwórczych drobnoustrojów
oraz toksyn wytwarzanych przez bakterie. To rodzaj broni masowego
rażenia, w której ładunkiem bojowym są mikroorganizmy chorobotwórcze, np. wirusy, bakterie riketsje, grzybki oraz jady.
Do szczególnie niebezpiecznych chorób zakaźnych wywołanych
środkami biologicznymi zalicza się między innymi: cholerę, dur brzuszny i plamisty, kleszczowe zapalenie opon mózgowych, czerwonkę bakteryjną, ospę, grypę, żółtą febrę, dżumę, wąglik, chorobę papuzią. Mogą
one być rozprzestrzeniane przez: wiatr, samolot lub stałe „obłoki bakteryjne”.
Zarazki mogą być zaszczepione owadom lub gryzoniom i przez nie
przenoszone na wodę, żywność i ludzi. Zakażenie ludzi i zwierząt może
nastąpić również w wyniku wdychania zakażonego powietrza, picia wody, ukąszeń, przedostania się do organizmu bakterii przez śluzówkę,
rany i inne uszkodzenia skóry. W pierwszym okresie zakażenia biologicznego powstają najczęściej pojedyncze oderwane od siebie ogniska
zakażenia, łączące się w miarę rozwoju choroby w łańcuchy epidemiczne
i epizoteniczne.
Oznakami używania broni biologicznej są „głuche” wybuchy
bomb, obecność w miejscach wybuchu kropel cieczy i dużych odłamków
oraz pojawienie się większej liczby gryzoni, insektów, kleszczy oraz organizmów wcześniej nie spotykanych na danym terenie.
Wykrycie ataku biologicznego jest bardzo trudne, a jego zabójcze
działanie może potęgować się z biegiem czasu. Czynnikami utrudniającymi lokalizację rejonów zakażeń są: utajniony okres rozwoju chorób
zakaźnych, przemieszczanie ludzi na duże odległości jeszcze przed
ujawnieniem się zakażenia, a także problemy w ujawnieniu niektórych
nosicieli chorób zakaźnych.
Przed zakażeniem chorobą chronią tylko indywidualne i zbiorowe
środki ochrony przed skażeniami. W celu ochrony ludzi przeprowadza
się również szczepienia ochronne. Po wyjściu z terenu skażonego należy
przeprowadzić zabiegi dezynfekcyjne ubioru, obuwia i innych rzeczy.
11 R. Olszewski, Bezpieczeństwo współczesnego świata, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2005, s. 61-67.
Rozdział 2.
Rany i zadrapania należy zabezpieczyć przed drobnoustrojami. Do czasu
przeprowadzenia całkowitych zabiegów sanitarnych nie wolno jeść, pić i
palić papierosów. Wodę można pić tylko po trzydziestominutowym gotowaniu. W przypadku zaobserwowania zmian chorobowych należy natychmiast zwrócić się do lekarza.
W zależności od zastosowanego drobnoustroju lub toksyny, broń
biologiczna obezwładnia lub uśmierca nie tylko ludzi i zwierzęta, lecz
może również powodować zniszczenie upraw roślin jadalnych i przemysłowych. Do prowadzenia działań mogą służyć przede wszystkim te
środki, które można masowo produkować oraz są względnie trwałe. Nawet w niesprzyjających warunkach łatwo je rozsiać. Wyjątkowo atrakcyjne dla celów terrorystycznych mogą się okazać tzw. choroby odzwierzęce, normalnie występujące u zwierząt, w pewnych warunkach atakujące także ludzi. Są to np. bruceloza, tularemia, gorączka Q lub wąglik.
Ten ostatni (wąglik) może się okazać szczególnie przydatny w działaniach terrorystycznych, gdyż jest to niepozorny, przypominający kakao,
brunatny proszek. Jego garść odpowiednio rozpylona, może zabić tysiące ludzi. Obiecujące wyniki przyniosły także badania nad wysoce zakaźnymi drobnoustrojami wywołujące znane od dawna plagi, takie jak
czarna ospa wywołana przez wirusy ospy czy dżuma, którą wywołują
bakterie Yersinia pestis.
Śmiercionośność można również zwiększyć stosując mikroorganizm, który miejscowa ludność nie jest uodporniona. Zastosowanie inżynierii genetycznej do produkowania nie istniejących dotąd w przyrodzie wariantów drobnoustrojów pozwala otrzymać mikroby o wiele bardziej śmiercionośne swych naturalnych pierwowzorów.
Teoretycznie istnieją sposoby ochrony przed atakiem. Wcześniejsze ostrzeżenie, sprawnie działające służby medyczne oraz wyposażenie
ludności w maski przeciwgazowe i odzież ochronną oraz odpowiednie
przeszkolenie mogą w pewnym stopniu ograniczyć skutki użycia broni
biologicznej. W praktyce jednak nie ma możliwości skutecznej ochrony
większych skupisk ludzi. Jednym z najpoważniejszych problemów jest
brak systemów umożliwiających wykrycie samego faktu wystąpienia
ataku. Ponadto bardzo trudno zidentyfikować użyty mikroorganizm. Jeżeli nie zna się z wyprzedzeniem czynnika zakaźnego, a co gorsza, nie
dysponuje się skutecznym na niego lekiem lub szczepionką, to praktycznie nie ma możliwości zabezpieczenia przed jego skutkami.
Jeżeli zna się czynnik wywołujący chorobę, to jej skutki w niektórych przypadkach złagodziłoby leczenie środkami antybakteryjnymi, antywirusowymi czy przeciwgrzybicznymi. Jednak, jak obliczono w USA,
atak na jedno duże miasto przy użyciu bakterii wywołującej wąglik, doprowadziłby do zużycia całych zapasów antybiotyków tego kraju w ciągu
dwóch tygodni
79
Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że jedyną skuteczną
formą ochrony przed bronią biologiczną jest zapobieganie jej produkcji i
magazynowania.
Broń konwencjonalna
80
Uwzględniając sytuację, która zaistniała po uderzeniach z 11
września 2001 r. uznano, iż walka z międzynarodowym terroryzmem
stała się pilnym i niezmiernie ważnym zadaniem polityki bezpieczeństwa. Z tego punktu widzenia militarna zdolność do interwencji jako
środek do obrony państw i Sojuszu jest niezbędna przede wszystkim w
celu:
• niedopuszczenia do prawdopodobnych konfliktów lub zakończenia już istniejących wojen, gdyż stanowią one pożywkę dla
powstania i rozwoju organizacji terrorystycznych;
• rozbicia fizycznego struktur terrorystycznych i ich ośrodków
szkoleniowych;
• przeprowadzenia prewencyjnych operacji, uniemożliwiających
wsparcie terrorystów przez różne państwa tym zainteresowane.
Należy do tego dodać zdolność do ofensywnych i defensywnych
operacji informacyjnych w celu przeciwdziałania uderzeniom oraz informacyjnej ochrony nie tylko stanowisk dowodzenia, lecz i innych systemów (struktur) informacyjnych przed wszelkimi atakami terrorystycznymi 12.
Należy jednak brać także pod uwagę, że siły zbrojne muszą również być gotowe do działanie w wielu innych sytuacjach, które prowadzone są dla osiągnięcia celów politycznych nie mających związku z
działaniami fundamentalistycznymi 13.
Trzeba bowiem zdać sobie sprawę z tego, że wszelkie tendencje
rozwojowe w siłach zbrojnych są uzależnione z jednej strony - od dynamiki rozwoju państwa (sojuszu), a z drugiej - od rozwoju polityki bezpieczeństwa, której jednoznaczne ukierunkowanie staje się coraz trudniejsze. Siły zbrojne muszą i stale być zdolne do:
• szybkiego dostosowania się do nowych form i sposobów prowadzi działań,
• nowych występujących w nich elementów,
• nowych zadań i pojawiających się innowacji technologicznych.
Są to czynniki, które niewątpliwie mają wpływ na częste, lecz nieś
konieczne zmiany. Zmusza to także do ciągłego profesjonalnego doskonali sił zbrojnych, które pozwala dostosować je do zaistniałej sytuacji.
12 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, P W S T - E w Jarosławiu, Jarosław 2012, s. 76.
13 Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu w Polsce, PWST-E w Jarosławiu, Jarosław 2015, s. 98.
Rozdział 2.
Pojawiają się nowe scenariusze polityki bezpieczeństwa. Dynamika tych zjawisk i związana z nimi niepewność wymagają, by siły zbrojne
przyszłości były zdolne w bardzo krótkim czasie reagować na pojawiające się nowe formy konfliktu. Ich główne siły i środki, przez zdolność do
wczesnego rozpoznawania ognisk konfliktów, powinny mieć możliwość
użycia nie tylko głównych sił na duże odległości i interweniowania w
wypadku kryzysu przy małych stratach, lecz również ochrony własnych
sił zbrojnych, ludności i ważnych obiektów, a szczególnie struktury informacyjnej przed uderzeniami zarówno przy wykorzystaniu własnych
środków konwencjonalnych, jak i informacyjnych. Powinny mieć także
możliwość rozpoznania zagrożeń środków masowego rażenia.
1.6.Zagrożenia ekonomiczne
Zagrożenia ekonomiczne bezpieczeństwa narodowego dotyczą problematyki produkcji, wymiany i rozdziału różnych dóbr w państwie oraz
racjonalnego nimi dysponowania dla pomnażania ogólnego dobrobytu.
Często są one identyfikowane i utożsamiane jako zagrożenia gospodarcze. Obejmują finanse państwa, proces produkcji, handel i dostęp do surowców, w szczególności energetycznych. W poszczególnych
przypadkach zagrożenie ekonomiczne państwa może urzeczywistniać się
przez:
• niskie tempo rozwoju gospodarczego pogłębiające dysproporcję
w rozwoju ekonomicznym w stosunku do innych państw,
• ograniczenie dostępu do rynku wewnętrznego innych państw,
środków finansowych i zasobów naturalnych,
• utratę rynków zbytu,
• egoizm ekonomicznych rozwiniętych państw świata i międzynarodowych koncernów,
• niszczenie i zakłócanie pracy sieci informacyjnych,
• reglamentację lub ograniczanie dostępu do najnowszych technologii przez państwa rozwinięte,
• powstawanie stref głodu i ubóstwa,
• ograniczanie wydatków na badania naukowe i brak transferu
osiągnięć naukowych do gospodarki,
• blokady gospodarcze i dyskryminacją gospodarczą,
• obecność gospodarce międzynarodowych grup przestępczych
tworzenie warunków do „prania brudnych pieniędzy”,
• niestabilność finansową państwa kryzys wydatków publicznych,
• brak i niski poziom nakładów na inwestycje oraz „przejadanie
zysków”,
• przestępczość gospodarzą i powstawanie „szarej strefy” gospodarki,
• pauperyzacją społeczeństwa i masowe bezrobocie,
81
• nadmierny import towarów prowadzący do nieopłacalności
własnej produkcji i zmniejszanie zatrudnienia w kraju,
• spekulacje finansowe,
• brak mechanizmów konkurencji gospodarczej i nakręcanie koniunktury przez produkcję zbrojeniową14.
1.7.Zagrożenia społeczne
82
Termin zagrożenia społeczne bezpieczeństwa narodowego w publikacjach pojawia się rzadko. Częściej w typologiach zagrożeń bezpieczeństwa wymienia się nazwy: społeczno-kulturowe, psychospołeczne, kulturowe lub cywilizacyjne. Określenie zagrożenia społeczne zawiera w sobie wszystkie przypadki odnoszące się do niebezpieczeństwa utraty życia
i zdrowia, tożsamości narodowej i etnicznej poszczególnych społeczności
oraz bezpieczeństwa socjalnego i publicznego. Wynika to z wyróżnianych
cech każdego społeczeństwa, jakim jest odrębność od innych zbiorowości, wzajemne oddziaływania pomiędzy jego członkami, wspólne terytorium, instytucje, sposób komunikowania się, podobieństwo warunków
życia, podział pracy, normy i wzorce postępowania. Zaliczyć można do
nich:
• naruszenie praw człowieka i podstawowych wolności,
• uprzedzenia kulturowe i religijne oraz dyskryminację mniejszości narodowych, etnicznych, kulturowych, religijnych i językowych,
• dyskryminację płci,
• manipulacje świadomością i psychiką przy pomocy środków
masowego przekazu, ograniczanie wolności mediów,
• nacjonalizm, szowinizm, ksenofobię, fundamentalizm religijny,
• patologie społeczne (przestępczość, terror, struktury mafijne,
narkomanię, epidemie, prostytucję, alkoholizm, analfabetyzm,
masowe bezrobocie, rodziny dysfunkcjonalne),
• masowe migracje (ekonomiczne, ekologiczne),
• alienację społeczną (konsumeryzm, sekciarstwo religijne, eskapizm, powstanie klasy tzw. kognitatorów – osób nie uznających
wartości narodowych, a odnajdujących się w świecie wirtualnym),
• nadużycia wiedzy przeciwko ludzkości,
• dewaluację wartości ludzkich, zacieranie różnic między dobrem
a złem,
• kult przemocy, brutalizację stosunków międzyludzkich,
• katastrofy i kataklizmy prowadzące do naruszenia systemu
społecznego,
14 R. Jakubczak, Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Dom
Wydawniczy BELLONA, Warszawa 2003, s. 94 – 95.
Rozdział 2.
•
•
•
•
•
upadek systemu ochrony zdrowia ludności,
kradzieże dóbr kultury,
kryzysy demograficzne,
ubożenie i głód dużych grup społecznych,
degradację infrastruktury komunikacyjnej, mieszkaniowej i
środków transportu 15.
Problem bezpieczeństwa społecznego nabiera więc coraz większego
znaczenia. Łączy on bowiem możliwość prowadzenia dialogu z dochodzeniem do cząstkowych celów, z przyjmowaniem różnych kompromisów. Głównego znaczenia nabiera w tym obszarze „bezpieczeństwo społeczne”. W tym kontekście wzrasta znaczenie humanitarnej strefy
współpracy międzynarodowej dla ochrony praw człowieka, idei wolności
i demokracji. Umożliwia to wykorzystanie w większym stopniu możliwości organizacji międzynarodowych, w tym szczególnie ONZ i OBWE.
Uogólniając można więc stwierdzić, iż celem polityki społecznej
jest kreowanie „dobra” społecznego, a więc urzeczywistnianie sprawiedliwości społecznej oraz likwidowanie „zła” społecznego, czyli usuwanie i
łagodzenie kwestii społecznych.
W związku z powyższym działalność w sferze polityki społecznej
ma na celu:
• poprawę pozycji grup słabszych ekonomicznie i społecznie,
• zapobieganie ryzykom zagrażającym egzystencji najuboższych
grup,
• organizowanie postępu społecznego,
• obronę przed niezaspokojeniem elementarnych i rozwojowych
potrzeb człowieka,
• łagodzenie nierówności i ubóstwa,
• minimalizowanie społecznego ryzyka,
• optymalizację podziału pomyślności 16.
Szczególną rolę do spełnienia ma działalność społeczna w zakresie
zwalczania zorganizowanej przestępczości. Jest, obok broni masowego
rażenia i terroryzmu, najgroźniejszym wyzwaniem współczesności, z jakimi społeczność międzynarodowa musi się zmierzyć. Jest to zjawisko,
które charakteryzuje się szczególną dynamicznością w rozwoju. Jest to
ponadto zagrożenie, które nie uznaje żadnych granic moralnych. Jego
główną cechą jest użycie przemocy, względnie groźba jej użycia.
W celu zwiększenia bezpieczeństwa w zakresie obrony przed przestępczością zorganizowaną należałoby dążyć do :
15 R. Jakubczak, Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Dom
Wydawniczy BELLONA, Warszawa 2003, s. 96.
16 A. Skrabacz, Bezpieczeństwo społeczne, „Zeszyty Naukowe AON”, Warszawa
2002, nr 3-4, s. 272.
83
84
• ugruntowania w społeczeństwach przekonania, że wspieranie
służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo przyczynia się do
zwiększenia skuteczności ich działania;
• podjęcia zdecydowanych działań ukierunkowanych na dezintegrację rozpoznawanych grup przestępczych oraz środowisk mogących stanowić bazę dla owych przestępców;
• uwzględnienia w szkoleniu i działalności sił reagowania kryzysowego, że świat przestępczy nieustannie poszukuje nowych
źródeł zysków;
• określenia jasnych i przejrzystych mechanizmów i procedur
kierowania reagowaniem w sytuacji zagrożenia działalnością
zorganizowanych grup przestępczych;
• jednoznacznego zdefiniowania zasad współpracy i wzajemnych
relacji pomiędzy krajowymi i międzynarodowymi podmiotami
działającymi w sferze zwalczania zorganizowanej przestępczości;
• zapewnienia, by pozbawiać sprawców przestępstw korzyści materialnych z nich osiągniętych;
• przeciwstawienia przestępczości zorganizowanej silnej i skutecznej reakcji państw i organizacji międzynarodowych;
• wprowadzenia
nowoczesnych
rozwiązań
technicznoorganizacyjnych w zakresie identyfikacji osób oraz zabezpieczenia dokumentacji i transmisji informacji17.
1.8. Zagrożenia ekologiczne
Zagrożenie ekologiczne bezpieczeństwa państwa odnosi się do
funkcjonowania żywej przyrody oraz warunków życia człowieka w tym
środowisku i trwałego rozwoju narodu. Zagrożenie to może wywołać
działalność człowieka (antropomorficzne) i czynniki naturalne (nieantropomorficzne) 18. Definiowane jest jako rodzaj zagrożenia, w wyniku którego może nastąpić niebezpieczeństwo dla istot żywych, na skutek zmiany środowiska naturalnego 19. Do zdarzeń tego typu możemy zaliczyć:
• niekontrolowaną eksploatację zasobów naturalnych (wyrąb lasów, nadmierne odłowy zwierząt, rabunkowe wydobywanie kopalin),
• masowe zanieczyszczanie wody, powietrza, gleby,
• brak gospodarki odpadami komunalnymi, przemysłowymi i
nuklearnymi,
17. T. Leszczyński, Związki terroryzmu z przestępczością zorganizowaną,
18 Z. Ciekanowski, S. Krysiński, Zarządzanie kryzysowe w Polsce w sytuacjach
zagrożeń niemilitarnych jako sposób umacniania bezpieczeństwa państwa, PWST-E
w Jarosławiu, Jarosław 2014, s. 116.
19 Tamże, s. 89.
Rozdział 2.
• stosowanie niebezpiecznych technologii przemysłowych prowadzących do zmian w atmosferze (likwidacja powłoki ozonowej,
ocieplanie klimatu, wzrost emisji promieniowania ultrafioletowego),
• katastrofy naturalne i przemysłowe,
• naruszenie stosunków wodnych w środowisku (odwracanie
biegu rzek, brak racjonalnej gospodarki leśnej) prowadzące do
erozji gleb, osuwisk i pustynnienia terenów,
• chaotyczną urbanizację,
• próby nuklearne i nowych typów broni (np. geofizyczna, meteorologiczna)20.
Do zagrożeń naturalnych zaliczamy:
• susze,
• mrozy,
• powodzie,
• pożary,
• wiatry,
• trzęsienia ziemi,
• lawiny,
• opady.
Susze są to długotrwałe okresy bezopadowe, które w Polsce mają
zwykle charakter dynamiczny, objawiający się pogłębiającą różnicą pomiędzy zasobami wodnymi a potrzebami wody. Susza rozwija się w następujących cyklach:
• susza atmosferyczna z brakiem lub bardzo małymi opadamipowoduje zmniejszenie zapasów wody w hydrosferze i zawartości pary wodnej w atmosferze,
• susza glebowa- powstaje, gdy przedłuża się okres bezopadowy i
następuje przesuszenie powierzchniowych, a następnie głębszych warstw gleby,
• susza hydrologiczna- powstaje, gdy następuje zmniejszenie odpływu wód gruntowych do wód powierzchniowych, a w efekcie
zmniejszenie przepływu w rzekach21.
Mróz to temperatura powietrza poniżej 0°C mogąca spowodować
odmrożenia, a nawet zamarznięcia ludzi, trudności w komunikacji i gospodarce.
Zimy charakteryzują się w postaci:
• bardzo niskich temperatur powietrza i powierzchni ziemi- poniżej -10°C,
20. R. Jakubczak, J. Flis, Bezpieczeństwo narodowe Polski XXI wieku, Wydaw.
BELLONA, Warszawa 2006, s. 113.
21 J. Wolanin, Zarys teorii bezpieczeństwa obywateli, DANMAR, Warszawa 2005,
s. 291.
85
86
• niskich temperatur powietrza i powierzchni ziemi, niewiele poniżej 0°C , wywołując zamarzanie wody ze stopionego śniegu
lub przechłodzonych kropel mżawki i deszczu- powodując gołoledź,
• zamieci śnieżnej polegającej na przenoszeniu śniegu przez
mniej lub bardziej silny wiatr, powodując tworzenie się np.
zasp śnieżnych,
• zawiei śnieżnej- w czasie której występuje opad śniegu porywany przez silny wiatr,
• szadzi powstającej w wyniku osadzania się przechłodzonych
kropelek mgły w czasie mrozów 22.
Powodzie to przejściowe zjawiska hydrologiczne polegające na
wezbraniu wód rzecznych lub morskich w ciekach wodnych, zbiornikach lub na morzu powodujące po przekroczeniu przez wodę stanu
brzegowego zatopienie znacznych obszarów lądu - dolin rzecznych, terenów nadbrzeżne lub depresyjnych, doprowadzające do wymiernych strat
społecznych i materialnych. Jest jedną z najbardziej groźnych i niszczycielskich w skutkach klęsk żywiołowych. Walka z nią jest stale aktualnym problemem ogólnoświatowym. Poważny wpływ na występowanie
powodzi ma istniejący układ rzek oraz występująca w poszczególnych
okresach roku sytuacja hydrologiczno-meteorologiczna. Przyczyny wystąpienia powodzi mogą więc być wielorakie: intensywne opady deszczu,
roztopy wiosenne, zatamowanie biegu rzeki przez zatory lodowe czy
osuwiska, uszkodzenie obiektów hydrotechnicznych (np. przerwanie
tamy), cofka, tsunami i in. Paradoksalnie, częstym i bardzo groźnym
zjawiskiem na terenach suchych jest tzw. powódź błyskawiczna.
Powodzie w Polsce ze względu na proces powstawania, wezbrania
można podzielić na typy:
• opadowe – których przyczyną są silne opady naturalne czyli o
dużym natężeniu lub rozlewne na dużym obszarze zlewnym,
• roztopowe – których przyczyną jest gwałtowne topnienie śniegu,
• zimowe – których przyczyną jest nasilenie niektórych zjawisk
lodowych,
• sztormowe – których przyczyną są silne wiatry, sztormy występujące na zalewach i wybrzeżach23.
Wielkość powodzi określa się w 3-stopniowej skali:
• małe - o zasięgu lokalnym,
• średnie - o zasięgu regionalnym, nie mają wpływu na
funkcjonowanie państwa,
22.
23
Tamże, s. 292.
http://www.wikipedia.org/wiki/Powódź, 21.08.2016.
Rozdział 2.
• duże - o zasięgu krajowym, mają charakter klęski żywiołowej,
zakłócają normalne funkcjonowanie państwa lub jego dużej
części, istnieje wtedy konieczność pomocy międzynarodowej 24.
Skutki powodzi są bardzo rozległe i wielopłaszczyznowe do których
należy zaliczyć:
• utrata życia ludzi i zwierząt,
• zalane grunty uprawowe,
• ewakuacja ludzi,
• zalane drogi szlaki kolejowe, mosty, zniszczone i uszkodzone
inne obiekty inżynierskie i techniczne,
• uszkodzone wały przeciwpowodziowe,
• zalane oczyszczalnie ścieków, szamba, wysypiska odpadów
komunalnych i przemysłowych,
• uwolnienie bakterii chorobotwórczych (padłe zwierzęta, cmentarze) i znaczne ilości substancji chemicznych jak: siarczanów,
siarczków, chlorków, magnezu, sodu, potasu, metali ciężkich,
środków ochrony roślin, nawozów sztucznych, produktów ropopochodnych , toksycznych środków chemicznych i wielu innych,
• zagrożenie epidemiologiczne jak: dur brzuszny, czerwonka bakteryjna, tężec, wirusowe zapalenie wątroby typu A,
• konieczność zapewnienia wody dla ludności przede wszystkim
zdatnej do picia,
• przenoszenie do łańcucha pokarmowego bakterii chorobotwórczych, substancji chemicznych i toksyn,
• odległe skutki dotyczące mórz gdzie spływa fala powodziowa (w
Polsce dotyczy to Bałtyku w zlewisku którego leży cały nasz
kraj),
• znaczne straty materialne,
• straty zdrowotne i moralne25.
Pożary to niekontrolowane rozprzestrzenianie się ognia, które
stwarza zagrożenie dla ludzi i obiektów, jest to ogień ogarniający budynki, lasy, torfowiska, płody rolne itp. Ze względu na swe niespodziewane
powstanie i szybkie rozprzestrzenianie się mogą wywołać następstwa
wtórne np. wybuchy zbiorników paliw, powstanie trujących par i gazów,
zawalenia się budynków 26.
Przyczyny pożarów w czasie pokoju:
• wadliwa instalacja elektryczna, przebicie izolacji elektrycznej,
zwarcie,
• podpalenia,
http://www.eszkola.pl/czytaj/Powodzie/3630, 22.08.2016.
http://www.sciaga.pl/tekst/30436-31-powodzie, 22.08.2016.
26 G. Adamczyk, B. Breitkopf, Z. Wowra, Przysposobienie obronne, Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998, s. 6.
24
25
87
•
•
•
•
•
88
nieumyślne zaprószenia ognia przez człowieka,
pioruny,
wypadki komunikacyjne,
wypalanie traw,
samozapalenia – dotyczy substancji, które zostały silnie skoncentrowane w jednym miejscu, jak na przykład: wilgotne siano,
wata, torf, węgiel, farby. W ich wnętrzu, ze względu na brak
cyrkulacji powietrza, wytwarza się temperatura powyżej 200°C
(zazwyczaj powyżej 250°C!), co prowadzi do tlenia, a dalej powstania płomieni. Niektóre rośliny i całe formacje roślinne są
przystosowane do okresowych pożarów, a ich budowa i wydzielane przez nie substancje (np. olejki eteryczne) sprzyjają samozapłonowi.
Przyczyny pożarów w czasie wojny:
• użycie bojowych środków zapalających (np. granatów, napalmu, termitu),
• promieniowanie cieplne po wybuchu na przykład bomby atomowej 27.
Fazy rozwoju pożaru:
• Faza I
o
charakteryzuje się rozszerzaniem ognia od źródła zapalenia, w tej fazie następuje gwałtowny wzrost temperatury.
• Faza II
o pożar osiąga pełny rozwój przez objęcie płomieniem całego
pomieszczenia, lub przez wniknięcie w głąb materiału palnego, faza ta ma najwyższą temperaturę ok. 800-1200°C
• Faza III
o następuje dopalanie się resztek materiału palnego oraz żarzenie, w fazie tej temperatura stopniowo zaczyna spadać
• Faza IV
o jest to faza, w której następuje stygnięcie pogorzeliska, a
temperatura osiąga wartość sprzed zapaleniem.
Wiatr to ruch powietrza atmosferycznego o przeważającej składowej poziomej względem powierzchni Ziemi, powstały wskutek nierównomiernego rozkładu ciśnienia atmosferycznego na danym poziomie nad
powierzchnią Ziemi. Wiatr określają dwa parametry - kierunek, oznaczający, skąd wieje wiatr, określony m.in. za pomocą róży wiatrów, oraz
prędkość, wyrażana najczęściej w m/s lub km/godz., węzłach (mila
morska/godz.) oraz w umownej skali Beauforta 28.
Silne wiatry są ekstremalnymi zjawiskami oddziaływującymi w
sposób długotrwały lub uderzeniowy, przy czym czas tego oddziaływania
odgrywa istotną rolę w tworzeniu się skutków. W praktyce życia spo27
28
http://www.wikipedia.org/wiki/Pożar, 22.08.2016.
http://portalwiedzy.onet.pl/18745,haslo.html, 23.08.2016.
Rozdział 2.
łecznego i gospodarczego za silny wiatr przyjmuje się wiatr wiejący z
prędkością około 17-24 m/s , co odpowiada 8-10° w skali Beauforta.
Wśród lokalnych cyrkulacji powietrza, które wywołują niekorzystne skutki należy wymienić:
• fen- wiatr halny, którego porywy osiągają prędkość kilkadziesiąt m/s,
• wichurę, która jest silnym wiatrem pojawiającym się najczęściej
nad morzem lub w górach, jego średnia prędkość przekracza
21 m/s,
• huragan (nawałnica) o prędkości przekraczającej 33 m/s, występuje najczęściej na morzu, gdzie przemieszczające się powietrze nie napotyka na żadne przeszkody,
• wiry powietrzne- krótkotrwałe formy wiatrowe trwające do 10
minut 29.
Trzęsienie ziemi jest jednym z najbardziej niszczycielskich
zjawisk naturalnych. Podczas trzęsienia w zależności od jego siły,
podłoże może łagodnie falować lub gwałtownie unosić się w górę i w dół.
Czasami zdarzają się poziome przesunięcia gruntu. Zjawisko to trwa
zazwyczaj od kilku sekund do nawet kilku minut. Często głównemu
wstrząsowi towarzyszą tzw. wstrząsy wtórne, z których każdy jest
słabszy od poprzedniego. Nie oznacza to jednak, że wstrząsy wtórne są
mniej groźne. Potrafią one dokonać nawet większych zniszczeń niż
główny wstrząs. Większość trzęsień ziemi i stref wulkanicznych na
świecie w rzeczywistości znajduje się na obszarach, gdzie dwie płyty
stykają się lub rozsuwają. Zdarza się, że przez długie okresy płyty
tektoniczne stoją w bezruchu, ponieważ hamuje je siła tarcia. Kiedy
naprężenia stają się zbyt duże, wówczas następuje gwałtowne pęknięcie
uruchamiające płyty, co powoduje trzęsienie. Kiedy następuje wstrząs,
powstają fale sejsmiczne rozchodzące się od epicentrum trzęsienia ziemi,
czyli punktu na powierzchni Ziemi położonego prostopadle nad
ogniskiem trzęsienia. Rozróżnia się trzy podstawowe rodzaje fal:
podłużne (P), rozchodzące się w taki sam sposób jak fale dźwiękowe
i powodujące drgania wzdłuż drogi fali; poprzeczne (S), wywołujące
drgania skał prostopadłe do drogi fali, powierzchniowe, wywołujące
falowanie gruntu i wzmagające zniszczenia dokonane przez fale S.
Skutki trzęsienia ziemi zależą od takich czynników jak: siła wstrząsów,
głębokość na której powstają, oraz rodzaj skał na powierzchni ziemi.
Grunt może się unosić, zapadać lub pękać. W obszarach górzystych
mogą wystąpić lawiny nawet na łagodnych stokach. Gdy ognisko
trzęsienia znajduje się pod dnem morza, powstają ogromne fale
29 J. Wolanin, Zarys teorii bezpieczeństwa obywateli, DANMAR, Warszawa 2005,
s. 292.
89
90
nazywane tsunami. Do zapisu drgań podczas trzęsienia ziemi służą
bardzo czułe urządzenia - sejsmometry. 30
Podział trzęsień ziemi:
• ze względu na przyczynę:
o tektoniczne – najczęstsze (90%) i najgroźniejsze. Ich przyczyna to gwałtowne rozładowanie energii nagromadzonej w
skorupie ziemskiej lub górnym płaszczu. Energia w ośrodkach skalnych kumuluje się, a gdy przekroczy krytyczną
wartość, ośrodek pęka powodując wstrząs. Większość trzęsień tego typu powstaje w strefach granicznych płyt litosfery. Trzęsienia tektoniczne występują także w młodych pasmach fałdowych, w strefach, gdzie subdukcja już wygasła.
Trzęsienia tektoniczne są związane z przemieszczaniem się
mas skalnych w istniejących uskokach, lub z powstawaniem nowych, młodych uskoków. Różnią się od trzęsień
wulkanicznych tym, że od razu następuje najsilniejszy
wstrząs, podczas gdy w trzęsieniach wulkanicznych wstrząsy są stopniowo coraz silniejsze.
o wulkaniczne – stanowią ok. 7% trzęsień. Ich geneza związana jest z gwałtownymi erupcjami wulkanów lub zapadaniem
się stropów opróżnianych komór magmowych.
o zapadowe – związane z obszarami krasowymi, na których
dochodzi do zawalania się stropów nad jaskiniami lub innymi próżniami w podłożu. Stanowią ok. 2% ogółu trzęsień,
ich skutki są słabo odczuwalne.
o antropogeniczne – wstrząsy spowodowane tąpnięciami. Do
ich powstania może przyczynić się także naruszenie równowagi naprężeń w górotworze bądź też napełnienie zbiornika
zaporowego. Na obszarach gęsto zabudowanych mogą spowodować znaczące szkody materialne. Występują na przykład na Górnym Śląsku, w okolicach Bełchatowa, na Dolnym Śląsku i w Pieninach.
• ze względu na głębokość ogniska:
o płytkie (85%) – poniżej 70 km,
o średnie (12%) – 70-350 km,
o głębokie (3%) – powyżej 350 km 31.
• Lawina - gwałtowna utrata stabilności i przemieszczanie
się: spadanie, staczanie lub ześlizgiwanie się ze stoku górskiego mas śniegu, lodu, gleby/gruntu, materiału
skalnego, bądź ich mieszaniny (ruch jednego typu materiału z reguły powoduje ruch innego typu materiału
znajdującego się na zboczu). Lawina jest najgwałtowniej-
30
31
http://www.zjawiska.webpark.pl/ttrzas.htm, 23.08.2016.
http://www.wikipedia.org/wiki/Trzęsienie_ziemi, 23.08.2016.
Rozdział 2.
Rodzaje lawin:
szą postacią ruchów masowych i stanowi olbrzymie
zagrożenie dla ludzi i ich otoczenia oraz infrastruktury.
Występowanie lawin można jednak w pewnym stopniu
przewidywać, a moment ich uruchomienia monitorować
(np. przy wykorzystaniu geofonów jako systemu wczesnego ostrzegania, przy założeniu że lawina powstaje w
pewnej stałej strefie. Ewentualnie można monitorować
szlaki schodzenia lawin, które są definiowane rzeźbą terenu. Jest to powszechna praktyka np. na terenach alpejskich). Między cząstkami materiału leżącego na zboczu
lub go budującego oraz między materiałem, a podłożem
działają siły tarcia oraz siły oddziaływania międzycząsteczkowego generalnie określane jako kohezja, które
równoważą ciężar tego materiału. Jeśli ta równowaga zostanie zachwiana, np. przez wzrost masy śniegu wskutek
opadów lub zmniejszenia siły tarcia (zmiana parametrów wytrzymałościowych niektórych lub wszystkich
warstw tworzących dany masyw), następuje osuwanie się,
spełzywanie lub spływanie materiału ze zbocza. Gdy
zjawiska te mają to gwałtowny przebieg (w sensie krótkiego okresu czasu) możemy mówić o lawinie.
• lawina kamienna - przemieszczająca się po stoku górskim
masa okruchów skalnych, kamieni, żwiru itp.
powstająca w wyniku obrywu skalnego lub na skutek
zaburzenia równowagi piargu w żlebie lub stożku
usypiskowym (lawina piargowa);
• lawina wulkaniczna (inaczej lawina piroklastyczna,
lawina gorąca lub strumień/spływ piroklastyczny) - gwałtownie przemieszczająca się (z prędkością znacznie przekraczającą 100 km/h) po zboczu wulkanu masa okruchów skalnych, świeżo wyrzuconej lawy, popiołu
wulkanicznego i gazów wulkanicznych;
• lawina błotna - gwałtownie przemieszczający się potok
błotny;
• lawina lodowa - przemieszczająca się po zboczu masa lodu;
• lawina śnieżna - oberwanie i przemieszczanie się masy
śniegu;
• lawina pyłowa powstaje po obfitych opadach, tworząc ze
świeżego, puszystego śniegu welon pyłu śnieżnego. Porusza się w granicach 200 km/h.;
91
Przyczyny lawin:
92
• deska śnieżna to lawina powstająca w wyniku osunięcia się
warstwy świeżego, nie związanego jeszcze z podłożem,
śniegu lub w wyniku oderwania się nawisu śnieżnego;
• lawina gruntowa - powstaje w czasie nagłych odwilży lub
opadów deszczu. Poruszająca się masa śniegu eroduje
głęboko podłoże, porywając pokrywę zwietrzelinową i niszcząc roślinność;
• lawina mieszana - lawina powstająca z wymieszanego materiału w postaci: śniegu, lodu, kamieni, gruzu, błota, pni
drzew, etc. W geologii tego typu lawina nosi nazwę spływu gruzowego 32.
1) wzrost temperatury (ciepły wiatr, nasłonecznienie itp.);
2) oberwanie się nawisu (nawis spada na pokryte śniegiem
zbocze i wywołuje lawinę);
3) spadające kamienie (w podobny sposób jak nawis);
4) podcięcie śnieżnego zbocza przez przechodzącego człowieka (pieszo lub na nartach) albo zwierzę;
5) głośne krzyki (wstrząsy powietrza);
6) wiatr, deszcz;
7) osiadanie śniegu33.
Opad atmosferyczny – ogół ciekłych lub stałych produktów
kondensacji pary wodnej spadających z chmur na powierzchnię Ziemi.
Do opadów atmosferycznych zalicza się: deszcz, mżawkę, śnieg, krupy
oraz grad. Opad, który nie dociera do powierzchni Ziemi, nazywa się
virgą. Do pomiaru wielkości opadów stosuje się deszczomierz
(pluwiometr). Wielkość opadów podaje się w milimetrach (mm) słupa
wody lub litrach na metr kwadratowy (l/m2) powierzchni (jednostki te są
sobie równe).
Opady atmosferyczne mogą być konsekwencją rozwoju chmur
kłębiastych i warstwowych piętra niskiego lub średniego. Ze względu na
przyczyny rozróżnia się:
• opad orograficzny;
• opad konwekcyjny;
• opad frontalny.
Ze względu na czas trwania rozróżnia się:
• opady ciągłe – trwają nieprzerwanie przynajmniej przez godzinę
poprzedzającą termin obserwacji; padają z chmur stratocumulus, altostratus, nimbostratus pokrywających całe niebo;
32
33
http://www wikipedia.org/wiki/Lawina, 25.08.2016.
Internet http://www.tatry.z-ne.pl/, 25.08.2016.
Rozdział 2.
• opady przelotne – charakteryzują się nagłym wystąpieniem i
nagłym zanikiem, trwają krótko, a w okresach pomiędzy ich
występowaniem pojawia się całkowicie bezchmurne niebo; padają z chmur cumulus i cumulonimbus;
• opady z przerwami – gdy niebo pozostaje całkowicie lub prawie
całkowicie zachmurzone nawet wtedy, kiedy deszcz nie pada;
padają z chmur stratocumulus i altostratus 34.
Terroryzm – jako działanie nieregularne – jest wykorzystywany
już od dawna i tym samym stanowi sprawdzoną formą działań podejmowanych w trakcie konfrontacyjnych stosunków pomiędzy stronami, z
których jedna jest strukturą państwa. W ten właśnie sposób walczyli Polacy o wyzwolenie spod zaborców i okupacji hitlerowskiej. Takimi metodami posługiwali się Żydzi w budowie biblijnego i współczesnego państwa izraelskiego. Terroryzm stosowali „wielcy” animatorzy pierwszej i
drugiej wojny światowej, przy czym często nie tylko wobec przeciwnika,
ale i własnych obywateli, by przez to osiągnąć cele wojny i tym samym –
cele polityczne; nie tylko w układzie międzynarodowym, ale niekiedy
i wewnątrz własnego państwa.
Z wojskowego punktu widzenia terroryzm jest działaniem dywersyjnym (sabotażem) na szczeblu strategicznym, realizowanym głównie
taktycznymi sposobami, środkami i metodami w ramach działań precyzyjnych. Natomiast obrona przed nim ma wymiar działań antydywersyjnych. Ma też swoją specyfikę, która wyraźnie odróżnia go od typowego
sabotażu wojskowego, bo jest sabotażem państwowym, dywersją na
szczeblu państwa, która skierowana jest głównie na osłabienie systemu
bezpieczeństwa i destrukcję struktur władzy.
Wojskowe działania antyterrorystyczne – wynikające wprost z
działań przeciwdywersyjnych wojsk – odnoszą się do: ochrony ważnych
obiektów w strefie odpowiedzialności, ochrony i obrony stanowisk dowodzenia, ochrony i obrony infrastruktury logistycznej w ramach osłony
strefy tyłowej, ochrony i obrony składów materiałów bojowych poza strefą tyłową, likwidacji skutków aktów terroru, zwalczania wykrytych grup
terrorystycznych.
Analizując współczesne zagrożenia bezpieczeństwa narodowego
i międzynarodowego oraz stanu organizacji bezpieczeństwa Polski i
świata ich wpływ na tworzenie bezpieczeństwa narodowego można ująć:
• jakkolwiek ustąpiło widmo zagłady jądrowej cywilizacji po zakończeniu konfrontacji UW – NATO, to jednak nad światem, a więc i
nad Polską, wciąż wisi widmo zagłady wojskowymi i cywilnymi
środkami masowego rażenia, jakie są w arsenałach wielu państw i,
niestety, również w rękach państw, organizacji międzynarodowych i
grup terrorystycznych;
34
http://www wikipedia.org/wiki, 25.08.2016.
93
94
• nieustanny postęp techniki, oprócz korzyści przynosi nieuchronnie
nowe, coraz większe możliwości zagrożeń ludzkości i środowiska
oraz uzależnienie od funkcjonowania urządzeń technicznych;
• po zakończeniu zimnej wojny zagrożenie wojenne w Europie zmniejszyło się, ale niepewność jest o wiele większa;
• terroryzm, tradycyjna forma przemocy, wykorzystując współczesne
wojskowe i cywilne środki rażenia, w tym masowego rażenia oraz
dostępność do obiektów i urządzeń infrastruktury krytycznej przekształcił się w megaterroryzm – największe zagrożenie bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego;
• niepowstrzymana destrukcja środowiska naturalnego systematycznie pogarsza warunki życia ludzkości, a w perspektywie grozi zagładą życia biologicznego;
• ochrona i obrona wciąż wzrastającej liczby i rodzajów obiektów i
urządzeń infrastruktury krytycznej staje się jednym z głównych wyznaczników zapewnienia bezpieczeństwa narodowego;
• zagrożenia społeczne bezpieczeństwa na czele z masowym bezrobociem, endemią HIV/AIDS, narkomanią i demoralizacją młodzieży
zwiastującą zastój rozwoju oraz destabilizację więzi i struktur społecznych i państwowych;
• katastrofy synergiczne, którym to terminem określa się sytuację,
gdy katastrofa naturalna wywołuje swymi skutkami katastrofę
techniczną lub odwrotnie, są współcześnie dominującym rodzajem
katastrof zwielokratniających destrukcyjne skutki ich łącznego zaistnienia, a tym samym utrudniają i zwielokrotniając potrzeby ratowania oraz usuwania skutków;
• cyberprzestrzeń to nowa, wciąż wzrastająca na znaczeniu sfera
ludzkiej działalności wymagająca ochrony i obrony przed destruktywnymi oddziaływaniami na czele z cyberterrorem;
• zagrożenia militarne, zarówno społeczne, katastrofy i awarie techniczne, klęski żywiołowe oraz skażenie środowiska są porównywalne
ze skutkami wojen, a ochrona przed nimi i usuwanie ich skutków
stanowią również współczesną ochronę i obronę narodową. do której państwo musi zmobilizować wszystkie cywilne i wojskowe siły
zdolności działania;
• niski poziom świadomości zagrożeń oraz przygotowania ochronnego
i obronnego społeczeństwa i państwa polskiego same w sobie stanowią zagrożenie bezpieczeństwa narodowego, prowokując los i
drzewników oraz skazując nas na reaktywne, improwizowane działania w sytuacji zaistnienia zagrożeń 35.
Spośród zaprezentowanych zagrożeń wiodącą, nadrzędną rolę odgrywają zagrożenia o charakterze politycznym. Z nich bowiem mogą wy35. R. Jakubczak,. J. Flis, Bezpieczeństwo narodowe Polski XXI wieku, BELLONA,
Warszawa 2006, s. 113-115.
Rozdział 2.
nikać innego rodzaju zagrożenia – mogą być one impulsem wyzwalającym wystąpienie innego rodzaju zagrożeń, szczególnie ekonomicznych,
militarnych i społecznych. W skomplikowanej rzeczywistości stosunków
międzynarodowych zagrożenia mogą się wzajemnie przenikać, występować pojedynczo lub kompleksowo, a niekiedy przybrać charakter lawinowy. W pewnych sytuacjach zagrożenia jednego typu mogą przybrać
formę zagrożenia innego typu. Procesy globalizacji powodują poszerzenie
przedmiotowego zakresu bezpieczeństwa państwa. Pojawiły się też nowe
rodzaje zagrożeń, czego przykładem może być zagrożenie dla bezpieczeństwa systemów informacyjnych. Zmalała w obecnych czasach rola zagrożeń militarnych, w tym ze strony sąsiadów Polski. Zmienił się również charakter zagrożeń, choćby z tego powodu, że nośnikiem siły mogą
być także podmioty ponadpaństwowe czy pozapaństwowe oraz dlatego,
że pojawił się nowy typ przemocy wewnątrz państwa. W okresie globalizacji coraz więcej zagrożeń ma charakter transgraniczny, czyli oddziaływają one ponad granicami wielu państw. Taki charakter mają zagrożenia społeczne w formie terroryzmu międzynarodowego i przestępczości
zorganizowanej, zagrożenia ekonomiczne, wynikające z oddziaływania
rynków kapitałowych, kapitału spekulacyjnego i transnarodowych korporacji oraz zagrożenia ekologiczne. Jednocześnie następuje poszerzenie
zakresu podmiotów, będących nośnikami określonych zagrożeń (np. zagrożenia o charakterze społecznym są powodowane przez podmioty niepaństwowe, takie jak międzynarodowe struktury i grupy przestępcze
oraz terrorystyczne). Zwłaszcza w ostatnich latach następuje intensyfikacja zagrożeń z ich strony. Cechą niektórych zagrożeń bezpieczeństwa
narodowego jest ich odterytorialnienie. Funkcjonując w transnarodowej
przestrzeni społecznej, są oderwane od jakiekolwiek lokalizacji. Do takich zagrożeń zaliczyć można terroryzm międzynarodowy, przestępczość
zorganizowaną i globalne zagrożenia ekologiczne w postaci efektu cieplarnianego oraz niszczenia powłoki ozonowej. Wszystkie wskazane zagrożenia, w różnym stopniu dotyczą bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej.
95
Rozdział 2
Typologia źródeł zagrożeń bezpieczeństwa państwa
96
Szybki rozwój technologiczny i ekonomiczny, zwiększający się zakres globalizacji, zanik tradycyjnych granic, to niektóre z wielu czynników powodujących wzrost zagrożeń bezpieczeństwa publicznego.
Generalnie można stwierdzić, że ilość czynników generujących zagrożenia wraz z rozwojem cywilizacyjnym stale wzrasta, pomimo stosowania coraz doskonalszych systemów zabezpieczeń. Optymistycznym
jest to, że w miarę jak pojawiają się nowe rodzaje zagrożenia, ludzkość
potrafi przeciwstawiać się im, tworząc nowe, lub doskonaląc stare, sposoby, metody i organizacje zabezpieczania się przed nimi.
W świecie realnym niestety bezpieczeństwo nie jest stanem stabilnym. W zależności od stopnia szkodliwości oddziaływania otoczenia na
człowieka (grupę, naród, państwo) stan ten może ulegać zmianom.
Rozwój cywilizacyjny ludności, zwiększający się zakres globalizacji
mają nie tylko aspekt pozytywny ale rodzą również nowe, niespotykane
wcześniej zagrożenia, jak i wzrost skali zagrożeń już występujących.
Przemieszczanie się ludności do miast powoduje co raz większe jej uzależnienie się od scentralizowanych dostaw: żywności, energii cieplnej,
elektrycznej, gazu, wody i odprowadzania ścieków. Stwarza to zagrożenia związane z ewentualnymi awariami infrastruktury technicznej: sieci
przepływowych, dystrybucyjnych, komunikacyjnej, budowlanej itp. Niewłaściwe zagospodarowanie przestrzenne w aglomeracjach miejskich
może powodować: utrudnienia ratownicze, niedostateczną wentylacją
powietrza itp. Również chemizacja rolnictwa oraz choroby zwierząt hodowlanych takie jak: choroba „szalonych krów”, pryszczyca, itd. również
generują zagrożenia dla zdrowia i życia ludzi.
W opracowaniu dokonano również analizy czynników generujących zagrożenia bezpieczeństwa ludności z uwzględnieniem ich podziału
na naturalne i cywilizacyjne. Wymieniono i scharakteryzowano źródła
zagrożeń bezpieczeństwa publicznego.
2.1. Zagrożenia oraz jego typologia
Współczesne definicje określają bezpieczeństwo jako: stan pewności, spokoju, zabezpieczenia oraz wskazują na brak zagrożenia i ochronę
przed niebezpieczeństwami. Bezpieczeństwo zatem możemy przyjąć jako
„całokształt działalności praktycznej oraz związanych z nią badań naukowych zmierzających do zmniejszenia zagrożeń dla zdrowia i życia”. 1 W
naukach społecznych bezpieczeństwo w najbardziej ogólnym znaczeniu
obejmuje zaspokojenie takich potrzeb jak istnienie, przetrwanie, całość,
tożsamość, niezależność, spokój, posiadanie i pewność rozwoju. Ma charakter podmiotowy, a będąc naczelną potrzebą człowieka i grup społecz1Encyklopedia
Organizacji i Zarządzania, PWE, Warszawa 1982, s. 82.
Rozdział 2.
nych, jest zarazem podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych; jego brak powoduje niepokój i stan zagrożenia. Dlatego każdy
z wymienionych podmiotów stara się oddziaływać na swoje otoczenie
zewnętrzne i sferę wewnętrzną, aby usuwać lub przynajmniej oddalać
zagrożenia i eliminować własny lęk, obawy, niepokój, niepewność. Bezpieczeństwo publiczne możemy podzielić na :
– zewnętrzne,
– wewnętrzne.
Natomiast w sensie podmiotowym możemy wyróżnić następujące
rodzaje bezpieczeństwa:
•
•
•
•
•
polityczne
militarne
gospodarcze
energetyczne
informacyjne
Brak zagrożenia stanowi jeden - istotny ale nie jedyny aspekt bezpieczeństwa. Zagrożenie należy odnosić do sfery świadomości danego
podmiotu (człowieka, grupy społecznej, narodu lub narodów). Będzie
więc ono oznaczać pewien stan psychiki lub świadomości wywołany postrzeganiem pewnych zjawisk jako niekorzystne lub niebezpieczne.
Szczególnie istotne są tutaj oceny formułowane przez dany podmiot,
gdyż leżą one u podstaw działań podejmowanych w celu umacniania jego bezpieczeństwa. W takim ujęciu zagrożenie mieści się w sferze świadomości i ma charakter subiektywny. Drugi aspekt zagrożenia stanowią
czynniki powodujące ten stan niepewności i obaw; będą to więc rzeczywiste działania innych uczestników życia społecznego niekorzystne i
niebezpieczne dla żywotnych interesów i podstawowych wartości danego
podmiotu (jednostkowego lub zbiorowego). Jest to więc zagrożenie realne.
Kolejnym pojęciem jest pojęcie zagrożenia. Tak więc, zagrożenie
jest to szeroki zakres zdarzeń, wywołanych celowo lub losowych, które
wywierają negatywny wpływ na funkcjonowanie politycznych i gospodarczych struktur państwa, na warunki bytowania ludności oraz stan
środowiska naturalnego2. Postrzeganie zagrożeń przez dany podmiot
może być odbiciem realnego stanu rzeczy (zagrożenia rzeczywistego lub
potencjalnego) lub może być też fałszywa. Z jednej strony jest to pewien
stan psychiczny lub świadomościowy wywołany postrzeganiem zjawisk,
które subiektywnie ocenia się jako niekorzystne lub niebezpieczne, a z
drugiej są to czynniki obiektywne powodujące stany niepewności i
obaw. 3 Należy również zwrócić uwagę, że analizowanie bezpieczeństwa w
2
3
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, BBN, Warszawa 2000, s. 89.
S. Korycki, System bezpieczeństwa Polski, AON, Warszawa 1994, s. 54.
97
kontekście zagrożeń wymaga wzięcia pod uwagę możliwości popełnienia
błędu w tej ocenie związanej z postrzeganiem zbyt szerokiego zespołu
zjawisk negatywnie ocenianych jako zagrożenia. Niezależnie jednak od
wszelkich trudności związanych z identyfikacją zagrożeń, wiedza o nich
jest podstawowym warunkiem do wszczęcia działań zapobiegawczych.
Generalnie można stwierdzić, że ilość czynników generujących zagrożenia wraz z rozwojem cywilizacyjnym stale wzrasta, pomimo stosowania
coraz doskonalszych systemów zabezpieczeń. Optymistycznym jest to,
że w miarę jak pojawiają się nowe rodzaje zagrożenia, ludzkość potrafi
przeciwstawiać się im, tworząc nowe, lub doskonaląc stare, sposoby zabezpieczania się przed nimi.
Ze względu na źródło (przyczynę) powstania zagrożeniamożemy je
podzielić na dwie grupy:
98
1. zagrożenia naturalne - związane z działaniami sił przyrody – będącymi przyczynami powstania katastrof naturalnych, możemy je
jeszcze podzielić na:
– Zagrożenia zwyczajne – to zagrożenie powszechnie występujące,
charakteryzuje się względną regularnością wytypowania niekorzystnych zdarzeń i zjawisk jak np. wytwarzanie hałasu środkami lokomocji o natężeniu przekraczającym normy albo wprowadzenia zanieczyszczeń do wód, powietrza, gleby.
– Zagrożenia nadzwyczajne – są to zagrożenia wywołane przyczynami naturalnymi lub cywilizacyjnymi, mogące spowodować
znaczne zniszczenie środowiska, lub istotne pogorszenie jego
stanu albo zagrożenie życia lub zdrowia ludzi w wyniku zanieczyszczenia, skażenia elementów środowiska.
2. zagrożenia cywilizacyjne - związane z działalnością człowieka, mogące być przyczyną powstania katastrof i awarii technicznych.
Do zagrożeń naturalnych należą:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
powodzie,
sztormy,
silne wiatry i huragany,
długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur,
susze,
wyładowania atmosferyczne,
* intensywne opady,
wstrząsy sejsmiczne,
zjawiska lodowe na rzekach, jeziorach i zbiornikach wodnych,
epidemie chorób zakaźnych ludzi lub zwierząt,
masowe występowanie szkodników: gryzoni, owadów itp.,
lawiny i burze gradowe.
Do zagrożeń cywilizacyjnych należą:
• pożary,
Rozdział 2.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
awarie chemiczne,
katastrofy komunikacyjne,
zagrożenia ekologiczne i antropogeniczne,
katastrofy budowlane,
katastrofy górnicze,
awarie i wypadki radiacyjne,
awarie i uszkodzenia infrastruktury technicznej,
działania terrorystyczne,
skażenie promieniotwórcze,
zakażenia biologiczne ludzi, zwierząt i roślin.
Przedstawiony powyżej podział zagrożeń jest podziałem otwartym.
Nie zawsze w pełni i jednoznacznie pozwalającym oddzielić od siebie poszczególne zagrożenia i przyczyny ich powstawania. W rzeczywistości są
to zbiory zagrożeń, mogące wzajemnie się wzmacniać (efekt synergii),
przenikać lub uzupełniać, np. w przypadku katastrofy kolejowej z udziałem materiałów niebezpiecznych w pobliżu ujęcia wody pitnej, może wystąpić efekt domina – oprócz ofiar ludzkich i strat materialnych może
dojść do skażenia wody pitnej i w konsekwencji przerwania jej dostaw
dla ludności. Działania terrorystyczne mogą spowodować powstanie zarówno zagrożeń naturalnych jak i cywilizacyjnych, których skutki mogą
być przyczyną powstania sytuacji noszącej znamiona kryzysowej i mogącej prowadzić do konieczności wprowadzenia stanu klęski żywiołowej
lub innego stanu nadzwyczajnego.
Stosownie się do przyjętego kryterium możemy wyróżnić różne podziały typologiczne zagrożeń bezpieczeństwa publicznego. Może to być :
kryterium przedmiotowe, kryterium źródła zagrożenia, kryterium środowiska zagrożenia, kryterium zasięgu, skali, skutków lub miejsca zagrożenia jak również kryterium charakteru stosunków społecznych zagrożeń.
Uwzględniając to, najczęściej stosowane kryterium możemy zagrożenia podzielić na :
•
•
•
•
•
polityczne,
militarne,
ekonomiczne,
społeczne (społeczno-kulturowe),
ekologiczne.
Zagrożenia polityczne bezpieczeństwa publicznego można zdefiniować jako stany, w których nasilają się działania zorganizowanych
grup społecznych (politycznych) uniemożliwiające wypełnianie przez
państwo jego głównych funkcji, a przez to osłabiające lub niweczące
działania organów lub instytucji realizujących cele.Polityka bezpieczeństwa – przez jej realizację przez odpowiednie organy państwa – wpływa
również na poziom bezpieczeństwa. Z kolei poziom bezpieczeństwa jest
odbierany przez przebywających na terytorium danego państwa i prze-
99
kłada się na ich subiektywne poczucie bezpieczeństwa4. Tak zdefiniowany zakres obejmuje zarówno politykę wewnętrzną jak i zewnętrzną
państwa. Powoduje to, że liczba i rozmiar zagrożeń politycznych jest w
tym przedmiocie największa.
W poszczególnych przypadkach to :
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
100
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
niepodporządkowanie się rezolucjom ONZ,
nieprzestrzeganie umów i prawa międzynarodowego,
brak gotowości do współpracy międzynarodowej,
rozwój agresywnych ideologii i religi,
zmiany granic w otoczeniu państwa,
przeciwstawianie się tendencjom stabilizacyjnym i integracyjnym w regionie,
istnienie w państwie secesjonistycznych grup i ich dążenie do
autonomii,
konflikty wielkich mocarstw o strefy wpływów,
korupcja i przenikanie struktur przestępczych do władz,
antynarodowa polityka innych państw,
zastraszanie państw,
sprawowanie władzy przy użyciu siły,
nieprzestrzeganie praw i wolności obywateli,
fałszerstwa wyborcze,
współpraca przedstawicieli władz z obcym wywiadem,
dyskryminacja mniejszości narodowych w kraju i poza jego
granicami,
manipulacje psychiką i świadomością społeczeństwa,
masowe migracje obywateli i czystki etniczne,
niepohamowany rozwój struktur państwa (biurokracja),
upartyjnienie struktur państwa,
naruszanie praworządności i słabość struktur demokratycznych,
eskalacja i umiędzynarodawianie konfliktów wewnętrznych i z
innymi państwami,
ingerencja w wewnętrzne sprawy państwa,
brak skutecznego zarządzania w sytuacjach kryzysowych,
wspieranie międzynarodowego terroryzmu,
postępujący spadek nakładów na bezpieczeństwo,
i inne.
Zagrożenia militarne bezpieczeństwa narodowego, zwłaszcza w
kontekście narastających w ostatnich latach zagrożeniach atakiem terrorystycznym ze strony organizacji nie będącej podmiotem prawa międzynarodowego, to najogólniej militarna słabość kraju i jego nieprzygotowanie do obrony . mogą wystąpić wtedy, gdy cele polityki państwa bę4
http://pl.wikipedia.org/wiki/Bezpiecze%C5%84stwo_wewn%C4%99trzne, 27.08.2016.
Rozdział 2.
dą sprzeczne z celami innych państw, a rozstrzygnięcie może nastąpić
tylko metodami walki zbrojnej.
Może to być:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
demonstracja siły,
dywersja militarna,
szantaż militarny,
prowokacja militarna,
incydent graniczny,
ograniczone użycie środków przemocy zbrojnej,
zbrojne starcie graniczne,
napaść zbrojna grup nieformalnych,
konflikt lokalny,
konflikt między państwami.
Do tak podanej klasyfikacji nie sposób nie dodać ogólnej kategorii
zagrożeń asymetrycznych. Zagrożenia ekonomiczne bezpieczeństwa publicznego dotyczą problemów produkcji, wymiany i rozdziału różnych
dóbr w państwie oraz racjonalnego dysponowania nimi w celu pomnażania ogólnego dobrobytu. Obejmują finanse państwa, proces produkcji
handel i dostęp do surowców, w szczególności energetycznych. Definiuje
się te zagrożenia najczęściej jako stany , w których państwo nie może
przeciwstawić się takim oddziaływaniom wewnętrznym i zewnętrznym,
które uniemożliwiają rozwój ekonomiczny zgodny z określonym kierunkiem i tempem, a przez to osłabiają jego potencjał gospodarczo-obronny.
Zagrożenia ekonomiczne mogą urzeczywistniać się poprzez:
• niskie tempo rozwoju gospodarczego, pogłębiające dysproporcję
w rozwoju ekonomicznym w stosunku do innych państw,
• ograniczenie dostępu do rynków wewnętrznych innych państw,
środków finansowych i zasobów naturalnych,
• egoizm ekonomiczny rozwiniętych państw świata i międzynarodowych konsorcjów,
• niszczenie i zakłócanie sieci informacyjnych,
• reglamentację lub ograniczanie przez państwa rozwinięte dostępu do najnowszych technologii,
• powstawanie stref głodu i ubóstwa,
• ograniczenie wydatków na badania naukowe i brak transferu
osiągnięć naukowych do gospodarki,
• blokady gospodarcze i dyskryminacje gospodarcze,
• obecność w gospodarce międzynarodowych grup przestępczych,
• tworzenie warunków do „prania brudnych pieniędzy”,
• niestabilność finansowa państwa (deficyt bilansu płatniczego,
odpływ kapitału) i kryzys wydatków publicznych,
101
• brak lub niski poziom nakładów na inwestycje oraz „przejadanie zysków”,
• przestępczość gospodarcza i powstawanie „szarej strefy” w gospodarce,
• pauperyzacja społeczeństwa i masowe bezrobocie,
• nadmierny import towarów prowadzący do nieopłacalności
własnej produkcji i zmniejszenia zatrudnienia w kraju,
• spekulacje finansowe,
• brak mechanizmów konkurencji gospodarczej i nakręcanie koniunktury przez produkcję zbrojeniową.
102
Kolejną grupą mogą być zagrożenia społeczne bezpieczeństwa publicznego w różnych publikacjach nazywane również zagrożeniami społeczno-kulturowymi, psychospołecznymi, kulturowymi lub społecznymi.
Niezależnie do przyjętej nazwy można przyjąć, że rozróżniana grupa odnosi się do wszystkiego, co zagraża utratą życia lub zdrowia, tożsamości
kulturowej, narodowej i etnicznej, bezpieczeństwa socjalnego i publicznego. Jako definicję zagrożeń społecznych możemy przyjąć, że są to stany świadomości społeczeństwa objawiające się takim stopniem nasilenia
negatywnych oddziaływań i zjawisk, w wyniku których zachwiane zostają egzystencjalne wartości oraz interesy narodu i państwa a także istnieje możliwość obniżenia świadomości społecznej .
Zaliczyć można do nich:
• naruszenie praw człowieka i podstawowych wolności,
• uprzedzenia kulturowe i religijne oraz dyskryminacja mniejszości narodowych, etnicznych, kulturowych, religijnych i językowych,
• dyskryminacja płci,
• manipulacja świadomością i psychiką za pośrednictwem środków masowego przekazu,
• ograniczanie wolności mediów,
• nacjonalizm, szowinizm, ksenofobia, fundamentalizm religijny,
• patologie społeczne (przestępczość, terror, struktury mafijne,
narkomania, epidemie społeczne, prostytucja, alkoholizm,
analfabetyzm, masowe bezrobocie, rodziny dysfunkcjonalne),
• masowe migracje,
• alienacja społeczna (konsumeryzm, sekciarstwo religijne),
• nadużycia wiedzy przeciwko ludzkości,
• dewaluacja wartości ludzkich, zacieranie różnic między dobrem
a złem,
• kult przemocy, brutalizacja stosunków międzyludzkich,
• katastrofy i kataklizmy (klęski) prowadzące do naruszenia systemu społecznego,
• upadek systemu ochrony zdrowia ludności,
• kradzieże dóbr kultury,
Rozdział 2.
•
•
•
•
masowy import obcej kultury,
kryzys demograficzny,
ubożenie i głód dużych grup społecznych,
degradacja infrastruktury komunikacyjnej, mieszkaniowej i
środków transportu.
Zagrożenia ekologiczne bezpieczeństwa publicznego są to zagrożenia związane z funkcjonowaniem żywej przyrody oraz warunków życia
człowieka w środowisku i trwałego rozwoju narodu. Są one efektem
działań zespołów ludzkich, które mogą doprowadzić do pozbawienia
człowieka warunków egzystencji. Najogólniej zagrożenia ekologiczne są
to zdarzenia, w których istnieje możliwość wystąpienia trwałego (nieodwracalnego w sposób naturalny) uszkodzenia lub zniszczenia dużego
obszaru środowiska przyrodniczego, wpływającego negatywnie (pośrednio lub bezpośrednio) na zdrowie lub życie ludzi.
Do tego typu zdarzeń można zaliczyć:
• niekontrolowaną eksploatację zasobów naturalnych,
• masowe zanieczyszczenie wody, powietrza, gleby,
• brak gospodarki odpadami komunalnymi, przemysłowymi, nuklearnymi,
• stosowanie niebezpiecznych technologii przemysłowych,
• katastrofy naturalne i przemysłowe,
• naruszenie stosunków wodnych w środowisku,
• chaotyczna urbanizacja,
• próby nuklearne i testy nowych typów broni.
2.2.Charakterystyka zagrożeń cywilizacyjnych
2.2.1.Katastrofy budowlane
Wzrasta liczba uszkodzeń głównie przez:
• wyeksploatowanie techniczne obiektu,
• brak właściwej konserwacji,
• awarie instalacji technicznych,
• pożary.
Najwięcej zagrożeń było wywołane przez celowe podłożenie ładunków wybuchowych. Podobny charakter zagrożenia stanowi gaz stosowany w gospodarce budowlanej i komunalnej.
Zły stan wiaduktów i mostów może runąć z powodu: braku pieniędzy na remonty, stan techniczny nie jest kontrolowany. Większość
wyeksploatowanych obiektów budowano szybko, tanio, nie wytrzymają
obciążenia spowodowanego ruchem komunikacyjnym
2.2.2.Pożary
Niekontrolowany proces spalania w miejscu do tego nieprzeznaczonym. Warunkiem zapoczątkowania i przebiegu procesu jakim jest
103
pożar (podobnie jak w procesie spalania) jest istnienie czworokąta spalania:
• materiał palny
• utleniacz
• ciepło
• skomplikowane reakcje łańcuchowe (wolne rodniki).
Pożary należą do grupy najważniejszych zagrożeń zarówno czasu
wojny, jak i pokoju (pożary naturalne i wywołane działalnością człowieka).
Najczęstsze przyczyny pożarów to:
• nieostrożność ludzi 36%,
• podpalenia celowe 24%,
• wypalanie łąk i ściernisk 6%,
• wyładowania atmosferyczne i zerwanie linii energetycznych 4%,
• zaprószanie ognia,
• nieznane przyczyny pożarów 27 – 30 %.
2.2.3.Wypadki komunikacyjne
104
To zdarzenia w ruchu drogowym, w których uczestniczą pojazdy,
kończące się ofiarami (nierzadko śmiertelnymi; w przypadku gdy nie ma
ofiar w ludziach, a uszkodzenia są tylko materialne - taka sytuacja
nazywa się kolizją). Często w wypadkach uczestniczą także piesi,
rowerzyści i inni użytkownicy drogi. Najczęstsze przyczyny wypadków to
nadmierna prędkość, nieprzestrzeganie pierwszeństwa przejazdu,
nieprawidłowe przejeżdżanie przejść dla pieszych i nieostrożne
wchodzenie na jezdnie pieszych lub nietrzeźwość kierowców. Wzrost
liczby środków komunikacyjnych powoduje zwiększenie zagrożeń
wynikających z wypadków, wypadki powodowane nadmierną prędkością
co 5 pijany, co 14 zły stan techniczny pojazdu.
2.2.4.Terroryzm
To szeroki termin na oznaczenie użycia siły lub przemocy w
stosunku do osób lub własności, w celu zastraszenia, przymuszenia lub
okupu. 5 Jest on forma przemocy politycznej, polegającą a stosowaniu
morderstw lub zniszczenia albo grożeniem zastosowania takich środków
w celu wywołania szoku i ekstremalnego zastraszenia jednostek, grup,
społeczeństw lub rządów, czego efektem maja być wymuszenia
pożądanych ustępstw politycznych, sprowokowanie nieprzemyślanych
działań lub zdeterminowanie własnych politycznych przekonań.
Terroryzm jest metodą walki zbrojnej nieregularnej wywołaną w celu
rozgłosu, zastraszenia i wymuszenie określonych zachowań grona osób
5 B. Bolechów, Terroryzm w swiecie podwubiegunowym, Wydaw. Adam Marszałek, Toruń 2002, s. 34.
Rozdział 2.
szerszej niż bezpośrednie ofiary, które są przypadkowe lub symboliczne
i nie są właściwym celem ataku.
Terror zarysował się w drugiej połowie XX wieku i jest jedną z najczęściej stosowanych metod rozwiązywania konfliktów o charakterze
politycznym i społecznym. Szczególny wzrost akcji terr. obserwujemy od
1990 r. na terenie państw byłego ZSRR. Również Polsce obserwujemy
symptomy tego zagrożenia, instytucje odpowiedzialne za bezpieczeństwo
publiczne powołały specjalne grupy antyterrorystyczne. W kodeksie
karnym nie wprowadzono pojęcia „przestępstwo terrorystyczne”,
nowością jest zapis w artykule 126 mówiący o zabójstwie w związku z
wzięciem zakładnika. W kraju im więcej broni tym więcej ofiar,
przestępstw, i wypadków zbrojnych. Największym zagrożeniem pozostają
grupy fundamentalistów islamskich działające głownie w państwach
arabskich i w rejonie Bliskiego Wschodu (np. irańscy Modżahedini
Ludowi, Stowarzyszenie Braci Muzułmanów w Egipcie i Algierii,
Hezbollah i Dżihad w Libanie i Izraelu). Ugrupowania te poza
działalnością wewnątrz państw stosują często terroryzm międzynarodowy, w imię walki z wyznawcami innych religii. Do zwalczania
terroryzmu wykorzystuje się we współczesnych systemach prawnych:
krajowe ustawodawstwo karne, specjalne ustawy antyterrorystyczne
oraz konwencje międzynarodowe.
2.3.Czynników generujących zagrożenia bezpieczeństwa
Szybki rozwój technologiczny i ekonomiczny, zwiększający się zakres globalizacji, zanik tradycyjnych granic, to niektóre z wielu czynników powodujących również wzrost zagrożeń bezpieczeństwa. Wiąże się
to z zachowaniem równowagi w skali mikro i makroekonomicznej, w tym
zapewnienia gwarantowanych dostaw surowców strategicznych.
Innym czynnikiem zagrożeniotwórczym jest sam proces rozwoju
cywilizacyjnego i demograficznego ludności. Gwałtowny wzrost populacji
ludzkiej, szczególnie w miastach, i uzależnienie ludzi w nim żyjących od
dostaw żywności, wody, gazu, energii elektrycznej oraz sprawności systemu odprowadzania ścieków i ich oczyszczania stwarza poważne zagrożenia związane z ewentualnymi awariami infrastruktury technicznej i
komunikacyjnej niebezpiecznymi nie tylko dla zdrowia, ale i życia ludzi.
Stopień zagrożenia dla mieszkańców może spotęgować niewłaściwe zagospodarowanie przestrzenne, objawiające się, między innymi: nadmiernym zaasfaltowaniem powierzchni i pomniejszeniem wskutek tego terenów zielonych, czy też zabudową uniemożliwiającą dojazd pojazdów
służb ratowniczych do miejsc zdarzeń.
Również ze strony wsi i rolnictwa mogą być generowane zagrożenia wynikające z:
• braku infrastruktury kanalizacyjnej i sanitarnej;
• zakwaszenia gleby spowodowanego zanieczyszczeniami atmosfery i opadami atmosferycznymi (kwaśne deszcze);
105
106
• chemizacją i niewłaściwą melioracją;
• chemicznym i promieniotwórczym skażeniem produktów żywnościowych;
• chorobą „szalonych krów” i pryszczycą, powodujących w konsekwencji poważne problemy ekonomiczne oraz z zaopatrzeniem w żywność, a także powstawanie psychozy strachu w społeczeństwie.
Jest to nowy rodzaj zagrożenia, na które społeczeństwo nie jest
przygotowane.
Narastające anomalie klimatyczne, powodujące katastrofy naturalne i klęski żywiołowe, to kolejne czynniki stwarzające zagrożenie dla
ludzi,. Wzrost częstotliwości występowania tych zjawisk oraz ocieplenia,
będące następstwem emisji „gazów cieplarnianych”, powodują degradację środowiska naturalnego, np. zmniejszanie się powierzchni lasów i ich
obumieranie. Według klimatologów gwałtowne wichury, ulewy i nawałnice będą pojawiać się coraz częściej. Regulacja rzek, zabudowa ich naturalnych terenów rozlewowych (wydawanie zezwoleń na budowę na polderach zalewowych), powiększają zagrożenia powodziowe.
Kolejny rodzaj zagrożenia współczesnych czasów to terroryzm,
którego skutkiem działania mogą być zarówno choroby zakaźne, powodzie, skażenia środowiska, jak również zniszczenia obiektów budowlanych oraz urządzeń technicznych. Miejsca szczególnie podatne na działania terrorystyczne stanowią urządzenia i obiekty infrastruktury gospodarczej, przemysłowej, kulturalnej i komunalnej, takie jak:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
sieci przesyłowe, np. gazu;
zakłady i magazyny przechowujące środki toksyczne;
ujęcia wody pitnej;
drogi, mosty, dworce kolejowe i porty lotnicze;
węzły telekomunikacyjne;
zbiorniki i instalacje z materiałami niebezpiecznymi;
teatry, kina, dyskoteki;
ośrodki władzy;
obiekty kultu religijnego;
elektrownie jądrowe.
Kolejny rodzaj zagrożenia współczesnych czasów to terroryzm,
którego skutkiem działania mogą być zarówno choroby zakaźne, powodzie, skażenia środowiska, jak również zniszczenia obiektów budowlanych oraz urządzeń technicznych. Miejsca szczególnie podatne na działania terrorystyczne stanowią urządzenia i obiekty infrastruktury gospodarczej, przemysłowej, kulturalnej i komunalnej itp.
Rozdział 2.
2.4. Źródła zagrożeń bezpiczeństwa
Gospodarcza działalność człowieka zawsze prowadzi do przekształceń środowiska. Wydziela się kilka grup przyczyn stanowiących
podstawowe źródła zagrożeń dla środowiska:
• zagrożenia demograficzne – szybki wzrost liczby ludności i
przyspieszony proces urbanizacji. Koncentracja ludności powoduje kumulację zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego
i wód (w ich wyniku wzrasta temperatura powietrza oraz ilość
opadów). Gromadzenie śmieci i ścieków powoduje wzrost toksyczności wód, ilości bakterii i wirusów;
• zagrożenia geograficzne – to rozbieżność obszarów występowania zasobów środowiska i rejonów zapotrzebowania na nie.
Zanieczyszczenia powstają w miejscach eksploatacji i załadunku surowców, na drodze transportu oraz w miejscach ich przetwarzania i konsumpcji;
• zagrożenia techniczne – stosowanie przestarzałych technologii produkcji, które nie spełniają wymogów ekologicznych, lekceważenie wymogów środowiska przy opracowywaniu i wdrażaniu nowych technologii oraz zbytnia uciążliwość niektórych
wyrobów przemysłowych (samochodów, detergentów, tworzyw
sztucznych);
• zagrożenia ekonomiczne – niewłaściwa, z ekologicznego
punktu widzenia, struktura gospodarki oraz sprzeczności interesów między krajami najbogatszymi i słabo rozwiniętymi gospodarczo. Kraje wysoko rozwinięte, chroniąc własną przyrodę,
eksploatują zasoby w krajach rozwijających się przy równoczesnej chęci zachowania czystości środowiska tych krajów dla potrzeb turystyki i wypoczynku. Kraje słabo rozwinięte widzą w
rozwoju przemysłu szansę na poprawę własnej sytuacji gospodarczej lecz nie mają środków na ochronę środowiska (przeważają inne potrzeby, np. wyżywienie społeczeństwa);
• zagrożenia społeczno-kulturowe – niedocenianie roli środowiska w rozwoju społeczno-gospodarczym.
Źródła zagrożeń bezpieczeństwa są zróżnicowane i podlegają ewolucji, podążającej za rozwojem stosunków międzynarodowych, zmianą
interesów państwa odgrywających znaczącą rolę na arenie międzynarodowej, znaczeniem organizacji międzynarodowych, wreszcie przeobrażeniami, jakie zachodzą w systemach uzbrojenia.
Źródła zagrożeń:
•
•
•
•
•
katastrofy naturalne,
destabilizacja systemu ekologicznego,
kryzys dostaw energii, żywności i dostaw strategicznych,
kryzysy gospodarcze,
demografia i system zdrowia,
107
•
•
•
•
108
migracja i integracja,
kryzys polityczny,
kryzys systemu społecznego,
kryzys wewnętrznego systemu bezpieczeństwa.
Jak wspomniałyśmy wyżej jednym z głównych źródeł zagrożenia
bezpieczeństwa publicznego są katastrofy naturalne. Przedstawimy teraz
ogólną definicję pojęcia katastrofy, a więc katastrofa to nieszczęśliwy
wypadek, wydarzenie powodujące tragiczne skutki 6, natomiast katastrofa naturalna to zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności powodzie, susze, pożary, wyładowania atmosferyczne, wstrząsy
sejsmiczne, huragany, intensywne opady atmosferyczne, osuwiska, zjawiska lodowe na rzekach i zbiornikach wodnych, masowe wystąpienia
szkodników, chorób roślin i zwierząt albo ognisk chorób zakaźnych ludzi. Za katastrofę naturalną nie uważa się zjawisk mających charakter
stały, którym można przeciwdziałać w sposób ciągły 7.
Określenie „katastrofa” jest używane bardzo często, również w
słownikach, leksykonach i encyklopediach, zamiennie z terminem „klęska”, a nawet z „zagrożeniem nadzwyczajnym”. Należy podkreślić, że
pewien obszar zdarzeń i sytuacji będzie na pewno wspólny, jednak występują poważne różnice, które wynikają z fizycznego pojmowania katastrofy.
Zagrożenie nadzwyczajne definiowane jest jako „nagłe i poważne
wydarzenie lub sytuacja wymagająca natychmiastowego działania”.
Określa się je również jako „nieoczekiwaną i trudną lub niebezpieczną
sytuację, szczególnie wypadek, który narasta nagle i który wymaga
szybkiej akcji przeciwdziałania”.
Natomiast klęska to sytuacja kryzysowa spowodowana przez siły natury
lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej
liczby ludzi, a do której opanowania nie wystarczają rutynowe działania
odpowiednich służb, nie wystarczają też lokalne zasoby sił oraz środków
i niezbędna jest pomoc z zewnątrz. Wszelkiego rodzaju zagrożenia żywiołowe zagrażające bezpieczeństwu życia lub mienia większej ilości osób
albo też mogące wywołać poważne zakłócenia gospodarki narodowej 8.
Kolejnym ze źródeł zagrożenia bezpiecznego jest kryzys czyli sytuacja powstała w wyniku klęski żywiołowej, katastrofy technicznej lub
wojny, z którą wiążą się znaczne straty materialne i ludzkie.Potocznie
mówi się o kryzysie zaufania, gospodarczym, moralnym, państwa, w
chorobie, w stosunkach międzynarodowych itd. Kryzys nie jest zdarze6Podręczny słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o.,
7Raport o nadzwyczajnych zagrożeniach ludzi i środowiska na terenie kraju,SOCK,
8Dekret z 23 kwietnia 1953 r.o świadczeniach w celu zwalczania klęsk
żywiołowych. Dz.U. z 1953 r. Nr 23.
Rozdział 2.
niem a sytuacją (następstwem zdarzenia), w której ludność może oczekiwać czegoś najgorszego, jest to swoisty stan przesilenia, braku czegoś,
zachwiania proporcji, równowagi itp.
Kryzys może stać się bodźcem do dalszego lepszego rozwoju.
Szczególnie w sensie militarnym „kryzys może być pojmowany jako sytuacja narodowa lub międzynarodowa, w której występuje zagrożenie
dla priorytetowych wartości, interesów lub celów zainteresowanych
stron”. Kryzys może nastąpić w każdej dziedzinie życia i mieć poważny
wpływ na funkcjonowanie struktur państwa. W okresie kryzysu zagrożony jest byt społeczeństwa i poprawne działanie organów państwowych. Tym samym biorąc powyższe pod uwagę możemy przyjąć, że kryzys oznacza sytuację trudną, w której występuje zagrożenie dla priorytetowych wartości, interesów lub celów a funkcjonowanie struktur
państwa i więzi społecznych jest co najmniej poważnie ograniczone.
Omawiając potencjalne zagrożenia systemu bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej należy zwrócić uwagę różnorodność tych zagrożeń
i złożoność problematyki związanej z zapobieganiem ich powstawaniu
lub ograniczaniem ich negatywnych skutków w przypadku ich powstania. Całość działań związanych z ochroną przed zagrożeniami można
podzielić na cztery podstawowe etapy:
1) Przygotowanie – jest to etap oceny potencjalnych zagrożeń, ich
analizy oraz określenia stopnia prawdopodobieństwa wystąpienia danego zagrożenia. Na tym etapie prowadzone są zadania
planistyczne, opracowywane są plany działania sytuacjach niebezpiecznych i procedury działania, ocena własnych sił i środków niezbędnych do podjęcia i prowadzenia działań.
2) Zapobieganie – jest to etap związany głównie z działaniami w
sferze technicznej. Podstawowym celem jest niedopuszczenie do
powstania zagrożenia, a jeśli jest to niemożliwe, do ograniczenia jego skutków. Działania te dotyczą uodpornienia infrastruktury technicznej, szkolenie personelu oraz realizacji
przedsięwzięć zwiększających bezpieczeństwo.
3) Reagowanie – jest to praktyczne działanie w przypadku wystąpienia konkretnego zagrożenia do momentu jego ustania i zlikwidowania jego źródła.
4) Odbudowa – jest to etap mający na celu w pierwszej kolejności
przywrócenie podstawowych funkcji uszkodzonego systemu,
zapewnienie realizacji podstawowych potrzeb poszkodowanej
ludności a w dalszej kolejności całkowita odbudowa uszkodzonego systemu do kształtu z przed zagrożenia.
Spośród zaprezentowanych zagrożeń wiodącą, nadrzędną rolę odgrywają zagrożenia o charakterze politycznym. Z nich bowiem mogą wynikać innego rodzaju zagrożenia – mogą być one impulsem wyzwalającym wystąpienie innego rodzaju zagrożeń, szczególnie ekonomicznych,
109
110
militarnych i społecznych. W skomplikowanej rzeczywistości stosunków
międzynarodowych zagrożenia mogą się wzajemnie przenikać, występować pojedynczo lub kompleksowo a niekiedy przybrać charakter lawinowy. W pewnych sytuacjach zagrożenia jednego typu mogą przybrać
formę zagrożenia innego typu. Procesy globalizacji powodują poszerzenie
przedmiotowego zakresu bezpieczeństwa państwa. Pojawiły się też nowe
rodzaje zagrożeń, czego przykładem może być zagrożenie dla bezpieczeństwa systemów informacyjnych. Zmalała w obecnych czasach rola zagrożeń militarnych, w tym ze strony sąsiadów Polski. Zmienił się również charakter zagrożeń, choćby z tego powodu, że nośnikiem siły mogą
być także podmioty ponadpaństwowe czy pozapaństwowe oraz dlatego,
że pojawił się nowy typ przemocy wewnątrz państwa. W okresie globalizacji coraz więcej zagrożeń ma charakter transgraniczny, czyli oddziaływają one ponad granicami wielu państw.
Taki charakter mają zagrożenia społeczne w formie terroryzmu
międzynarodowego i przestępczości zorganizowanej, zagrożenia ekonomiczne, wynikające z oddziaływania rynków kapitałowych, kapitału
spekulacyjnego i transnarodowych korporacji oraz zagrożenia ekologiczne. Jednocześnie następuje poszerzenie zakresu podmiotów, będących
nośnikami określonych zagrożeń ( np. zagrożenia o charakterze społecznym są powodowane przez podmioty niepaństwowe, takie jak międzynarodowe struktury i grupy przestępcze oraz terrorystyczne). Zwłaszcza w
ostatnich latach następuje intensyfikacja zagrożeń z ich strony. Rośnie
też skala możliwych zagrożeń o charakterze asymetrycznym. Cechą niektórych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego jest ich odterytorialnienie.
Funkcjonując w transnarodowej przestrzeni społecznej, są oderwane od
jakiekolwiek lokalizacji. Do takich zagrożeń zaliczyć można terroryzm
międzynarodowy, przestępczość zorganizowaną i globalne zagrożenia
ekologiczne w postaci efektu cieplarnianego oraz niszczenia powłoki
ozonowej. Wszystkie wskazane zagrożenia, w różnym stopniu dotyczą
bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej.
Rozdział 2.
Rozdział 3
Terroryzm
Czym jest terroryzm? Bardzo trudne jest określenie jednego znaczenia tego pojęcia. Można wręcz powiedzieć iż, nie istnieje jego uniwersalna definicja. Większość wyjaśnieńposiada kilka wspólnych elementów, ale nie tworzą one stałej powtarzalności. Dodatkowo termin terroryzm jest często nadużywany lub operuje się nim nieadekwatnie do
zaistniałej sytuacji.Jego znaczenie ewoluowało wraz z mijającym czasem, zmienia się również obecnie i zapewne będzie nadal modyfikowane.
Terroryzm można rozumieć jako odmianę przemocy, która jest zjawiskiem stosunkowo młodym i właściwym dlaczasów współczesnych, kiedy to nastąpił niejako rozkwit zjawiska, do czego przyczynił się postęp
technologiczny oraz środki masowego przekazu. Sposób patrzenia na
terroryzm zmieniał się na przestrzeni minionych lat, podobnie jak sam
terroryzm. W znacznej mierze zależał on od sposobu rozumienia tegoż
pojęcia ze względu na wpływ czynników, które wyznaczały jego charakter oraz przybierane formy. Terroryzm traktowany jest jako największe
wyzwanie XXI wieku. W ciągu ostatnich lat problem bezpieczeństwa
oraz terroryzmu stanowił obszar zainteresowania naukowców, polityków, publicystów oraz służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. Stałą
cechą jest fakt, że wszystkie organizacje terrorystyczne posiadają pewną
strukturę, w której najważniejszą lokatę w hierarchii organizacji otrzymuje jej założyciel i przywódca. Budowa ugrupowania może przyjmować
różne formy, a wszystkie one mają służyć przetrwaniu organizacji
i realizacji jej celów. Zjawisko terroryzmu występuje od dawna i jego nasilenie stale rośnie, a razem z nim wzrasta skala stwarzanego zagrożenia. Wszyscy powinniśmy być przygotowani na przypuszczalny atak,
gdyż ofiarami są głównie niewinni ludzie. Terroryzm pojawić się może
wszędzie, bez względu na prowadzoną politykę międzynarodową, skład
etniczny danego społeczeństwa czy religię dominującą w danym kraju.
Zwalczanie terroryzmu, aby przyniosło zamierzony skutek, powinno odbywać się w wymiarze wielopłaszczyznowym. Jest to konieczne, aby likwidacja tego zjawiska miała jakiekolwiek szanse powodzenia. Pierwszorzędnym i całkowicie zrozumiałym zachowaniemwobec ataku, który zostałprzeprowadzony przez organizację terrorystyczną,jest dążenie do
wykluczenia bezpośredniego zagrożenia.
3.1. Geneza terroryzmu
Można odnieść wrażenie, że ile jest publikacji na temat terroryzmu, tyle występuje jego definicji. Posiadają je rządy różnych państw,
organizacji, agencji czy jednostek zajmujących się zwalczaniem tegoż
zjawiska. Jednakże trzeba się zastanowić jak zdefiniować terroryzm
obecnie? Terroryzm przede wszystkim możemy nazwać pewnego rodzaju
Terroryzm
111
112
formą buntu a także próbą zastraszenia mocniejszych przez słabszych.
Takim działaniem może być zaatakowanie jednostek, którego celem jest
zastraszenie rządu lub wywołanie paniki1.Wszelkie dotychczasowe próby
zdefiniowania terroryzmu, jako zjawiska mającego tło polityczne, podkreślają pewien związek z przemocą. W miejscu gdzie pojawia się siła,
użycie jej, czy nawet próba tegoż, tam ukazuje się nazwa terroru oraz
terroryzmu2. Sprawcom czynów terrorystycznych chodzi głównie o nagłośnienie tego faktu medialnie. Terroryzm dotyka wszystkie narody bez
względu na to czy są one duże, czy małe, bogate czy biedne. Jego skutkiem są ofiary wśród ludzi, szkody w dochodach, kulturze i religii. Walka przeciw rozwojowi terroryzmu musi być naszą wspólną misją 3.
Zdaniem Kofiego Ammana,terroryzmsąto wszelkie działania, które
zmierzają do doprowadzenia do śmierci oraz poważnego uszczerbku
zdrowotnego u osób cywilnych, niebiorących czynnego udziału w walce
zbrojnej, w celu zastraszenia ludności oraz zmuszenia rządu lub też
międzynarodowego ugrupowania do wykonania albo zrezygnowania z
wykonania pewnych czynności 4. Interesującą definicję terroryzmu posiadają Siły Zbrojne USA. Powstała onaw oparciu o dokumenty Departamentu Obrony USA. Terroryzm jest tam ujęty jako działaniemające na
celu użycie przemocy lub groźba jej użycia; czego nadrzędnym celem jest
wymuszenie lub zastraszenie rządów oraz społeczeństwa dla osiągnięcia
celów politycznych, religijnych lub ideologicznych. Amerykańskie agencje rządowe operują podobnym określeniem terroryzmu. Przykładem tego mogą być poglądy prezentowane przez Federalne Biuro Śledcze (FBI),
które twierdzi, że zjawisko terroryzmu jest bezprawnym użyciem siły lub
przemocy wobec ludności lub mienia, tylko po to, aby zastraszyć lub
wymusić coś na rządzie danego kraju czy ludności cywilnej; owo działanie zmierzać ma do promocji celów politycznych lub społecznych. Prezentowane ujęcie wydaje się być trafne i cenne z uwagi
na wskazanieistotnych elementów aktu terrorystycznego. Zapewne dlatego właśnie ono zostało przyjęte przez szereg różnego rodzaju agencji i
organizacji. Należy jednak pamiętać, że zależnie od źródła wskazuje się
inne determinanty zjawiska.
Sposób patrzenia na terroryzm ewoluuje, podobnie jak samo zjawisko. Jego przejawy i mechanizmy ulegają zmianie i nieustannie przybierają nową formę. Stąd można mieć wrażenie, że pojęcie terroryzmu
dopasowuje się do potrzeb doraźnych, często mających kontekst polityczny, oraz nabiera wieloznacznego charakteru słowa-etykiety, które
stosuje się pochopnie, niestety unikając pogłębionej analizy, związanej z
T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa,PWSTE,Jarosław 2012, s. 183.
K. Karolczak, Encyklopedia terroru, Oficyna Wydawnicza „SPAR”, Warszawa
1995, s. 9.
3 B. Hołyst, Terroryzm, T. 1, Wydaw. Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2011, s. 51.
4 Tamże, s. 52.
1
2
Rozdział 3.
obowiązkiem sprecyzowania zagrożeń. Alfonso Merlos zaznacza, że swoista bitwa semantyczna, tycząca się tego, czym jest, a czym nie jest terroryzm, w wielu przypadkach niestety paraliżuje i utrudnia jego zwalczanie. Wiele definicji, starających się określić terroryzm, akcentuje powtarzanie się następujących elementów typowych dla tej formy walki 5:
• stosowanie przemocy lub groźba jej użycia bez ograniczeń natury humanitarnej;
• postrzeganie siły w kategoriach metody działania;
• ukierunkowanie na osiągnięcie efektów psychologicznych, czyli
dążenie do wywołania powszechnego strachu, poczucia zagrożenia oraz chaosu;
• utajnienie struktur organizacji i konspiracyjność działań z jednoczesnym pragnieniem nagłośnienia sprawy bądź wartości, o
które toczy się walka;
• dychotomiczna wizja rzeczywistości i konfliktu, zbudowana na
zasadzie „my – oni”, „dobro – zło”;
• przeświadczenie o wielkości misji lub idei itp., implikujące bezkompromisowość prób realizacji;
• dążenie do oddziaływania na rządy czy organizacje międzynarodowe celem zmiany ich polityki;
• działania zorganizowane i zaplanowane;
• kroki o charakterze propagandowym i symbolicznym, wykorzystanie środków masowego przekazu;
• ataki na cele cywilne;
• systematyczne i często długotrwałe przygotowywanie akcji, obliczone na osiągnięcie efektu zaskoczenia, czemu towarzyszy
przenikanie na terytorium wroga, jako identyfikacja i poznawanie słabych stron.
Wyszczególnione aspekty,rzecz jasna, nie wyczerpują wielkowymiarowości badanego problemu, rzucają jednak nieznaczne światło na
charakter zagadnienia i upraszczają niektóre elementy.
Terminem – terroryzm,operują wszyscy, jednak niewielu ludzi jest
w stanieprecyzyjneokreślenie tego słowa. Do błędu przy definiowaniu
częściowo przyczyniły się środki przekazu, które np. poprzez ograniczony czas antenowy, lub powierzchowność odejścia do tematu, próbują
maksymalnie skrócić, skondensować skomplikowane zjawiska. Wystarczy przeczytać gazetę lub obejrzeć telewizję, aby spostrzec, iż słowo terroryzm jest notorycznie nadużywane. Nawet działania takie, jak masakra cywili przez stacjonujące w okolicy wojsko czy skażenie produktów
w sklepie określa się jako terroryzm, co niestety mija się z prawdą.
5S. Kosmynka, Od Boga do terroru, Wydaw. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012,
s. 79-82.
Terroryzm
113
Brian Jenkins definiował terroryzm jako działania, które mogą
przyjąć klasyczne oblicze aktów kryminalnych np.: podpalenia, morderstwa, użycie ładunków wybuchowych. Różnią się one od normalnych
kryminalnych działań tym, że dokonywane są z przemyślanym planem
wywoływania paniki, zakłócenia porządku lub zastraszenia ludności,
czego celem ma być sparaliżowanie sposobności reagowania społeczeństwa, osłabienia porządku publicznego oraz spotęgowania odczucia bezradności i nieszczęścia wspólnoty. Jego definicja opiera się głównie na
groźbach, zastraszaniu oraz wywołaniu powszechnego strachu w społeczeństwie6.
Reasumując dotychczasowe rozważania, istniejące definicje terroryzmu można rozróżnić ze względu na takie, które 7:
• eksponują cele terrorystyczne – polityczne, społeczne, kryminalne, religijne;
• koncentrują się na samych działaniach terrorystycznych, np.
uprowadzanie zakładników, porywanie samolotów;
• eksponują cele instrumentalne, pośrednie, np. zastraszanie,
wywoływanie bezradności.
Również sam terroryzm można podzielić na wiele kryteriów, gdzie
najważniejszymi są podziały 8:
114
•
•
•
•
ze względu na działający podmiot;
ze względu na cel ataku;
ze względu na terytorium działania;
ze względu na cele ideologiczne, które dzielimy na:
o narodowo-wyzwoleńcze;
o prawicowo-totalitarne;
o bioterroryzm;
o religijno-nacjonalistyczne.
Ważnym aspektem dyskusji na temat terroryzmu jest rola mediów. Informacje na temat zamachów terrorystycznych stanowią bardzo
ważny punkt w mediach, ponieważ będąc źródłem transmisji informacji,
gwarantują masową oglądalność. Organizacje terrorystyczne dążą do tego, aby ich operacje były nagłaśniane 9. Celem takiego działania jest zastraszenia społeczeństw i uzyskiwanie wielu ustępstw ze strony rządów,
względnie określonych działań bądź zaniechań z ich strony 10. Emocje
6 Z. Ciekanowski, Terroryzm jako forma wywierania presji na społeczeństwo [w:]
Wektory bezpieczeństwa, T. Bąk (red.), PWSTE, Jarosław 2013, s. 216-217.
7 I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 66-67.
8 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 184-185.
9 P. Hadała, M. Mach, Terroryzm [w:] Współczesne uwarunkowania bezpieczeństwa
Polski, [w:], Kustra, J. Truchan, K. Pobuta (red.), PWSTE, Jarosław 2014, s. 194.
10 B. Hołyst, Terroryzm, T. 2, dz. cyt., s. 124.
Rozdział 3.
związane z terroryzmem są znane każdemu. Niezależnie od tego, gdzie
mieszkamy, w każdym z nas wzbudzają strach, spełniając w ten sposób
swoją rolę. Spektakularne akty agresji, mają za zadanie wzbudzać lęk
we wszystkich, nawet pośród tych, którzy przebywają tysiące kilometrów
od danego wydarzenia. Jak pokazuje historia, zjawisko to niestety nie
zanika. Motywy działańterrorystów mogą być rozmaite, ciężko jest więc
wskazać początek prowadzonych działań, chociażby z tego względu, że
osoby, które kierują akcją, pracują w ścisłej konspiracji. Przeprowadzając ataki terrorystyczne oprócz chęci wzbudzenia strachu, chcą one
osiągnąć jeszcze jakiś cel. Zjawisko terroryzmu nie jest dziś czymś nowym, ono było i może być wszędzie.
Reasumując dotychczasowe rozważania warto zauważyć, że pojęcie terroryzmu z upływem czasu zmieniło swe oblicze. Ostatnio niemal wszystkie organizacje pomijają to słowo, próbując za wszelką cenę wiązać swoje działania z wolnością, wyzwoleniem czy sprawiedliwym odwetem itp.
W obecnych czasach terroryści nie chcą się przyznawać, że właśnie nimi
są, wręcz przeciwnie, uważają że społeczeństwo, rząd albo cały system
i jego prawa to terroryzm. Wmawiają nam, że oni nigdy nie stosowaliby
siły, gdyby nie czuli ucisku, gdyby nie czuli potrzeby obrony własnej
osoby lub społeczności, z którą się utożsamiają. Amerykański dziennikarz Terry Anderson, który przetrzymywany był przez 7 lat przez libańską organizację Hezbollah, przywołał słowa jednego ze strażników: Nie
jesteśmy terrorystami – jesteśmy bojownikami 11.
3.2. Rodzaje terroryzmu
Terroryzm uważany jest za największe wyzwanie XXI wieku.
W ciągu ostatnich lat problem bezpieczeństwa oraz terroryzmu to
przedmiot wielkiego zainteresowania naukowców, polityków, publicystów oraz służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. Wszyscy oni starają się znaleźć jak najlepszy sposób zwalczania tego zjawiska, które zagraża każdemu z nas. Dotyka często niewinnych istot, gloryfikuje i mitologizuje przemoc, jako ideologię 12.
Aby móc rozmawiać o terroryzmie powinniśmy rozpoznawać jego
rodzaje. Pierwszym typem jest terroryzm państwowy. Dotyczy on aktów
terrorystycznych wykonywanych przez rządy. W definicji terroryzmu
i w sponsorowanych przez państwo aktach terroryzmu państwowego,
pozostaje kontrowersyjna kwestia brakuporozumienia międzynarodowego. Według Nicola Orazio Zito, terminowi „terroryzm państwowy” często
przypisuje się trzy znaczenia:
Z. Ciekanowski, Terroryzm jako forma…, dz. cyt., s. 219.
Bąk, Rodzaje terroryzmu [w:] Determinanty bezpieczeństwa człowieka a rozwój
regionalny, T. Bąk, Z. Ciekanowski, L. Szot (red.), PWSTE, Jarosław 2013, s. 39.
11
12T.
Terroryzm
115
• stosowanie przemocy zorganizowanej przez agendy rządowe,
jako metody wewnętrznych rządów w kraju bądź na terenach
podlegających władzy państwowej tego kraju;
• wsparcie udzielane przez rząd danego państwa terrorystom
bądź organizacjom terrorystycznym, które kierują swoje działania przeciwko obiektom znajdującym się poza granicami kraju;
• implikacja bezpośredniego przypisywania agendom rządowym
działań terrorystycznych prowadzonych poza granicami danego
kraju 13.
116
W odniesieniu do terroryzmu państwowego możemy mówić o nielegalnej działalności państwa w stosunku do określonych zagrożeń, którymi mogą być np. inne państwo lub jego instytucje oraz obywatele kraju. Mogą to być zarówno bezpośrednie akty terroru w wykonaniu danego
kraju, lub też sponsorowanie przez państwo pewnych określonych działań przeprowadzonych przez różne organizacje terrorystyczne. Terroryzm
państwowy może również obejmować działalność obywateli państwa,
występujących zbrojnie przeciw innym państwom na jego terytorium,
szkolonych i finansowanych przez państwo stosujące terroryzm.
Kolejnym rodzajem terroryzmu jest terroryzm międzynarodowy,
który jest rozpatrywany na różne sposoby. Cechą wspólną powstałych
wszystkich analiz jest chęć zdefiniowania tego zjawiska i nadania mu
określonych cech, dzięki którym funkcjonuje. Terroryzm międzynarodowy nie jest czymś nowym we współczesnym świecie. Według Krzysztofa
Liedela, nie jest też zjawiskiem samodzielnym, autonomicznym, a wyłącznie metodą, która służy do realizacji różnych celów. Państwo, które
istnieje i działa na forum międzynarodowym może zetknąć się z jego oddziaływaniem. Jak wiele jest ideologii, sporów, roszczeń oraz zadawnionych konfliktów, tyle samo jest potencjalnych zamachowców, którzy
mogą użyć metod terrorystycznych w dążeniu do osiągnięcia swoich żądań 14.
Terroryzm polityczny, kolejny w proponowanej klasyfikacji, najlepiej obrazuje dwupłaszczyznowość celów sprawców dokonujących aktów
terrorystycznych. Jest to niejako zniewalające zastraszenie, metodyczne
używanie morderstw i zniszczenia oraz groźba wykonywania takich czynów, aby móc terroryzować obywatelii rządy, by uległy one politycznym
żądaniom. Terroryzm polityczny nie jest zjawiskiem jednolitym. Jest on
skierowany na osiągnięcie różnorodnych celów niejednakowo motywowanych, takich jak cele polityczne, światopoglądowe, religijne czy rasowe 15.
Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu w Polsce, PWSTE, Jarosław 2014, s. 59-60.
Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu…, dz. cyt., s. 60-61.
15 B. Hołyst, Terroryzm, T. 1, dz. cyt., s. 87.
13
14
Rozdział 3.
Intrygującą pod względem badawczym typologię terroryzmu i terroru zaprezentował Paul Wilkinson. Wyróżnił on cztery podstawowe nurty teraźniejszego terroryzmu 16:
• terroryzm subrewolucyjny – dąży do osiągnięcia pewnych
określonych celów politycznych nie będących zmianami rewolucyjnymi. Akty przemocy popełniają głównie małe grupy w
sposób nieprzewidywalny i niejednokrotnie są trudne do odróżnienia od psychopatologicznych i kryminalnych przestępstw
z użyciem siły;
• terroryzm rewolucyjny – celem jest rewolucja lub osiągnięcie
przynajmniej taktycznych zwycięstw w walce rewolucyjnej. Aktów przemocy dokonują grupy, które posiadają przywódców i
ideologię lub chociażby program, co w jakiś stopniu zbliża ich
do uznanych w prawie międzynarodowym ugrupowań partyzanckich. Z reguły są to specjalistyczne, zakonspirowane, paramilitarne grupy tworzone wewnątrz ruchu rewolucyjnego.
Równocześnie obok walki zbrojnej przeprowadzona jest walka
polityczna, w której worzone są alternatywne struktury instytucjonalne;
• terroryzm represywny – służy do powściągnięcia buntów, a
także kontrolowania grup, indywidualnych osób lub form zachowania, które uważane są za nieakceptowane przez represora.Jest to – jak pisze Wilkinson – terroryzm, który bardzo często jest krwawy, mogący przejść w terror masowy.W totalitarnych reżimach terror, strach oraz wzajemna podejrzliwość
może być wszechobecna i wywodzić się z paranoi przywódców;
• terroryzm epifenomenalny – wyróżnia się tym, iż brak w nim
dokładnie sprecyzowanych celów, jest składnikiem dokonywanych na skalę globalną aktów przemocy. Akty te, są przypadkowe, często nieprzemyślane i niezaplanowane, pojawiają się w
sytuacji krwawej walki, w której metodyczny terroryzm może
być składnikiem towarzyszącym.
Mnogość typologii terroryzmu stanowi pewnego rodzaju signum
temporis. Przeważnie eksponowane są jednostki lub grupy najaktywniej
działające w danym czasie. Np. jeżeli występują problemy społeczne i
aktywizują się ruchy lewackie czy faszystowskie, to akcentuje się typ
terroryzmu totalitarnego. Gdy problemem są grupy niepodległościowe, to
najwięcej uwagi poświęca się ruchom narodowo-wyzwoleńczym itp. Aktualnie największym problemem społecznym stają się grupy neofaszystowskie i fundamentalistyczno-religijne.Spośród istniejących rodzajów
społeczności terrorystycznych najczęściej wymieniane są grupy:
• separatystyczno-narodowościowe (ETA,IRA);
16K.
Karolczak, Encyklopedia …, dz. cyt., s. 13.
Terroryzm
117
• anarchistyczno-lewackie (Czerwone Brygady);
• neofaszystowskie (Włoski Ruch Społeczny);
• narodowo-wyzwoleńcze (Wyzwoleńcza Armia Kosowa, Kurdyjska Partia Robotnicza);
• sekciarskie (Aum – Najwyższa Prawda w Japonii);
• religijno-fundamentalistyczne (Jihad, Al-Kaida);
• prawicowo-ekstremistyczne (Szare Wilki w Turcji);
• kryminalne, akty terroru dokonywane są zarówno przez pojedyncze osoby, jak i przez grupy przestępcze. Mają charakter
odwetowych porachunków wzajemnych, wymuszania okupu,
zastraszania czy wreszcie działania po to, by wywołać ogólny
chaos 17.
Ugrupowania terrorystyczne można podzielić ze względu na realizowane cele strategiczne:
• grupy rewolucyjne – ich celem jest obalanie porządku politycznego;
• grupy subrewolucyjne – zmierzają do uzyskania ustępstw politycznych;
• grupy para polityczne – ugrupowania z pogranicza przemocy
politycznej i bandytyzmu.
W teraźniejszości organizacje terrorystyczne dzielimy na trzy grupy:
118
• nacjonalistyczne (etniczne), np. ETA, IRA;
• lewackie, np. włoskie Czerwone Brygady;
• religijne, np. Hezbollah.
Aktualnie coraz rzadziej dochodzi do ataków na tle ideologicznym
wymierzonych w konkretne osoby. Terroryści koncentrują się na większych grupach losowych osób lub na punktach strategicznych 18.
Z uwagi na różnorodny charakter zjawiska można wyodrębnić:
• bioterroryzm;
• cyberterroryzm;
• terroryzm nuklearny.
Przeprowadzanie działań terrorystycznych z zastosowaniem biologicznych środków masowego rażenia jest formą terroryzmu, którą uważa
się za szczególnie niebezpieczną, ze względu na to, iż koszty wytwarzania
broni są bardzo małe dodatkowo możliwość produkcji i magazynowania
może być całkowicie utajniona, a dostępność technologii tylkoułatwia
cały proces produkcyjny 19. Broń biologiczna są to przede wszystkim
I. Pospiszyl, Patologie …, dz. cyt., s. 68-69.
P. Hadała, M. Mach, Terroryzm…,dz. cyt., s. 192.
19http://pl.wikipedia.org/wiki/Bioterroryzm, [dok. online], 18.04. 2016.
17
18
Rozdział 3.
bakterie i przetrwalniki, wirusy, trucizny i grzyby20. Do omawiania zagadnienia terroryzmu biologicznego przyjęto następujący podział środków biologicznych:
• środki bojowe, tj. znajdujące zastosowanie w broniach biologicznych (wirusy, ospy, ebola);
• środki biologiczne zastosowania przemysłowego;
• środki nietypowe;
• środki oddziałujące na uprawy rolne i zwierzęta hodowlane 21.
Termin cyberterroryzmjest to neologizm, który obrazuje prowadzenie aktów terroru tam, gdzie wykorzystywane są nowinki technologii informacyjnej, których celem jest wyrządzenie szkody na tle politycznym
lub ideologicznym, zwłaszcza w odniesieniu do infrastruktury o bardzo
ważnym znaczeniu dla gospodarki lub obronności atakowanego państwa. Jego zadaniem jest celowe zakłócenie interaktywnego, zorganizowanego obiegu informacji w cyberprzestrzeni. Wyróżniamy dwie grupy
technik cyberterrorystycznych, obejmują one metody, które może stosować każdy członek organizacji oraz zawierają techniki, wymagające
przygotowania teoretycznego i praktycznego22.
Kolejnym z zagrożeń jest terroryzm nuklearny. W przypadku, gdyby jedno z ugrupowań użyło tego rodzaju ataku, skutki dla ludzkości
mogłyby być katastrofalnie, zaczynając od potencjalnych setek tysięcy
ofiar, a kończąc na zakłóceniu sytuacji ekonomicznej, gospodarczej i politycznej na całym świecie. Skojarzenia związane z terroryzmem nuklearnym prowadzą z reguły do myśli o bombie atomowej,jednak terroryści
wcale nie muszą jej posiadać, aby przeprowadzić atak nuklearny. Istnieją inne, o wiele bardziej prawdopodobne sposoby. Jednym z nich jest
atak na obiekt nuklearny, którego konsekwencją może być spowodowanie niekontrolowanego rozproszenia radioaktywności. Drugim sposobem
może być zamach, w dowolnie wybranym przez terrorystów miejscu, poprzez skażenie środowiska materiałami radiologicznymi np. przy użyciu
tzw. brudnej bomby 23.
Terroryzm jest to zjawisko stanowiące ogromne zagrożenie, jest to
metoda, którą wykorzystują ludzie świetnie wyszkoleni oraz wyposażeni.
Niebezpieczeństwo to jest bardzo trudne do zidentyfikowania oraz bardzo trudne do neutralizowania. Nierzadko do osiągnięcia skutecznego
działania niezbędne są zachowania ekstremalne. Z pewnością fundamentalną kwestią jest utworzenieadekwatnego systemu bezpieczeństwa,
w przeciwnym razie państwo będzie narażone na coraz większe ryzyko
T. Bąk, Rodzaje terroryzmu, dz. cyt., s. 44.
J. Adamski, Nowe technologie w służbie terrorystów, Wydaw. TRIO, Warszawa
2007, s.75.
22 T. Bąk, Rodzaje terroryzmu, dz. cyt., s. 47-49.
23 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 210.
20
21
Terroryzm
119
ataku. Konstruując owy system bezpieczeństwa, teraźniejsze państwo
poszukuje niezwykle wrażliwego punktu równowagi między skutecznością a praworządnością działań. Znalezienie takiego punktu jest tym
trudniejsze, im mniej trzymają się reguł ludzie, którzy wyznaczają istnienie zagrożenia 24.
3.3. Rodzaje zagrożeń terrorystycznych ze względu na sposoby
działania
W proponowanych wcześniej klasyfikacjach wyodrębniono już podział zjawiska ze względu na sposoby działania terrorystów. Jednak z
uwagi na ogólny chaos terminologiczny, wynikający z braku ugruntowanej systematyzacji problemu, wydaje się zasadnym rozwinięcie kategorii uwzględniającej typ aktywności prezentowanej przez zamachowców.
3.3.1. Cyberterroryzm
120
W czasach, kiedy rewolucja informacyjna właśnie się kończy, a
zinformatyzowanie systemów nie jest czymś nadzwyczajnym, pojawiają
się nowe rodzaje zagrożeń, niekiedy bardziej niebezpiecznych niż znany
od wieków zamach bombowy. Takim właśnie zagrożeniem jest cyberterroryzm. Aktualnie można założyć, że w niedalekim czasie stanie się on
jednym z najważniejszych ogniw terroryzmu. Cyberterroryzm jest to politycznie umotywowany atak bądź groźba ataku na komputery, sieci lub
systemy informacyjne, którego celem jest doprowadzenie do zniszczenia
infrastruktury oraz zastraszenie, lub też wymuszenie na rządach i ludziach dalekosiężnych politycznych i społecznych celów 25. Cyberterroryzm opisuje dokonywanie aktów terroru przy pomocy zdobyczy technologii informacyjnej, ma na celu wyrządzenie szkody z pobudek politycznych lub ideologicznych, zwłaszcza w odniesieniu do infrastruktury o
istotnym znaczeniu gospodarczym, a także mający wpływ na obronność
atakowanego kraju. Polega na celowym zakłóceniu interaktywnego, zorganizowanego obiegu informacji w cyberprzestrzeni 26.
To właśnie dzięki internetowi terroryści mogą przeprowadzać pewnego rodzaju wywiad. Zdobywają w ten sposóbnp. plany architektoniczne budynków i najsłabsze miejsca w ochronie. Kolejnym przejawem cyberterroryzmu jest stosowanie ataków elektronicznych. Hakerzymogą
wykradać lub zmieniać różnego rodzaju dane. Włamując się do komputerów istnieje możliwość wprowadzenia do sieci wirusów bądź tzw. robaków, których zadaniem jest niszczenie ważnych elementów infrastruktury, takich jak kontrola ruchu lotniczego czy systemu elektronicznego
Bąk, Rodzaje terroryzmu, dz. cyt., s. 43.
Tamże, s. 54.
26http://pl.wikipedia.org/wiki/Cyberterroryzm, [dok. online], 17.03. 2016.
24T.
25
Rozdział 3.
państwa 27. Bardzo poważne skutki może wywołać samo włamanie się do
sieci i przetwarzanie danych systemowych. Następstwem takiego działania mogą być znacne straty materialne i wywołanie ogólnoświatowego
chaosu oraz paniki. A jak wszyscy doskonale wiemy, terrorystom najbardziej zależy na tym, aby społeczeństwo przede wszystkim się ich bało 28. Dodatkowo, każdy atak wykonany w sieci zyskuje ogromny rozgłos
z racji masowego odbiorcy.Obecnie cyberterroryzm nie jestnotorycznym
sposobem aktywności zamachowców, gdyż przez atak w sieci trudno jest
doprowadzić do spektakularnej śmierci dużej liczby ludzi, co jest głównym warunkiem wywołania szoku i strachu pośród społeczeństwa. Dodatkowo trudne jest określenie, jakie mogą być wymierne skutki takowego zamachu. Wysoka wiedza i zaawansowana technologia są kolejną
przeszkodą w permanentnymprowadzeniu cyberataków, co jest na chwilę obecną powodem do zadowolenia i obszarem, który trzeba strzec, by
nie stał się on polem swobodnych działań terrorystów. Sumując dotychczasowe rozważania można wyróżnićczynniki wpływające na stosunkowo niewielką liczbę ataków cyberterrorystycznych. Są nimi m.in. 29:
• bardzo mała wiedza na temat technik informatycznych;
• niejasność ataków;
• niedobór specjalistów, którzy potrafiliby przeprowadzać tego
rodzaju napaść.
Internet jest masowo wykorzystywany przez terrorystówdo celów
propagandowych, zwłaszcza do siania nienawiści oraz do prowadzenia
wojny psychologicznej. Stąd zamieszczane są w nim groźby, ale również
akty egzekucji 30. Aktualniepowstają formacje, które w swojej działalności opierają się wyłącznie na atakach w cyberprzestrzeni, jednak cyberterroryzm nie jest typową aktywnością tradycyjnych grup terrorystycznych. Również w krajach rozwiniętych ogół społeczeństwa nie ma pełnej
świadomości, jakiego rodzaju zagrożenia oraz straty mogą być spowodowane cyberterroryzmem. Nie ma wątpliwości, że jestto potencjalne
niebezpieczeństwo szerzone na skalę globalną, ponieważ Internet jest
siecią ogólnoświatową. Im bardziej gospodarka danego kraju jest skomputeryzowana, tym większe ryzyko szkód może spowodować ewentualny
zamach terrorystyczny. W tej perspektywie cyberterroryzm jest szczególnie niebezpieczny, gdyż terroryści mogą dokonać i dokonują zamachów
o każdej porze orazz dowolnego miejsca na globie, a zidentyfikowanie ich
jest bardzo trudne do zrealizowania31.
Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 208.
Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu…, dz. cyt., s. 66-67.
29 J. Adamski, Nowe technologie…,dz. cyt., s. 102.
30 B. Hołyst, Terroryzm, T. 1, dz. cyt., s. 754-765.
31 T. Bąk, Rodzaje terroryzmu, dz. cyt., s. 55-56.
27T.
28
Terroryzm
121
3.3.2. Bioterroryzm
122
Prowadzenieoperacji terrorystycznych z wykorzystaniem biologicznych środków masowego rażenia jest to forma terroryzmu uważana za
szczególnie niebezpieczną ze względu na niski koszt wytwarzania broni,
możliwość utajnienia produkcji i magazynowania, dostępność technologii oraz sposób działania broni biologicznej32. Bioterroryzm jest rodzajem
zagrożenia terrorystycznego, z którym nie często się spotykamy, lecz nie
mamy pewności czy w ciągu najbliższych latach nie ulegnie to zmianie.
Oczywiście sama broń biologiczna jest znana od bardzo dawna, jednak
obecnie nie jest ona używana w żadnych konfliktach zbrojnych,choć takie przypadki miały miejsce w przeszłości. Wiadome jest, że omawiany
typ agresji może powodować niezwykle groźne konsekwencje zarówno
dla potencjalnych ofiar, jak i dla agresorów. Podstawowym celem użycia
broni biologicznej przez zamachowców będzie (jak w każdym zamachu
terrorystycznym) spowodowanie jak największych strat pośród ludzi
oraz wywołanie globalnej paniki.
Broń biologiczna jest niewyobrażalnie niebezpieczna z wielu
względów. Jednym z nich jest trudna identyfikacja. Początkowo nie wiadomo jakiego rodzaju środek został użyty, przez co niewyobrażalnie
ciężko jest go opanować. Co więcej, nie wiadomo, jaka ilość tego środka
została użyta, przez co nie ma pewności jak duży teren został skażony33.
Do omówienia zagadnienia terroryzmu biologicznego przyjęto następujący podział środków biologicznych:
• środki bojowe, tj. znajdujące zastosowanie w broniach biologicznych (np. wirusy ospy, ebola, gorączki krwotoczne i ich mutacje);
• środki biologiczne zastosowania przemysłowego (np. rycyna);
• środki nietypowe (np. nikotyna);
• środki oddziałujące na uprawy rolne i zwierzęta hodowlane 34.
Przykładem środków biologicznych zastosowania przemysłowego
jest olejek rycynowy. Związek, który otrzymywany jest z nasion rącznika,
używany głównie w przemyśle chemicznym i garbarskim, ma silne właściwości przeczyszczające. Według terrorystów zaletą rycyny jest jej wysoka toksyczność oraz dostępność i łatwość produkowania. Największe
zainteresowanie rycyną okazują rebelianci czeczeńscy i Al-Kaida 35.
Środkami nietypowymi w zainteresowaniu terrorystów, są m.in.
nikotyna i solanina, które otrzymuje się z tytoniu i ziemniaków. Są to
toksyny, które występują naturalnie w produktach rolniczych. Charakhttp://pl.wikipedia.org/wiki/Bioterroryzm, [dok. online], 18.04. 2016.
B. Hołyst, Terroryzm, T. 1, dz. cyt., s. 754-765.
34 J. Adamski, Nowe technologie…,dz. cyt., s. 75.
32
33
Rozdział 3.
teryzuje je mniejsza toksyczność niż w środkach bojowych oraz tych pochodzenia przemysłowego, a o ich atrakcyjności dla terrorystów świadczy łatwość uzyskania i zastosowania 36. Do najbardziej znanych reprezentantów broni biologicznej zaliczane są wąglik, cholera, dżuma. Tabela
nr 1, umieszczona poniżej, przedstawia przejrzystą formę zalet i wad poszczególnych patogenów.
Tabela 1. Potencjalne patogeny – wady i zalety z punktu widzenia terrorystów
Patogen
Główne zalety
Główne wady
Patogeny replikowane
Laseczka wąglika
Umiarkowana transmisja
Duża zakaźność i śmiertelność
(wąglik)
wśród ludzi
Duża śmiertelność i zaraźliwość
w postaci płucnej, możliwość
Pałeczka dżumy
Niepełna wrażliwość poskrytego ataku drogą rozsiewu
(dżuma)
pulacji na bakterię
zakażonych pcheł
Pałeczka tulareWyjątkowa duża zakaźność,
Stosunkowa mała śmiermii (tularemia)
trudna diagnostyka
telność
Łatwość i niskie koszty pozyPałeczki SalmoMała śmiertelność, łatwa
skania patogenu, łatwa dystrynella
identyfikacja patogenu
bucja
Filowirusy (goDuża śmiertelność i dynamika
Trudność w uzyskaniu
rączka krwoepidemii (wyjątkowa zakaźność
wirusa
toczna)
i zaraźliwość)
Wirus ospy
Trudność w uzyskaniu
Obecnie duża śmiertelność,
prawdziwej
wirusa, specyficzny wywysoka zakaźność i zaraźliwość
ospa prawdziwa
gląd chorych
Patogeny niereplikowalne
Dość duża śmiertelność, możliKonieczność uzyskania
wość masowej produkcji (jest
dużych stężeń aerozolorycyna
pozostałością po produkcji pawych (umiarkowana tokliwa roślinnego)
syczność)
Duże zapasy na świecie, bardzo
Dość charakterystyczne
Botulina
wysoka toksyczność
objawy
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Bro%C5%84_biologiczna,[dok. online],
18.01.2016.
W przypadku zamachu terrorystycznego, w którym użyto broni
biologicznej odpowiednie organy muszą reagować bardzo sprawnie
i szybko, ale również uważnie, gdyż nawet najmniejsze potknięcie może
wywołać epidemię, co mogłoby doprowadzić do śmierci nieporównywalnie większejliczby ludzi, a jej skutki odczuwane byłby jeszcze przez wiele
lat 37.
36
37
J. Adamski, Nowe technologie…,dz. cyt., s. 77.
Terroryzm
123
3.3.3. Terroryzm nuklearny
124
W obecnych czasach, gdy zjawisko terroryzmu przybiera na sile,
a rządy naszych państw próbują zapewnić obywatelom bezpieczeństwo,
terroryści, aby móc zrealizować swój cel, posuwają się do coraz bardziej
drastycznych w konsekwencjach metod ataku. Jedną z nich jest terroryzm nuklearny. Gdyby do niego doszło, największy jak dotąd zamach
terrorystyczny w historii dziejów, a mianowicie atak z 11 września
2001r., byłby niczym w porównaniu z atakiem nuklearnym 38. Mówiąc
o terroryzmie nuklearnym, prawie każdy z nas myśli o bombie atomowej, aczkolwiek terroryści wcale nie muszą jej posiadać, aby wykorzystać atak nuklearny. Istnieją bowiem inne, bardziej prawdopodobne
sposoby 39.Przykładem niech będzie wejście w posiadanie i użycie broni
nuklearnej. Pierwszym sposobem na posiadanie tej broni może być samodzielne skonstruowanie bomby atomowej. Takowy przykład jest prawie na 100% niemożliwy do wykonania, ponieważ do zbudowania tego
typu bomby potrzebne są niewyobrażalne nakłady finansowe, długie lata
pracy i zatrudnienie ogromnej liczby naukowców. Drugim przykładem
może być otrzymanie broni nuklearnej od kraju, który już ją posiada.
Oczywiście ta metoda wydaje się być bardzo mało prawdopodobna, gdyż
terroryści często zmieniają swoje cele, a na pewno żaden rząd nie chce
zostać zaatakowany swoją własną bronią masowego rażenia 40. Kolejną,
bardzo prawdopodobną opcją, jest zamach terrorystyczny na obiekt nuklearny np. elektrownię jądrową. Skutek takiego zamachu na pewno
byłby mniejszy niż podczas użycia bomby atomowej, ale konsekwencje
takiego czynu byłyby ogromne 41. Ostatnią z możliwości, która jest najbardziej prawdopodobna, jest skażenie środowiska materiałem radiologicznym, do którego można użyć tzw. brudnej bomby. Skutki zastosowania tej opcji byłyby na pewno najmniejsze, aczkolwiek nadal poważne.
Brudna bomba jest to bomba konwencjonalna, która zawiera materiał
radiologiczny. W chwili gdy wybucha rozrzuca zanieczyszczenia radiologiczne, co powoduje napromieniowanie danego terenu. Co do rygorów
dostępności, jest ona najłatwiejsza do skonstruowania, a materiał radiologiczny bez problemu może się znaleźć się w rękach terrorystów. Możliwość użycia brudnej bomby nie będzie skutkować dużą liczbą zabitych,
lecz wywoła panikę, gdyż została zastosowana 42.Należy wziąć pod uwagę, że przeprowadzenie takiego zamachu będzie wyjątkowo trudne do
zrealizowania. Oczywiście istnieje prawdopodobieństwo zaatakowania
brudną bombą, lecz będą to rzadkie ataki, gdyż terroryści zdecydowanie
preferują prostotę, zaś duże, spektakularne akcje organizują tylko co jaT. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 210.
40 Tamże, 728.
42 T. Bąk, Rodzaje terroryzmu, dz. cyt., s. 58.
38
39
Rozdział 3.
kiś czas. Możliwość zaatakowania bronią atomową teoretycznie wykluczono, ale należy zadać jedno bardzo ważne pytanie: Czy przed 2001 r.
ktoś przypuszczał, że istnieje możliwość tak katastrofalnego zamachu,
jak ten z 11 września 2001r.?43
3.4. Przeciwdziałanie zagrożeniom terrorystycznym
Terroryzm,jako największe wyzwanie początku XXI wieku, pozostaje niezmiennie w centrum zainteresowania naukowców, polityków,
publicystów oraz służb, które są odpowiedzialne za bezpieczeństwo. Jego
nowoczesna postać cechuje się brutalnością, szybkością rozwoju oraz
skomplikowaną strukturą 44.
Ważnym elementem walki z terroryzmem jest ustalenie jurysdykcji
prawnej państwa w ściganiu sprawców ataków terrorystycznych. Jest to
dość trudne zagadnienie, gdyż sprawcy są zazwyczaj różnej narodowości
i podlegają prawu poszczególnych państw. Jurysdykcja karna państwa
w sprawach o terroryzm rządzi się pewnymi zasadami prawnymi obowiązującymi w ustawodawstwie większości państw świata45. Mówi się,
że najlepsza obrona to atak, jednakże w wypadku wojny związanej z terroryzmem, zabezpieczenie przed możliwymi zamachami ma znaczenie
pierwszoplanowe. Ugrupowania międzynarodowe i pojedyncze państwa
utworzyły systemy zapobiegania terroryzmowi46.
Na przełomie ostatnich kilku lat zmieniły się pewne elementy dotyczące planowania, organizowania, komunikacji czy też utajniania swej
działalności przez terrorystów. Ma to istotny wpływ na sposoby przeprowadzania działań i zamachów. We współczesnym, wielkim systemie
przekazywania informacji, komunikacji czy podróżowania oraz wykonywania transakcji finansowych lub po prostu funkcjonowania, sporadyczne aktywności, czy też pospolite przestępstwa realizowane przez
członków organizacji terrorystycznych, mogą być odbierane jako zachowania, które nie odbiegają w widoczny sposób od „normy”. Gigantyczny
zakres przekazywania i przetwarzania informacji skutkuje tym, iż trudno jest uchwycić niektóre szczegóły, z pozoru niepowiązane, a tak naprawdę stanowiące zdumiewająco złożony system działań połączonych 47.
Polska jest członkiem takich organizacji jak ONZ, Rada Europy
czy Unia Europejska. Z racji członkostwa w tych grupach państw, PolB. Hołyst, Terroryzm, T. 1, dz. cyt., s. 735-744.
K. Liedel, J. Marszałek-Kawy, S. Wudarskiego (red. nauk.), Polityczne metody
zwalczania terroryzmu, Dom Wydawniczy Duet, Toruń 2006, s.6.
45 S. Pikulski, Prawne środki zwalczania terroryzmu, Wydaw. Uniwersytetu
Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2000, s. 74.
46T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa,dz. cyt., s. 230.
47 P. Chomentowski, Polski system antyterrorystyczny. Prawno – organizacyjne
kierunki ewolucji, Difin, Warszawa 2014, s. 42.
43
44
Terroryzm
125
ska podpisała zdecydowaną większość konwencji, które do tego czasu
powstały. Dlatego obowiązuje nas prawo międzynarodowe,na mocy którego mamy do spełnienia obowiązki konsekwentnie wynikające z przyjętych konwencji mających związek z terroryzmem. W polskim prawie definicja terroryzmu nieistniała aż do 2004 r. Oczywiście wcześniej posługiwano się już tym słowem, istniał również termin – przestępstwo
terrorystyczne, aczkolwiek tylko w ustawach około kodeksowych, np. w
Ustawie o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu 48.
W polskim kodeksie przestępstwo terrorystyczne zostało opisane w art.
115 §20 kk, a mówi, że jest to czyn zabroniony prawem zagrożony karą
pozbawienia wolności. Zgodnie z tym aktem prawnym karane są następujące czyny mogące mieć związek z działaniami terrorystycznymi:
• zabójstwo lub ciężki uszczerbek na zdrowiu osoby lub grupy
etnicznej, narodowej, rasowej, politycznej wyznaniowej lub wyznającej określony światopogląd (art.118);
• stosowanie przemocy wobec wymienionych osób lub grup właśnie z powodu ich przynależności (art. 119);
• stosowanie środków masowej zagłady (art. 120);
• wytwarzanie, nabywanie, gromadzenie, przechowywanie, przetworzenie lub przesyłanie tego typu środków (art. 121);
• podejmowanie w porozumieniu z innymi działań mających na
celu pozbawienie niepodległości, oderwanie obszaru lub zmianę
ustroju Rzeczpospolitej Polskiej (art. 127);
• dopuszczenie się zamachu na instytucję lub obiekt o znaczeniu
obronnym (art. 140);
• działanie w organizacji przestępczej (art. 258);
• spowodowanie niebezpieczeństwa utraty życia lub uszczerbku
na zdrowiu (art. 160);
• spowodowanie zdarzenia lub sprowokowanie zdarzenia zagrażającego wielu osobom, np. użycie materiałów wybuchowych,
przejęcie kontroli nad statkiem, uszkodzenie urządzeń (art.
163-168);
• spowodowanie katastrofy w ruchu lądowym (art. 173).
126
Przestępstwa te zawarte są w różnych rozdziałach Kodeksu karnego, wśród nich najważniejsze to przestępstwa przeciwko pokojowi, bezpieczeństwu, instytucjom publicznym, obronnym, porządkowi publicznemu itp.49
Każdy państwowy system antyterrorystyczny, aby posiadać wysoki
poziom efektywności w przeciwdziałaniu terroryzmowi, rozpoznaniu
i zwalczaniu tego zjawiska, musi ciągle się doskonalić. Konieczna jest
ocena okresowa jego funkcjonowania poprzez kontrolę, która prowadza48
49
Dz. U. z 2002r. Nr 74, poz. 676.
Kodeks karny, Rozdziały: XVI, XVII, XVIII, XX, XXI, XXIII, XXIX, XXX, XXXII, XXXIII.
Rozdział 3.
na jest wewnątrz, ale również na zewnątrz kraju, przez autonomiczne
instytucje międzynarodowe oraz ekskluzywne ośrodki badawcze. Polski
system antyterrorystyczny od wielu lat jest regularnie poddawany procedurze prześwietlania przez wykwalifikowane organy ONZ, Rady Europy i przede wszystkim Radę Unii Europejskiej,w czasie trwania misji
ewaluacyjnych. Dodatkowo w 2008 r. Nasz system antyterrorystyczny
został poddany bardzo szczegółowej ocenie w analizie pt.: Mapowanie
systemów antyterrorystycznych, która została wykonana przez kilka wyspecjalizowanych ośrodków badawczych z Hiszpanii, Holandii, Danii i
Republiki Czeskiej 50. Polska dysponuje trzypoziomowym systemem
ochrony antyterrorystycznej.
I poziom – strategiczny – jego celem jest tworzenie antyterrorystycznej polityki państwa oraz decydowanie w sprawach kluczowych
działań mających charakter systemowy. Wszelkie zadania znajdujące się
na tym poziomie są opracowywane i potwierdzane przez 51:
• Międzyresortowy Zespół do spraw Zagrożeń Terrorystycznych (MZds.ZT).
Do jego zadań należy:
• monitorowanie, analiza, ocena i przygotowanie opinii o zagrożeniach terrorystycznych;
• sporządzanie projektów standardów i procedur w zakresie
zwalczania terroryzmu;
• inicjowanie, koordynowanie i monitorowanie działań antyterrorystycznych podejmowanych przez odpowiednie organy administracji państwowej;
• opracowywanie propozycji zmierzających do usprawnienia metod i form zwalczania terroryzmu oraz występowanie z wnioskiem do właściwych organów o podjęcie w tym zakresie prac
legislacyjnych52.
• Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego (RZZK) – działa
w oparciu o ustawy o zarządzaniu kryzysowym. Jest organem opiniodawczo-doradczym odpowiednim w tematyce inicjowania oraz koordynowania działań wykonywanych w dziedzinie zarządzania kryzysowego 53. Zadaniami RZZK są m.in.:przygotowywanie propozycji użycia siły
i środków niezbędnych do opanowania sytuacji kryzysowej, doradzanie
w zakresie koordynacji działań organów administracji rządowej, instytucji państwowych i służb w sytuacjach kryzysowych, opiniowanie sprawozdań końcowych z działań podejmowanych w związku z zarządzaniem
50 K. Jałoszyński (red.), Współczesne zagrożenia terroryzmem, Wydaw. WSPol,
Szczytno 2013, s. 291–293.
51 Tamże, s. 293.
52 Zmienione zarządzenie nr 74 prezesa Rady Ministrów z 21 września 2008.
53 Dz. U. z 2007r., nr 89, poz. 590, art. 8б ust. 1.
Terroryzm
127
kryzysowym, opiniowanie potrzeb w zakresie odtwarzania infrastruktury
lub przywracania jej poprzedniego stanu 54.
• Kolegium do spraw Służb Specjalnych (KSS). Kolegium to organ opiniodawczo-doradczy dotyczący spraw programowania, nadzorowania oraz uzgodnienia działalności ABW, AW, SKW, SWW i CBA a także podejmowanych działań na rzecz ochrony bezpieczeństwa państwaprzez funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, Żandarmerii WojskoWojskowej, Służby Więziennej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej.
Zadaniami KSS w działaniach systemu antyterrorystycznego są formułowanie ocen lub wyrażanie opinii w sprawach dotyczących:
 kierunków i planów działania służb specjalnych;
 projektów aktów normatywnych i innych dokumentów rządowych dotyczących działalności służb specjalnych;
 wykonywania przez służby specjalne powierzonych im zadań
zgodnie
z kierunkami i planami działania tych służb 55.
128
II poziom – operacyjny – w ramach jego działania realizowane są
zadania, które służą w szczególności synchronizacji wymiany informacji
pomiędzy poszczególnymi podmiotami, które wchodzą w skład systemu
antyterrorystycznego RP. Takżeprowadzenie ciągłego monitoringu oraz
analizy zagrożeń, mających charakter terrorystyczny, będących zagrożeniem dla obywateli oraz interesów RP. Ten poziom realizowany jest przez
CAT ABW 56.
Centrum Antyterrorystyczne w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (CAT ABW) jest to jednostka koordynacyjno-analityczna,
której zadaniem jest przeciwdziałanie oraz zwalczanie terroryzmu. Rdzeniem działalności CAT jest koordynacja procesu wymiany informacji
między uczestnikami systemu ochrony antyterrorystycznej, która umożliwia wdrażanie wspólnych procedur reagowania w przypadku zaistnienia następujących sytuacji:
• zdarzenia terrorystycznego zaistniałego poza granicami Polski,
mającego wpływ na bezpieczeństwo RP i jej obywateli;
• zdarzenia terrorystycznego zaistniałego na terenie Polski, mającego wpływ na bezpieczeństwo RP i jej obywateli;
• uzyskania informacji o potencjalnych zagrożeniach mogących
wystąpić na terenie Polski i poza granicami RP;
• uzyskania informacji, dotyczących prania pieniędzy lub transferów środków finansowych, mogących świadczyć o finansowaniu działalności terrorystycznej57.
K. Jałoszyński (red.), Współczesne zagrożenia…, dz. cyt., s. 295.
Tamże, s. 296-297.
56 Tamże, s. 297-298.
57 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 235-236.
54
55
Rozdział 3.
III poziom – taktyczny – wykonywany jest przez wszystkie organy zajmujące ochroną antyterrorystyczną RP, tj. MSW, ABW, RCB, AW,
Policja, SG, BOR, PSP, MON, ŻW, SKW, SWW, MF, MSZ i PG, które zostały opisane poniżej58.
• Minister Obrony Narodowej – urząd administracji rządowej
w Polsce podlegający ministrowi właściwemu do spraw wojska;
• Minister Spraw Wewnętrznych – inicjuje i realizuje politykę
oraz zapewnia koordynację zadań w dziedzinach: ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, ochrony granic państwa 59;
• Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) – działa w zakresie walki
z terroryzmem koncentrując się głównie na jego przejawach oraz
skutkach 60;
• Agencja Wywiadu (AW) – jej zadaniem jest: uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie organom właściwym informacji,
które mogą mieć istotne znaczenie w dziedzinie bezpieczeństwa oraz
międzynarodowej pozycji Polski;
• Policja – w ustawie nie ma dosłownie wpisanego zadania, które
mówiłoby o zwalczaniu terroryzmu, aczkolwiek należy pamiętać, iż
w kodeksie karnym są zawarte odpowiednie przepisy określające przestępstwo mające charakter terrorystyczny 61;
• Straż Graniczna (SG) – zgodnie z art. 1 ustawy z dnia
12.10.1990r. o Straży Granicznej posiada liczne zadania przydatne
w walce z terroryzmem 62;
• Żandarmeria Wojskowa (ŻW) – realizuje zadania wynikające z
art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 24.08.2001r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych 63;
• Państwowa Straż Pożarna (PSP) – zgodnie z art. 1 ustawy z dnia
24.08.1991r. o Państwowej Straży Pożarnej, jest to zawodowa, umundurowana i wyposażona w wysokiej klasy sprzęt formacja, która przeznaczona jest do walki z pożarami, klęskami żywiołowymi oraz innymi miejscowymi zagrożeniami64;
• Służba Kontrwywiadu Wojskowego (SKW) – powołana do życia
ustawą z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego.
Do zadań funkcjonującej od dnia 1 października 2006 r. SKW należy m.
in.: rozpoznawanie, zapobieganie oraz wykrywanie popełnionych przez
żołnierzy odbywających czynną służbę wojskową, funkcjonariuszy SKW
Jałoszyński (red.), Współczesne zagrożenia…,dz. cyt., s. 299.
Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu…, dz. cyt., s. 84.
60 K. Liedel, Terroryzm. Wybrane zagadnienia, COS ABW, Emów 2003, s. 64.
61Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu…, dz. cyt., s. 85.
62Dz. U. nr 78 z 1990r., poz. 462 z późn. zm.
63 Dz. U. nr 123 z 2001r., poz. 1353 z późn. zm.
64Z. Ciekanowski, Zwalczanie terroryzmu…, dz. cyt., s. 85.
58K.
59Z.
Terroryzm
129
130
i SWW, pracowników Sił Zbrojnych RP i jednostek organizacyjnych
MON, a także państw, które zapewniają wzajemność. W celu ścigania
wymienionych czynów SKW współdziała z Żandarmerią Wojskową oraz
innymi właściwymi organami (art. 5.1, ustawy o SKW oraz SWW)65;
• Generalny Inspektor Informacji Finansowej (GIIF) – posiada
umocowanie prawne w Ustawie o przeciwdziałaniu wprowadzeniu do
obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych
lub nieujawnionych źródeł oraz przeciwdziałaniu finansowania terroryzmu z dnia 16 listopada 2000 66.
Prawo jest to jeden z najważniejszych elementów, który stanowi
podstawę do skutecznego zwalczania terroryzmu. To właśnie w oparciu
o nie odbywa się współpraca państw w tym obszarze. Dlatego też dla
każdej osoby, która bada terroryzm oraz metody przeciwdziałania jemu,
bardzo ważna jest wiedza na temat rejestru narzędzi prawnomiędzynarodowych, które wiążą uczestników społeczności międzynarodowej 67.
Polska jest stroną w większości konwencji organizacji międzynarodowych dotyczących terroryzmu, a także zawiera czyn przestępstwa terrorystycznego zawartego w kodeksie. Dodatkowo posiada odpowiednie organy, których głównym zadaniem jest niedopuszczenie do zamachów
terrorystycznych oraz zwalczanie terroryzmu. Pomimo braku ogólnej
ustawy antyterrorystycznej, Polska jest stosunkowo dobrze zabezpieczona i przygotowana na zjawisko terroryzmu 68.Niezależnie od tego jak niedoskonałe byłyby aktualne systemy prawne, są one podstawą funkcjonowania wszystkichwspółczesnych państw. Postępowania, które kwestionują prawomocność oraz praworządność tych oto systemów dotykają
egzystencjonalnych podstaw istnienia danego państwa. Dlatego też nie
wolno stać z boku batalii z terroryzmem. Walka ta musi odbywać się nie
tylko na poziomie operacyjnym, który dąży do usunięcia fizycznego zagrożenia, lecz takżewinnadotyczyć kształtowania odpowiednich mechanizmów prawnych. To właśnie one stwarzają możliwość zapewnienia
wybiórczej ochrony, ale również możliwość realizacji oraz stosowania
środków tej właśnie ochrony w sposób, który nie będzie podważał podstaw egzystencji poszczególnych krajów i społeczności międzynarodowej 69.
Dz. U. nr 104 z 2006 r., poz. 709.
Dz. U. nr 116 z 2000r., poz. 1216.
67 K. Liedel, Rozwiązania organizacyjno-prawne w zakresie przeciwdziałania
terroryzmowi w Polsce, [w] Współczesne zagrożenia terroryzmem oraz metody działań
antyterrorystycznych, J. Szafrański (red.), Wydaw. Wyższej Szkoły Policji, Szczytno
2007, s. 160.
68 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa,dz. cyt., s. 236.
69 K. Liedel, Rozwiązania organizacyjno-prawne…,dz. cyt., s. 160.
65
66
Rozdział 3.
3.5. Płaszczyzny zwalczania terroryzmu
Zwalczanie terroryzmu, aby przynieść odpowiedni skutek, powinno odbywać się w wymiarze wielopłaszczyznowym. Jest to konieczne,
aby likwidacja tego zjawiska miała jakiekolwiek szanse powodzenia.
Pierwszorzędnym oraz całkowicie zrozumiałym zachowaniemwobec ataku jest dążenie do wykluczenia bezpośredniego zagrożeniastwarzanego
przez ugrupowania zamachowców. Możliwe sposoby realizacji takiego
zamierzenia przyjmują obraz od zachowań, które mają charakter siłowy,
do zadań sprowadzających się do fizycznego ujęcia lub eliminacji sprawców ataku. Takie działanie będzie skuteczne w odniesieniu do organizacji terrorystycznej, której wyznawcy zostaną wyłączeni z pewnego rodzaju gry operacyjnej, która toczy się między organami wdrażającymi prawo
a przedstawicielami grup terrorystycznych. Zostaną jednak inne formacje. Oprócz tego – zostanie sama metoda, którą jest terroryzm. Zostaną
przyczyny, w związku z którymi zorganizowanie zamachu było możliwe.
Oto właśnie jest powód, dla którego nie powinniśmy ograniczać się do siłowych rozwiązań. Wyłącznie wielopłaszczyznowe działanie daje możliwość zapobiegania, zwalczania oraz łagodzenia skutków zamachów terrorystycznych. Nie można pominąć żadnego z elementów zagrożeń terrorystycznych, a każda z poniżej opisanych płaszczyzn zwalczania
terroryzmu może wpłynąć na zwiększenie skuteczności czynności antyoraz kontr terrorystycznych w innym aspekcie 70.
Wyróżnić można płaszczyznę:
•
•
•
•
policyjną;
wywiadowczą;
militarną;
polityczną.
Współpraca policyjna pomiędzy służbami policyjnymi krajów, które prowadzą walkę z terroryzmem międzynarodowym dotyczy zadań,
które każda ze służb policyjnych realizuje również we własnym zakresie.
W zakresie czynności operacyjno-rozpoznawczych do zadań realizowanych przez polską Policję należy między innymi: rozpoznanie operacyjne
dotyczące obywateli polskich oraz cudzoziemców zamieszkałych na stałe
lub przebywających czasowo, co do których zachodzi podejrzenie, działalności o charakterze terrorystycznym, uczestniczenie w grupach, organizacjach, lub związkach podejrzewanych o działalność terrorystyczną
lub jej wspieranie 71.Kluczowy punkt działania to zdobywanie poufnych
źródeł informacyjnych, które wywodzą się ze środowisk przestępczych.
Policja współdziała również z właściwymi miejscowo placówkami Straży
Granicznej, np.w zakresie wymiany informacji dotyczących przekraczania granic oraz migracji osób podejrzanych o działalność terrorystyczną.
70
71
http://www.liedel.pl/?p=20, [dok. online], 17.04. 2016.
T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa,…, dz. cyt., s. 241.
Terroryzm
131
Na podlegającym im terenie prowadzirozpoznanie operacyjne ludności,
która wywodzi się z krajów tak zwanego wysokiego ryzyka 72.
Rozpoznanie powinno być prowadzone przez szeregowych funkcjonariuszy Policji, szczególnie poprzez realizowanie następujących zadań:
a) prowadzenie rozpoznania przez policjantów pionu operacyjnego
pod kątem działalności przestępczej wyżej wymienionych osób
oraz ustalenia ewentualnych powiązań z miejscowymi grupami
przestępczymi;
b) przekazywanie przez służby dochodzeniowo-śledcze informacji
na temat prowadzonych postępowań przygotowawczych dotyczących cudzoziemców do Zespołów ATK;
c) prowadzenie rozpoznania przez policjantów dzielnicowych, pod
kątem ustalenia celu, legalności i charakteru pobytu na danym
terenie podległym KWP;
d) legitymowanie w ramach codziennej służby przez policjantów
pionu prewencji i ruchu drogowego osób z grupy państw wysokiego ryzyka73.
132
Uzyskane informacjeprzekazane są, za pośrednictwem policjantów
prowadzących rozpoznanie, do Wydziału IV CBŚ KGP w Warszawie. W
chwili ustalenia nielegalnego pobytu obcokrajowca na terytorium RP Policja niezwłocznie podejmuje czynności związane z jego deportacją. W
tym celu kontaktuje się i współpracuje z terenowymi ośrodkami dla
uchodźców.W przypadku stwierdzenia popełnienia przestępstwa przez
obcokrajowca podejmowane są stosowne czynności. Policjanci, pozyskane informacje razem z załącznikami, przekazują bezzwłocznie kierownikowi
Zespołu
ATK
w
KWP,
w
formie
meldunku
go 74.Istotnym wkładem w działania antyterrorystyczne polskiej Policji są
działania podejmowane przez Zarządy i Wydziały Centralnego Biura
Śledczego KGP. Utrzymują one bieżącą współpracę międzynarodową w
ramach grupy Police Working Group on Terrorism w zakresie rozpoznawania i zwalczania terroryzmu. Prowadzą również bieżącą współpracę z
przedstawicielami Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Wojskowych
Służb Informacyjnych, Żandarmerii Wojskowej i Straży Granicznej, w
celu poszerzania posiadanej wiedzy na temat przestępczości związanej z
terroryzmem oraz źródłami jej finansowania. Co więcej na bieżąco analizują wszystkie uzyskane informacje na temat możliwości zagrożenia ter-
72 K. Liedel, Wielopłaszczyznowe podejście do zwalczania terroryzmu międzynarodowego, „Jurysta” nr9/4, s. 24.
73 http://www.liedel.pl/?p=20, …, dz. cyt.
74 T. Bąk, Z. Ciekanowski, Teorie bezpieczeństwa,…, dz. cyt., s. 242.
Rozdział 3.
rorystycznego i wymieniają je z: ABW, WSI, ŻW, SG oraz terenowymi
jednostkami Policji 75.
Płaszczyzna wywiadowcza jest jedną znajbardziej skutecznych
przestrzeni działań w zakresie zwalczania terroryzmu. Ma to związek
przede wszystkim z tym, iż prowadzone są działania wywiadowcze w
związku z atakami terrorystycznymi, co z punktu widzenia społeczeństwa jest najlepszą metodą redukcji zjawisk mających charakter terrorystyczny Tak jak w przypadku działań operacyjnych Policji, aktywność na
tle wywiadowczym ma za zadanie niedopuszczenie do zamachu. Nadmienić należy, iżpostępowania służb specjalnych, aby mogły być skuteczne, muszą odbywać się po części w obszarze, który jestchroniony w
demokratycznych zbiorowościach przed powszechną interwencją państwa. Dlatego też istotne jest, aby wszelkie działania, które podejmowane są przez służby były regulowane odpowiednimi aktami prawnymi
przez instytucje ustawodawcze.
W dobie rosnącego zagrożenia związanego z terroryzmem pojawiają się coraz nowsze rozwiązania prawne, które pozwalają państwom na
efektywniejszą walkę z agresorem. Działania, które zmierzają do poprawy skuteczności służb specjalnych podjęła również Polska.Należą do
nich m.in. inicjatywy legislacyjne, które zmierzają do wprowadzenia
adekwatnych zmian w polskim prawie76.
Płaszczyzna militarna zwalczania terroryzmu jest najbardziej specyficzną. W zasadzie tylko jedna organizacja międzynarodowa (NATO),
podjęła decyzję o wprowadzeniu rozwiązań wojskowych w walce ze zjawiskiem terroryzmu. Wszystkie działania NATO mają wspólny korzeń,
którym jest art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego.
Mówiąc o praktycznych działaniachprzeprowadzanych przez państwo bądź jego instytucjew przeciwdziałaniu zjawisku terroryzmu międzynarodowego, nie należy zapominaćo działaniach politycznych, które
realizowane są na tym polu. Jedną z największych przeszkód w dążeniu
do skonstruowania rzeczywiście skutecznych oraz wydajnych narzędzizwalczania terroryzmu międzynarodowego jestniemożliwość utworzenia akceptowalnej przez wszystkie państwaramy określania terroryzmu. Negocjacje na forach międzynarodowych dotyczące stworzenia
wspólnej definicji mogą stać się jednym z najistotniejszych kroków w
dążeniu do poradzenia sobie przez zbiorowość międzynarodową ze zjawiskiem terroryzmu. Pamiętać należy, iż państwa są w zasadziejedynymi
podmiotami, które działają na forum międzynarodowym, są więc jedynymi aktorami związanymi postanowieniami oraz karami prawa międzynarodowego. Znane namjest prawo wojny oraz prawo wojenne, ale
również prawo humanitarne. Wiemy, jak funkcjonują mechanizmy, które wdrażane są przez społeczność międzynarodową celem zabezpiecza75
76
http://www.liedel.pl/?p=20, …, dz. cyt.
Tamże.
Terroryzm
133
134
nia przestrzegania tych praw. Jednak żadne z państw nie wypracowało
mechanizmów, które umożliwiałyby pociągnięcie do odpowiedzialności
prawnej organizacji terrorystycznej jako samodzielnego organu stosunków międzynarodowych. Walka z terrorem jest niebywale trudna – zważywszy na to, iż wbrew wszelkim opiniom, terroryzm nie jest odrębną
ideologią, filozofią czy też samoistnym zjawiskiem znajdującym się na
arenie międzynarodowej. Tak naprawdę, terroryzm jest pewną metodą
działania, która może posłużyć do realizacji wybranego celu politycznego. Niezwykle trudno jest wypracować jakiekolwiek wszechstronne mechanizmy do walki z tym zjawiskiem, gdyż ono samo w istocie jest pewnym mechanizmem działania. Jest sposobem walki bardzo trudnym do
zdefiniowania oraz opisania w dziedzinie tworzenia norm prawa międzynarodowego 77.
W czasach zdumiewającej swobody transferu osób, towarów oraz
usług, bez współdziałania między profesjonalistami różnych krajów, którzy funkcjonują na różnych stanowiskach, społeczeństwo międzynarodowe nie ma zbyt wielkich szans na to, aby zwyciężyć w walce prowadzonej z terroryzmem. Należy pamiętać, iż w dalekosiężnej perspektywiewzrośnie poziom skuteczność najnowszych narzędzi w dziedzinie
zwalczania terroryzmu, oraz iż większość z nich zależy od działańna
płaszczyźnie politycznej. Aby jednak możliwe były rozmowy mające charakter polityczny konieczna jest ochrona na poziomie policyjnym oraz
wywiadowczym. Z tej racji tak istotne jest to, aby właściwe służby posiadały skuteczne narzędzia prawne, techniczne oraz zasoby osobowe.Będą mogły w ten sposób nie tylko na bieżąco zwalczać terroryzm,
lecz także hamować goi zapewniać ochronę oraz podstawy niezbędne do
wzajemnego zaufania, które służyć będą tworzeniu coraz nowszych narzędzi mających charakter prawny oraz polityczny 78.
Terroryzmu nieustanniemodyfikuje swoje oblicze. Obecnie zjawisko to jest bardzo trudne do zidentyfikowania i neutralizowania. W gestii
państw tworzących system bezpieczeństwapozostajeznalezienie niezwykle wrażliwego punktu równowagi między skutecznością a praworządnością działań. Jest to zadanie tym trudniejsze, im mniej trzymają się
reguł ludzie tworzący owo zagrożenie.
Terroryzm, na nasze nieszczęście, nie jest efemerydą teraźniejszych czasów i wciąż ulega procesowi globalizacji. Aby zwalczanie tego
zjawiska przyniosło oczekiwane efekty, niezastąpione jest połącznie sił w
skali globalnej. W dzisiejszym świecie terroryzm stanowi przypuszczalnie
największe niebezpieczeństwo dla aktualnych i przyszłych społeczeństw.
Cywilizowany świat doprowadził do zmniejszenia sposobności wybuchu
konfliktów międzynarodowych, dlatego też znaczna większość ludzi zamieszkujących zachodnią część globu może w pewnym stopniu czuć się
77
78
Tamże.
Tamże.
Rozdział 3.
bezpiecznie, choć musi zmierzyć się z nowym wyzwaniem rozwijającego
się świata, wyzwaniem, którym jest terroryzm. W obliczu tego zagrożenia
jakże zyskują na uniwersalności słowa wypowiedziane przez Mahatma
Ghandiego: Nie ma drogi do pokoju. To pokój jest drogą.
135
Terroryzm
Rozdział 4
Cyberterroryzm
Bardzo szybki rozwój komputerów ma swoje korzystne jak i niekorzystne strony. Raz dobrze, a czasami negatywnie wpływa na życie człowieka. Korzystnym zastosowaniem komputerów jest ich wykorzystanie
przede wszystkim w medycynie, gdzie rozwinęły się różnego rodzaju badania komputerowe. Dzięki właśnie takim badaniom specjaliści mogą w
odpowiedni sposób zdiagnozować przyczynę choroby i zastosować skuteczniejsze, a jednocześnie szybsze leczenie. Komputeryzacja znalazła
również swoje zastosowanie w meteorologii. Dzięki czemu można dokładnie określić prognozę pogody, ciśnienie, oraz prędkość wiatru. Następnym bardzo ważnym i przydatnym wykorzystaniem komputerów
jest ich zastosowanie w takich placówkach jak banki, dzięki czemu
znacznie szybciej przeprowadzane są operacje np. przelewy bankowe czy
opłaty. Komputeryzacja rozwinęła się także w firmach, małych instytucjach, szpitalach czy też w małych sklepach spożywczych i chemicznych.
W sklepach komputer wykorzystywany jest w kasach fiskalnych, który
pozwala na kontrolowanie wszystkich finansów. W firmach czy instytucjach komputery wykorzystywane są przez osoby kompetentne do prowadzenia księgowości. To właśnie na komputerze zapisują wszystkie wyliczenia, dane, raporty, ważne informacje itp.
Komputer ma również swoje złe strony. Pomimo, iż jest niezastąpionym i niezbędnym urządzeniem w naszym życiu jest również ogromnym zagrożeniem dla człowieka. Powoduje uzależnienie, choroby wzroku
czy też wady postawy. Oczywiście zagrożeniem są także wirusy i hakerzy. W dzisiejszym świecie większość firm jest skomputeryzowana,
wszystkie komputery są podłączone do sieci i czasem przez przypadek i
całkiem nieświadomie możemy „złapać” wirusa. Doprowadzić on może
do bardzo dużych strat, wszystkie zapisane na komputerze informacje
mogą w jednej krótkiej chwili zniknąć. Poza tym Internet pochłania zbyt
dużo czasu i istnieje zbyt łatwy dostęp do pornografii co jest szczególnie
ważne w przypadku nieletnich. Pierwszym niepokojącym objawem uzależnienia od Internetu może być stałe wydłużanie się czasu spędzonego
w sieci lub frustracja i przygnębienie w przypadku braku dostępu do
komputera 1. W krajach wysoko rozwiniętych uzależnienie to jest postrzegane jako problem społeczny na równi z alkoholizmem czy narkomanią.
4.1.Cyberterroryzm i ryzyko jakie za sobą niesie
Cyberterroryzm nie jest odrębnym rodzajem terroryzmu, ale zaliczany jest do globalnych zagrożeń. Zjawisko to może prowadzić do ogól1 A. Bremer, M. Sławik, ABC użytkownika komputera, Kompendium wiedzy
informatycznej, Videograf Edukacja, Chorzów 2004, s. 176
Cyberterroryzm
137
138
no globalnego paraliżu, bez powodowania fizycznych zniszczeń. Działalność cyberterrorystyczna ma na celu paraliż przede wszystkim systemów łączności, systemów obronnych czy sieci bankowych. Może również
przyczynić się do katastrof lotniczych lub kolejowych. Zgodnie ze słowami B. Bolechów – „(…) sabotaż ze strony jakiegokolwiek włamywacza
komputerowego, a skoordynowany sabotaż może uniemożliwić funkcjonowanie całego kraju. Stąd wzięły się liczne spekulacje na temat infoterroryzmu i cyberwojny”.2 Walka z cyberterroryzmem wymaga o wiele
większej koordynacji niż w przypadku innych działań. W literaturze
przedmiotu formułują się liczne definicje cyberterroryzmu. A. Bógdał –
Brzezińska przedstawia jedną z nich – „politycznie umotywowany atak
lub groźba ataku na komputery, sieci lub systemy informacyjne w celu
zniszczenia infrastruktury, oraz zastraszenia lub wymuszenia na rządzie
i ludziach daleko idących politycznych i społecznych działań. W szerszym rozumieniu tego słowa jest to także użycie Internetu do komunikowania się, propagandy i dezinformacji przez organizacje terrorystyczne”. 3
Cyberterroryzm posiada bardzo wiele zalet pod kątem terrorystów.
Nie wymaga on wykorzystania środków zagrażających życiu takich jak:
broń czy materiały wybuchowe. Cyberterroryści nie mają konieczności
zmieniania swojej lokalizacji, a narzędzia do prowadzenia działalności
cyberterrorystycznej są ogólnie dostępne na światowym rynku. Dzięki
niewielkiej możliwości wykrycia ataku zalety te czynią cyberprzestępce
niemal doskonałym. Zamach cyberterrorystyczny nie musi mieć fizycznego miejsca – może być on wymierzony w system funkcjonujący w skali
nawet globalnej. Utrudnia to znacznie pociąganie sprawców do odpowiedzialności prawnej.
Zjawisko cyberterroryzm ulega ciągłym przemianom przybierając
różne formy, wraz z rozwojem dostępnych technologii. Możemy podzielić
go na dwa rodzaje:
• kiedy technika informacyjna jest celem ataku – cyberterroryści
atakują system informatyczny (elektronicznie i fizycznie) czego
efektem są zakłócenia i zniszczenia w tym systemie i związanej
z nim infrastrukturze informatycznej (np. energetycznej);
• kiedy stanowi ona tylko narzędzie do osiągania celu – cyberterroryści manipulują systemem informatycznym (zmiana, kradzież danych) i wykorzystują go do celów do jakich nie był on
przeznaczony (np. zakłócenia kontroli lotów).
Powszechność ataków terrorystycznych i cyberterrorystycznych w
ostatnich kilkunastu latach sprawia, że przyjmujemy, iż to właśnie dzia2 B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym. Przewartościowania i
kontynuacje, Toruń 2003, s. 498.
3 A. Bógdał – Brzezińska, M. F. Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy
bezpieczeństwa informacyjnego we współczesnym świecie,Warszawa 2003, s. 326.
Rozdział 4.
łania o tym charakterze stanowić będą największe zagrożenie, a zarazem
wyzwanie w najbliższej przyszłości. Cyberterroryzm w porównaniu z klasycznym terroryzmem jest tańszą formą działalności. Do jego przeprowadzenia potrzebny jest jedynie komputer i podłączenie do sieci. W cyberprzestrzeni nie ma fizycznych barier kontrolnych, granic, celników
czy straży granicznej. Zjawisko to wymaga małego przygotowania fizycznego, oraz mniejszego zabezpieczenia logistycznego. Do wykonania ataku nie ma konieczności podróżowania. Ryzyko poniesienia śmierci lub
jakichkolwiek innych obrażeń fizycznych przy przeprowadzaniu ataku
jest niemal znikome, jeśli nie wręcz niemożliwe.
Wiele państw lekceważy fakt, że cyberterrorystyczne ataki mogą
przerodzić się w śmiertelne zagrożenie poprzez:
• przeładowania i zakłócenia funkcjonowania komunikacji telefonicznej blokującej powiadamianie o nagłych wypadkach;
• zakłócenia powietrznej kontroli ruchu;
• uszkadzania rekonfiguracji oprogramowania używanego w szpitalach i ratownictwie medycznym;
• manipulacje treściami receptur w skomputeryzowanych liniach
produkcyjnych firm farmaceutycznych;
• zmiana ciśnienia w ropociągach i gazociągach prowadzące do
wybuchów;
• kradzież tożsamości;
• sabotaż danych na rynkach finansowych4.
Cyberterroryzm stanowi realne zagrożenie przyszłości. Można wymienić systemy, które w dość szczególny sposób mogą być narażone na
atak, mimo iż są chronione i zabezpieczone w różnym stopniu:
● system produkcji i dystrybucji żywności, system ochrony zdrowia. Szczególnie niebezpieczne byłyby zakłócenia pracy oczyszczalni i
przepompowni wody lub produkcji zakładów farmaceutycznych;
● systemy energetyczne i komunikacyjne. Są one wysoko skomputeryzowane, a ich zakłócenie miałoby bardzo destabilizujący
efekt na działanie państwa i życie ludzi. Za szczególnie wrażliwe
uważa się systemy telekomunikacyjne, energetyczne, systemy
rurociągów dostarczających gaz lub ropę, systemy logistyczne.
Niebezpieczeństwo zamachu potęguje fakt, że systemy komunikacji są niezbędne dla sprawnego funkcjonowania administracji, oraz służb państwa, które w olbrzymim stopniu korzystają ze zwykłej, cywilnej sieci telekomunikacyjnej;
● szeroko pojęty system finansowy. Jest, z oczywistych względów,
szczególnie chroniony, szczególnie w sektorze bankowym i giełdowym. Jego zakłócenie mogłoby wywołać wielkie niepokoje
społeczne, spowodować gwałtowny odpływ gotówki z banków ze
wszystkimi tego konsekwencjami dla gospodarki. Podobny w
4
A. Bógdał – Brzezińska, M. F. Gawrycki , Cyberterroryzm …, dz. cyt., s. 41.
Cyberterroryzm
139
140
skutkach byłby zamach na system ubezpieczeń społecznych.
Wstrzymanie lub nieprawidłowości w wypłatach świadczeń
szczególnie godziłoby w prestiż i zaufanie obywateli do państwa;
● infrastruktura i funkcjonowanie transportu. Zależnie od zamierzeń i umiejętności terrorystów atak na koleje lub transport
lotniczy mógłby skończyć się przejściowym paraliżem lub nawet
katastrofami – zderzeniami pociągów lub samolotów;
● system administracyjny i prawny. Jest on szczególnie narażony
na atak, gdyż zarówno w odczuciu terrorystów jak i społeczeństwa może być utożsamiony z państwem i władzą. Szczególnie
destabilizujący efekt przyniosłyby zakłócenie systemu podatkowego, oraz systemów łączności służb bezpieczeństwa. Oczywistym dowodem słabości państwa byłoby naruszenie rejestrów
skazanych (zniszczenie danych mogłoby przynieść też bezpośrednie korzyści grupom terrorystycznym) lub systemu ewidencji ludności 5.
Wszystkie ataki z użyciem technologii informatycznych mają kilka
wspólnych cech:
• ataki są niezwykle trudne do wykrycia. Osoba zlecająca atak
może wynająć
• wykonawców z całkiem innego kraju;
• istnieje bardzo wysoki stopień anonimowości osób, które przeprowadzają atak;
• występuje niezwykła łatwość przeprowadzania ataków. Do realizacji nie potrzeba niczego więcej jak dostęp do sieci i oczywiście komputer;
• niskie koszty przedsięwzięcia.
Zagadnienia związane z cyberterroryzmem, oraz zagrożeniem jakim jest on dla bezpieczeństwa informacyjnego, można stwierdzić, iż sieć
komputerowa jest w dzisiejszym świecie – siecią nerwową kraju. Widmo
ataku w globalnym cyberświecie staje się coraz to bardziej realne. Występujące we współczesnym świecie podziały i towarzyszące temu waśnie przybierają w ostatnich latach coraz bardziej radykalne formy i coraz częściej przenoszone są na wirtualną płaszczyznę. 6
Główne powody, które mogą skłonić terrorystów do ataków w cyberprzestrzeni:
• niskie koszty takiej działalności, zwłaszcza w porównaniu z
kosztami regularnych działań zbrojnych. Jeszcze kilka lat temu
na komputer mogli pozwolić sobie tylko dobrze sytuowaniu,
5 K.Jaroszyński, Zagrożenie terroryzmem w wybranych krajach Europy Zachodniej
oraz Stanach Zjednoczonych, AON, Warszawa 2001, s. 11.
6J.Horgan, Psychologia terroryzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2008.
Rozdział 4.
obecnie nie jest to aż tak duży wydatek w rodzinnym budżecie,
w dodatku ceny zestawów komputerowych cały czas spadają.
Do ataku cyberterrorystycznego wystarczy przeciętny sprzęt,
dostęp do Internetu i trochę umiejętności;
• zanikanie wszelkich granic. Państwa tracą część swojej suwerenności. Nie ma sensu dzielić cyberterroryzmu na „międzynarodowy” czy „narodowy”. Ataku można dokonać z każdego
miejsca na ziemi, w którym jest dostęp do sieci. Zacierają się
granice między tym co prywatne a państwowe, wojskowe a komercyjne itd. Konsekwencją zanikania wszelkiego rodzaju barier jest prawdopodobieństwo, że zaatakowane państwo nie będzie sobie zdawało z tego sprawy (zacieranie się granic między
wojną a pokojem). W Stanach Zjednoczonych, w publikacjach z
przed 11 września 2001 r., podkreśla się, że terytorium USA
przestaje być „sanktuarium” bezpiecznym od wszelkiego rodzaju uderzenia;
• możliwość dokonywania nagłych i nieprzewidywalnych akcji.
Ofiary są całkowicie nieświadome i nie przygotowane do ich
odparcia;
• całkowita anonimowość. Powoduje to możliwość manipulowania informacją, utrudnia państwom odparcie ataku i budowanie koalicji;
• minimalne ryzyko wykrycia przygotowanego ataku;
• zamiast uderzać w niewinnych ludzi można sparaliżować system wrogiego państwa, większy efekt propagandowy i uznanie
opinii publicznej.7
Ważnym aspektem rozważań nad cyberterroryzmem jest analiza
celów, przeciwko którym mogą zostać skierowane ataki:8
● telekomunikacja (Telecommunication) – linie telefoniczne, satelity, sieci komputerowe – komercyjne, wojskowe, akademickie
itd.;
● system energetyczny (Electrical Power System) – produkcja, dystrybucja energii, a także transport i magazynowanie surowców
niezbędnych do jej produkcji;
● produkcja, magazynowanie i transport gazu ziemnego i ropy naftowej (Oil and Gas Delivery and Storage) – cały proces wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego, magazynowania, przetwarzania i transportu za pomocą rurociągów, statków, transportem kołowym i kolejowym (także dostarczenie paliwa do
zamorskich baz wojskowych USA);
● system bankowy i finansowy (Banking and Finance) – system
przepływu bilionów dolarów poczynając od indywidualnych de7
8
A. Bógdał – Brzezińska, M.F.Gawrycki, Cyberterroryzm …, dz. cyt., s. 88.
Tamże, s. 134.
Cyberterroryzm
141
142
pozytów po transfer ogromnych sum pieniędzy z jednego krańca świata na drugi. Obejmuje wszystkie dostępne instrumenty
operacji finansowych;
● transport (Transportation) – transport lotniczy, kolejowy, morski,
rzeczny, drogowy osób i towarów, oraz cały system wsparcia logistycznego;
● system zaopatrzenia w wodę (Water Supply System) – składają
się na niego: ujęcia wody, zbiorniki wodne, wodociągi, systemy
filtrowania i oczyszczania wody, dostarczania dla rolnictwa,
przemysłu, straży pożarnej oraz indywidualnych odbiorców;
● służby ratownicze (Emergency Service) – w Stanach Zjednoczonych system alarmowy 911 komunikacja z policją, służbą
zdrowia, strażą pożarną itd.;
● ciągłość funkcjonowania władzy i służb publicznych (Continuity
of Government Services) – wszystkie te elementy, które zapewniają funkcjonowanie lokalnych, regionalnych i centralnych
władz oraz systemu publicznego: służba zdrowia, bezpieczeństwo, obrona itd.
Przykładowe akcje jaki mogą podjąć cyberterroryści:
• propaganda;
• instruktaż i komunikacja: atak na oprogramowanie;
• atak na systemy informacyjne i sprzęt komputerowy;
• wojny internetowe;
• atak fizyczny.9
Działania o charakterze prawno – organizacyjnym, technicznym i
edukacyjnym, których celem jest zwiększenie zdolności do zapobiegania
i zwalczania cyberterroryzmu, oraz innych zagrożeń dla bezpieczeństwa
państwa: zwiększenie poziomu bezpieczeństwa krytycznej infrastruktury
teleinformatycznej państwa skutkujące zwiększeniem poziomu odporności państwa na ataki cyberterrorystyczne; stworzenie i realizacja spójnej
dla wszystkich dla wszystkich zaangażowanych podmiotów administracji publicznej, oraz innych współ stanowiących krytyczną infrastrukturę
teleinformatyczną państwa polityki dotyczącej bezpieczeństwa cyberprzestrzeni; zmniejszenie skutków ataków cyberterrorystycznych, a
przez to kosztów usuwania ich następstw; stworzenie trwałego systemu
koordynacji i wymiany informacji pomiędzy publicznymi i prywatnymi
podmiotami odpowiedzialnymi za zapewnienie bezpieczeństwa cyberprzestrzeni państwa, oraz władającymi zasobami stanowiącymi krytyczną infrastrukturę teleinformatyczną państwa; zwiększenie kompetencji
odnośnie bezpieczeństwa cyberprzestrzeni podmiotów zaangażowanych
w ochronę krytycznej infrastruktury teleinformatycznej państwa, oraz
9 E.Heliżak, W. Lizak, L. Łukaszuk, E. Śliwka (red), Terroryzm w świecie
współczesnym, Warszawa – Pieniężno 2004, s. 32.
Rozdział 4.
innych systemów i sieci administracji publicznej; zwiększenie świadomości użytkowników systemów dostępnych elektronicznie i sieci teleinformatycznych w zakresie metod i środków bezpieczeństwa.
Przestępczość informatyczna podlega tym samym normom prawnym, co jakikolwiek inny rodzaj przestępczości. Zagrożenie cyberterroryzmem, wraz z jakościowym i ilościowym rozwojem systemów komputerowych stale rośnie. Warto więc zdać sobie sprawę z tego, że cyberterroryzm stanowi realne zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego
ze strony cyberterrorystów w XXI wieku. Wraz ze wzrostem internautów
na świecie zagrożenie to będzie się zwiększać.
4.2.Cyberwojny – jako nowoczesna sztuka walki
Na przekroju każdej epoki odbywały się wojny. Końcówkę XX wieku i początek XXI można określić jako epokę informacji, w której poważnym zagrożeniem stały się wojny – cyberwojny. Definicję wojny internetowej możemy określić jako „akcje mające na celu zakłócenie działań, uszkodzenie lub zniszczenie oprogramowania, komputerów lub sieci
informacyjnych jakiegoś państwa bądź organizacji, dokonane przez aktorów niepaństwowych, w odpowiedzi na podobny atak przeprowadzony
przez innych aktorów niepaństwowych” 10. Termin „wojny internetowe”
dotyczy wyłącznie takich akcji, w których państwa są celami ataków, ale
nie są w sposób bezpośredni zaangażowane w wirtualne starcie. Wojna
cybernetyczna jest częścią wojny informacyjnej. Możemy ja określić jako
współczesną wersje wojny propagandowej. Jest ona przedłużeniem polityki, jest jej narzędziem. Występują w niej cele i idee polityczne. Wojny
internetowe są przedłużeniem również realnego konfliktu lub napięcia
do cyberprzestrzeni, gdzie dochodzi do wirtualnego starcia. Biorą w nich
udział cyberterroryści jak i również mniej lub bardziej zorganizowane
grupy hakerów. Wojna ta prowadzona jest w nowym środowisku – cyberprzestrzeni, w której można prowadzić działania wojenne. Powstała
ona w wyniku stworzenia systemów informacyjnych i sieci umożliwiających komunikację drogą elektroniczną. W starciach między poszczególnymi grupami, celami ataków jest oprogramowanie, komputery, sieci
komputerowe rządu, organizacji użyteczności publicznej, wojska czy
firm komercyjnych.11
Na celowniku cyberprzestepców znajdują się także banki. W
ostatnim czasie eksperci przestrzegali przed możliwym atakiem na Bank
Zachodni WBK. Przestępcy mieli zamiar wyłudzić dane klientów za pomocą ataku typu phishing. Określenie to w branży komputerowej to wyłudzenie poufnych informacji osobistych (np. haseł lub szczegółów karty
kredytowej) przez podszywanie się pod godna zaufania osobę lub insty10
11
Tamże, s. 169.
Cyberterroryzm
143
144
tucję, której te informacje są pilnie potrzebne, jest to rodzaj ataku opartego na inżynierii społecznej.12 W cyberwojnie kraje wysokorozwinięte
zawsze maja więcej do stracenia, gdyż od systemów informacyjnych są
bardziej uzależnieni. Narzędzia potrzebne do przeprowadzenia ataku cyfrowego są tanie i powszechnie dostępne. W systemach informacyjnych
codziennie dochodzi przecież do błędów i krótkotrwałych zakłóceń. Niestety jest to zaletą dla cyberprzestepców, gdyż właśnie wtedy atak może
zostać nie wykryty. Według „Software EgineeringInstitue – „W ciągu zaledwie 45 sekund intruz jest w stanie włamać się do systemu, zainstalować swoje programy i pozostawić tylne drzwi umożliwiające łatwy powrót do pokonanego systemu i na tej podstawie atakowanie innych
miejsc 13.
Operacje informacyjne są stosowane na wszystkich fazach działań
i w całym zakresie operacji wojskowych, oraz na każdym poziomie wojny.14 Autor ataków info – wojennych dysponuje tania i potężną techniką, której użycie wymaga niewielkiego przeszkolenia. Info – wojna udostępniła przywilej przeprowadzania działań ofensywnych bezprecedensowej liczbie amatorów, dla których jedynym wrogiem jest dostep do
Internetu. Info – wojna nie jest blokowana kosztami i wysiłkami często
związanymi z przeprowadzeniem działań ofensywnych wymierzonych w
daleko usytuowane cele. Technika ruchomych działań ofensywnych
uzależniona od zasobów fizycznych jest nie tylko kosztowne, ale również
stosunkowo powolne. Jako że info – wojna powoduje zniszczenie, niekonwencjonalnie jej bojownicy mogą zadawać szybkie szkody z dowolnego miejsca, w dowolnym kierunku, praktycznie bez ponoszenia kosztów.
Udziału w wojnie cybernetycznej łatwo się wyprzeć i trudno objąć go
sankcja karną. Nawet jeżeliby udało się dowieść odpowiedzialności czynów oficjalnych, nie jest jasne, jak jedno państwo powinno reagować na
ataki info – wojenne podejmowane przez inne państwo.
Oddziaływanie ataków info – wojennych będzie się zwiększać, wraz
ze wzrostem znaczenia Internetu w codziennym życiu politycznym, ekonomicznym i społecznym. Usługi w dalszym ciągu będą migrować w kierunku Internetu. Mówiąc o cyberwojnie należy pamiętać o tym, że jest to
wojna, która jest przedłużeniem polityki i jego narzędziem. W cyberwojnie też mają miejsce cele polityczne. Mogą również pojawić się pewne
wątpliwości co do uznania tego rodzaju konfliktu za wojnę w świetle definicji von Clausewitza. Mówi nam ona, że „Wojna jest więc atakiem
przemocy, mającym na celu zmuszenie przeciwnika do spełnienia naszej
woli”.15 Cyberprzestrzeń jest domeną fizyczną, jednak to dziś po lądzie,
Wielki słownik wyrazów obcych PWN.
Gregory J Rattray, Wojna strategiczna w cyberprzestrzeni, Warszawa 2004, s.
438.
14 Tamże, s. 121.
15 Tamże, s. 57.
12
13
Rozdział 4.
morzu i w powietrzu można prowadzić działania wojenne, a to kolejne
środowisko ataków. Przede wszystkim jest ona w całości dziełem człowieka. Powstała w wyniku stworzenia systemów i sieci umożliwiających
komunikację. Uczestnicy pola walki mają pełna kontrolę nad właściwościami tego środowiska. W wojnie cyberprzestrzennej znaczenie całkowicie traci geografia i geopolityka. Granica między wojną sieciową, a cyberwojną jest płynna. Jednak cyberwojnę uznaje się jako cybernetyczne
uderzenie w siły zbrojne, które prowadzi do strat materialnych. Może
ona polegać na niszczeniu lub fałszowaniu informacji, które są oczami i
uszami armii, a pochodzą od klasycznego wywiadu, ze źródeł satelitarnych lub elektronicznych. W cyberwojnie to jednak przeciwnik zawsze
będzie miał więcej do stracenia, gdyż od systemów informacyjnych jest
bardziej uzależniony. Źródło takiego ataku trudno jest wykryć, a napastnik pozostaje niewidzialny.
Bardzo groźnym zjawiskiem, groźniejszym od atakowania sieci informatycznych jest wybieranie jako celów krytycznej infrastruktury państwa, a w szczególności takich obiektów jak elektrownie, banki czy linie
metra. Pozbawienie prądu dużych metropolii w wyniku właśnie ataku
cyberterrorystycznego może prowadzić do niepokojów społecznych, a
także wystawić państwo na niebezpieczeństwo. Ważne jest tu finansowanie i rozwijanie programów naukowych, aby zapobiec takim sytuacją,
a przynajmniej je zminimalizować. Przyszłość to wielkie nadzieje związane z postępem technologicznym, ale będzie ona zależna również od rozwoju świadomości zagrożeń bezpieczeństwa informatycznego.
Wojna w Kosowie to tylko jeden z przykładów wojny internetowej.
Konflikt wywołany w Kosowie przeniósł się do cyberprzestrzeni, która
została poddana licznym analizom. W czasie wirtualnego konfliktu użyto
całego wachlarza środków. Wykorzystano Internet do propagandy, komunikowania się, a także atakowania za pomocą wirusów, włamywania
się na strony internetowe 16. Serbowie zaczęli wysyłać tysiące, miliony e –
maili pocztą elektroniczną do różnego rodzaju organizacji takich jak:
prasa, radio, telewizja, a także rządów państw NATO. E- maile maiły
charakter antynatowski i antyamerykański, a inne skupiały się na masakrach, które powodowały naloty dokonywane przez natowskie samoloty. Główny ciężar wirtualnego starcia ogniskował się jednak wokół działalności różnego rodzaju grup hakerów, popierających Serbów bądź Albańczyków z Kosowa (tym samym akcję wojsk NATO) 17. W sumie
podczas bombardowania Jugosławii zostało zaatakowanych blisko 100
serwerów NATO i przynajmniej w części odpowiedzialni są za to hakerzy
zatrudnieniu przez jugosłowiańskich wojskowych.
16
17
Tamże, s. 167.
Cyberterroryzm
145
4.3.Przestępczość komputerowa
146
Rozwój technologii informacyjnej sprawia, że użytkownicy, a także
producenci sprzętu elektronicznego, komputerowego czy autorzy oprogramowania, muzyki lub filmów są narażeni na nowy typ przestępstw –
przestępstw komputerowych. Rozpiętość przestępstw popełnianych za
pośrednictwem Internetu jest nie tylko znaczna, ale również niezwykle
zróżnicowana. Łatwo zauważyć, że wiele z nich zostało przeniesionych
do Sieci z życia codziennego. Są to zatem:
• piramidy finansowe;
• wyłudzenia (czyli wszelkie działania zaczynające się magiczną
formułką „wyślij pieniądze, a otrzymasz to czy owo”);
• puste obietnice wielkich zysków zdobytych bez odpowiedniego
nakładu pracy i inwestycji;
• szeroka oferta materiałów niezbędnych dla prowadzenia domowego biznesu;
• fałszywe obietnice otrzymania karty kredytowej;
• obietnice darmowych z pozoru „prezentów”;
• reklamy tanich książek, zazwyczaj poradników, które nigdy nie
docierają do adresata;
• usługi, które nigdy nie zostają wykonane;
• loterie;
• ruletki;
• zaproszenia do udziału w konkursach, w których nigdy nie ma
zwycięzcy (ani głównej nagrody) 18.
Mianem przestępstwa komputerowego określane jest również
oszustwo popełnione przy użyciu komputera. Istnieje wiele form łamania prawa. Obszarem częstego ich występowania jest właśnie Internet.
Do takich niezgodnych z prawem działań należą m. in:
• rozpowszechnianie w sieci materiałów pornograficznych;
• rozpowszechnianie treści nacjonalistycznych i rasistowskich;
• publikowanie ofert nielegalnego handlu 19.
Przestępczość komputerowa pojawiła się wraz ze znacznym rozwojem komputeryzacji na świeci i towarzyszy nam od tej pory nieustannie.
Obecnie funkcjonuje bardzo dużo definicji przestępczości komputerowej.
Zgodnie ze stwierdzeniem A. Adamskiego: „Ciągły postęp techniczny nie
sprzyja trwałości formułowanych w piśmiennictwie definicji przestępczości komputerowej” 20. Według K. Jakubskiego pojęcie przestępczości
komputerowej zostało zdefiniowane następująco: „W szerokim rozumieniu, przestępczość ta obejmuje wszelkie zachowania przestępcze związane z funkcjonowaniem elektronicznego przetwarzania danych, polegaTamże, s. 83.
A. Bremer, M. Sławik, ABC użytkownika komputera, Chorzów 2004, s. 36.
20 A. Adamski, Prawo karne komputerowe, Warszawa 2000, s. 18.
18
19
Rozdział 4.
jące zarówno na naruszeniu uprawnień do programu komputerowego
jak i godzące bezpośrednio w przetwarzana informacje, jej nośnik i
obiekt w komputerze, oraz cały system połączeń komputerowych, a także w sam komputer” 21. Definicję przestępstw komputerowych przedstawia również B. Fisher twierdząc iż: „Przestępstwa komputerowe to działalność przestępcza przeciwko zawartości danych, oraz łamaniu praw
autorskich. Mogą one przybierać różne formy jak i występować prawie w
każdym czasie i w każdym miejscu na świecie. Cyberprzestępcy popełniają te przestępstwa komputerowe stosując różnego rodzaju metody,
które uzależnione są od ich umiejętności, oraz celu jaki sobie obrali.
Przestępstwa komputerowe obecnie są traktowane tak samo jak
tradycyjne przestępstwo, gdzie jedyną różnicą jest rodzaj użytego narzędzia jakim jest sieć teleinformatyczna oraz komputer” 22.
Cechy jakimi charakteryzuje się przestępczość komputerowa to
przede wszystkim:
• anonimowość sprawcy, rzadko składane są doniesienia chyba,
że doszło do znacznych strat finansowych;
• między narodowy zasięg;
• zorganizowanie i specjalizacja, często działanie na zlecenie;
• krótki czas potrzebny do popełnienia przestępstwa;
• ofiara przestępczości często jest nieświadoma, że jej system został zaatakowany;
• niskie koszty, duże korzyści;
• traktowanie przez społeczeństwo przestępcy komputerowego
jako nieszkodliwego;
• łatwa w obsłudze zaawansowana technologia23.
Jednocześnie do przestępstw komputerowych możemy zaliczyć:
• naruszenie praw jednostki i ochrony danych;
• manipulacje operacjami bankowymi, kradzież kart bankomatowych, szpiegostwo, hacking, piractwo czyli przestępstwa gospodarcze;
• fałszerstwa dokumentów;
• rozpowszechnianie informacji sprzecznych z prawem.
Podział „ przestępstw komputerowych” możemy podzielić na cztery
grupy:
• niemożliwe do dokonania poza środowiskiem komputerowym;
• ułatwione przez zastosowanie komputerów;
• popełnione przy biernym udziale komputerów;
21J. Jakubski, Przestepczość komputerowa – zarys problematyki, Prokuratura i
Prawo, nr. 12/96, s. 34.
22 B. Fisher, Przestępstwa komputerowe i ochrona informacji. Aspekty prawno –
kryminalistyczne, Kantor wydawniczy „Zamykacze” 2000, s. 46.
23 http://www.kryminalistyka.wortale.net/art.php?art=39, 16.09.2016.
Cyberterroryzm
147
148
• dokonywane przez zawodowych przestępców z wykorzystaniem
komputerów 24.
Podziału „przestępstw komputerowych” dokonał także U. Sieber ze
względu na kolejność pojawienia się wraz z rozwojem technologii:
− przestępstwa w zakresie ochrony danych (naruszenie praw jednostki;
− przestępstwa gospodarcze z użyciem komputerów:
a) manipulacje komputerowe:
− operacje rozrachunkowe;
− manipulacje bilansowe;
− manipulowanie stanem kont bankowych;
− - nadużycia kart bankomatowych i innych środków płatniczych;
− - nadużycia telekomunikacyjne;
b) sabotaż i szantaż komputerowy;
c) hacking komputerowy;
d) szpiegostwo komputerowe;
e) kradzieże software’u i inne formy piractwa dotyczące produktów
przemysłu komputerowego.
- inne rodzaje przestępstw:
a)rozpowszechnianie za pomocą komputerów informacji pochwalających użycie przemocy, rasistowskich i pornograficznych;
b) użycie techniki komputerowej w tradycyjnych rodzajach przestępstw.
Można wyróżnić jeszcze następujące grupy przestępstw, pod kątem funkcji systemu komputerowego, w których komputer spełnia rolę:
• „obiektu” przestępstwa;
• „narzędzia” przestępstwa;
• „źródła” innej przestępczości;
• źródła i środka dowodowego25.
Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnych „Interpol” dzieli
przestępczość komputerową na:
1.Naruszenie praw dostępu do zasobów, a w szczególności:
− haking, czyli nieupoważnione wejście do systemu informatycznego;
− przechwytywanie danych;
− kradzież czasu, czyli korzystanie z systemu poza uprawnionymi
godzinami;
− modyfikację zasobów za pomocą bomby logicznej, konia trojańskiego, wirusa i robaka komputerowego.
2. Oszustwa przy użyciu komputera, a w szczególności:
24 B. Fisher, Przestępstwa komputerowe i ochrona informacji. Aspekty prawno –
kryminalistyczne, Kantor wydawniczy „Zamykacze” 2000, s. 37.
25 Tamże, s. 26.
Rozdział 4.
− oszustwa bankomatowe;
− fałszowanie urządzeń wejścia lub wyjścia (np. kart magnetycznych lub mikroprocesorowych);
− oszustwa na maszynach do gier;
− oszustwa poprzez podanie fałszywych danych identyfikacyjnych;
− oszustwa w systemach telekomunikacyjnych.
3. Powielanie programów, w tym:
− gier we wszystkich postaciach;
− wszelkich innych programów komputerowych;
− topografii układów scalonych.
4. Sabotaż zarówno sprzętu, jak i oprogramowania
5. Przechowywanie zabronionych prawem zbiorów
6. Przestępstwa popełnione w sieci26.
Rozwój przestępstw komputerowych jest znacznie uzależniony od
rozwoju technologii. Zjawisko to charakteryzuje się obecnie dwoma podstawowymi kierunkami rozwoju. Stała automatyzacja działań przestępczych to pierwszy z nich, drugi zaś to – skracanie się okresu (czasu) pomiędzy odkryciem słabości systemowej, a reakcją środowiska przestępczego. Kwestią wynikającą z tych dwóch kierunków jest zwiększająca się
skala pojedynczego ataku i związanych z tym strat materialnych. W
miarę jak techniki teleinformatyczne znajdują zastosowanie w kolejnych
dziedzinach życia, wraz z nimi pojawiają się nowe formy zachowań niezgodnych z porządkiem prawnym. Podstawowym zabezpieczeniem przed
przestępstwem komputerowym jest przede wszystkim świadomy użytkownik – jest on podstawą zabezpieczenia systemu komputerowego
przed atakiem. Świadomość ta powinna obejmować zagrożenia systemu
, jak również umiejętność zapobiegania im. Ważną czynnością jest usuwanie podejrzanych załączników z poczty elektronicznej bez ich otwierania, okresowej zmianie haseł dostępu, oraz pełnym skanowaniu antywirusowym.
Ochrona informacji realizowana może być na trzech płaszczyznach:
− technicznej;
− organizacyjnej;
− prawnej 27.
Płaszczyzna techniczna obejmuje wszelkie technologie i architekturę systemów teleinformatycznych, projektowane w celu zapewnienia
bezpieczeństwa przechowywanym w nich danych. Płaszczyzna organiza26
. Janowska, Cyberterroryzm – rzeczywistość czy fikcja?, Uczelniane
Wydawnictwo Naukowo – Dydaktyczne, Kraków 2004, s. 58.
27 S. Iwanicki, Prawne aspekty nadużyć popełnianych z wykorzystaniem
nowoczesnych technologii przetwarzania informacji, Przemówienie powitalne, [w:],
Adamski A., Materiały z konferencji naukowej TNOiK, Toruń 1994.
Cyberterroryzm
149
150
cyjna zawiera się zaś w szeroko rozumianym stosowaniu „polityki bezpieczeństwa”. Wyróżnia się przeważnie stosowane modele bezpieczeństwa 28:
• bezpieczeństwo dzięki brakowi zainteresowania ze strony otoczenia – opiera się on na przeświadczeniu o małej istotności
systemu dla konkurencji i włamywaczy, oraz na przeświadczeniu o dużym prawdopodobieństwie braku ataków;
• brak ochrony („model zerowy”) nie stosuje się żadnych zabezpieczeń; stosowany w przypadku uznania istnienia rażącej
dysproporcji poziomu ryzyka zagrożenia do kosztów wdrożenia
polityki bezpieczeństwa;
• ochrona na poziomie poszczególnych komputerów – najszerzej
stosowany model ochrony; właściwa na poziomie jednego komputera, ewentualnie małych sieci lokalnych, ze względu na
zróżnicowanie konfiguracji poszczególnych systemów i złożeniu
na poszczególnych użytkowników odpowiedzialności za swoją
stację roboczą, może okazać się zawodne w przypadku dużych
sieci.
● ochrona w skali całego systemu (całej sieci komputerowej) – polega na kontroli dostępów i usług poprzez sieć za pomocą takich narzędzi jak procedury uwierzytelnienia, architektury uwierzytelniające czy
też szyfrowanie.
W literaturze przedmiotu prezentowany jest równie podział „przestępstw komputerowych” na „przestępstwa komputerowe” sensu stricte i
sensu largo:
− pierwsza z tych grup obejmuje czyny typizowane pod kątem
przedmiotu ochrony, jaki jest informacja i stanowią one przede
wszystkim treść rozdziału XXXIII Kodeksu Karnego; są to zamachy na systemy, dane i programy komputerowe, czyli zamachy, które mogą istnieć tylko w środowisku technologii komputerowej (w związku z tym stanowią relatywne nowe zjawisko).
Ze względu na dobro prawnie chronione można je określić mianem „przestępstw przeciwko bezpieczeństwu elektronicznie
przetwarzanej informacji” lub „przestępstw przeciwko ochronie
informacji” 29 ;
− druga grupa zawiera katalog przestępstw, możliwych do popełnienia przy użyciu elektronicznych systemów przetwarzania informacji (komputer stanowi narzędzie przestępstwa), skierowanych przeciw tradycyjnym dobrom prawnym. Jednocześnie
warto zaznaczyć, iż przy pomocy zaawansowanej technologii
przetwarzania danych możliwe jest popełnienie przestępstw,
28Kerberos, Zagrożenia bezpieczeństwa i przedmioty ochrony w systemie
informatycznym. Modele bezpieczeństwa; źródło http://kerberos.w.pl, 16.09.2016.
29 A. Adamski, Prawo karne komputerowe, Warszawa 2000, s. 30.
Rozdział 4.
których taka forma popełnienia nie jest przewidziana przepisem 30.
Utrzymała się tendencja zwyżkowa w kierunku automatyzacji procesu przeprowadzania ataków sieciowych, oraz tworzenia całych sieci
zagrożeń. Utrzymanie tego wzrostowego trendu w zgłaszaniu incydentów
przypisuje się zarówno większej liczbie przeprowadzanych ataków, jak i
ciągłym rozwojem sieci i wzrostem świadomości użytkowników względem kwestii bezpieczeństwa. Do głównych trendów 2004 r. specjaliści
zaliczają:
● ataki zautomatyzowane – tą kategorię zdominowały ataki przeprowadzone za pomocą wirusów i robaków, pomiędzy którymi
toczy się walka o pierwszeństwo w statystykach:
− przykładem działalności wirusów był „MyDoom”, rozprzestrzeniający się jako wykonywalny załącznik e – mailowy i za
pomocą sieci p2p, zaprogramowany przez autora na wykonanie ataku DDoS na witrynę www.sco.com, który pomimo
przygotowań firmy SCO i bezpłatnej dystrybucji oprogramowania przeciw wirusowi, zakończył się sukcesem;
− w kategorii zagrożeń powodowanych przez robaki, specjaliści
zwracają uwagę na niezwykle szybkie tempo wykorzystywania przez nie ogłoszonych luk i wcześniejsze przygotowywanie algorytmów infekcji.
● ataki na „honeypot’y”, będące przynętami dla hakerów, są stosunkowo nową kategorią incydentów, stanowiących swoisty
„pojedynek” administratora z hakerem; celem postawienia „honeypot’a” może być próba zwabienia hakera do wnętrza tak
spreparowanej sieci, poznanie drogi, jaką przemierza;
● przeglądarki internetowe – rok 2004 był dla Internet Explorera
Microsoftu czarnym rokiem. Wystąpiła rekordowa liczba błędów tego produktu, jak i stworzenie potencjalnie dużego zagrożenia dzięki zintegrowaniu tej przeglądarki z powłoką systemową i klientami poczty31.
Środowisko w jakim zachodzą zjawiska przestępczości komputerowej, charakteryzuje się brakiem stałości – podlega procesowi dynamicznego rozwoju co determinuje rozwój samej przedsiębiorczości. Rozwój technologii w dzisiejszych czasach jest lawinowy – powstają nowe
instytucje dla których trzeba tworzyć nowe regulacje – definicje, podziały, schematy. Występujące we współczesnym świecie podziały i towarzyszące temu konflikty przybierają w ostatnich latach coraz bardziej radykalne formy i coraz częściej przenoszone są na wirtualną płaszczyznę.
30
Tamże, s. 31.
31
S. Górniak, Obecne trendy
http://www.cert.pl, 16.09.2016.
w
zagrożeniach
Cyberterroryzm
sieciowych,
źródło:
151
4.4.Wirusy komputerowe
152
Historia wirusów komputerowych towarzyszy nam od momentu
pojawienia się komputerów i ich rozwoju. Od kiedy na świecie pojawiły
się komputery ogólnodostępne, hakerzy rozpoczęli swoje działania, czyniąc spustoszenie wśród oprogramowania i sprzętu. Pojawienie się Internetu wniosło nową jakość w świat wirusów komputerowych. Wcześniej jedyną drogą umożliwiającą zainfekowanie komputera były w zasadzie tylko dyskietki. Z chwilą, gdy podłączyliśmy komputer do sieci,
sytuacja znacznie się zmieniła. W obecnej chwili najpopularniejszą drogą infekcji jest właśnie sieć. Dzięki właśnie sieci wirusy zaczęły się plenić
jak nigdy dotąd. Wiele osób straciło efekty wielomiesięcznego trudu, gdy
po ataku mikroba okazało się, że pliki z danymi na ich komputerach są
całkowicie zniszczone.
Podłączenie do sieci oznacza potencjalny cel dla hakera, który
bardzo lubi włamywać się do cudzych maszyn. Narażeni również jesteśmy na infekcje najrozmaitszymi wirusami. Wirusy dzieli się na 32:
− dyskowe;
− plikowe;
− plikowo – dyskowe;
− systemowe.
Wirusy przejmują całkowitą kontrolę nad komputerem i najczęściej uszkadzają system operacyjny komputera, podmieniając niektóre
pliki systemowe na swoje własne wersje, roznoszące kod wirusa. Wirus
może zniszczyć fragmenty zawarte w tym systemie i spowodować nieodwracalne szkody. Definicję wirusów można przedstawić następująco:
„Wirusy komputerowe są specjalnymi programami pisanymi przez złośliwych użytkowników, a ich celem jest zniszczenie zasobów komputera
np. uszkodzenie dysku, plików itp.”. 33 Według A. Bógdał – Brzezińskiej
wirus to: „samo reprodukujący się kod, który uszkadza dane lub programy, zmieniając sposób działania sprzętu. Inaczej mówiąc, wirus jest
„obcym” fragmentem kodu dołączonym do programu. Wykonanie tego
kodu, po uruchomieniu programu, powoduje odnajdywanie na dysku
innych „nie zarażonych” programów i dołączenie do nich kodu wirusa” 34. Dobrym medium do rozpowszechniania wirusów jest niestety Internet. Na bardzo wielu stronach Internetu znajdują się darmowe programy, oferowane przez ich autorów z których niestety bardzo często korzystamy. Nie powinno się uruchamiać takich programów ściągniętych z
Internetu z nie sprawdzonego źródła i przed wcześniejszym sprawdzeniem ich za pomocą programu antywirusowego. Wykres 4. Przedstawia
Pikoń, ABC Internetu, wyd. IV, Helion 2003, s. 241.
P. Wróblewski, ABC Komputera, wyd. IV, Helion 2004, s. 82.
32K.
33
Rozdział 4.
niektóre typy malware w różnych regionach świata. Szczególne zagrożenia stwarza poczta elektroniczna. Niektórym lista e – mailowym towarzyszą tzw. załączniki, które właśnie najczęściej są nośnikami wirusów.
Zainfekowane pliki w momencie, gdy zostaną wczytane przez jakąś aplikacje czy też uruchomione, jeżeli same są aplikacjami, mogą narobić
sporego zamieszania 35.
Złośliwe programy
W sytuacji błyskawicznego rozwoju nowoczesnych technologii i
wzrastającej zależności od systemów informatycznych trzeba się szybko
uczyć i adaptować do ciągle zmieniających się warunków. Tylko wtedy
będzie można skutecznie działać w cyberprzestrzeni. Jednak wobec, aż
tak szybkiego rozwoju technologii informacyjnych nie jest to łatwe. Możemy zatem wymieć kilka typów złośliwych programów, które zagrażają
naszemu komputerowi:
• bakteria – program, który nie uszkadza plików wprost. Jego
jedynym zadaniem jest rozmnażanie. Typowa bakteria dzieli się
na dwie kopie i uruchamia je w środowisku zasobów. Może też
tworzyć dwa nowe pliki, z których każdy jest kopią programu
wyjściowego. Oba nowe programy będą się następnie dalej
mnożyły, tworząc kolejne „potomstwo”. Bakterie reprodukują
się wykładniczo i zajmują ogromną ilość pamięci procesora,
przestrzeni dyskowej i innych zasobów, przez co użytkownik
nie może z nich dalej korzystać 36;
• bomba logiczna – aktywizacja nowych funkcji elementu logicznego komputera, która prowadzi do zniszczenia lub zdeformowania sprzętu i oprogramowania. Jest to rodzaj wirusa
komputerowego, który po zainfekowaniu komputera może
przez długi czas pozostawać zupełnie nieaktywny (ukryty), aż
do czasu, gdy nastąpi określone zdarzenie. Impulsem wywołującym bombę logiczną może być obecność odpowiednich plików, określona data, wybrany dzień tygodnia lub użytkownik
uruchamiający aplikację 37;
• tylne drzwi – twórcy oprogramowania są w stanie zostawić sobie „furtkę” (tzw. tylne drzwi) , przez którą mogą dostać się do
komputerów osób korzystających z ich programów. Programiści
tworzą czasem tego typu nieautoryzowane w dokumentacjach
możliwości, aby móc naprawić w późniejszym czasie przeoczone
błędy w napisanych przez siebie aplikacjach, lub też po to, by
ABC Internetu, wyd. IV, Helion, Warszawa 2003, s. 47.
A. Bógdał – Brzezińska, M. F. Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy
37R. Grosset, Zabić tysiące przestraszyć miliony. Zagrożenia terrorystyczne i
szanse na skuteczną obronę, Wydawnictwo WSPiZ, Warszawa 2009,s. 111.
35K.Pikoń,
36
Cyberterroryzm
153
•
•
•
154
•
umożliwić sobie odczytanie zawartości dysku użytkownika bez
jego wiedzy i zgody. Jeśli o tylnych drzwiach dowie się osoba
postronna, lub jeśli nie zostaną one usunięte przed wypuszczeniem programu na rynek, program taki może wykazywać
istotne braki w swoim zabezpieczeniu. Daje to cyberterrorystom
szerokie możliwości wykorzystania „tylnych drzwi” do swoich
własnych celów38;
dialer – programy łączące się z siecią przez inny numer dostępowy, niż wybrany przez użytkownika, najczęściej są to numery
o początku 0 – 700 lub numery zagraniczne 39;
koń trojański (trojan) – program, który może wykonać niepożądane działania nieprzewidziane przez użytkownika programu, np. usuwać pliki, ponownie sformatować dysk lub przesłać
dane do autora programu, oczywiście bez zgody użytkownika, a
niekiedy i bez jego wiedzy. Jest to rodzaj wirusa komputerowego. Różnica między trojanami, a tradycyjnymi wirusami polega
na tym , że Trojany nie powielają się, nie rozprzestrzeniają się
samodzielnie ani nie dołączają do innych plików40;
robak – program, którego podstawowym zadaniem jest rozprzestrzenianie się w sieci komputerowej. Po zagnieżdżeniu się w
nowym systemie, może zachowywać się jak wirus, bakteria albo
koń trojański. Włamując się do komputerów robi to w podobny
sposób, jak dokonują tego hakerzy. W przeciwieństwie do wirusów, robak nie ma żadnej pomocy ze strony nieświadomych
użytkowników. Wykorzystuje słabe punkty w poczcie elektronicznej, stronach WWW, programach obsługi chatów i innych
popularnych aplikacji41;
wirus – samoreprodukujący się kod, który uszkadza dane lub
programy, zmieniając sposób działania sprzętu. Inaczej mówiąc
wirus jest „obcym” fragmentem kodu dołączony do programu.
Wykonanie tego kodu po uruchomieniu programu, powoduje
odnajdywanie na dysku innych, „nie zarażonych” programów i
dołączenie do nich kodu wirusa. W ten sposób wirus zaraża coraz więcej obszarów w komputerze 42.
39Rodzaje złośliwych programów, „Next magazyn komputerowy”, Nr. 3/2008, s.
32.
40R. Grosset, Zabić tysiące przestraszyć miliony. Zagrożenia terrorystyczne i
szanse na skuteczną obronę, Wydawnictwo WSPiZ, Warszawa 2009, s. 113.
42 Tamże, s. 146.
Rozdział 4.
Zależnie od sposobu swojego działania i platformy programowej,
na której się uaktywniają można podzielić na kilka odmian takich jak:
− bootsektor: usadawia się w początkowym sektorze pamięci bootsektora, przez co albo uniemożliwia start systemu, albo zapewnia wirusowi równoczesny start wraz z nim;
− komórkowy: infekuje systemy operacyjne i oprogramowanie telefonów komórkowych;
− makro: zmienia pliki dokumentów tworzonych w aplikacjach
MS Office (Word, Excel, Access, Power Point);
− plikowy: zaraża pliki wykonywalne z rozszerzeniem .exe
lub.com, dołączając swój kod zazwyczaj na końcu, rzadziej na
początku pliku;
− polimorficzny: może szyfrować swój własny kod. Składa się z
dwóch części: deszyfratora oraz zaszyfrowanego właściwego wirusa. W każdym infekowanym pliku tworzony jest inny polimorficzny deszyfrator. Stanowi to dużą trudność dla programów antywirusowych;
− retro: ma za zadanie zniszczyć system obronny komputera, czyli program antywirusowy;
− exploit: kod umożliwiający zdalne przejęcie kontroli nad komputerem poprzez sieć, wykorzystujący do tego celu dziury w
programach i systemach 43.
155
Ochrona antywirusowa
Ważnym czynnikiem decydującym o bezpieczeństwie danych w
komputerze jest profilaktyka przeciwwirusowa. Wymiana danych z innymi komputerami np. przy przenoszeniu dokumentów za pomocą dyskietek, w sieci lokalnej lub za pośrednictwem Internetu wiąże się z ryzykiem zarażenia komputera wirusami komputerowymi. Sprzyja temu
również korzystanie z niesprawdzonego lub nielegalnego oprogramowania.
Jednym z najważniejszych działań podejmowanych na rzecz bezpieczeństwa danych w systemach komputerowych jest odpowiednia profilaktyka antywirusowa, polega ona na:
• używaniu legalnie zdobytego oprogramowania;
• sprawdzaniu za pomocą programów antywirusowych nośników
danych przed ich użyciem;
• sprawdzeniu programów przenoszonych do komputera z sieci;
• wykonywaniu zapasowych kopii dla tworzonych dokumentów
na zewnętrznych nośnikach (archiwizacja);
43Rodzaje
złośliwych programów, „Next magazyn komputerowy”, Nr. 3/2008, s.
32.
Cyberterroryzm
156
• używaniu programów monitorujących „ruch plików” do i od
komputera podczas korzystania z usług sieciowych typu WWW,
e – mail i innych;
• aktualizowaniu posiadanych narzędzi antywirusowych 44 .
Najskuteczniejszym narzędziem do walki z wirusami komputerowymi są programy antywirusowe. Większość programów tego typu zapewnia podstawowe narzędzia do ochrony systemu i jego zasobów przed
wirusami i wykrywania wirusów. Są to : monitor antywirusowy, skaner
wirusów, oraz program skanera poczty elektronicznej. Monitor antywirusowy to program, który ma za zadanie monitorowanie pamięci operacyjnej i dysków komputera, oraz alarmowanie użytkownika o ewentualnie wykrytych nieprawidłowościach. Ponadto zwykle cały czas śledzi
działania w systemie, dzięki czemu jest w stanie wykryć wirusa już w
momencie uruchamiania zawirusowanego programu albo w chwili jego
pobierania np. z sieci Internet 45. Skaner wirusów jest programem, który
przegląda zasoby pamięciowe i dyskowe komputera w poszukiwaniu wirusów i programów typu np. koń trojański czy bomba logiczna już obecnych w systemie. Skuteczność wyszukiwania wirusów przez skaner zależy od zainstalowania w programie bazy wirusów czyli wzorców, na
podstawie których może on zidentyfikować wirusa w systemie, oraz algorytmu przeszukiwania zasobów 46. Większość producentów oprogramowania antywirusowego umożliwia bieżącą aktualizację bazy wirusów
skanera antywirusowego poprzez Internet. Operacja taka polega dla
użytkownika sieci na wybraniu w opcjach programu odpowiedniego polecenia. Aktualizacja przebiega zwykle w pełni automatycznie.
Kolejnym rodzajem ochrony i skutecznym sposobem zabezpieczenia są licencje. Licencja to regulacja prawna zawierająca zasady korzystania z programu przez nabywcę. Określa ona np., czy program może
być używany tylko na jednym komputerze, czy na wielu komputerach.
Programy komputerowe są towarem co oznacza, że należy za nie zapłacić a by z nich korzystać , np. wykupując licencje. Dzięki takiej licencji
uzyskamy dostęp m. in. do pomocy i doradztwa ze strony producenta.
Oprogramowanie komputerowe nie jest jednak rzeczą tanią, dlatego też
nie każdy użytkownik komputera może pozwolić sobie na zakup profesjonalnych, a co za tym idzie bardzo drogich aplikacji. Jednak na rynku
znaleźć możemy bardzo wiele dobrych programów rozprowadzonych na
zasadach darmowych licencji czy licencji wymagających od użytkownika
44 A. Bremer, M. Sławik, ABC użytkownika komputera, Kompedium wiedzy
informatycznej, Videograf Edukacja, Chorzów 2004, s. 31.
45 Wielki słownik wyrazów obcych PWN.
46 A. Bremer, M. Sławik, ABC użytkownika komputera, Kompedium wiedzy
Rozdział 4.
niewygórowanych nakładów finansowych. Najpopularniejsze licencje tego typu to 47:
− Licencja freeware: na zasadach tej licencji udostępnione zostają
programy, których można używać bezpłatnie i bez żadnych
ograniczeń. Jednak muszą zostać zachowane wszelkie prawa
autorskie ich twórców. Programy freeware mogą być rozpowszechniane wyłącznie w niezmienionej formie. Niektóre spośród programów freeware są dostępne na zasadzie bezpłatnej
licencji tylko do zastosowań niekomercyjnych dla użytkowników indywidualnych w domu. W innych przypadkach należy
wnieść za użytkownika programu stosowne opłaty;
− Licencja shareware: licencją tego typu jest objęty program, z
którego można korzystać bezpłatnie w okresie jego testowania.
Po upływie tego czasu użytkownik zobowiązany jest do wniesienie tzw. opłaty rejestracyjnej lub rezygnacji z programu.
Spotyka się różne formy ograniczeń w programach udostępnionych na zasadzie licencji shareware;
− Licencja Open Source: to jedna z najpopularniejszych licencji.
Jej istotą jest swobodne, nieodpłatne rozprowadzanie programów wraz z ich kodem źródłowym (stąd nazwa OpenSource –
otwarte źródło);
− Licencja Public Domain: licencja dotycząca bezpłatnych programów nie stanowiących przedmiotu prawa autorskiego. Programy te mogą być również używane bez ograniczeń jako
składniki innych aplikacji czy systemów;
− Licencja Adware: licencją tą jest objęty program, za którego
użytkowanie nie wnosi się żadnej opłaty. Autor czerpie zyski
umieszczając w programie reklamy. W ramach tej licencji programy zwykle są udostępnione bez ograniczeń48.
Chcąc chronić komputer przed działaniami sieciowych intruzów,
konieczne są odpowiednie działania zabezpieczające, podnoszące bezpieczeństwo systemu. Wykres 5 przedstawia wydzielanie domen odseparowanych zaporą ogniową. Firewall (zapora ogniowa) może zabezpieczyć
sieć przed nieuprawnionym dostępem z zewnątrz. Zakres dostępnych
rozwiązań sięga od dodatkowego oprogramowania do specjalnych urządzeń, które służą tylko do tego celu.
Poprzez monitorowanie systemu także możemy chronić komputer,
dzięki tworzeniu systemu obronnego na wypadek ataku inna, nieprzewidzianą drogą. Do komputera może trafić szkodliwy program inną drogą niż strzeżony przez zaporę ogniową port. Może zostać dołączony do
wiadomości pocztowej bądź przedostać się z inną aplikacją. W takiej sy47
48
Tamże, s. 36.
Tamże, s. 38.
Cyberterroryzm
157
158
tuacji mamy do czynienia z intruzem, który dostał się już do środka.
System musi umieć zlokalizować obcy lub podejrzany obiekt i zneutralizować go. Skuteczną bronią jest dobry system antywirusowy z ciągłym
monitorowaniem systemu. Właściwym rozwiązaniem jest także zainstalowanie aplikacji, których zadaniem jest wyszukiwanie w systemach
komputerowych programów szpiegujących lub ich elementów.
Systemy „firewall” chronią sieć na kilu poziomach, umożliwiają
także wdrożenie zupełnie nowych zasad bezpieczeństwa. Warto zatem
pamiętać ,że:
• użytkownicy wewnętrzni mogą mieć dostęp do wszystkich
usług Internetu, natomiast użytkownicy zewnętrzni nie;
• usługi takie jak e – mail mogą być dozwolone dla ruchu zewnętrznego tylko w odniesieniu do specyficznego komputera,
co daje otwarcie na świat, a jednocześnie pozwala chronić i
ukrywać inne zasoby sieciowe;
• wszystkie wydarzenia są bardzo szczegółowo monitorowane i
rejestrowane, a niektóre z nich generują natychmiastowe alarmy;
• pakiety mogą podlegać badaniu jeszcze przed ich pojawieniem
się w systemie operacyjnym;
• firewalle zawierają mechanizmy ukrywania IP komputerów
chronionej sieci lokalnej, tłumaczenia adresów IP i translacji
grupy wewnętrznych adresów IP do jednego lub kilku adresów
zewnętrznych;
• wiele systemów ma możliwość konstrukcji wirtualnych sieci
prywatnych, opartych na metodach szyfrowania transmisji danych;
• każdy system firewall wprowadza pewne obciążenia i obniża
efektywność pracy 49.
Inny sposób ochrony komputera to monitorowanie systemu, polega to na stworzeniu systemu obrony na wypadek ataku inną, nieprzewidzianą drogą. Do komputera szkodliwy program może trafić inną drogą
niż strzeżony przez zaporę ogniową port. Może na przykład zostać dołączony do wiadomości pocztowej bądź do innej aplikacji. System musi
umieć zablokować obcy lub podejrzany obiekt i zneutralizować go. Skuteczną bronią jest dobry system antywirusowy z ciągłym monitorowaniem systemu 50.
Zwalczanie spamu – zjawisko spamu jest zwalczane w sieci m. in
przez instalowanie na serwerach poczty i serwerach grup dyskusyjnych
specjalnych programów. Ich zadaniem jest rejestrowanie przypadków
49D. Doroziński, Hakerzy. Technoanarchiści cyberprzestrzeni, Helion, Warszawa
2001, s. 49.
50 P. Wróblewski, ABC Komputera, wyd. IV, Helion 2004, s. 178.
Rozdział 4.
nadsyłania takich samych lub podobnych wiadomości na konta grup
dyskusyjnych lub konta użytkowników e- mail.
Włamania do systemów informatycznych firm i komputerów
użytkowników sieci
Komputery pracujące w sieci narażone są na dostęp do ich zasobów nieproszonych i nieuprawnionych użytkowników. Głównie są to
hakerzy i osoby, które dysponują rozległą wiedzą informatyczną i wykorzystują ją do celów niezgodnych z prawem. Najczęściej możemy spotkać
się z włamaniami do systemów sieciowych firm finansowych, bazodanowych czy na serwery WWW. Jednak w ostatnim czasie dostrzec możemy
włamania do komputerów indywidualnych użytkowników sieci.
Włamania do systemów informatycznych firm czy komputerów
użytkowników sieci może nastąpić poprzez przechwycenie uprawnień legalnego użytkowania systemu na przykład: podsłuchiwanie jego hasła
czy kodu dostępu. Może również obejść zabezpieczenia atakowanego
komputera. Przechwycenie haseł lub kodów odbywa się za pośrednictwem instalowanych w systemie programów typu koń trojański 51. Obejście zabezpieczeń polega na wyszukiwaniu luk bądź błędów systemów
operacyjnych i programów zabezpieczających te systemy. Jeszcze inną
formą dotarcia do określonych zasobów firm może być „podszycie” się
pod dany komputer w sieci i przejęcie jego adresu IP. Aby zagwarantować w firmach poczucie bezpieczeństwa powinny zostać wprowadzone
techniki gwarantujące anonimowość przy przesyłaniu informacji, przeglądaniem portali i witryn internetowych, oraz zamawianiu dóbr i usług
za pomocą Internetu.
Tradycyjna metoda przejmowania danych w Internecie czyli ich
kradzież rejestruje dużą dynamikę. Sieć przecież nie zna żadnych granic
politycznych. Dzisiaj każde włamanie do systemów informatycznych ma
charakter bardzo niebezpieczny i mało przyjemny. Pojęcie szkodliwego
oprogramowania do kradzieży danych jest stosunkowo nowe. Kradzieże
z uszkodzonych sieci i komputerów danych poufnych to: dane uwierzytelniające - banków internetowych, numery kart kredytowych, numery
polis ubezpieczeniowych czy hasła itp. Banki zabezpieczające się przed
hakerami. „(…) Citibank to kolejny duży bank, który wzmacnia zasieki
przed wirtualnymi złodziejami. Konta osobiste klientów Citibank mają
opinię wygodnych w użyciu, ale są nisko oceniane w rankingach bezpieczeństwa. Citibank będzie starał się zabezpieczyć tak jak inne banki w
których na przykład przy logowaniu do serwisu internetowego, bądź
przy wykonywaniu przelewów na niezdefiniowany wcześniej rachunek
51 A. Bremer, M. Sławik, ABC użytkownika komputera, Kompendium wiedzy
Cyberterroryzm
159
160
trzeba dodatkowo uwierzytelnić się wobec banku poprzez podanie kodu
z tokena (miniaturowy generator haseł) czy, zestawu cyferek z przesłanej
przez bank karty kodów”. 52
Cele działań włamywaczy mogą być bardzo różne. Najczęściej jednak spotykamy się:
• modyfikacja zasobów – (programów, danych, dokumentów
WWW), może doprowadzić do kompromitacji zaatakowanego
celu przed osobami z niego korzystających, wprowadzenie w
błąd osób korzystających z zasobów itd.;
• handel danymi – czyli włamywanie się do sieci, kradzież danych, a następnie ich sprzedawanie;
• szpiegostwo przemysłowe - takie jak: zdobywanie poufnych informacji poprzez włamanie się do sieci konkurencji;
• działania nieuczciwej konkurencji - przejawiające się umieszczeniem niewłaściwych informacji o konkurencji, utrudnieniem
dostępu do informacji konkurencji;
• niszczenie zasobów – jest zazwyczaj dokonywane przez niedoświadczonych włamywaczy lub osoby działające w destrukcyjnych pobudkach;
• produkcja narzędzi – pozwalających na swobodne korzystanie z
komercyjnego oprogramowania. Zazwyczaj wykorzystuje się Internet do dystrybucji nielegalnego oprogramowania pozwalającego na obchodzenie zabezpieczeń oprogramowania53.
Z doświadczenia wiadomo, że najsłabszym ogniwem w łańcuchu
zabezpieczeń jest właśnie człowiek. Stosowane przez włamywaczy techniki wykorzystują ludzkie słabości, takie jak łatwowierność, niezdyscyplinowanie, aby wyłudzić od użytkowników potrzebne do włamania informacje. Zwykle zakłada się, że haker, atakując firmę działa z zewnątrz.
Jednak najnowsze badania pokazują, że zdecydowana większość ataków
jest wykonywana przez pracowników zatrudnionych w firmie 54. Zdarza
się również, że haker z premedytacją podejmuje pracę w firmie, aby uzyskać dostęp do jej zasobów i danych lub kiedy pracownik, który jest niezadowolony ze swojej pracy czy obowiązków jakie nakłada na niego przełożony chce zaszkodzić firmie, by pomścić swoje krzywdy.
Zagrożenia bezpieczeństwa systemu informatycznego firm i komputerów użytkowników sieci należy starać się przewidywać, aby następnie zastosować odpowiednie środki zapobiegawcze. Zlekceważenie tych
potencjalnych zagrożeń może umożliwić intruzom przeprowadzenie skutecznego ataku.
52
http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,52981,3318651.html, 18.09.2016.
53http://gazeta-it.pl/200305225883/Problemy-bezpieczeństwa-systemów-
informatycznych-organizacji.html, 18.09.2016.
54Atak z wewnątrz, „Next magazyn komputerowy, Nr. 3/2008, s. 38.
Rozdział 4.
4.8.Sposoby minimalizacji ryzyka ataków
Biznes w Internecie to nie tylko sklepy, reklama, czy płatne artykuły. W tym wielkim cybertentycznym świecie działa cała branża, która
nie obnosi się ze swoimi metodami na zarabianie pieniędzy. Ich działalność opiera się w mniejszym lub większym stopniu na oszustwie i wykorzystywaniu naiwności internautów. Współczesny słownik języka polskiego definiuje słowo haker jako 55: osobę włamującą się do programów
komputerowych.
Nie da się ukryć, że pionierami na „nowym lądzie wirtualnej przestrzeni” są hakerzy 56. Nie można nie zauważyć skali hakerskich osiągnięć zwiększających się z dnia na dzień. Nagle, wszystko co w naszym
życiu istotne zostało ściśle związane z wirtualną rzeczywistością. Hakerzy stanowią nie tylko najpotężniejszą cyberkulturę on – Line, ale również jedną z najbardziej intrygujących społeczności. Są oni niezwykle inteligentni, nieposkromieni wobec wyzwań, które co najistotniejsze sami
sobie stawiają, oraz żądni przygód. Dla hakera kontakt z komputerem
nie jest łamigłówką nie do rozwiązania57. Niezaprzeczalnym faktem jest
to, że hakerzy dysponują nieprzeciętnym potencjałem intelektualnym.
Dodatkowo zdobywają wiedze na uniwersytetach, jednak zdarzają się
również tzw. „samouki”, którzy nie korzystają z możliwości uniwersyteckich a wiedzę zdobywają i przyswajają sami. Hakerzy włamują się do
systemów nie po to, by je zniszczyć, lecz poznać, wzmocnić, ochronić
przed kolejnym atakiem. Hakerzy mogą atakować systemy operacyjne
komputerów na wiele sposobów. Przechwytują dowolne transmisje dokonywane przez Internet lub sieć, do której mają dostęp.
Nie ma tak naprawdę „cudownej” metody na całkowite wyeliminowanie zagrożenia ataku. Można jedynie zminimalizować to ryzyko podejmując szereg działań, które zmniejszą zagrożenie. Przede wszystkim
należy zaopatrzyć się w oprogramowanie antywirusowe i antyszpiegowskie. Następnym sposobem wyeliminowania tego zagrożenia może być
system i oprogramowanie, które powinno być na bieżąco uaktualniane,
oraz należy również zaopatrzyć się w:
• systemy wykrywania i powstrzymywania zagrożeń, mogą to być
systemy sieciowe, jak i instalowane na poszczególnych komputerach;
• zapora ogniowa (firewall), może być stosowana jako rozwiązanie
sprzętowe, albo programowe w postaci programu instalowanego w komputerze użytkownika;
Doroziński, Hakerzy. Technoanarchiści cyberprzestrzeni, Helion 2001, s. 16.
Tamże, s. 32.
57 Tamże, s. 32.
55D.
56
Cyberterroryzm
161
162
• filtrowanie spamu czyli blokowanie listów z potencjalnie groźną
zawartością jest jedną z podstaw obrony przed atakami za pomocą złośliwego oprogramowania;
• szkolenie użytkowników, zarówno użytkowników komputerów
domowych jak i pracowników małych i dużych firm;
• gateway antywirus, sieciowy system wykrywania wirusów, zanim jeszcze nie dotrze do poszczególnych komputerów końcowych użytkowników;
• serwer pośredniczący, zapewnia możliwość ukrycia adresu IP
końcowego użytkownika 58.
Hakerzy stosują wszelkiego typu złośliwe oprogramowanie w celu
przejęcia kontroli nad komputerami. Należy jednak pamiętać, że najlepszą obroną przed atakiem jest unikanie zagrożeń. Łatwiejszym jednak
celem są komputery pojedynczych użytkowników. Ataki przeprowadzane
są przede wszystkim w celu uzyskania korzyści finansowych. Celem jest
również najdłuższe ukrywanie skutków ataku, aby maksymalnie wykorzystać naiwnego użytkownika. Wykorzystywane są najróżniejsze
sztuczki w celu skłonienia użytkownika do uruchomienia mechanizmów
powodujących zarażenie komputerów. Aby zapobiegać potencjalnym
atakom, należy unikać otwierania załączników i uruchamiania odnośników przesłanych na przykład w listach od nieznanych osób. Nie należy
też nigdy podawać swoich danych poufnych w e – mailach, telefonicznie
czy w formularzach internetowych.
Aktualnie wiele firm czy instytucji chcących zabezpieczyć się
przed poprzez Internet ma świadomość tego, że potrzebuje dobrej
polityki bezpieczeństwa, bo bez tego nie ma sensu zaczynać dalszej
pracy. „Polityka bezpieczeństwa” to nie tylko zabezpieczenie
komputerów i danych, lecz także wszelkie procedury postępowania w
sytuacjach ewentualnego zagrożenia. Proces zabezpieczenia to proces
ciągły i dlatego zabezpieczenia muszą dotrzymywać kroku zmianom,
jakie niesie nowa technologia. 59
Proces zabezpieczenia powinien przebiegać w czterech fazach:
a. faza pierwsza zaczyna się od budowy podstaw, przeszkolenia
kadry kierowniczej i wyznaczenia osoby odpowiedzialnej za
wprowadzanie i utrzymywanie bezpieczeństwa;
b. faza druga to usuwanie błędów. Osoby odpowiedzialne za to
wyszukują i usuwają błędy w zabezpieczeniach. Testują
systemy i sporządzają dokumentacje tych testów oraz starają
się wykryć błędy ludzi obsługujących i korzystających z sieci;
c. faza trzecia to instalacja i zakup odpowiednich programów
antywirusowych, zapór ogniowych, systemów kontroli dostępu
58http://www-nextmag.pl/index.php/artykul/aid/218/t/bro-si-przed-atakiem-zsieci-obrona-przed-atakiem-informatycznym, 18.09.2016.
59 P. E., Hoffman, Internet, Wydaw. PLJ, Warszawa 1995, s. 69.
Rozdział 4.
itp. należy opracować też stosowny regulamin korzystania z
sieci;
d. faza czwarta polega na kontroli tego wszystkiego, czy zalecenia
ekspertów zostały wprowadzone w życie.
Najbardziej rozpowszechnionym, najtańszym i niewymagającym
dużej wiedzy informatycznej sposobem ochrony komputera w
dzisiejszych czasach jest stosowanie programów antywirusowych. Jest
wiele programów antywirusowych, które można za darmo ściągnąć z
Internetu lub kupić za umiarkowaną cenę. Autorzy i producenci
sklasyfikowali je następująco:
• programy oferowane za darmo – freeware lub pubicdomain
. Jest to zbiór aplikacji niewielkich rozmiarów, których
możliwości ograniczają się do kilku funkcji. Jest to
oprogramowanie całkowicie darmowe, dlatego należą do
najbardziej lubianych przez użytkowników, gdyż pomimo wielu
niedogodności niektóre z nich okazują się bardzo przydatne;
• programy oferowane za niewielką opłatą – shareware. Jest to
najczęściej rozbudowany program, choć nie jest to jeszcze
rozbudowany pakiet oprogramowania. Do chwili rejestracji
użytkownik program posiada „na próbę”, zwykle do 10-60 dni.
Legalizacja polega na wniesieniu opłaty rejestracyjnej;
• programy oferowane w wersji demonstracyjnej – trial. Są to
najczęściej aplikacje, które są okrojonymi produktami
profesjonalnych firm software’owych. Najczęściej można je
wypróbować na określony okres czasu (np. 30 dni), ale mogą
nie posiadać podręcznej pomocy, a część funkcji może być nie
dostępna 60.
Programy te powinny stale monitorować nasz komputer,
zwłaszcza, gdy ma on połączenie z Internetem. Istotnym elementem
tych programów jest skanowanie poczty elektronicznej. Dobry program
przegląda każdy list i usuwa podejrzane załączniki. W Internecie toczy
się ciągła walka - ludzie tworzą i rozsyłają nowe wirusy, zaś programy
antywirusowe starają się je rozpoznać i usunąć. Zakupiony program
bardzo szybko stałby się bezsilny wobec nowych wirusów. Dlatego też
wszystkie współczesne programy mają funkcję aktualizacji bazy
wirusów. Nowe definicje uzupełniane są niemal codziennie z Internetu.
Tylko zaktualizowany program może stanowić skuteczną ochronę przed
wirusami 61.
Należy uświadomić sobie, że możliwości ataków na systemy komputerowe jest bardzo dużo. Wszystko jest zależne tylko od wiedzy i po-
Doroziński, Hakerzy technoanarchiści cyberprzestrzeni, Helion 2001, s. 71.
Kaczor, Hacking, Cracking, Phreacking. Ochrona przed cyberoszustami,
MIKOM, Warszawa 2004, s. 49.
60D.
61P.
Cyberterroryzm
163
164
mysłowości hakera. Na dzień dzisiejszy nie ma systemu bezpiecznego w
stu procentach.
Z dnia na dzień przybywa nowych technik zabezpieczeń tak samo
jak programów wykorzystujących w nich luki. Gdyby nie działania hakerów większość tych zabezpieczeń w ogóle by nie powstała. To oni bowiem podnoszą „porzeczkę” bezpieczeństwa, zmuszając jednocześnie
producentów do większego wysiłku przy projektowaniu swoich produktów. To właśnie ten aspekt pracy hakera jest pożyteczny, ale inne nie.
Niedługo firmy docenią potencjał hakerów i być może będą chciały
go wykorzystać. Najlepiej jest przecież sprawdzić ochronę systemu przed
zewnętrzną ingerencją przez powierzenie go specjaliście – hakerowi. Profilaktyka jest dużo tańsza i bezpieczniejsza niż późniejsze naprawianie
szkód wyrządzonych przez włamywacza.
Bardzo ważną rzeczą jest pierwsza linia obrony, którą nie jest
prawo karne, a jest nią zabezpieczenie techniczne naszych urządzeń. Im
więcej wprowadzimy światowych standardów tym zakresie, tym mniej
będziemy odnotowywali takich czynów.
Polska ma już odpowiednie regulacje prawno-karne do walki z
przestępstwami komputerowymi i należy teraz zadbać o odpowiednie
wykorzystanie w praktyce tego prawa i faktyczne zabezpieczanie danych.
Sama przestępczość nie zmaleje tylko z powodu regulacji prawnych, lecz
trzeba je jeszcze umieć wykorzystać w praktyce.
Szeroki dostęp do Internetu niesie ze sobą niebezpieczeństwo zainfekowania komputera-serwera przez różnego rodzaju wirusy komputerowe oraz niebezpieczeństwo ataku piratów komputerowych. Ze względu
na wagę przechowywanych lokalnie danych należy należałoby zaopatrzyć centra w instalację programu antywirusowego, oraz ograniczyć dostęp do własnych danych przez nie udostępnianie zasobów komputera
użytkownikom zewnętrznym.
Rozdział 4.
165
Cyberterroryzm
166
Rozdział 4.
Rozdział 5
Zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego
Bezpieczeństwo państwa w jego różnych wymiarach, obecnie coraz częściej postrzegane jest w kategoriach zagrożeń wartości chronionych przez państwo oraz przeciwdziałańzmierzających do redukcji zagrożeń lub ograniczenia skutków destrukcyjnych oddziaływań. Dlatego
też można stwierdzić, że zagrożenia są nieodłącznym elementem, zarówno negatywnej jak i pozytywnej interpretacji bezpieczeństwa, a stan
bezpieczeństwa państwa jest zawsze albo wypadkową albo kompromisem pomiędzy potrzebami związanymi z ukształtowaniem pożądanego
stanu a możliwościami ich zaspokojenia.
Określenie barier i zagrożeń ze strony procesów rozwojowych w
obecnych uwarunkowaniach współczesnego świata dla gospodarczych
podstaw bezpieczeństwa kraju, ukierunkowuje je przede wszystkim na
płaszczyznę ekonomiczno - obronną, jako część zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego państwa. Aby określić zagrożenia ze strony procesów rozwojowych współczesnego świata dla gospodarczych podstaw
bezpieczeństwa państwa, należy uprzednio zidentyfikować pojęcie zagrożeń w jego ekonomicznej treści.
Jednoznaczne określenie kategorii zagrożeń i bezpieczeństwa
państwa jest trudne do przeprowadzenia - co wynika ze złożoności i wielowymiarowościekonomicznego bezpieczeństwa państwa. Dostępne definicje zagrożeń nie ułatwiają wykonania zadania określenia ich istoty.
W definicjach leksykalnych zagrożenie ma bezpośredni związek ze słowem bezpieczeństwo i najczęściej jest wyjaśniane odwrotnością bezpieczeństwa226. Najczęściej zagrożenia konkretyzowane są poprzez wartości, które mogą być utracone, a także poprzez przedmiot destrukcyjnych
oddziaływań lub cechy źródeł zagrożeń 227. Konkretyzację umożliwia także wskazanie podmiotu lub przedmiotu bezpieczeństwa. Ponadto zagrożenia mogą być skonkretyzowane np. poprzez przedmiot destrukcyjnych
oddziaływań lub cechy źródeł zagrożeń.
Ogólne przedstawienie istoty tej kategorii, jak np. przez stwierdzenie, że „Zagrożenie to możliwość wystąpienia jednego z negatywnie
wartościowanych zjawisk” 228. Również bariery są zaliczane do tak war226J. Pawluczuk, Bezpieczeństwo informacyjne podmiotów gospodarczych ,
Tadeusza Bąka (red.), Wektory bezpieczeństwa, Jarosław 2013, s. 247.
227Ю.Н. Павлючук, А.А. Козлов Обеспечение экономической безопасности
предприятий как фактор эффективного управления производственными
системами. // Вестник Брест. Государственного Технического Университета. –
2002. – № 3: Экономика. – c. 57.
228 R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych,
[w:] D. Bobrów, E. Haliżak, R. Zięba, Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u
schyłku XX wieku, Warszawa 1997, s. 4.
Cyberterroryzm
167
tościowanych zjawisk. Dlatego też biorąc pod uwagę istotę pojęcia barier
i ich skutki dla procesów gospodarczych i realizacji celów ekonomicznych i obronnych, można kategorie barier i zagrożeń stosować zamiennie.
5.1. Istota zagrożeń
168
W bardziej skonkretyzowanej formie „zagrożenie” najczęściej definiowane jest jako sytuacja, w której naruszone mogą być istotne dla danego podmiotu wartości. Inna dokładniejsza definicja podaje, że „Zagrożenie, sytuacja w której istnieje zwiększone prawdopodobieństwo utraty
życia, zdrowia, wolności albo dóbr materialnych”. Zagrożenie wywołuje u
człowieka niepokój lub strach o różnym stopniu natężenia, do przerażenia lub obezwładnienia włącznie, bądź odruch lub świadomą chęć przeciwdziałania.Zagrożenie może wynikać z przyczyn naturalnych (np. oddziaływanie żywiołów) i spowodowanych przez innego człowieka (np.
nieprzyjaciela) 229.
Zagrożenia kojarzone są z możliwością wystąpienia takich oddziaływań, które uniemożliwiają lub utrudniają realizację np. egzystencji,
rozwoju (wartości) eksponowanych w naukach społecznych, albo wykonywanie zadań i funkcji (korzystanie z wartości użytkowych), jak jest to
rozumiane np. w odniesieniu do urządzeń technicznych.
W naukach społecznych zagrożenia definiowane są między innymi
jako niekorzystne i niebezpieczne dla żywotnych interesów i podstawowych wartości danego podmiotu (jednostkowego lub zbiorowego) działania innych uczestników życia społecznego 230. W odniesieniu do państwa
i narodu zagrożenie definiowane jest „...jako możliwość powstania sytuacji, w której dane społeczeństwo nie ma warunków dla swego bytu i
rozwoju lub są one w sposób istotny ograniczone231. Natomiast „zagrożenie bezpieczeństwa państwa to splot zdarzeń wewnętrznych lub
w stosunkach międzynarodowych w którym z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i rozwoju wewnętrznego bądź naruszenie lub utrata suwerenności państwa oraz jego partnerskiego traktowania w stosunkach
międzynarodowych w wyniku zastosowania przemocy politycznej, psychologicznej, ekonomicznej, militarnej itp.232.
229Leksykon
Wiedzy Wojskowej, MON, Warszawa 1979, s. 512.
Cieślarczyk, Niektóre psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa, wyzwań,
szans i zagrożeń, w: „Zeszyty Naukowe AON” 1999 nr 2(35), s. 233.
231R. Wróblewski, Wybrane problemy diagnozy bezpieczeństwa narodowego, w:
„Zeszyty Naukowe AON” 1991 nr 3/4 , s. 69.
232Jury Pawluczuk, Uwarunkowania bezpieczeństwa ekonomicznego państwa,
[w:], T. Bąk, Z. Ciekanowski (red. nauk.), Determinanty bezpieczeństwaczłoweka a
rozwój regionalny, Jarosław 2013, s. 149.
230M.
Rozdział 4.
Takie stanowisko w kwestiach rozumienia istoty i treści zagrożeń
upowszechnia się coraz bardziej. Jako reprezentatywną dla określania
zagrożeń bezpieczeństwa państwa poprzez wartości, można przytoczyć
następującą definicję: „zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego stanowi działanie lub ciąg wydarzeń, które:
• zagrażają drastycznie i w stosunkowo krótkim okresie jakości życia mieszkańców danego państwa lub
• niosą ze sobą istotne zagrożenie ograniczenia możliwości
dokonywania wyborów politycznych przez rząd państwa
lub prywatne instytucje pozarządowe (osoby prywatne,
grupy, korporacje) w ramach danego państwa” 233.
W ramach ogólnych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego (państwa) wyróżnia się także zagrożenia dla jego różnych dziedzin (segmentów), na których jest ono realizowane. Można zatem wyróżnić ich odpowiednie rodzaje. „Przyjmując za podstawę dziedziny, w których może
wystąpić zagrożenie, wyróżnia się zagrożenia militarne i niemilitarne.
Wśród zagrożeń niemilitarnych można z kolei wyróżnić zagrożenie polityczne, zagrożenie gospodarcze, zagrożenie ekologiczne, zagrożenie wewnętrzne i inne”234.
Zagrożenia gospodarcze wyróżniane są jako „rodzaj zagrożenia
bezpieczeństwa, w wyniku którego może nastąpić osłabienie potencjału
gospodarczego” 235. Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, jak wynika z
definicji, jest rozpatrywane w dwóch opcjach: w jednej jest określane
przez pryzmat zagrożeń, ich struktury i warunków zaistnienia, możliwości likwidacji lub ograniczenia, w drugiej przez pryzmat ich wpływu na
przetrwanie i rozwój kraju.
Ze sposobu podejść do zagrożeń reprezentowanych w obu opcjach
wynikają istotne wnioski do rozpatrywania barier i zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego państwa. Pierwsze nakazuje rozpoznać istotę, źródła i warunki zaistnienia zagrożeń. Drugie nakazuje badanie ich wpływu
na możliwości realizacji wartości a także poszukiwanie sposobów eliminowania, unikania lub ograniczania zagrożeń, a w sytuacji ich przekształcenia w destrukcyjne oddziaływania, ograniczenia ich skutków.
Analizując zagrożenia gospodarczych podstaw bezpieczeństwa
państwa z treści pojęć bezpieczeństwa państwa i bezpieczeństwa ekonomicznego, wskazać trzeba na dwa stanowiska w tej kwestii:
 pierwsze, koncentrujące się na określaniu zagrożeń poprzez negatywne skutki różnych oddziaływań na możli-
233 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, Warszawa
1996, s. 24.
234Słownik terminów z zakresu ..., dz. cyt., s. 163.
235Tamże, s. 163.
Cyberterroryzm
169
wość realizacjiprzez dany obiekt lubpodmiot istotnych
dla niego wartości;
 drugie, polegające na lokalizowaniu zagrożeń pośród konfliktów (określanie zagrożeń poprzez konflikty daje możliwość operacjonalizacji tych zagrożeń).
170
Zgodnie z pierwszym stanowiskiem zagrożenia gospodarczych
podstaw bezpieczeństwa państwa (tożsamych w praktyce z bezpieczeństwem ekonomicznym kraju) prezentowane są jako możliwość utraty
chronionych wartości rozpatrywanych na różnych płaszczyznach i jako
odwrotność bezpieczeństwa. Różnica w definiowaniu polega głównie na
przedstawieniu innych obiektów zagrożeń (lub płaszczyzn), jak np. system społeczno-gospodarczy lub potencjał obronno-ekonomiczny. Należy
przy tym podkreślić, że kategoria potencjału gospodarczo-obronnego
poprzedzała kategorię gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa,
a współcześnie ta pierwsza została wchłonięta przez tę szerszą drugą.
Na płaszczyźnie obronno - ekonomicznej, odnoszącej się do gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa, Z. Kołodziejak zagrożenia gospodarcze ujmuje jako „..zespół czynników o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym, uruchomienie których może doprowadzić do
zaburzeń w rozwoju potencjału obronno - ekonomicznego” 236. Podobne
w treści jest stanowisko W. Stankiewicza, który w języku ekonomiki
obrony pojęcie „zagrożenie” definiuje „...jako rodzaj możliwych i prawdopodobnych działań przeciwnika, skierowanych na osłabienie potencjału
obronno - gospodarczego” 237. Dodaje przy tym ważną uwagę w kwestii
identyfikacji zagrożeń mówiąc, że stan bezpieczny cechuje brak zagrożenia lub niski stan napięcia polityczno - militarnego uznany za normalny
w dłuższym okresie. Wynika z tego wniosek, że do zagrożeń nie należy
zaliczać wszystkich niekorzystnych oddziaływań a jedynie te, które wyraźnie odbiegają od stanu „normalnego”. Ten autor nie wyjaśnia czym
się charakteryzuje i jaki jest to „normalny stan” napięcia. Można wstępnie oprzeć się na intuicyjnym rozumieniu, tego czym są zagrożenia o niskiej intensywności.
5.2. Zagrożenia gospodarcze
W związku z fragmentarycznym ujęciem zagrożeń bezpieczeństwa
ekonomicznego, podejmowane były próby zbudowania definicji całościowej. Taki zamierzony rezultat wydaje się zawierać następująca definicja: „Zagrożenie gospodarcze - stan, w którym państwo nie może przeciwstawić się takim oddziaływaniom zewnętrznym i wewnętrznym, które
uniemożliwiają rozwójekonomiczny zgodny z określonymi kierunkami i
236S. Michałowski, Bezpieczeństwo ekonomiczne w stosunkach wschód - zachód,
PISM, Warszawa 1990, s. 23.
237W. Stankiewicz, Zagadnienia bezpieczeństwa ekonomicznego a gospodarka
obronna, w: Bezpieczeństwo ekonomiczne, teoria i praktyka, Łódź 1986, s. 29.
Rozdział 4.
tempem, a przez to osłabiają potencjał gospodarczo - obronny” 238. Jak
łatwo zauważyć treść cytowanej definicji odnosi się do zagrożeń wartości, zarówno na płaszczyźnie ogólnoekonomicznej, jak i na płaszczyźnie
gospodarczo - obronnej. Ponadto akcentuje, że zagrożenia mogą pochodzić zarówno ze źródeł zewnętrznych jak i wewnętrznych. Wydaje się zatem, że jest to w miarę pełne, chociaż ogólne określenie istoty zagrożeń
bezpieczeństwa ekonomicznego.Łącząc przedstawione stanowiska należy
stwierdzić, że zagrożenia gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa (bezpieczeństwa ekonomicznego państwa) identyfikowane będą z
takimi zewnętrznymi i wewnętrznymi procesami, które mogą skutkować
brakiem zdolności gospodarki do zaspokajania uzasadnionych potrzeb,
lub utratą adekwatności albo pogłębianiem niedopasowania gospodarczych podstaw bezpieczeństwa do sprostania wymogom konfliktów
Opierając się na takim sposobie rozumowania można stwierdzić,
że gospodarka i gospodarcze podstawy bezpieczeństwa państwa znajdują się w stanie niebezpieczeństwa kiedy występuje regres gospodarczy
lub zbyt niski w stosunku do potrzeb stopień zaspokojenia potrzeb
związanych z bezpieczeństwem. Można teżstwierdzić, że jest to taka forma istnienia, która nie zapewnia trwania, przetrwania, nie mówiąc o
rozwoju.
Dla określenia specyfiki zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa istotne znaczenie ma także przywołane wcześniej rozumienie zagrożeń w kategoriach „umierania dla innych” lub „życia
dzięki śmierci innych”. Ten sposób postrzegania zagrożeń jest niezwykle
cenny z punktu widzenia ekonomii, ponieważ istotą rynków są właśnie
zagrożenia tego typu, a odpowiadającą im formą jest konkurencja. Pozwala to wybrnąć ze sprzeczności pomiędzy stabilizacją, jako jednej i
istotnych cech bezpieczeństwa ogólnego i państwa, a konieczną destabilizacją wynikającą z rynkowej konkurencji, wymuszającą przestrzeganie
reguł efektywnościowych stanowiących o rozwoju, a więc o bezpieczeństwie ekonomicznym.
Jednak z całą mocą należy podkreślić, że taki sposób postrzegania
zagrożeń dla gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa, może
mieć tylko ograniczone zastosowanie. Wynika to z faktu, że kształtowanie tej sfery opiera się głównie na decyzjach politycznych. Dopuszczenie
mechanizmu rynkowej alokacji zasobów w obszarze służącym tylko bezpieczeństwu gospodarczych podstaw bezpieczeństwa stanowi tylko np.
przetargi na dostarczanie dóbr i usług organizowane przez jednostki
wojskowe. Znacznie szerzej wykorzystanie rynkowych mechanizmów jest
dopuszczane do obszaru podwójnego zastosowania. Warunkiem tego
jest w pewnym zakresie stabilność reguł gry rynkowej (określanych w
238Bezpieczeństwo
gospodarcze, Opracowanie zbiorowe, AON, Warszawa 1994, s.
57.
Cyberterroryzm
171
172
procesie politycznym), a więc stabilność polityczna (wewnętrzna i zewnętrzna) lub szerzej bezpieczeństwo polityczne państwa.
Zagrożeniem będzie, więc niedostosowanie podmiotów do funkcjonowania i realizacji celów, pod naciskiem konkurencji. Drugą stroną tego stanowiska będzie identyfikowanie zagrożeń z brakiem zmian strukturalnych. Można wręcz stwierdzić, ze nie rzecz w zagrożeniach albo w
ich braku, lecz w takim stosunku do nich, który optymalizuje szansę (i
pewność) istnienia i prolongowania 239. Zagrożeniem jest hamowanie
wymiany struktur, zarówno sfery realnej, jak i sfery regulacji przestarzałych i nieefektywnych na struktury nowe, sprawniejsze.
Przedstawione sposoby rozumienia zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa (lub inaczej zwanego - bezpieczeństwa
ekonomicznego), za podstawę ich określenia przyjmują zakres czy też
poziom realizacji chronionych wartości. Stąd też możliwość utraty tych
wartości lub ich niepełna realizacja są łączone z występowaniem zagrożeń, rozumianych jako oddziaływania niosące niepożądane skutki. Istnieje w związku z tym potrzeba określenia tych skutków, aby na tej
podstawie stwierdzić czy pojawiły się zagrożenia.
Selekcji zagrożeń z pośród różnorodnych oddziaływań można dokonać tylko na podstawie przyjęcia odpowiednich kryteriów. Dlatego do
zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa (bezpieczeństwa ekonomicznego państwa) przyjęto kryteria zbudowane na podstawie przewidywanych skutkównegatywnych oddziaływań, jeżeli kryteria
te mają spełniać, funkcję osadnika, w którym w odpowiednim czasie
istnieje możliwość pojawienia się destrukcyjnych oddziaływań na gospodarkę. Ponadto określone kryteria są niezbędną podstawą obiektywizacji
ocen w analizach bezpieczeństwa państwa. Należy ustalić, przed czym
powinno się bronić, a w konsekwencji zdecydować jakie przeciwdziałania podjąć i jakie do tego użyć środki. Trafne decyzje można podjąć tylko
na podstawie poprawnie zidentyfikowanych zagrożeń.
Zagrożeniami gospodarczego bezpieczeństwa państwa będą te oddziaływania (zjawiska i procesy), które mogą doprowadzić do:
• zahamowania rozwoju gospodarczego lub utraty zdolności
rozwojowych;
• pogorszenie pozycji kraju mierzonej udziałem w tworzeniu
dochodu narodowego i międzynarodowym podziale pracy w stosunku do gospodarek otoczenia zagranicznego;
• utraty swobody (suwerenności) podejmowania decyzji w
sprawach gospodarczych i gospodarczo-obronnych oraz
ich optymalizacji;
239J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa, Prolegomena do zagadnień ogólnych,
Warszawa - Pruszków, 1997, s. 174.
Rozdział 4.
• utraty zdolności do dostarczania wystarczającej ilości dóbr
i usług;
• utraty możliwości utrzymania pożądanego poziomu potencjału militarnego i rezerw gospodarczych w czasie pokoju;
• utraty szeroko rozumianego zaplecza w czasie wojny dla
wojsk walczących.
Sformułowane kryteria identyfikacji zagrożeń odnoszą się do pewnych dających się przewidywać progów krytycznych w gospodarce i gospodarczych podstawach bezpieczeństwa państwa (w tym jej powiązań z
zagranicą), poniżej których naczelne wartości stanowiące o bezpieczeństwie kraju nie będą mogły być realizowane i chronione.
Zaznaczyć jednak należy, że nie wszystkie zjawiska wyrażone
ujemnymi wskaźnikami (np. wyrażone spadkiem wydobycia węgla) należy wiązać z kategorią zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa
państwa. Zagrożeniami nie będą te zjawiska i procesy, które przywracają
ich adekwatność do zadań i funkcji wynikających ze zmian sposobów
realizacji bezpieczeństwa państwa lub oczyszczają ze zbędnych mocy
wytwórczych i produktów, pomimo że statystyka odnotuje związany z
tym spadek produkcji. Inaczej mówiąc do zagrożeń nie zalicza się tej
części zjawisk, dzięki którym dokonują się zmiany jakościowo - strukturalne, podnoszące efektywność i zdolności gospodarczych podstaw bezpieczeństwa do dostarczania odpowiednich dóbr. Warunkiem jest jednak płynne zastępowanie elementów struktury przestarzałej elementami
nowoczesnymi. Do zagrożeń ograniczenia swobody nie należy zaliczać
decyzji w podejmowaniu decyzji gospodarczo-obronnych wynikających
np. umów handlowych czy wchodzenia w skład ugrupowań integracyjnych, jeżeli są one zgodne własnymi preferencjami kraju i suwerennie
dokonanego wyboru 240.
Kształtowanie gospodarczych podstaw bezpieczeństwa kraju - jak
wcześniej wskazano jest uwarunkowane, zarówno czynnikami zewnętrznymi jak i wewnętrznymi. Stąd też w zależności od miejsca położenia źródła zagrożenia oddziaływujące na ten podsystem można podzielić na dwie zasadnicze i równorzędne grupy, tj.:
• zagrożenia zewnętrzne;
• zagrożenia wewnętrzne.
Opierając na takim podziale gospodarczy potencjał zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa, w zależności od położenia (miejsca), można podzielić na dwie grupy:
• zewnętrzny potencjał zagrożeń;
240 B. Ulijasz, Czynniki kształtujące poziom bezpieczeństwa państwa, [w:],T. Bąk,
Z. Ciekanowski, L. Szot, Determinanty bezpieczeństwa człowieka a rozwój
regionalny, P W S T – E w Jarosławiu, Jarosław 2013, s. 110.
Cyberterroryzm
173
• wewnętrzny potencjał zagrożeń.
Ten potencjał może oddziaływać kanałami powiązań gospodarczych z zagranicą w zakresie przepływów rzeczowych i informacyjnych.
Miarą tego potencjału może być wielkość środków możliwych do zaangażowania w celach destrukcyjnych lub wielkość i ważność przepływów
środków ekonomicznych, które mogą zostać przerwane. Najważniejsze
spośród nich grupują się w przepływach:
• towarów i usług;
• ludzi i kapitałów;
• technologii i sztuki zarządzania.
Z listy istniejących i możliwych do określenia przykładów tego potencjału w odniesieniu do Polski, warto wymienić kilka, takie jak:
174
• nierównorzędność znaczenia dla siebie partnerów w stosunkach ekonomicznych, co może przejawiać się w formie zależności handlu zagranicznego, technologicznej,
kapitałowej, itp.;
• zależność od dostaw (pozyskiwania) istotnych dla funkcjonowania i rozwoju gospodarki czynników, jak np. zależność surowcowo - energetyczna od jednego partnera;
• zależność kredytowo-płatnicza, wyrażona brakiem zdolności kraju do obsługi i redukcji zadłużenia zagranicznego
bez istotnego obniżenia rozwoju i konsumpcji;
• wymuszone uzależnienie sfery regulacji gospodarki, wyrażone np. koniecznością uzgadniania polityki gospodarczej
i gospodarczo-obronnej z międzynarodowymi instytucjami finansowymi;
• wymuszone ograniczenie udziału w międzynarodowej
wymianie (eliminacja z rynków) produktów uznanych za
„wrażliwe” przez najsilniejszych partnerów itp.
Na płaszczyźnie ekonomiczno - obronnej przedmiotem zainteresowań są zagrożenia gospodarczych podstaw bezpieczeństwa. Można je
podzielić - podobnie jak na płaszczyźnie ogólnoekonomicznej na dwie
zasadnicze grupy:
• zewnętrzne zagrożenia ekonomiczno-obronne;
• wewnętrzne zagrożenia ekonomiczno-obronne.
W zależności od położenia źródeł (miejsca) potencjału zagrożeń
ekonomiczno-obronnych, można wyróżnić:
• zewnętrzny potencjał zagrożeń ekonomiczno-obronnych;
• wewnętrzny potencjał zagrożeń ekonomiczno-obronnych.
Potencjał zagrożeń ekonomiczno-obronnych może istnieć w różnych formach. Jako przykładowe można wymienić:
• brak alternatywnych źródeł zaopatrzenia gospodarki w surowce lub produkty strategiczne pozyskiwane z zewnątrz;
Rozdział 4.
• brak trwałej współpracy (powiązań) o odpowiedniej skali z
przemysłem obronnym krajów w ramach sojuszniczych
ugrupowań;
• eliminacja z międzynarodowych rynków uzbrojenia i
sprzętu wojskowego;
• struktura i charakter zagranicznych inwestycji w sektory
gospodarki, które mają istotne znaczenie dla zapewnienia
bezpieczeństwa państwa;
• ograniczenia dostępu do nowoczesnych technologii produkcji i wykorzystania dóbr służących bezpieczeństwu
itp.
Obok porządkowania zagrożeń według źródeł i przedmiotu oddziaływań można stosować także inne kryteria klasyfikacji. Dla przykładu w zależności od charakteru źródeł (impulsu) możliwych destrukcyjnych
oddziaływań, czyli sfer z której pochodzą destrukcyjne oddziaływania wyróżnić można zagrożenia:
• rzeczowe, które mogą powodować negatywne skutki w
rozmiarach i strukturze gospodarczych podstaw bezpieczeństwa;
• informacyjne, wywołujące dezorganizację funkcjonowania
bądź nietrafne kierunki rozwoju gospodarczych podstaw
bezpieczeństwa.
Wewnętrzne zagrożenia i bariery kształtowania bezpieczeństwa
państwa w sposób najbardziej syntetyczny znajdują odzwierciedlenie
w ograniczeniach tworzenia produktu krajowego brutto. Znajdują one
swoją pierwotną przyczynę w opóźnieniach rozwojowych polskiej gospodarki w stosunku do gospodarek krajów rozwiniętych, a wyrażają się
w dysproporcjach struktury tworzenia produktu krajowego brutto. Jako
takie mogą być one jednym z istotnych źródeł zagrożeń bezpieczeństwa
ekonomicznego Polski współtworząc gospodarczy potencjał zagrożeń 241
przez, który należy rozumieć skalę (poziom, rozmiary) odstępstw makrostruktury produkcji polskiej gospodarki w okresie transformacji od przyjętej za normę makrostruktury typowej dla gospodarki rynkowej.
5.3. Bariery i zagrożenia kształtowania bezpieczeństwa
państwa
Istnienie dużego dystansu i zbyt powolne zbliżanie się do struktury tworzenia produktu krajowego brutto charakterystycznej dla gospodarek rozwiniętych, wyczerpuje znamiona ujęte w kryteriach identyfikacji zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego, ponieważ skutkują utratą
241 A. Lipowski, Zmiany w strukturze tworzenia PKB w Polsce w okresie
transformacji 1990-97/98. Analiza i ocena, w: „Ekonomista” 1999 nr 5, s. 565.
Cyberterroryzm
175
176
zdolności rozwojowych (w pożądanym tempie) i pogorszeniem pozycji
polskiej gospodarki w międzynarodowym podziale pracy.
Do cech charakterystycznych poprzedniego systemu gospodarczego należał brak funkcjonalnych sprzężeń między trzema kluczowymi kategoriami ekonomicznymi: preferencjami konsumentów, efektywnym
popytem a podażą. Tak więc struktura rzeczowa popytu była dwojako
zdeformowana: bezpośrednio w strukturze wewnętrznej popytu oraz pośrednio - wskutek nadmiernych jego rozmiarów globalnych 242. Ponadto
struktura rzeczowa podaży nie była dostosowana nawet do zniekształconej już struktury popytu efektywnego, ponieważ istniała chroniczna
nierównowaga w sferze produkcji i nie było barier popytu finalnego.
W pierwszym etapie transformacji w strukturze wewnętrznej produktu krajowego brutto zaszły istotne przekształcenia. Były one wywołane zasadniczymi zmianami warunków popytu i podaży, spowodowanymi reformą deflacyjną i liberalizacyjną początkujących przekształcenia
systemowe, które zmieniały logikę alokacji zasobów. Dlatego ten etap
transformacji można określić jako okres urealnienia się podstawowych
wielkości ekonomicznych pod wpływem racjonalizacji struktury rzeczowej popytu, a w stosunku do okresu socjalizmu poważnie zmieniła się
sektorowa struktura cen. Zmalały względne ceny produkcji rolnej
i przemysłu, wzrosty zaś ceny usług. Efektem programu deflacyjnego
było natomiast osiągnięcie w łatach 1990-91, po raz pierwszy od 40 lat,
trwałego zrównoważenia rynku dóbr konsumpcyjnych, zaopatrzeniowych i inwestycyjnych, a dzięki temu wyeliminowanie chronicznych niedoborów towarów. W tym czasie zmieniła się logika kształtowania struktury gospodarki, w której o decyzjach alokacyjnych przesądzały funkcjonalne sprzężenia między preferencjami konsumentów i efektywnym
popytem a podażą. Porównując tendencje zmian zaobserwowanych
w Polsce i w większości badanych krajów Europy Zachodniej należy
stwierdzić, że ukształtowana w naszej gospodarce struktura tworzenia
produktu krajowego brutto w 1997 r. charakteryzuje się bardziej korzystnymi proporcjami, o czym świadczą dodatnie odchylenia udziału
przemysłu, handlu i usług finansowo-biznesowych.
W 1998 r. doszło do pierwszego, poważniejszego (od 1992 r.) obniżenie tempa wzrostu produktu krajowego brutto. To osłabienie jego dynamiki należy wiązać przede wszystkim z kryzysem finansowym w Rosji,
który rozpoczął się w sierpniu 1998 r. i spowodował załamanie się eksportu polskiego na tamten rynek. Świadczy o tym silna zbieżność czasowa między kryzysem rosyjskim a początkiem załamania się polskiego
eksportu, zaś wtórnie - także popytu krajowego, w następstwie tego łamania.
242 Z. Ciekanowski, B. Ulijasz, Zwalczanie terroryzmu w Unii Europejskiej, P W S T
– E w Jarosławiu, Jarosław 2015, s. 149.
Rozdział 4.
W drugim etapie transformacji w Polsce wyraźna była dezagraryzacja i industrializacja, podobnie jak w krajach zachodnich. Trudna jest
natomiast interpretacja relatywnego wzrostu usług. Ich wzrost był uwarunkowany niską podstawą wyjściową. w 1998 r. doszło do zahamowania zaobserwowanej od 1992 r. tendencji wzrostowej udziału przemysłu
w produkcie krajowym brutto. Jednak istotne odchylenia dodatnie na
rzecz udziału usług w tworzeniu produktu krajowego brutto w Polsce,
w porównaniu do odpowiedniego stadium rozwoju Europy Zachodniej,
oznacza, że nasza gospodarka weszła na ścieżkę serwicyzacji.
Na podstawie analizy dostępnej literatury i argumentów empirycznych można stwierdzić, że w miarę rozwoju gospodarczego najpierw obniżają się udziały rolnictwa i rosną udziały przemysłu w gospodarce,
później spadają udziały przemysłu, zwiększają się natomiast relatywnie
usługi rynkowe. Powstały koncepcje tzw. społeczeństwa postindustrialnego, które wykorzystywano m.in. w formułowaniu długoterminowych
prognoz rozwoju gospodarki zachodniej. W makrostrukturze produkcyjnej wielu krajów Europy Zachodniej wystąpiły następujące zjawiska 243:
dezagraryzacja, industrializacja, stabilizacja udziału przemysłu
w tworzeniu produktu krajowego brutto, dezindustrializacja oraz serwicyzacja.
Dezagraryzacja stanowi uniwersalną, ponadustrojową prawidłowość strukturalną każdej gospodarki. Wynika to:
• z rolniczego charakteru każdej gospodarki w punkcie startu do rozwoju;
• z naturalnych barier ekspansji produkcji rolniczej (ziemia),
która w przeciwieństwie do działów pozarolniczych może w dłuższym czasie wzrastać wyłącznie przez intensyfikację;
• w miarę wzrostu zamożności społeczeństwa - ze stopniowego przesuwania się popytu z dóbr żywnościowych na
dobra przemysłowe, a następnie na usługi (rynkowe).
Industrializacja oznacza wypieranie z gospodarki sektora rolniczego. Można zatem powiedzieć, że w punkcie startu każda gospodarka ma
niewielki przemysł, który w przeciwieństwie do rolnictwa może ekstensywnie, wzrastać 244.
Stabilizacja udziału przemysłu w produkcie krajowym brutto oznacza, że gospodarka osiągnęła pułap swego nasycenia przemysłem.
243Tamże,
s. 590.
wykorzystania ekstensywnego wzrostu przemysłu była gospodarka
PRL, która nasyciła kraj przemysłem znacznie ponad rynkowe standardy
zachodnioeuropejskie, to jednak z poważnym naruszeniem makroproporcji
produkcyjnych.
244Przykładem
Cyberterroryzm
177
178
Dezindustrializacja oznacza to, że nasycenie przemysłem zaczyna
się zmniejszać wtedy gdy wypierają go inne bardziej dynamicznie rozwijające się sektory (pozarolnicze)245.
Serwicyzacja to przesuwanie działalności gospodarczej firm, zakładów przemysłowych, koncernów na świadczenie usług. Serwicyzacja
dotyczy zwykle: zarządzania, przemysłu teleinformatycznego, nowych
technologii, ochrony środowiska itp. To właśnie serwicyzacja gospodarki
najczęściej powoduje początkową stabilizację udziału przemysłu
w produkcie krajowym brutto, a później jego względny spadek.
Z przedstawionych zmian strukturalnych wynika, że tendencję do
dezindustrializacji i serwicyzacji gospodarki wykazały relatywnie później
rozwinięte kraje Europy Zachodniej. W związku z tym można przypuszczać, że gdyby gospodarka Polski miała dalej iść śladem krajów Europy
Zachodniej w procesie przemian makrostrukturalnych, to powinna rozpocząć dezindustrializację i autentyczną serwicyzację jeszcze szybciej niż
później rozwinięte gospodarki zachodnioeuropejskie. Proces transformacji z istoty swej polega bowiem na przyspieszonym, w porównaniu
z krajami zachodnimi, przekształceniu się gospodarki w całkowicie rynkową.
Relatywna dynamika przemysłu w Polsce w drugim etapie transformacji przebiega nieco szybciej niż kilkadziesiąt lat temu w Europie
Zachodniej. Zdaje się to potwierdzać przypuszczenie, że punkt nasycenia gospodarki przemysłem na rzecz serwicyzacji może być w Polsce
osiągnięty przy relatywnie niższym produkcie krajowym brutto na jednego mieszkańca niż to było w Europie Zachodniej. W tym celu musi się
rozpocząć ekspansja takich usług, jak: transport, telekomunikacja, informatyka wraz z ponowną ekspansją pośrednictwa finansowego
w miarę szybkiego wzrostu produktu krajowego brutto na jednego
mieszkańca.
Wiodącymi przyczynami dokonujących się zmian w strukturze
polskiej gospodarki, były przede wszystkim skutki reform deflacyjnej
i liberalizacyjnej. Natomiast po to, ażeby widoczne były owoce zmian
w postaci ekspansji produkcji konkurencyjnej w skali międzynarodowej,
muszą być przyspieszone reformy instytucjonalne - systemowe. Dotychczasowe efekty produkcyjne ciągle stanowią bowiem w większym stopniu skutki historycznie pierwszych dwóch reform niż zaawansowanych
reform instytucjonalno - systemowych. Te reformy powinny także przyczynić się do intensywniejszego rozwoju sfery usług edukacyjno – naukowych,
finansowo
ubezpieczeniowych,
informacyjnych
i telekomunikacyjnych 246. Może to spowodować w przyszłości ustabilizowanie udziału przemysłu, a następnie rozpoczęcie procesu dezindu245Proces ten jest dodatkowo pobudzany przez przerzucanie przez kraje rozwinięte
części przemysłu do krajów rozwijających się.
246A. Lipowski: Zmiany w strukturze ..., dz. cyt., s. 594.
Rozdział 4.
strializacji. Byłby to dowód, że gospodarka Polski osiągnęła już strukturalną dojrzałość podobną do rozwiniętych krajów Europy Zachodniej.
Podsumowując dokonane rozważania wewnętrznych zagrożeń gospodarczych podstaw bezpieczeństwa państwa, należy stwierdzić, że dokonujące się w tej dziedzinie zmiany prowadzą do ich pomniejszenia. Ta korzystna tendencja przejawia się poprzez procesy prowadzące do upodobniania się struktury tworzenia produktu krajowego brutto do
analogicznej struktury krajów Europy Zachodniej. Bezwzględne pomniejszenie gospodarczego potencjału zagrożeń w strukturze gospodarki, ograniczy zagrożenia bezpieczeństwa gospodarczego Polski, polegające na możliwości utraty zdolności gospodarki do rozwoju.
Zagrożenia dla bezpieczeństwa ekonomicznego Polski wynikają
również z międzynarodowych stosunków gospodarczych, które to oprócz
korzyści
płynących
z międzynarodowego
podziału
pracy
i międzynarodowego obrotu gospodarczego, kreują także zewnętrzny potencjał zagrożeń gospodarczych. Może być on określany na różnych poziomach, a także w różnych układach podmiotowych i przedmiotowych.
Najbardziej ogólnym sygnałem pojawienia się źródeł i potencjału istotnych zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego Polski jest brak równowagi w wymianie gospodarczej z zagranicą (deficyt), a także jej struktura.
Przejawem powstania zewnętrznego potencjału zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego kraju, jak uprzednio wspomniano, jest deficyt
obrotów bieżących bilansu płatniczego kraju na poziomie uznanym za
niebezpieczny. Powstanie i utrzymywanie się tego deficytu na poziomie
uznanym za niebezpieczny najczęściej jest rezultatem nieodpowiedniego
przebiegu wewnętrznych procesów rozwojowych i sytuacji gospodarczej,
a także przejawem niewłaściwego bądź nieskutecznego kształtowania
stosunków gospodarczych z zagranicą. Przyczyny mogą tkwić także
w kształtowaniu się uwarunkowań zewnętrznych, a zwłaszcza
w przebiegu koniunktury gospodarczej w krajach zewnętrznego otoczenia gospodarczego a także w pojawianiu się ograniczeń i barier wymiany
na rynkach zagranicznych.
Podjęte rozważania dotyczące kształtowania bezpieczeństwa państwa było jest i będzie bardzo ważne. Bezpieczeństwo państwa w ostatnich latach bardzo się zmieniło, poprzez zmiany jakie zaszły w Polsce jak
również w Europie Środkowej i Wschodniej, powstały nowe uwarunkowania bezpieczeństwa. Państwo funkcjonuje w bliższym lub dalszym
otoczeniu międzynarodowym mającym wpływ na tworzenie się i funkcjonowanie różnych uwarunkowań dotyczących bezpieczeństwa jak i gospodarki narodowej.
Ogólnie uwarunkowania bezpieczeństwa państwa można podzielić
na zewnętrzne i wewnętrzne. Należy podkreślić, że na płaszczyźnie zewnętrznej uwarunkowania polityczne bezpieczeństwa ekonomicznego
odnoszą się do określonego bloku państw(organizacji), a także do cha-
Cyberterroryzm
179
rakteru stosunków wypracowanych z innymi państwami i organizacjami.
W zbiorze uwarunkowań wewnętrznych polityki bezpieczeństwa
państwa, dostrzec i wyróżnić trzeba przede wszystkim czynniki polityczne, ekonomiczne, społeczne itp., które mogą mieć charakter kreatywny,
jak i destrukcyjny. Jeśli nabierają charakteru destrukcyjnego to nie tylko osłabiają one potencjał państwa ale również zwiększają jego podatność na presje zewnętrzne. Nieuniknione koszty społeczne kryzysu gospodarczego, przeprowadzanych głębokich reform rynkowych, a zwłaszcza bezrobocie, sprzyja szerzeniu się frustracji, rozprężenia, wzrostu
przestępczości i innych patologicznych zjawisk społecznych. W tych warunkach może tworzyć się atmosfera sprzyjająca rozprzestrzenianiu się
groźnych tendencji szowinistycznych lub nacjonalistycznych, dlatego
demokracja otrzymana raz nie jest na zawsze, należy o nią ciągle dbać.
180
Rozdział 4.
Rozdział 6
Wpływ globalizacji na bezpieczeństwo państwa
W dzisiejszych czasach istnienie państwa autarkicznego, odizolowanego od powiązań z innymi krajami jest sytuacją czysto abstrakcyjną,
konstruowaną między innymi w celu uproszczenia sytuacji, pomocną w
wyjaśnianiu praw ekonomicznych. W rzeczywistości istnieje jednak szereg zależności między krajami (najczęściej zależności obustronnych),
które powodują, że przykładowo wydarzenia polityczne w jednym kraju
wpływają na sytuacje gospodarczą krajów znajdujących się po przeciwnej stronie globu. Sytuacja ta jest skutkiem przede wszystkim coraz łatwiejszego dostępu do masowych informacji płynących z całego świata
za sprawą nowoczesnych rozwiązań technologicznych - zwłaszcza rewolucji informatycznej, która przyczyniła się do powstawania ogólnoświatowych mediów. Konsekwencją rewolucji informatycznej, naukowej i
technologicznej jest powstawanie globalizacji. Wiąże się ona z nowoczesnością, postępem, standaryzacją wielu sfer życia człowieka, powstających w wyniku rozprzestrzeniania się na całym świecie podobnych idei,
wzorców zachowań ekonomicznych, politycznych a także społecznych.
Obserwując zmiany zachodzące w ostatnich dziesięcioleciach należy
stwierdzić, że globalizacja staje się nieuniknionym etapem rozwoju
współczesnej cywilizacji.
Bezpieczeństwo to niezmiernie szerokie pojęcie, a zapotrzebowanie
na nie przychodzi wraz z narodzinami oraz nieodłącznie towarzyszy ludziom przez całe życie, niezależnie od stanu i stopnia, czy kierunku aktywności. Ze względu na swoją istotę i społeczne znaczenie, wraz z postępem ludzkości staje się coraz bardziej skomplikowanym problemem.
Przez swoją istotę bezpieczeństwo jest problemem zarówno dla indywidualnych osób, jak też całych społeczności. Praktycznie w każdej dziedzinie życia poszczególnych ludzi, czy funkcjonowania całych społeczeństw istnieje na nie zapotrzebowanie.
O wartości i znaczeniu bezpieczeństwa w hierarchii potrzeb człowieka świadczy pozycja, jaką ono zajmuje w opracowanej przez Abrahama Harolda Maslowa piramidzie potrzeb, w której bezpieczeństwo
plasuje się w podstawach, na drugiej pozycji po tak istotnych potrzebach jak fizjologiczne.
6.1. Uwarunkowania bezpieczeństwa
Wyjaśniając istotę zjawiska bezpieczeństwa należy mieć na uwadze jego związek ze zjawiskiem zagrożenia. Wynika z tego, że brak zagrożenia stanowi istotny aspekt bezpieczeństwa. Rozumienie tego terminu
prowadzi do stwierdzenia, że odnosi się do strefy świadomościowej danego podmiotu (człowieka, grupy społecznej, narodu lub narodów). Za-
Cyberterroryzm
181
grożenie oznacza pewien stan psychiki lub świadomości wywołany postrzeganiem zjawisk, które są oceniane jako niekorzystne lub niebezpieczne 247.
Tradycyjne koncepcje bezpieczeństwa kładą nacisk na kroki podejmowane jednostronnie dla zmniejszenia za pomocą potencjału
obronnego wrażliwości na atak. Współcześnie wiele koncepcji eksponuje
szczególnie znaczenie roli współpracy politycznej. We współczesnych warunkach koncepcje bezpieczeństwa obejmują znacznie szersze wymiary
niż w przeszłości. Na pojęcie bezpieczeństwa składają się dziś, obok
aspektów wojskowych i politycznych, czynniki gospodarcze i technologiczne, zasoby surowcowe oraz polityka w zakresie ekologii, demografii,
spraw społecznych i humanitarnych. W obecnym rozumieniu bezpieczeństwo obejmuje ponadto sprawy dotyczące zachowania narodowej
tożsamości i zapewnienia właściwego udziału w rozwoju cywilizacyjnym
świata248.
6.2. Źródła zagrożeń bezpieczeństwa
182
Pojęcie bezpieczeństwa odnosi się do procesu zaspokajania potrzeb i interesów uczestników życia międzynarodowego. W analizach teoretycznych bezpieczeństwa wyróżnia się trzy jego ujęcia (wymiary):
• podmiotowe;
• przedmiotowe;
• funkcjonalne.
Na podstawie kryterium podmiotowego wyodrębnia się:
• bezpieczeństwo narodowe, które jest kategorią jednostkową i
odnosi się do pojedynczych państw oraz ich społeczeństw i narodów;
• bezpieczeństwo międzynarodowe, które jest terminem służącym
zwykle do charakterystyki bezpieczeństwa określonej zbiorowości państw.
Według kryterium przedmiotowego wyodrębnia się różne rodzaje
bezpieczeństwa, takie jak:
• bezpieczeństwo polityczne;
• bezpieczeństwo militarne;
• bezpieczeństwo ekonomiczne (dzielone na: surowcowe, energetyczne, żywnościowe, socjalne, finansowe, technologiczne, itp.);
• bezpieczeństwo kulturowe;
• bezpieczeństwo humanitarne;
• bezpieczeństwo ekologiczne;
• bezpieczeństwo ideologiczne.
247 R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Wydawnictwo
Naukowe SCHOLAR, Warszawa, 2001, s. 28.
248 D.A. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa, Warszawa 1990, s. 54.
Rozdział 4.
Uzupełnieniem ujęcia przedmiotowego jest analiza bezpieczeństwa
międzynarodowego opartego na kryterium przestrzennym. Na jego podstawie można wyróżnić:
• bezpieczeństwo lokalne;
• bezpieczeństwo subregionalne;
• bezpieczeństwo regionalne;
• bezpieczeństwo ponadregionalne(strefowe);
• bezpieczeństwo globalne (światowe, uniwersalne).
Źródła zagrożeń bezpieczeństwa są zróżnicowane i podlegają ewolucji podążającej za rozwojem stosunków międzynarodowych, zmianą interesów państw odgrywających znaczącą rolę na arenie międzynarodowej, znaczeniem organizacji międzynarodowych.
Wyróżnia się następujące źródła zagrożeń:
• Katastrofy naturalne;
• Destabilizacja systemu ekologicznego;
• Kryzys dostaw energii, żywności i dostaw strategicznych;
• Kryzysy gospodarcze;
• Demografia i system zdrowia;
• Migracja i integracja;
• Kryzys polityczny i systemu społecznego;
• Kryzys wewnętrznego systemu bezpieczeństwa.
W każdej z dziedzin, która może być źródłem zagrożenia rozróżnić
możemy szereg scenariuszy dotyczących zagrożeń i ich przeciwdziałaniu.
Wśród ośmiu czynników wymienionych jako wymagających monitorowania i mogących prowadzić do sytuacji konfliktowych znajduje się:
• Stan państwa;
• Rządy prawa;
• Poszanowanie praw podstawowych;
• Społeczeństwo obywatelskie i media;
• Relacje pomiędzy społecznościami oraz mechanizm rozwiązywania kwestii spornych;
• Zarządzenie gospodarką;
• Nierówności społeczne i regionalne;
• Sytuacja geopolityczna.
6.3. Bezpieczeństwo globalne
Ludzie podejmują rozliczne przedsięwzięcia mające ugruntować,
sprawdzić, czy wręcz przywrócić stan bezpieczeństwa. Zwracają się do
różnych instytucji, ustawowych organów o podjęcie zgodnie z ich oczekiwaniami działań ochronnych stosownych do zaistniałego zagrożenia.
Jednak zarówno zagrożeni, jak też zobowiązani do określonego działania
nierzadko nie są w stanie należycie zdefiniować rodzaju i stopnia oraz
źródła zagrożenia. Często też nie mają wystarczającej wiedzy w zakresie
działalności ustawowych organów. Nie wiedzą też, czy będą one skłonne
Cyberterroryzm
183
184
do przedsięwzięcia określonego działania. Nie zawsze mają zdolność do
należytej oceny właściwości w przedmiotowym zakresie instytucji i sposobu wykonywania przez nie zadań, należących do ustawowego obowiązku ich działania.
Utrzymanie bezpieczeństwa jest zasadniczym celem polityki zagranicznej każdego państwa. Realizacja tego celu jest uwarunkowana
wieloma czynnikami o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym. W trosce o utrzymanie bezpieczeństwa, państwa starają się uzyskać korzystną pozycję na arenie międzynarodowej, mobilizując do tego celu swoje
siły oraz odpowiednie zasoby i środki.
Bezpieczeństwo globalne nie jest prostą sumą bezpieczeństwa narodowego wszystkich poszczególnych państw. Może ono przejawiać się
tym, że wszyscy członkowie społeczności międzynarodowej mają poczucie bezpieczeństwa, a ponadto istnieją warunki, mechanizmy i stosunki
wzajemne, które mają zapewnić bezpieczeństwo ogółowi.
Państwa poszukują metod i sposobów postępowania gwarantujących osiągnięcie powyższego pożądanego stanu rzeczy. Praktyczne zastosowanie określonego systemu bezpieczeństwa dającego minimum
gwarancji ułożenia poprawnych stosunków między państwami jest uzależnione od różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Najogólniej rzecz ujmując, system bezpieczeństwa globalnego jest określoną
metodą działania oraz stanowiącymi jej podstawę zasadami postępowania i środkami zaaprobowanymi przez państwa w stosunkach międzynarodowych dla zapewnienia względnie trwałego poczucia bezpieczeństwa 249.
Bezpieczeństwo globalne kształtowało się zależnie od warunków
panujących na arenie międzynarodowej. Państwa dążąc do utrzymania i
umocnienia swojego bezpieczeństwa, korzystają z różnych środków, metod i sposobów. Państwa mają pięć możliwości takich działań:
• utrzymywać siły zbrojne nie wiążąc się sojuszem z innymi państwami;
• uczestniczyć w sojuszach wymierzonych przeciwko wspólnemu
nieprzyjacielowi i dążyć do utworzenia równowagi sił;
• tworzyć system bezpieczeństwa zbiorowego;
• utrzymywać bezpieczeństwo w ramach szerszego imperium
światowego opartego na ich zdecydowanej przewadze nad innymi państwami;
• dążyć do utworzenia ponadnarodowej struktury państwa światowego.
Zapewnienie bezpieczeństwa jest podstawowym zadaniem wynikającym z założeń strategicznych polityki zagranicznej. W dążeniu do tego
celu państwa umacniają własne siły zbrojne i rozbudowują potencjał
249 W. Malendowski, C. Mojsiewicz, Stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo Alta
2, Wrocław, 1998, s. 362.
Rozdział 4.
militarny. Jeżeli jednak nie daje to gwarancji bezpieczeństwa, państwa
poszukują partnera lub partnerów do sojuszu wojskowo- politycznego.
Sojusz jest związkiem dwóch lub więcej państw utworzonym dla
osiągnięcia określonych, wspólnych celów politycznych. Skonstruowany
na podstawie umowy międzynarodowej zawiera zobowiązania do współpracy politycznej, wojskowej i gospodarczej dla obrony wspólnych interesów i udzielania sobie pomocy. Sojusznicy kooperują ściśle w dziedzinie wojskowej, łącząc siły i umacniając zdolności obronne każdego z
nich oraz całego ugrupowania na wypadek agresji albo przygotowując
napaść na inne państwo.
Globalizacja rozumiana jest jako „zjawisko związane z przekraczaniem granic państwowych w działalności narodowych podmiotów gospodarczych i tworzeniem jednego globalnego rynku światowego, co dotyczy w równym stopniu rynku kapitału finansowego, ludzkiego i rzeczowego.” 250 Stanowi ona szereg procesów, nierzadko sprzecznych, które
w rezultacie powodują integracje wspólnot narodowych w jedno społeczeństwo globalne, tak, więc powoduje w pewien sposób eliminacje gospodarek narodowych.
Globalizacja w zasadniczy sposób wpływa, więc na rozwój demokracji. Na początku lat dziewiedziesiatych, gdy upadał mur berliński,
wielu politologów ogłosiło nadejście „złotej ery” demokracji 251. Twierdzili
oni, że po upadku systemu komunistycznego, idea liberalnej demokracji
oraz wolnorynkowa gospodarka nie maja na świecie już żadnych godnych konkurentów. Oczywiście dostrzegali oni pewne wady i niedociągnięcia systemu demokratycznego, ale nie potrafili sobie wyobrazić świata, który funkcjonowałby na zasadach innych niż demokratyczne. Jednak systemy liberalno- demokratyczne zamiast ulęgać polepszeniu, w
coraz większym stopniu zaczynają odchodzić od głoszonych przez siebie
ideałów. Socjolog, Paweł Śpiewak zauważył wiele cech dowodzących tej
tezy: wzrost nieufności do instytucji demokracji przedstawicielskiej i
wobec samych polityków, ograniczenie możliwości zaangażowania obywateli w życie publiczne, oligarchizacja polityki, troska o wyborców jedynie w czasie kampanii wyborczych, a także złożoność struktur organizacyjnych współczesnych państw trudną do zrozumienia przez obywateli 252. Analizując powyższą sytuację nasuwają się zasadnicze pytania: czy
możemy mówić o kryzysie demokracji? Jakie czynniki spowodowały tak
trudna sytuacje demokracji? Pomocne w odpowiedzi na te pytania jest
zbadanie oddziaływania globalizacji na demokracje. Błyskawicznie rozprzestrzeniający się proces globalizacji wywiera ogromny wpływ na de250 A. F. Bocian, Polityka gospodarcza- wybrane elementy, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2002, s. 117.
251 W. Szymański, Interesy I sprzeczności globalizacji, Wprowadzenie do ekonomii
ery globalizacji, Difin, Warszawa 2004, s. 249.
Cyberterroryzm
185
186
mokracje. Jednak jest to wpływ niejednoznaczny i zróżnicowany, posiadający aspekty zarówno pozytywne jak i negatywne. Nie można powiedzieć, że globalizacja i demokracja to przeciwstawne procesy, jednak w
wielu zasadniczych punktach różniące się od siebie procesy, opierające
się na innych zasadach.
Specyfika procesów globalizacyjnych nie wymaga obecności państwa demokratycznego. Ujawniają się istotne sprzeczności pomiędzy
swobodą przepływu kapitału wymuszaną przez globalizację a regulacjami istniejącymi w państwie demokratycznym. Globalizacja w swoich postulatach głosi stworzenie wolnego rynku oraz istnienie państwa, które
tylko w minimalnym stopniu będzie na tym rynku interweniować. Nie
określa, że tym państwem musi być państwo demokratyczne. Wynika z
tego, że globalizacja, aby się rozwijać wcale nie potrzebuje do tego państw demokratycznych. Globalizacja może istnieć bez demokracji. Płynie
stad jednoznaczny wniosek, który jest ostrzeżeniem dla demokracji: to
właśnie demokracja musi integrować się i próbować przystosować się do
globalizacji, a nie odwrotnie. Aby mogły rozwijać się procesy globalizacyjne potrzebne jest istnienie liberalizmu gospodarczego. Wolność gospodarcza wyrażająca się w wolnym rynku jest nieodzownym elementem
wolności politycznej i pluralizmu charakterystycznego dla demokracji 253.
Jednak wolny rynek w państwach demokratycznych z przyczyn społecznych i politycznych pełen jest regulacji nałożonych przez państwo.
Ogranicza w ten sposób swobodny przepływ kapitału. Oznacza to ze kapitał ten będzie mniej preferował gospodarki z większą ilością regulacji
rynkowych, a wiec gospodarki państw demokratycznych254. Kapitał z
jednej strony nie lubi ograniczeń, zainteresowany jest spadkiem regulacji wprowadzanych przez państwo, ale jednocześnie preferuje państwa
stabilne politycznie i gospodarczo, bez niepokojów społecznych i z bezpieczeństwem socjalnym, a to z kolei wymaga wzrostu regulacji. Niemożliwością jest spełnienie tych dwóch warunków jednocześnie. Podsumowując ten fragment rozważań można powiedzieć, że demokracja wpisuje
się nurt liberalizmu etycznego, który domaga się interwencji państwa na
rynku w celu zapewnienia możliwości równego rozwoju,a także wyrównywania szans obywateli. Natomiast globalizacje można zaliczyć do nurtu ekonomicznego, tzn. niedążącego do zmieniania zasad oraz hierarchii
społecznej, poprzez nieangażowanie się państwa w politykę ochronna i
socjalna 255. Widać tu wyraźny konflikt miedzy zadaniami, jakie stawia
przed państwem demokracja i globalizacja. Głównym celem demokracji
jest wyrównywanie szans, budowanie poczucia bezpieczeństwa u obywateli, a także udzielanie pomocy socjalnej osobom potrzebującym i kreoTamże, s. 250.
Tamże, s. 251.
ery globalizacji, Difin. Warszawa 2004, s. 252.
253
254
Rozdział 4.
wanie solidarności społecznej. Globalizacja dąży do minimalizacji wpływu państwa na życie gospodarcze. Wzrost regulacji w państwie, mający
na celu zwiększenie bezpieczeństwa socjalnego społeczeństwa wpływa
negatywnie na kapitał finansowy. Kapitał ten w warunkach swobodnego
przepływu będzie szukał rynków z mniejszymi ograniczeniami, co grozi
wypadnięciem kraju z rynków globalnych. Państwa demokratyczne posiadaj wiele sfer gospodarki, które traktują w sposób protekcjonistyczny
chroniąc je przed niekorzystnym oddziaływaniem zasad wolnego rynku.
Rosnącą siła rynków kapitałowych kładzie coraz większy nacisk na
urynkowienie tych sfer. Gospodarki zmuszane są do otwierania się na
świat, rezygnując z części swoich ideałów, tzn. z niwelowania różnic
dysproporcji rozwojowych. Państwa musza rezygnować ze swojej polityki
protekcjonistycznej niwelującej nierówności społeczne, aby pozostać
konkurencyjnymi na rynku międzynarodowym 256.
6.4. Gospodarka w dobie globalizacji
Kolejnym istotnym wpływem globalizacji na gospodarki demokratyczne jest powodowanie rozproszenia władzy w wyniku pojawiających
się silnych międzynarodowych podmiotów gospodarczych oraz ponadnarodowych instytucji, które istotnie oddziałujących na sprawowanie władzy w danym kraju zawężając pole manewru decyzyjnego rządów krajów
demokratycznych. Jednym z głównych przejawów postępującej globalizacji jest zanikanie granic ekonomicznych miedzy państwami, powstawanie przedsiębiorstw ponadnarodowych oraz instytucji pozarządowych.
Wszystkie te elementy powodują, ze państwo traci swą suwerenność,
traci władzę ekonomiczna i polityczna. Globalizacja dąży do integracji
tych dwóch sfer na poziomie międzynarodowym. Istnieje realna groźba
utraty władzy państwa na rzecz sił ekonomicznych, a dokładniej na
rzecz koncentrującego się i monopolizującego się rynku kapitałowego 257.
W chwili obecnej możemy zaobserwować rozpraszanie się i decentralizacje ważnych decyzji gospodarczych i politycznych. Bezpieczeństwo danego państwa, dysponowanie zasobami, los poszczególnych sektorów gospodarki oraz los konkretnych grup społecznych w coraz mniejszym
stopniu zależą od decyzji lokalnych urzędników i polityków 258. Władze
przestaje, więc sprawować rząd wybierany przez obywateli w powszechnych demokratycznych wyborach. Kompetencje te przejmują instytucje
międzynarodowe oraz globalne media, które maja wpływ na podejmowane przez nie decyzje. Bardzo trudno jest wykazać, że te instytucje
działają w sposób demokratyczny traktując na równi wszystkich zainte256 W. Anioł, Paradoksy globalizacji, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2002, s. 229.
ery globalizacji, Difin. Warszawa 2004, s. 254.
258 W. Anioł, Paradoksy …, dz. cyt., s. 223.
Cyberterroryzm
187
188
resowanych. Interesy ekonomiczne coraz częściej mieszają się z interesami politycznymi ( dobrym przykładem jest wojna w Iraku albo tez pomoc międzynarodowa skierowana do Rosji- państwa „demokratycznego”). Instytucje takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy tez
Bank Światowy decydują o życiu milionów ludzi bez ich udziału w procesie decyzyjnym. Spekulacje giełdowe w Stanach Zjednoczonych wpływają na rynki Europy Wschodniej. Coraz większe zagmatwanie procedur
podejmowania decyzji i spadek ich przejrzystości powoduje deprecjacje
znaczenia procedur demokratycznych259. Świat nie zna w pełni demokratycznej instytucji międzynarodowej, miedzy innymi, dlatego że trudno jest znaleźć demokratyczny podział głosów w takich instytucjach. Kolejnym problemem jest brak przejrzystości działania i rozmywanie się
odpowiedzialności w tych instytucjach. Mocnym argumentem jest fakt,
ze nie wszystkie państwa będące członkami tych organizacji, są państwami demokratycznymi.
Zauważalny jest także pośredni niekorzystny wpływ globalizacji na
demokracje polegający na pogłębianiu się rozpiętości dochodowych oraz
dysproporcji rozwojowych i społecznych. Wzrost zróżnicowania a także
jednakowe prawa polityczne gwarantowane przez system demokratyczny
powodować mogą napięcia i konflikty nie tylko wewnątrz krajów, ale
także na arenie międzynarodowej. 260 Proces globalizacji powoduje rozwarstwienie się społeczeństwa na dwie grupy. Członkowie pierwszej z
nich będą naciskać na państwo, aby zapewniało odpowiednie warunki
do rozwoju biznesu, do surowego przestrzegania reguł wolnego rynku i
ograniczeń wydatków budżetowych na cele socjalne. Natomiast druga
cześć społeczeństwa będzie domagała się działań prowadzących do niwelowania różnic społecznych, bardziej rozbudowanej polityki socjalnej.
Państwo staje przed trudnym wyborem, gdyż nie da się jednocześnie
całkowicie spełnić postulatów obydwu grup. W ten sposób proces globalizacji pośrednio osłabia społeczeństwo demokratyczne. Widać również
wyraźną różnice w myśleniu „demokratycznym” i „globalizacyjnym”. Przy
podejmowaniu decyzji demokratycznych najważniejszy jest długookresowy interes całego społeczeństwa. Natomiast globalizacja wymusza
skupianie się na jednostce. Nieważna jest też przyszłość, najważniejsze
są dzisiejsze profity z podejmowanych decyzji.
Jednym z aspektów, globalizacji, który dwuznacznie oddziałuje na
demokracje jest swobodny przepływ informacji oraz idei pomiędzy państwami261. Umożliwia ona nieograniczony (państwa takie jak Chiny oraz
Korea Północna to wyjątki) dostęp do wiedzy i zdobywania informacji
259 W. Anioł, Paradoksy globalizacji, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2002, s. 231.
260 Tamże, s. 229.
261 W. Anioł, Paradoksy globalizacji, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2002, s. 220
Rozdział 4.
przez obywateli. Państwa tracą monopol na informacje, tracą kontrole
nad publikowanymi wiadomościami. Jednak brak kontroli nad przepływem informacji oznacza tez większe pole możliwości działania grup
przestępczych, umożliwia rozpowszechnianie treści pornograficznych
oraz ekstremalnych poglądów. Realną groźbą jest też dominacja kultur
bardziej rozwiniętych technicznie nad mniej rozwiniętymi262. Łatwiejsze
nawiązywanie kontaktów i przepływ informacji, a co za tym idzie rozwój
rożnych kontaktów gospodarczych oraz oddziaływań politycznych i społecznych sprzyja demokratyzacji państw niedemokratycznych, które biorą udział w wymianie międzynarodowej. Dzięki przepływowi informacji i
rozpowszechnianiu przypadków łamania praw człowieka oraz stosowania cenzury przez państwa autorytarne i dyktatorskie, presja społeczeństwa międzynarodowego może ulec zwiększeniu i stać się bardziej skuteczna263. Pozytywne skutki swobodnego przepływu informacji będę
przeważać nad negatywnymi tylko wtedy, gdy instytucje zajmujące się
przepływem danych i informacji będą całkowicie niezależne, a także będą miedzy sobą zróżnicowane. Gwałtowny rozwój technologii informatycznych stwarza nowe możliwości ułatwienia procedur demokratycznych takich jak referenda i wybory organizowane przez Internet.
W obliczu istnienia wielu sprzeczności globalizacji i demokracji pojawiają się wizje reformowania modelu demokracji liberalnej. Można
wśród nich zauważyć idee demokracji kosmopolitycznej i demokracji
bezpośredniej 264. Jedna z idei przezwyciężenia tych problemów dotyczy
wprowadzenia standardów demokratycznych na poziom międzynarodowy. Głosi, że konieczne jest powołanie Globalnego Zgromadzenia Ludowego ( Global Peoples` Assembly). Zadaniem tej organizacji byłoby tworzenie norm postępowania, jednak nie bezpośrednio, a jedynie pośrednio
poprzez wyrażanie poglądów w sprawach dotyczących miedzy innymi:
umacniania pokoju, wspierania rozwoju i sprawiedliwości społecznej 265.
Wymaga to nawiązania dialogu miedzy rządami krajów a wielkimi organizacjami międzynarodowymi. Zadanie to nie jest łatwe, gdyż korporacje
nie mogą wyręczać państwa w egzekwowaniu prawa i porządku. Ich celem priorytetowym jest zajmowanie się produkcja i tworzeniem miejsc
pracy, a także zysk. Kolejny projekt, który miałby poprawić sytuacje,
proponuje zreformowanie ONZ, wzmocnienie kompetencji Parlamentu
Europejskiego oraz utworzenie podobnych struktur na innych kontynentach.
262 W. Szymański, Interesy I sprzeczności globalizacji ,Wprowadzenie do ekonomii
ery globalizacji, Diffin. Warszawa 2004, s. 261.
264 M. Raczewska-Rytko, Procesy globalizacji a demokracja bezpośrednia. [w:] M.
Pietraś [red.], Oblicza procesów globalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002, s. 188.
Cyberterroryzm
189
6.5. Uwarunkowania ekonomiczne w dobie globalizacji
190
Kolejnym istotnym wpływem globalizacji na gospodarki demokratyczne jest powodowanie rozproszenia władzy w wyniku pojawiających
się silnych międzynarodowych podmiotów gospodarczych oraz ponadnarodowych instytucji, które istotnie oddziałujących na sprawowanie władzy w danym kraju zawężając pole manewru decyzyjnego rządów krajów
demokratycznych. Jednym z głównych przejawów postępującej globalizacji jest zanikanie granic ekonomicznych miedzy państwami, powstawanie przedsiębiorstw ponadnarodowych oraz instytucji pozarządowych.
Wszystkie te elementy powodują, ze państwo traci swą suwerenność,
traci władzę ekonomiczna i polityczna. Globalizacja dąży do integracji
tych dwóch sfer na poziomie międzynarodowym. Istnieje realna groźba
utraty władzy państwa na rzecz sił ekonomicznych, a dokładniej na
rzecz koncentrującego się i monopolizującego się rynku kapitałowego. W
chwili obecnej możemy zaobserwować rozpraszanie się i decentralizacje
ważnych decyzji gospodarczych i politycznych. Bezpieczeństwo danego
państwa, dysponowanie zasobami, los poszczególnych sektorów gospodarki oraz los konkretnych grup społecznych w coraz mniejszym stopniu zależą od decyzji lokalnych urzędników i polityków. Władze przestaje
więc sprawować rząd wybierany przez obywateli w powszechnych demokratycznych wyborach. Kompetencje te przejmują instytucje międzynarodowe oraz globalne media, które maja wpływ na podejmowane przez
nie decyzje. Bardzo trudno jest wykazać, że te instytucje działają w sposób demokratyczny traktując na równi wszystkich zainteresowanych.
Interesy ekonomiczne coraz częściej mieszają się z interesami politycznymi ( dobrym przykładem jest wojna w Iraku albo tez pomoc międzynarodowa skierowana do Rosji- państwa „demokratycznego”). Instytucje
takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy tez Bank Światowy
decydują o życiu milionów ludzi bez ich udziału w procesie decyzyjnym.
Spekulacje giełdowe w Stanach Zjednoczonych wpływają na rynki Europy Wschodniej. Coraz większe zagmatwanie procedur podejmowania decyzji i spadek ich przejrzystości powoduje deprecjacje znaczenia procedur demokratycznych. Świat nie zna w pełni demokratycznej instytucji
międzynarodowej, miedzy innymi, dlatego że trudno jest znaleźć demokratyczny podział głosów w takich instytucjach. Kolejnym problemem
jest brak przejrzystości działania i rozmywanie się odpowiedzialności w
tych instytucjach. Mocnym argumentem jest fakt, ze nie wszystkie państwa będące członkami tych organizacji, są państwami demokratycznymi.
Idea demokracji bezpośredniej opiera się na możliwości bezpośredniego udziału społeczeństwa w procesach decyzyjnych a więc także
w sprawowaniu władzy. Rewolucja elektroniczna dostarczyła narzędzi
niezbędnych do bezpośredniego porozumiewania się z obywatelami.
Dzięki sieci elektronicznej możliwy jest dostęp do informacji rządowych
a także dostarczanie opinii zwrotnych do urzędników państwowych.
Rozdział 4.
Obywatele mają w rezultacie równie szybki wgląd w sprawy publiczne
jak przedstawiciele władzy 266. Powoduje to większe zaangażowanie ich w
życie publiczne, poczucie faktycznego wpływu na podejmowane decyzje.
Jest to szczególnie istotne w czasach, gdy obywatel czuje się bezsilny,
gdy władza go reprezentująca nie przestrzega danych obietnic wyborczych, a kontakt z czołowymi politykami jest w dużej mierze ograniczony. Społeczeństwo dzięki temu może wyrazić swoje zdanie czy też podjąć
konkretną decyzje wbrew woli polityków, którzy często czują się coraz
mniej odpowiedzialni wobec obywateli. Zastosowanie Internetu w demokracji bezpośredniej poza wskazanymi zaletami ma również istotne
ograniczenia i wady. Przede wszystkim dostęp do tego źródła powinien
być tani i dostępny dla wszystkich obywateli, tylko w taki sposób zapewnić będzie można równe szanse wszystkim obywatelom w sprawowaniu władzy. Przeciwnicy wykorzystania Internetu wskazują także na
problem odpowiednich zabezpieczeń gwarantujących wiarygodność i
tajność przeprowadzonych wyborów. 267 Optymiści twierdza, że elity gospodarcze w coraz większym stopniu uświadamiają sobie problemy, jakie wywołuje globalizacja poprzez swój wpływ na demokracje. Jednak
kwestia ich skutecznego rozwiązania jest nadal otwarta.
Podsumowując powyższe rozważania należy zauważyć, iż globalizacja niesie za sobą szereg czynników, które mają niekorzystny wpływ
na demokrację, osłabiają skuteczność i sprawność rządów demokratycznych. Wśród nich wymienić należy:
Ograniczanie suwerenności polityki państwa, zanikanie granic
ekonomicznych, polaryzacja społeczna, rozproszenie władzy 268.
Wpływanie na władze i decyzje w państwie jest ograniczone w
związku z coraz mniejszą suwerennością państwa wynikającą z procesów globalizacyjnych. Naruszone zostają demokratyczne formy legitymizacji i kontroli. Jednakże globalizacja niesie za sobą także pozytywne
skutki, takie jak: upowszechnienie informacji, redukowanie ubóstwa w
świecie poprzez wyrównanie dochodów poszczególnych państw, przyczynia się do upowszechniania zasad demokracji i praw człowieka, stwarza
nowe możliwości rozwoju demokracji bezpośredniej (dzięki rewolucji informatycznej).
W związku z istnieniem dużej liczby krajów demokratycznych 191 państw na świecie (stan na rok 1999) w 117 z nich funkcjonuje
demokracja przedstawicielska, około 22 % populacji (miliard i trzysta
milionów) żyje w społeczeństwach wolnych, 39 % w społeczeństwach
częściowo wolnych, ale tyleż samo podlega władzy reżimów autorytar-
M. Raczewska-Rytko, Procesy …, dz. cyt., s. 189.
Tamże, s. 194.
ery globalizacji, Difin, Warszawa 2004, s. 249.
266
267
Cyberterroryzm
191
192
nych 269 - należy podejmować działania mające na celu poprawę sytuacji
demokracji oraz dostosowywania działań do nowych zmieniających się
warunków-do nowej formy demokracji XXI w. Pomimo pojawiających się
pesymistycznych diagnoz głoszonych miedzy innymi przez A. Tofflera, iż
„demokracja przegrywa wyścig o władzę” 270. Mocno przesadzonym wydaje się twierdzenie, iż zbliża się jej koniec. Jak twierdzi B. Baber „ narodowe państwo demokratyczne jest jedyną organizacją, jaką dysponujemy, zdolną reprezentować wolę istot ludzkich i zmusić gospodarkę , by
była ich narzędziem”.271 Konieczne jest, więc tworzenie struktur demokratycznych ponadnarodowych, a także reforma krajowych mechanizmów demokratycznych. Równie istotne jest powstawanie silnych podmiotów, które byłyby w stanie zapanować nad swobodnie przemieszczającym się w gospodarce światowej kapitałem, jak również organizowanie
instytucji międzynarodowych w taki sposób, aby pozostawić w nich
swobodę na działanie wewnętrznych procesów politycznych w poszczególnych krajach. W obliczu słabości obecnego systemu politycznego niezbędne jest poniesienie wysiłków, aby osiągnąć ambitne cele „demokratyzacji globalizacji”, opracowania odpowiednich programów oraz instrumentów ich realizacji.
Idea demokracji bezpośredniej opiera się na możliwości bezpośredniego udziału społeczeństwa w procesach decyzyjnych a więc także
w sprawowaniu władzy. Rewolucja elektroniczna dostarczyła narzędzi
niezbędnych do bezpośredniego porozumiewania się z obywatelami.
Dzięki sieci elektronicznej możliwy jest dostęp do informacji rządowych
a także dostarczanie opinii zwrotnych do urzędników państwowych.
Obywatele mają w rezultacie równie szybki wgląd w sprawy publiczne
jak przedstawiciele władzy. Powoduje to większe zaangażowanie ich w
życie publiczne, poczucie faktycznego wpływu na podejmowane decyzje.
Jest to szczególnie istotne w czasach, gdy obywatel czuje się bezsilny,
gdy władza go reprezentująca nie przestrzega danych obietnic wyborczych, a kontakt z czołowymi politykami jest w dużej mierze ograniczony. Społeczeństwo dzięki temu może wyrazić swoje zdanie czy też podjąć
konkretną decyzje wbrew woli polityków, którzy często czują się coraz
mniej odpowiedzialni wobec obywateli. Zastosowanie Internetu w demokracji bezpośredniej poza wskazanymi zaletami ma również istotne
ograniczenia i wady. Przede wszystkim dostęp do tego źródła powinien
być tani i dostępny dla wszystkich obywateli, tylko w taki sposób zapewnić będzie można równe szanse wszystkim obywatelom w sprawowaniu władzy. Przeciwnicy wykorzystania Internetu wskazują także na
problem odpowiednich zabezpieczeń gwarantujących wiarygodność i
tajność przeprowadzonych wyborów. Optymiści twierdza, że elity gospoTamże, s. 263.
W. Anioł, Paradoksy …, dz. cyt., s. 237.
271 Tamże, s. 237.
269
270,
Rozdział 4.
darcze w coraz większym stopniu uświadamiają sobie problemy, jakie
wywołuje globalizacja poprzez swój wpływ na demokracje. Jednak kwestia ich skutecznego rozwiązania jest nadal otwarta.
6.6. Bezpieczeństwo regionalne
Na kontynencie europejskim funkcjonuje ponad czterdzieści organizmów państwowych, które prowadzą suwerenną politykę bezpieczeństwa, formułują narodowe doktryny obrony i organizują własne armie
powołane do obrony żywotnych interesów państw, które je stworzyły.
Generalnie, wszystkie państwa europejskie deklarują, że użyją swoich
sił zbrojnych do obrony: granic, integralności terytorialnej, życia swoich
obywateli, ich bezpieczeństwa i stanu posiadania (dobrobytu). Dlatego
też, cokolwiek byśmy powiedzieli o obronie europejskiej, to na pewno
możemy stwierdzić, że pozostaje ona narodowa. Dzieje się tak mimo silnie zawansowanych procesów integracyjnych i ścisłej współpracy europejskich narodów, również w dziedzinie bezpieczeństwa 272.
Idea bezpieczeństwa europejskiego kształtowała się wraz z rozwojem zasad i norm prawa międzynarodowego, które ograniczały, a następnie zakazywały uciekania się do wojny, stosowania siły lub groźby
jej użycia, zobowiązywały do pokojowego regulowania sporów międzynarodowych oraz zalecały tworzenie regionalnych organizacji bezpieczeństwa.
Istotne znaczenie dla skutecznego funkcjonowania nowego układu
sił i nowego systemu bezpieczeństwa ma wielopłaszczyznowa struktura
umożliwiająca neutralizowanie zagrożeń, stosowanie środków przymusu
wobec agresora, zapewnianie kontroli w sytuacjach kryzysowych oraz
utrzymanie politycznego i terytorialnego stanu. Uczestników systemu
powinny łączyć więzi polityczne, militarne, ekonomiczne i ideologicznokulturowe 273.
Wspólną cechą wszystkich europejskich organizacji zajmujących
się problematyką bezpieczeństwa i obrony jest ich międzyrządowy charakter, co oznacza, że państwa w stosunkach ze sobą występują jako
równoprawne podmioty prawa międzynarodowego, a w związku z tym w
sprawach mających implikacje dla bezpieczeństwa narodowego,
a zwłaszcza obrony narodowej, obowiązują procedury jednomyślnego
podejmowania decyzji.
Struktura bezpieczeństwa europejskiego składa się z instytucji europejskich takich jak:
• Unia Europejska (UE);
272 R. Jakubczak, Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, Wydawnictwo
Bellona, Warszawa, 2006, s. 118.
273 W. Malendowski, C. Mojsiewicz, Stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo Alta
2, Wrocław, 1998, s. 556.
Cyberterroryzm
193
194
• Unia Zachodnioeuropejska (UZE);
• Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).
Globalizacja może dać światu wiele korzyści jak i doprowadzić do
samozagłady. Społeczeństwo masowe najczęściej charakteryzuje się wysoką gęstością zaludnienia oraz bardzo dużym wpływem środków masowego przekazu do naszego życia. Negatywną cechą, globalizacji jest
zanik wyższych ideałów i wartości, braku wpływu religii na życie społeczne, oderwanie się od tradycji. Takie społeczeństwo odznacza się tym,
że jest łatwo podatne na wszelkiego rodzaju reklamy, propagandy oraz
manipulacje polityczne. Pojawia się kult przeciętności, nastawiamy się
na konsumpcyjny tryb życia, wykazuje się brakiem zainteresowania nad
bieżącymi problemami oraz biernością. Jeszcze jednym głosem sprzeciwu globalizacji może być stwierdzenie, że małe państwa uzależniają się
od organizacji międzynarodowych kierowanych przez wysoko rozwinięte
kraje, co spycha je na dalszy plan. Pozytywnym skutkiem globalizacji
jest przede wszystkim postęp techniczny a co za tym idzie rozwój transportu i komunikacji międzyludzkiej. Już teraz możliwości, jakie są dla
nas dostępne np. Internet, czy telefony komórkowe dla wielu ludzi są nie
do pojęcia.
Globalizacja ujednolica państwa świata, zmienia kultury narodów
i kontrasty między kontynentami, zaciera granice. Wyjeżdżając z Polski
w inną część Europy napotykamy mnóstwo podobieństw, jak choćby
ubiór, muzyka, bary szybkiej obsługi, markowe sklepy. Z jednej strony
stanowi to zagrożenie utraty narodowościowych cech charakterystycznych dla danej kultury, obyczajów, architektury, z drugiej daje nam poczucie wspólnoty.
Innym, bardzo ważnym aspektem globalizacji jest związane z łatwym przemieszczaniem się ludzi zagrożenie wszelkiego rodzaju epidemiami i zakażeniami, jak HIV, skażenia promieniotwórcze, ptasia grypa,
choroba „szalonych krów”, czy choćby świńska grypa. Obecnie bardzo
trudno wprowadzać i przeprowadzać kwarantanny, czyli izolowanie ludzi
i zwierząt, co w wielu przypadkach jest najbardziej skuteczną metoda
walki z tym zagrożeniem. Należy stwierdzić, że mimo tak poważnych zagrożeń proces globalizacji będzie trwał nadal bez szansy odwrotu. Trzeba
się pogodzić ze stwierdzeniem, że świat dąży do całkowitego zaniku tożsamości narodowej. Świat stanie się jedną wielką „globalną wioską”.
Bezpieczeństwo globalne (międzynarodowe) definiuje się w kategoriach potrzeby przetrwania narodu, co oznacza ochronę państwa przed
napaścią zewnętrzną. Z tego powodu Organizacja Narodów Zjednoczonych podkreśla nienaruszalność granic terytorialnych oraz zakaz ingerencji zewnętrznej w wewnętrzne sprawy suwerennych państw. Bezpieczeństwo zbiorowe (ang. collective security), zawarte w Karcie Narodów
Zjednoczonych oparte jest na ideologii militarnej, odrzucającej użycie siły wśród członków określonej grupy, którzy składają jednocześnie zobowiązanie wzajemnej obrony przed napaścią z zewnątrz. Jednakże ochro-
Rozdział 4.
na przed agresją zewnętrzną jest tylko jednym z wyzwań, którym trzeba
stawić czoło, aby zapewnić bezpieczeństwo globalne. Inne wynikają z zagrożeń dla systemów podtrzymujących życie na Ziemi, skrajnej nędzy,
rozprzestrzeniania broni konwencjonalnej, terroryzowania społeczeństw
cywilnych i istotnych naruszeń praw człowieka. Zapewnienie bezpieczeństwa państwa zbyt często wykorzystywane jest jako usprawiedliwienie polityki znacznego ograniczania bezpieczeństwa jego mieszkańców,
nieuzasadnionej żadnym zewnętrznym zagrożeniem terytorialnej integralności kraju. Bezpieczeństwo ludzi oznacza przede wszystkim ochronę obywateli, w których imieniu stosuje się zasadę suwerenności.
Poszerzona koncepcja bezpieczeństwa globalnego uznaje nie tylko
militarne bezpieczeństwo państwa lecz również inne, bardziej istotne
obecnie aspekty: współpracę, budowanie zaufania, przejrzystość, stopniowe rozbrojenie oraz demobilizację. Koncepcje bezpieczeństwa wspólnego i bezpieczeństwa ludzkiego, które odnoszą się nie tylko do bezpieczeństwa państw, ale także do bezpieczeństwa ich obywateli, poszerzają
znaczenie bezpieczeństwa zbiorowego, przedstawionego w Karcie Narodów Zjednoczonych.
Bezpieczeństwo wspólne (ang. common security), według Niezależnej Komisji ds. Rozbrojenia i Bezpieczeństwa, określa, iż nie da się
osiągnąć trwałego bezpieczeństwa jeżeli nie będzie ono udziałem wszystkich, a to z kolei można uzyskać jedynie przez współpracę opartą na zasadach równości, sprawiedliwości i wzajemności. Bezpieczeństwo ludzkie (ang. human security), według Raportu o Rozwoju Społecznym 1994
(ang. Human Development Report), oznacza zabezpieczenie przed stałymi zagrożeniami takimi jak głód, choroby i ucisk, a także ochronę przed
gwałtownymi
i
szkodliwymi
wstrząsami
w
życiu
codziennym. Organizacja Narodów Zjednoczonych znajduje się pod ciągłą presją
publiczną aby podejmować zdecydowane działania w sytuacji, gdy wojny
domowe prowadzą do znacznych cierpień ludzkich lub grożą bezpieczeństwu krajów sąsiadujących.
Cyberterroryzm
195
196
Rozdział 4.
Rozdział 7
Polityka Polski wobec współczesnych zagrożeń
Nowy wymiar politycznego funkcjonowania państw w wymiarze zarówno wewnętrznym, jak i zewnętrznym – na arenie międzynarodowej, czy
w przypadku mocarstw nawet o zasięgu globalnym stanowi dziś pochodną
rozwijających się struktur politycznych, ciągle zmienianych i rozbudowywanych w celu zapewnienia jak najlepszego i najsprawniejszego ich funkcjonowania.
Potrzeba bezpieczeństwa jest obecna od początku istnienia życia na
naszej planecie i jest ważnym elementem ewolucji gatunkowej. Człowiek
jako jedyna istota na naszej planecie obdarzona wolną wolą i umiejętnością modyfikowania środowiska dla swoich potrzeb od zarania dziejów
zmaga się z niszczycielskimi siłami natury, a także negatywnym oddziaływaniem ze strony innych ludzi. Wobec tych negatywnych zjawisk kolejne
pokolenia wnoszą olbrzymi wysiłek ,aby skutecznie przeciwstawiać się odpowiednio przed nimi zabezpieczyć. Od skuteczności tych wysiłków zależą
życie i szczęście jednostek oraz losy całych narodów. Bezpieczeństwo jest
więc nadrzędną wartością ludzkości, która jest zarazem celem każdego
państwa.
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej uwzględnia konieczność zagwarantowania bezpieczeństwa narodowi polskiemu. Artykuł 5 Konstytucji Rzeczpospolitej
Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. mówi: „Rzeczpospolita Polska
strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia
wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli,
strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Artykuł 146 określa obowiązki Rady Ministrów i administracji rządowej. Wg ustępu 4, punktu 7, Rada
Ministrów „zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz porządek
publiczny”. Przez bezpieczeństwo rozumiemy również proces, w którym
podlega ono ciągłym zmianom, dostosowując się do środowiska międzynarodowego. 274
Przykładowo dla podmiotu jakim jest państwo możemy wyodrębnić
dziedziny bezpieczeństwa takie jak: bezpieczeństwo ekonomiczne, socjalne, militarne, publiczne, ekologiczne, informacyjne, energetyczne itp.
Bezpieczeństwo rozpatruje się również często w wymiarze wewnętrznym
oraz zewnętrznym, choć granica ta w czasach intensywnej globalizacji zaciera się. Wyróżniamy również stan i proces bezpieczeństwa. Proces bezpieczeństwa możemy określić jako działalność podmiotu w celu stworzenia pożądanego stanu bezpieczeństwa.
274 S.Sulowski, M. Brzeziński (red.),Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, Elipsa,
Warszawa 2009, s.76.
Cyberterroryzm
197
198
Natomiast stan bezpieczeństwa w swej istocie jest niemierzalny. W
ujęciu szwajcarskiego politologa D. Frei, może on przybrać następujące
postacie:
- stan braku bezpieczeństwa – wówczas, gdy występuje duże rzeczywiste zagrożenie, a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe;
- stan obsesji występuję wtedy, gdy nieznaczne zagrożenie postrzegane jest jako duże;
- stan fałszywego bezpieczeństwa ma miejsce wówczas, gdy zagrożenie jest poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie;
- stan bezpieczeństwa występuje wtedy, gdy zagrożenie zewnętrzne
jest nieznaczne, a jego postrzeganie prawidłowe.
Obecnie bezpieczeństwo narodowe rozpatrywane jest w szerszym
aspekcie aniżeli w wojskowym i politycznym na co miała wpływ globalizacja zagrożeń oraz upadek świata dwubiegunowego. Wciąż jednak bezpieczeństwo militarne i polityczne stanowią istotny cel polityki i strategii
bezpieczeństwa większości państw. Współcześnie do głównych zagrożeń
występujących w środowisku międzynarodowym zaliczyć możemy terroryzm międzynarodowy, zorganizowaną przestępczość mafijną, nielegalny
handel bronią, braki żywności, surowców, a nawet wody, zagrożenia dla
środowiska naturalnego człowieka (p. problem tzw. „dziury ozonowej” nad
Ziemią), niekontrolowany przyrost naturalny, choroby epidemiczne (oraz
AIDS), znaczące dysproporcje rozwojowe i inne8. Niektóre z nich mogą nakładać się na siebie lub potęgować inne co powoduje efekt synergii,
zwiększając tym samym ich destrukcyjne oddziaływanie. Realne zagrożenia przybieraj postać zjawisk określanych jako kryzys lub konflikt. Nie
zawsze prawidłowo rozróżnia się te dwie kategorie pojęciowe. Kryzys możemy określić jako pewien szczególny stan wewnętrzny podmiotu. Natomiast konfliktem nazywamy konfrontacyjny typ relacji podmiotu z innym
podmiotem. Kryzysy mogą być powodowane zarówno przez czynniki wewnętrzne jak i zewnętrzne. Zdarza się również, że stają się następstwem
także zdarzeń losowych takich jak p. klęsk żywiołowe, katastrofy
itp.275Znaczenie bezpieczeństwa narodowego możemy rozpatrywać na trzy
sposoby: 276
• w znaczeniu centralnej kategorii społecznej – bezpieczeństwo jest
dla jednostek, grup społecznych, państwa pierwotną, egzystencjalną potrzebą i wartościom, jednocześnie jest nadrzędnym celem działania organizacji państwowej i społecznej;
• w znaczeniu funkcjonalnym – bezpieczeństwo jest naczelną misją narodową społeczeństwa i państwa, która polega na ochronie
i obronie wartości i interesów narodowych przed potencjalnymi i
Rutkowski, Sieć bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2009, s. 45.
Tamże.
275C.
276
Rozdział 4.
realnymi zagrożeniami oraz tworzeniu warunków do swobodnego
rozwoju;
• w znaczeniu strukturalnym – to całokształt organizacji i przygotowania państwa do tworzenia bezpieczeństwa narodowego, którego podstawą jest cywilna i wojskowa organizacja ochrony i
obrony narodowej.
7.1. Rodzaje zagrożeń
Jedną z podstawowych typologii zagrożeń w literaturze przedmiotu
jest typologia według źródła zagrożeń. Często podział źródeł zagrożeń jest
dychotomiczny i dotyczy środowiska naturalnego oraz działalności człowieka 277. Kolejnym przykładem podziału zagrożeń jest ich podział na zagrożenia pierwotne oraz wtórne. Dla przykładu pierwotnym zagrożeniem
naturalnym jest powódź, natomiast głód, masowe zgony czy epidemie są
zagrożeniem wtórnym wynikającym ze skutków powodzi. Zagrożenia możemy podzielić również ze względu na kierunek oddziaływania na podmiot
bezpieczeństwa. Mogą one pochodzić ze środowiska bezpieczeństwa w
którym funkcjonuje podmiot (zagrożenia zewnętrzne) lub wynikające z
funkcjonowania samego podmiotu (zagrożenia wewnętrzne). Do zagrożeń
zewnętrznych (przyjmując za podmiot bezpieczeństwa państwo) zaliczamy
zazwyczaj terroryzm, agresja zbrojna, katastrofy techniczne, globalne kryzysy ekonomiczne, itd. Natomiast za zagrożenia wewnętrzne możemy
uznać zjawiska takie jak bezrobocie, niepokoje społeczne, rozpad struktur
państwowych, przestępczość czy lokalne zagrożenia wynikające z negatywnego oddziaływania sił natury takie jak powodzie czy trąby powietrzne.
Istnieją również inne kryteria podziału czego przykładem może być podział na zagrożenia czasu pokoju i wojny. 278
W niektórych przypadkach jednak trudno oddzielić jest zagrożenia
wewnętrzne od zagrożeń zewnętrznych. Dobitnym przykładem tego typu
zagrożenia jest chociażby terroryzm oraz przestępczość. Ugrupowania terrorystyczne funkcjonujące wewnątrz danego państwa mogą negatywnie
oddziaływać na bezpieczeństwo innych państw przekraczając tym samym
bez trudu granice w zglobalizowanym świecie. Również przestępczość stanowi poważny współczesny problem dla bezpieczeństwa wewnętrznego
wielu państw, jednak powiązania wielu grup przestępczych wykraczają
daleko poza granice jednego państwa. Wielu badaczy zgodnych jest co do
tego, że współcześnie zaciera się granica pomiędzy bezpieczeństwem wewnętrznym, a zewnętrznym. 279
277 B. Ulijasz, Czynniki kształtujące poziom bezpieczeństwa państwa, [w:] T. Bąk, Z.
Ciekanowski, L. Szot, Determinanty bezpieczeństwa człowieka a rozwój regionalny, P
W S T – E w Jarosławiu, Jarosław 2013, s. 109.
278 Huzarski M., Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności państwa, AON,
279 Tamże.
Cyberterroryzm
199
200
Współczesne zagrożenia związane ze sferą polityczną są problemem
wielowymiarowym, stanowiącym, szczególnie dzisiaj, nową jakość ze
względu na obecne uwarunkowania systemu. Zarówno źródła, jak i
rodzaje współczesnych zagrożeń politycznych są różnorodne – prócz
starych i znanych wciąż pojawiają się nowe, wynikające z postępu w wielu
sferach działalności człowieka – nie tylko politycznej. Sfera polityczna
stanowi tylko jedną z dziedzin działalności. Niemniej, same zagrożenia
polityczne można podzielić według dwóch kategorii: zagrożeń
wewnętrznych – mających swe źródło wewnątrz danej struktury
politycznej, oraz zagrożeń zewnętrznych – pochodzących z zewnątrz, i
mających destabilizujący wpływ na poszczególnych aktorów politycznych.
Zasadnicze zagrożenia polityczne są problemami mającymi decydujący
wpływ na stabilność sfery politycznej, zarówno wewnętrznej, jak i
zewnętrznej. Stanowią one główne problemy współczesnego Świata, które
trzeba rozwiązać, jeśli chcemy utrzymać stabilność polityczną, a także
społeczną. 280
Zasadnicze zagrożenia polityczne o charakterze wewnętrznym mają
swe źródło wewnątrz danej struktury politycznej, wywierając na nią
destabilizujący wpływ bez rozszerzania się na, zewnątrz, chociaż, jak już
wspomniałem, granice są niejednoznaczne i dosyć umowne, przez co
wewnętrzne czynniki mające negatywny wpływ na daną sferę polityczną,
mogą rozszerzać się na zewnątrz – destabilizując sytuację polityczną w
bliższym lub dalszym sąsiedztwie, regionie, bądź też, w wyjątkowych
przypadkach, mieć o wiele większy zasięg. 281
Najczęściej w odniesieniu do zasadniczych współczesnych zagrożeń
politycznych o charakterze wewnętrznym stosowane jest podmiotowe kryterium podziału. Wyróżniamy wówczas zagrożenia: polityczne, militarne,
ekonomiczne, społeczne, kulturowe, ekologiczne i informacyjne. 282
Niestabilność polityczną i problemy gospodarcze oraz społeczne
państwa można w dużej mierze tłumaczyć brakiem odpowiednich
podstaw etycznych osób reprezentujących instytucje obdarzone
zaufaniem społecznym. Patologie występujące w sferze publicznej mają
wpływ na rozpad więzi społecznych, spadek zaufania do państwa i
instytucji demokratycznych. Niszczą wolny rynek, pogłębiają biedę i
nierówności społeczne, wywierają niekorzystny wpływ na konsumpcję i
inwestycję.
Zagrożenia polityczne mieszczą się zarówno w bezpieczeństwie
międzynarodowym jak i wewnętrznym. Postępujący globalizm zmusza
nas do postrzegania tych zjawisk we wzajemnych zależnościach i
wieloaspektowych relacjach. Mogą one doprowadzić do obalenia legalnych
C. Rutkowski, Sieć bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2009, s. 49.
Tamże.
282 M. Huzarski, Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności państwa, AON,
280
281
Rozdział 4.
władz, naruszenia racji stanu czy też podważenia pozycji państwa na
arenie międzynarodowej. Do najważniejszych zagrożeń politycznych
można zaliczyć:283
• nieprzestrzeganie praw i wolności obywateli;
• rozwój agresywnych religii i ideologii;
• upartyjnienie struktur państwa;
• ingerencję w wewnętrzne sprawy państwa;
• zmiany granic w otoczeniu państwa;
• wspieranie międzynarodowego terroryzmu.
Przedmiotem naszych zainteresowań powinna być sytuacja w
państwach leżących w bezpośrednim otoczeniu Polski. Wprawdzie nie
mamy obecnie podstaw do negatywnych ocen w tym względzie, ale jednak
powinniśmy prowadzić ciągłe obserwacje zmian zachodzących w tych
państwach.
Postępujące procesy globalizacji, wzrost znaczenia handlu
zagranicznego i współpracy międzynarodowej generują wzrost zagrożeń o
charakterze ekonomicznym. W ujęciu bardziej szczegółowym wymienia się
następujące zakresy zagrożeń:
• blokady i dyskryminacja gospodarcza;
• egoizm ekonomiczny;
• przestępczość gospodarcza;
• dostęp do surowców, zwłaszcza energetycznych;
• funkcjonowanie sieci informatycznych;
• dostęp do nowoczesnych technologii;
• niestabilność finansowa;
• szpiegostwo przemysłowe.
Najbardziej zagrożone ekonomicznie są kraje biedne i zacofane
gospodarczo, są one często wykorzystywane przez kraje o wysoko
rozwiniętej gospodarce. W naszych obecnych uwarunkowaniach
ekonomicznych, po przystąpieniu do Unii Europejskiej nasze zagrożenia
ekonomiczne bardzo się zmniejszyły, a dzięki odpowiedzialnej polityce
staliśmy się liderem w przezwyciężaniu obecnego kryzysu.
Przyjmuje się obecnie, iż zagrożenia społeczne odnoszą się do
wszystkiego, co zagraża życiu i zdrowiu, tożsamości narodowej
społeczeństw,
bezpieczeństwu
socjalnemu
i
publicznemu.
Do
szczególnych zagrożeń możemy zaliczyć:284
• naruszenie praw człowieka i podstawowych wolności;
• uprzedzenia kulturowe i religijne;
• dyskryminacja wszystkich mniejszości;
• patologie społeczne;
• masowe migracje;
283 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa
2002.
284 C. Rutkowski, Sieć bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2009, s. 69.
Cyberterroryzm
201
202
• kryzysy demograficzne.
Wśród
zagrożeń
społecznych
szczególnie
niebezpiecznym
zjawiskiem staje się przestępczość zorganizowana. Wzrasta jej zasięg i
wpływ, jej działania charakteryzuje brutalność i bezwzględność w
działaniu w celu osiągnięcia korzyści. Często dochodzi do przenikania
struktur przestępczych w szeregi administracji ustawodawczej, co ma
dopomóc w legalizacji przestępczej działalności czy praniu brudnych
pieniędzy.
Dynamiczny rozwój przemysłowy, wykorzystujący najnowsze
osiągnięcia naukowo-techniczne przyczynił się do naruszenia równowagi
między człowiekiem i przyrodą. Do zagrożeń ekologicznych możemy
zaliczyć: 285
• niekontrolowaną eksploatację zasobów naturalnych;
• zanieczyszczenie powietrza, gleby i wody;
• brak gospodarki odpadami komunalnymi;
• katastrofy naturalne i przemysłowe;
• stosowanie niebezpiecznych technologii.
Efekty zagrożeń ekologicznych są już odczuwalne w postaci efektu
cieplarnianego,
zmian
klimatycznych,
nasilenia
się
katastrof
naturalnych i podnoszenia się poziomu wód. Pozytywnym zjawiskiem jest
dostrzeganie tych zagrożeń i podejmowanie skutecznych działań
systemowych mających ograniczyć skalę zagrożeń.
Zagrożenia militarne to taki splot zdarzeń w stosunkach
międzynarodowych, w których z dużym prawdopodobieństwem może
nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i
rozwoju państwa, albo naruszenie bądź utrata jego suwerenności i
integralności terytorialnej – w wyniku zastosowania wobec niego
przemocy zbrojnej (militarnej). Należy dodać w tym miejscu, że użycie sił
zbrojnych jest często narzędziem do osiągania celów polityki państwa.
Cytując klasyka sztuki wojennej Carla Von Clausewitza „...Wojna jest
dalszym ciągiem stosunków politycznych, przeprowadzeniem ich innymi
środkami...”. Siłę militarną można stosować bezpośrednio lub pośrednio.
Przykładowo mogą to być: 286
• blokada militarna;
• szantaż militarny;
• prowokacja militarna;
• incydent graniczny;
• ograniczone użycie środków przemocy zbrojnej;
• zbrojne starcie graniczne;
• napaść zbrojna grup nieformalnych;
285 M. Huzarski, Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności państwa, AON,
286 C. Rutkowski, Sieć bezpieczeństwa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i
Prawa, .Warszawa 2009, s. 39.
Rozdział 4.
•
•
•
•
konflikt lokalny;
konflikt między państwami;
dywersje militarne;
demonstracja siły.
7.2. Zagrożenia dla Polski
Polska jest państwem suwerennym. Na tą suwerenność pracowały
pokolenia Polaków, mając na uwadze fakt, że przez 123lata Polska nie
istniała na mapach. II wojna światowa była kolejnym wydarzeniem, które
pozbawiło Polskę suwerenności aż do 1989 r.. Daje to nam wgląd na to
jak cenną wartością jest ten przymiot naszego państwa. Obecny rząd,
prezydent i wielu innych Polaków nierzadko patriotów, pracuje nad
umacnianiem suwerenności Rzeczypospolitej oraz jej znaczenia na arenie
międzynarodowej.
Po rozpadzie bloku komunistycznego Polska znalazła się w Europie
wolnej od sztucznych podziałów. Przystąpienie naszego kraju do Sojuszu
Północnoatlantyckiego 12-03-1999 i Unii Europejskiej 1-03-2004 sprawiło, że Polska na pewno stała się krajem bezpieczniejszym. Dało to większe
gwarancje na nienaruszalność naszych granic. Rozszerzyło to nasze możliwości rozwoju, możliwości do większego zaistnienia i działania na arenie
międzynarodowej 287. Stan w jakim aktualnie znajduje się nasz kraj musi
być przez władze utrzymywany za pomocą odpowiednich działań.
We współczesnym świecie państwo Polskie staje przed nowymi dotąd nieznanymi nam wyzwaniami. Zmienność otaczającego nas środowiska mającego wpływ na bezpieczeństwo narodowe jest dynamiczna, dlatego szczególną troską naszego kraju musi być trafna ich interpretacja. Te
działania mają na celu sprawić aby Polska, a zwłaszcza jej obywatele mogli czuć się pewnie, mieć możliwość swobodnego rozwoju, nie odczuwać
ryzyka przed utratą ważnych rzeczy, wartości. Wśród tych wartości znajduje się często życie w niepodległym, suwerennym państwie 288.
W XXI wieku Polska ma przed sobą wiele nietypowych wyzwań. Nie
ciąży nad nami wizja światowego konfliktu jak miało to miejsce za czasów
istnienia Układu Warszawskiego. Istnieje też małe prawdopodobieństwo
wybuchu konfliktu zbrojnego na dużą skalę. Współczesne zagrożenia dla
naszego państwa wiążą się procesami demograficznym, społeczno- ekonomicznymi, politycznymi i ekologicznymi. Zagrożenia natury militarnej
wiążące się z przymusem użycia sił zbrojnych rozpatrzę w dalszej części
mojej pracy. Współczesne pojmowanie zagrożenia bezpieczeństwa narodowego można określić jako: potencjalne lub istniejące zjawiska, sytuacje
bądź działania godzące w wartości i interesy narodowe, stwarzające niebezpieczeństwo dla: życia i zdrowia, warunków bytu, mienia i środowiska
287 Z. Ciekanowski, B. Ulijasz, Zwalczanie terroryzmu w Unii Europejskiej, P W S T –
E w Jarosławiu, Jarosław 2015, s. 124.
288 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2014.
Cyberterroryzm
203
204
oraz destrukcji (destabilizacji) organizacji życia społecznego i państwowego, a także zniweczenia (osłabienia) możliwości rozwoju. Zagrożenia bezpieczeństwa narodowego według kryterium przedmiotowego to:
• zagrożenia polityczne;
• zagrożenia ekonomiczne;
• zagrożenia ekologiczne;
• zagrożenia militarne;
• zagrożenia społeczne, demograficzne.
Są to zagrożenia często utożsamiane jako gospodarcze. Obejmują
handel, produkcję i dostęp do surowców, zwłaszcza energetycznych. Polska musi skupić się na zwiększeniu wzrostu gospodarczego aby nie dopuścić do powiększenia się dysproporcji w rozwoju ekonomicznym na tle innych państw10. Szczególnie ważnym dla naszego kraju aspektem jest uzależnienie gospodarki od dostaw ropy i gazu ziemnego. Gaz ziemny
importowany głównie z Rosji (ponad 60% zużywanego gazu), uzależnia
nas od tego kraju. Polska gospodarka powinna dążyć dywersyfikacji dostaw.
XXI wiek stawia przed Polską całkowicie nowy rodzaj zagrożeń
związanych z ekonomią. Obecny kryzys ekonomiczny będzie rodził coraz
to nowsze konflikty o zróżnicowanym tle. Polska jako członek NATO powinna zdawać sobie sprawę z tego, że czasy współczesne przyniosą nam
konflikty o charakterze pozamilitarnym, a co z tego wynika Sojusz będzie
musiał walczyć z nowymi nieznanymi sobie dobrze zagrożeniami. Przyczynami tego typu konfliktów mogą być: 289
• kwestie dostępu do złóż surowców,
• walka o rynki zbytu,
• kwestie dostępu do nowoczesnych technologii,
• zasobów kapitału,
• możliwość uzależnienia od kapitałów obcych,
• korupcja,
• przestępczość gospodarcza.
Na konflikty takie należy się odpowiednio przygotować, gdyż mogą
one rodzić niekonwencjonalne wojny. Dotychczasowa broń używana w
konwencjonalnych konfliktach może okazać się nieadekwatna do zaistniałego problemu. Nastąpić może przewartościowanie. Nie stan armii będzie decydował o sile i przewadze lecz posiadane zasoby naturalne. Przykładem może być Rosja, która jest współczesnym „petrostate”. Zastosowanie przez ten kraj zręcznie umotywowanego dla opinii publicznej
szantażu energetycznego czy surowcowego, może wpływać na decyzje polityczne krajów. 290
289Tamże.
290 J. Flis, R. Jakubczak, Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, wyzwania
i strategie, BELLONA, Warszawa 2006, s. 62.
Rozdział 4.
Kolejnym ważnym przykładem wyzwania dla bezpieczeństwa narodowego Polski w XXI wieku są obce kapitały rodzące manipulacje niektórych banków. Po rozpoczęciu reformy systemu bankowego w 1988 r.,
okazało się, że Polska posiada zbyt mało własnego kapitału. Pociągnęło to
za sobą konieczność uzyskania kapitału zagranicznych inwestorów co
udało się z zachowaniem korzystnej dla Polski dywersyfikacji jego źródeł14. Dzięki takiemu działaniu nasz kraj nie jest uzależniony od obcego
kapitału z jednego źródła. W czasie kryzysu coraz częściej można zaobserwować, że banki zamieniły się w instytucje nastawione wyłącznie na
zysk, który osiągnąć mogą za pomocą swoich klientów.
Pojawiające się zagrożenia w XXI wieku zostały zdominowane przez
zagrożenia, które były dotychczas niedostrzegane bądź minimalizowane.
Zagrożenia te zaliczane są jako zagrożenia ekologiczne. Występowanie ich
nasiliło się w latach 60 kiedy zaczęto przeprowadzać przez niektóre mocarstwa prób z bronią jądrową i atomową. Katastrofa w Czarnobylu w
1986 r. uświadomiła społeczeństwu, że występujące zagrożenia ogarnęły
nie tylko terytorium państwa ale również poszczególne regiony. Ten typ
zagrożeń może wystąpić dla Polski na skutek nieprawidłowych działań w
obchodzeniu się ze środowiskiem naturalnym. Zagrożenia te mogą być
spowodowane przez czynniki antropomorficzne, lub nieantropomorficzne: 291
• cywilizacyjne: awarie techniczne chemiczne, katastrofy jądrowe,
zanieczyszczenia odpadami, zanieczyszczenia ropą naftową oraz
inne,
• naturalne: powodzie, susze, huragany, trąby powietrzne, długotrwałe mrozy, rozwój szkodników, pożary przestrzenne lasów.
Zagrożenia społeczne i demograficzne w dzisiejszych czasach są dla
Polski bardzo palącym problemem. Nasze społeczeństwo starzeje się.
Przyrost naturalny maleje. Polacy poszukują lepszych warunków bytu poza granicami własnego kraju. To wszystko kumulując się daje duże zagrożenie na załamanie się systemu emerytalnego, spadek tempa wzrostu
rozwoju gospodarczego. Najbardziej niebezpiecznym zjawiskiem jest nie
dostrzeganie przez Polaków zagrożeń pozamilitarnych. Tych, które dotyczą
nas codziennie bezpośrednio. W kontekście zagrożeń demograficznych,
należy zwrócić uwagę na potrzebę ujednolicenia rozwoju naszego kraju.
Polska aktualnie stara się o zrównoważenie tego rozwoju, zmniejszeniu
różnic w zamożności Polaków. Dysproporcje w poziomie życia obywateli
Polski, mogą niekorzystnie wpłynąć na spójność i integralność naszego
społeczeństwa.
W każdym kraju na system bezpieczeństwa wewnętrznego składają
się organy i urzędy o właściwości ogólnej, dla których problematyka
bezpieczeństwa wewnętrznego stanowi tylko jeden z obszarów działania,
291
Tamże.
Cyberterroryzm
205
206
oraz organy i urzędy wyspecjalizowane, dla których wskazana wyżej
problematyka stanowi główny cel działania. 292
W Polsce podmiotami o właściwości ogólnej, dla których
problematyka bezpieczeństwa wewnętrznego stanowi tylko jeden z wielu
obszarów działania, są przede wszystkim:
• Sejm i senat, –które podejmują kwestie związane z
bezpieczeństwem wewnętrznym w ramach konstytucyjnie
określonych zadań i kompetencji, realizacji zadań kontrolnych,
• Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej (RBN i BBN) i Rada Ministrów
(RZZK i RCB) –podejmujące te kwestie w ramach sprawowania
władzy wykonawczej,
• Terenowe organy władzy i administracji rządowej i samorządowej
usytuowane
na
poszczególnych
szczeblach
podziału
administracyjnego państwa.293
Podmiotami wyspecjalizowanymi, dla których problematyka
bezpieczeństwa wewnętrznego stanowi główny lub znaczny zakres
działania są w Polsce przede wszystkim:
• Policja;
• Służby specjalne (ABW, CBA, AW, SKW, SWW);
• Straż graniczna;
• Straż pożarna;
• Siły Zbrojne RP, które realizują te zadania i kompetencje w
granicach konstytucyjnie określonych obowiązków związanych z
ochroną niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium
oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności granic.
Kolejnym kierunkiem zmian w sferze podmiotowej systemu
bezpieczeństwa wewnętrznego państwa jest zwiększenie się liczby
struktur, których aktywność ma charakter wysoko specjalistyczny i
profesjonalny, Struktury te są skoncentrowane na ściśle określonych
dziedzinach bezpieczeństwa wewnętrznego lub na wyraźnie określonych
zagrożeniach i formach naruszenia bezpieczeństwa publicznego.
Lista tych podmiotów jest długa i obejmuje m.in.: 294
• Biuro Ochrony Rządu;
• Straż Ochrony Kolei;
• Państwową Inspekcję Pracy:
• Państwową Straż Lowiecką;
• Państwową Straż Rybacką;
• Inspekcję Transportu Drogowego;
• Inspekcję Ochrony Środowiska;
Tamże.
M. Leszczyński, Bezpieczeństwo społeczne a współczesne państwo, „Zeszyty
Naukowe Marynarki Wojennej”, 2011.
294 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2014, Warszawa
2014.
292
293
Rozdział 4.
• Inspekcję Sanitarną;
• Inspekcję Handlową.
Zgodnie z dyrektywą Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP z
2007 r. nadrzędnym celem państwa w dziedzinie bezpieczeństwa
wewnętrznego jest: ”utrzymanie zdolności do reagowania – odpowiednio
do zaistniałej sytuacji – w przypadku wystąpienia zagrożeń
bezpieczeństwa publicznego oraz bezpieczeństwa powszechnego,
związanych z ochroną porządku prawnego, życia i zdrowia obywateli oraz
majątku narodowego przed bezprawnymi działaniami oraz skutkami
klęsk żywiołowych, katastrof naturalnych i awarii technicznych.
Analizując współczesne zagrożenia bezpieczeństwa narodowego
możemy pokusić się o konstatacje, że ich źródła wywodzą się przede
wszystkim ze środowiska naturalnego oraz działalności człowieka.
Pomimo faktu, że minęły już czasy zimnowojennej konfrontacji w tym
wizja zagłady nuklearnej całej cywilizacji, na naszym globie wciąż obecne
są zjawiska proliferacji broni ABC oraz konfliktów lokalnych. Konflikt
Gruźiński zdaje się potwierdzać tezę, że możliwość wystąpienia konfliktu
zbrojnego na kontynencie Europejskim nie została wyeliminowana, a siła
militarna wciąż odgrywa istotna rolę w stosunkach międzynarodowych.
Również dążenia wielu państw takich jak Iran, a nawet niektórych
organizacji terrorystycznych do zdobycia broni masowej zagłady są
dowodem na to, ze świat w XXI wieku nie jest światem bezpiecznym.
Zjawiska takie jak terroryzm i przestępczość transnarodowa w dobie
globalizacji nabierają coraz większego znaczenia stanowiąc poważne
zagrożenie dla ładu i bezpieczeństwa nie tylko poszczególnych państw ale
i całego środowiska międzynarodowego. Gwałtowny przyrost populacji w
rejonach najbiedniejszych oraz pogłębiająca się polaryzacja między bogatą
„północą” i biednym „południem” stanowią obecnie jedne z największych
wyzwań dla społeczności międzynarodowej, a nie podjęte w porę
wyzwania często stają się zagrożeniami. Postęp cywilizacyjny, oprócz
korzyści przynosi nieuchronnie nowe, coraz większe możliwości zagrożeń
ludzkości i środowiska .Zagrożenia naturalne na skutek zmian klimatu
sieją coraz większe spustoszenie pomimo faktu lepszego ich
przewidywania i przygotowania się na ich negatywne oddziaływanie.
Zapewnienie bezpieczeństwa narodowego Polsce to zadanie trudne.
W obliczu nowych zagrożeń pojawia się konieczność sprostania im.
Problematyka bezpieczeństwa narodowego staje się coraz bardziej
popularna. Zauważyć to można na przykładzie uczelni wyższych w
naszym kraju. Coraz więcej powstaje kierunków studiów o charakterze
bezpieczeństwa narodowego, bezpieczeństwa wewnętrznego. Fakt ten
cieszy tym bardziej, że kierunki te spotkały się z wielką popularnością i
zainteresowaniem studentów. Ten optymistyczny akcent zakańcza moją
pracę, żywię nadzieję na dalszą edukację i popularyzację problematyki
bezpieczeństwa narodowego w XXI wieku.
Cyberterroryzm
207
Bibliografia
208
Adamski J.,Nowe technologie w służbie terrorystów, Wyd. TRIO, Warszawa 2007.
Balcerowicz B, Strategia obronna państwa, AON, Warszawa 1994.
Balcerowicz B. (red.), Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa
narodowego, Warszawa 2002.
Bączek P., Zagrożenia informacyjne a bezpieczeństwo państwa polskiego,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005.
Bąk T., Ciekanowski Z., Teorie bezpieczeństwa, Jarosław 2012.
Bąk T.,Rodzaje terroryzmu [w:] Determinanty bezpieczeństwa człowieka a
rozwój regionalny, T. Bąk, Z. Ciekanowski, L. Szot (red.), PWSTE,
Jarosław 2013.
Bocian A. F., Polityka gospodarcza- wybrane elementy, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2002.
Chomentowski P., Polski system antyterrorystyczny. Prawno – organizacyjne kierunki ewolucji, Difin, Warszawa 2014.
Ciekanowski Z,. Ulijasz B., Zwalczanie terroryzmu w Unii Europejskiej, P
W S T – E w Jarosławiu, Jarosław 2015.
Ciekanowski Z. , Infrastruktura telekomunikacyjna jako element kształtowania bezpieczeństwa ekonomicznego Polski na przełomie XX – XXI
wieku, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2005.
Ciekanowski Z., Terroryzm jako forma wywierania presji na społeczeństwo [w:] Wektory bezpieczeństwa, T. Bąk (red.), PWSTE, Jarosław
2013.
Ciekanowski Z., Zwalczanie terroryzmu w Polsce, PWSTE, Jarosław 2015.
Ciszek M., Ekoterroryzm zagrożeniem dla polityki zrównoważonego rozwoju. Aspekt ideologiczny i praktyczny, INS UPH, Siedlce 2010.
Czaputowicz J, System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu
XXI wieku, PWN, Warszawa 1998.
Domański R., Gospodarka przestrzenna. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Doumitt D. P., Conflict in Northern Ireland: The History, the Problem and
the Challenge, New York 1985.
Duda D., Terroryzm islamski, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
2002.
Dworecki S. , Od konfliktu do wojny, BUWIK, Warszawa 1996.
Dworecki S. , Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, AON, Warszawa 1994.
Dz. U. nr 104 z 2006 r., poz. 709.
Dz.
Dz.
Dz.
Dz.
Dz.
U. nr 116 z 2000r., poz. 1216.
U. nr 123 z 2001r., poz. 1353 z późn. zm.
U. nr 78 z 1990r., poz. 462 z późn. zm.
U. z 2002r. Nr 74, poz. 676.
U. z 2007r., nr 89, poz. 590, art. 8 ust.1.
Rozdział 4.
Eberhardt P. (red.), Problematyka geopolityczna ziem polskich, Wydawnictwo IGiPZ PAN, Warszawa 2008.
Flis J., Jakubczak R., Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku,
wyzwania i strategie, BELLONA, Warszawa 2006.
Gierłowski W., NATO, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1995.
Gruszczak I., Unia Europejska wobec przestępczości,Wyd. Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2002.
Hadała P., Mach M., Terroryzm [w:] Współczesne uwarunkowania bezpieczeństwa Polski, W. Kustra, J. Truchan, K. Pobuta (red.), PWSTE,
Jarosław 2014.
Hołyst B., Terroryzm, T. 1, Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2011.
Hołyst B., Terroryzm, T. 2, Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2011.
http://en.southbaltic.eu/index/?id=1afa34a7f984eeabdbb0a7d494132ee
5.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Bioterroryzm, [dok. online].
http://pl.wikipedia.org/wiki/Bro%C5%84_biologiczna,[dok. online].
http://pl.wikipedia.org/wiki/Cyberterroryzm,[dok. online].
http://pl.wikipedia.org/wiki/Ekoterroryzm, [dok. online].
http://pl.wikipedia.org/wiki/Usama_ibn_Ladin,[dok. online],
http://portalwiedzy.onet.pl/18745,haslo.html.
http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numeryarchiwalne,2300,article,5254,[dok. online].
http://www.eszkola.pl/czytaj/Powodzie/3630.
http://www.interreg.gov.pl/20072013/EUWT/.
http://www.ksiegarnia.beck.pl/pdf/Instytucje_bezpiecze%C5%84stwa_n
arodowego_-_fragmenty.pdf.
http://www.liedel.pl/?p=20, [dok. online].
http://www.militis.pl/miedzynarodowe/rodzaje-i-zrodla-wspolczesnychzagrozen-bezpieczenstwa-narodowego.
http://www.mrr.gov.pl/Rozwoj%20przestrzenny/Polska%20polityka%20
przestrzenna/Prace%20nad%20KPZK%2020082033/Documents/019e842b3
4534700a5f73c290ba535efAON_Ekspert1_zag_prz.pdf.
http://www.mrr.gov.pl/Rozwoj%20przestrzenny/Polska%20polityka%20
przestrzenna/Prace%20nad%20KPZK%2020082033/Documents/67e74350b
65c4c7ea45dab621bee6646AON_Ekspert2_zag_prz.pdf.
http://www.nato.int/docu/other/pl/treaty-pl.htm/,[dok. online].
http://www.sciaga.pl/tekst/30436-31-powodzie.
http://www.tatry.z-ne.pl/.
http://www.terroryzm.com, [dok. online].
http://www.wikipedia.org/wiki/Lawina.
http://www.wikipedia.org/wiki/Powódź.
http://www.wikipedia.org/wiki/Pożar.
http://www.wikipedia.org/wiki/Trzęsienie_ziemi.
Cyberterroryzm
209
210
http://www.zjawiska.webpark.pl/ttrzas.htm.
Huzarski M., Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności państwa,
Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2009.
International Encyclopedia of Terrorism, Chicago-London 1997.
Jaber H., Hezbollah. Walka i zemsta, Bellona, Warszawa 1999.
Jakubczak R., Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku,
Wydawnictwo Bellona, Warszawa, 2006.
Jałoszyński K. (red.), Współczesne zagrożenia terroryzmem, Wyd. WSPol,
Szczytno 2013.
Karolczak K., Encyklopedia terroru, Oficyna wydawnicza „SPAR”, Warszawa 1995.
Kitler W., Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, dylematy pojęciowe i próba systematyzacji, [w:] Towarzystwo Wiedzy Obronnej,
Zeszyt Problemowy 2010, Nr 1 (61).
Kitler W., Samorząd terytorialny w obronie narodowej Rzeczypospolitej
Polskiej, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2005.
Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483),
art. 5.
Korycki S., System bezpieczeństwa Polski, AON, Warszawa 1994.
Kosmynka S., Od Boga do terroru, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
2012.
Koziej S., Wołkowicz F., Podstawowe założenia polityki bezpieczeństwa i
strategii obronnej,AON,Warszawa 1998.
Koziej S., Wołkowicz F., Podstawowe założenia polityki bezpieczeństwa i
strategii obronnej, AON, Warszawa 1998.
Lach Z., Łaszczuk A., Skrzyp J., Geografia bezpieczeństwa państw regionu środkowoeuropejskiego, Wydawnictwo Zarządu Geografii Wojskowej MON, Warszawa 2001.
Lach Z., Skrzyp J., Geopolityka i geostrategia, Wydawnictwo AON, Warszawa 2007.
Leszczyński M., Bezpieczeństwo społeczne a współczesne państwo,
Zeszyty Naukowe Marynarki Wojennej, 2011.
Liedel K., J. Marszałek-Kawy, S. Wudarskiego (red. nauk.), Polityczne metody zwalczania terroryzmu, Dom Wydawniczy Duet, Toruń 2006.
Liedel K., Rozwiązania organizacyjno-prawne w zakresie przeciwdziałania
terroryzmowi w Polsce [w:]Współczesne zagrożenia terroryzmem oraz
metody działań antyterrorystycznych, J. Szafrański (red.), Wyd.
Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2007.
Liedel K., System przeciwdziałania terroryzmowi w Polsce. Stan obecny a
potrzeba rozwoju [w:] Terroryzm. Globalne wyzwanie, K. Kowalczyk,
W. Wróblewski (red.), Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2011.
Liedel K., Terroryzm. Wybrane zagadnienia,COS ABW, Emów 2003.
Malendowski W., Mojsiewicz C., Stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo
Alta 2, Wrocław, 1998.
Mc Clung Lee I., Terrorism in Northern Ireland, New York 1983.
Rozdział 4.
Morales Moya P., Notas de respuesta al terrorizmo vasco, Editor Auto.
O` Learly B., McGarry J., The Politics of Antagonism: Understanding
Northern Ireland, London and Atlantic Highlands, New Jersey 1996.
Olszewski R, Bezpieczeństwo współczesnego świata, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2005.
Pawluczuk J. , Bezpieczeństwo informacyjne podmiotów gospodarczych,
[w:], T. Bąk (red. nauk.), Wektory bezpieczeństwa, Jarosław 2013.
Pawluczuk J., Uwarunkowania bezpieczeństwa ekonomicznego państwa,
[w:], T. Bąk, Z. Ciekanowski (red. nauk.), Determinanty bezpieczeństwaczłoweka a rozwój regionalny, Jarosław 2013.
Pawłowskiego J., Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa
narodowego, AON, Warszawa 2002.
Pikulski S., Prawne środki zwalczania terroryzmu, Wyd. Uniwersytetu
Warmińsko-Mazurskiego,Olsztyn 2000.
Pospiszyl I., Patologie społeczne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Przemyski R., Strategia wojskowa Rzeczypospolitej Polskiej w kontekście
bezpieczeństwa i obronnościpaństwa, Generalny Zarząd Planowania
Strategicznego Sz. Gen. WP, Warszawa 2003.
Raczewska-Rytko M., Procesy globalizacji a demokracja bezpośrednia. [w:]
M. Pietraś(red.),Oblicza procesów globalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002.
Riedel K., Bezpieczeństwo informacyjne w dobie terrorystycznych i innych
zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008.
Rotfeld A., Europejski system bezpieczeństwa, Warszawa 1990.
Rutkowski C., Bezpieczeństwo i obronność: strategie-koncepcje-doktryny,
AON, Warszawa 1995.
Rutkowski C., Sieć bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2009.
Schröder D., Der fanatische Nationalismus der IRA[w:] D. Schröder, Terrorismus, Gewalt mit politischem Motiv, München 1986.
Simonides J., Problemy pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego we
współczesnym świecie, Warszawa, 1983,
Skrabacz A., Bezpieczeństwo społeczne, „Zeszyty Naukowe AON”, Warszawa 2002, nr 3-4.
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2002.
Stańczyk J., Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Instytut Studiów
Politycznych PAN, Warszawa 1996.
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP 2014, Warszawa 2014.
Sulowski S., Brzeziński M., Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, Dom
Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2009.
Szymański W., Interesy I sprzeczności globalizacji, Wprowadzenie do ekonomii ery globalizacji, Diffin. Warszawa 2004.
Ulijasz B., Czynniki kształtujące poziom bezpieczeństwa państwa, [w:],T.
Bąk, Z. Ciekanowski, L. Szot, Determinanty bezpieczeństwa czło-
Cyberterroryzm
211
wieka a rozwój regionalny, P W S T – E w Jarosławiu, Jarosław
2013.
Williams P. L.,Al-Kaida. Bractwo terroru, Wyd. Studio Emka, Warszawa
2002.
Wojnarowski J., System obronności państwa, Akademia Obrony
Narodowej, Warszawa 2005.
Zięba R, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Grado, Toruń 2005.
Zięba R., Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie,
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
Zięba R., Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Wydawnictwo
Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2001.
Żukowska K., Gracik M., Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i
praktyka, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2006.
212
Rozdział 4.

Bezpieczeństwo państwa w obliczu współczesnych zagrożeń

Transkrypt

Podobne dokumenty

ul. Bankowa 5, pokój 224 40-007 Katowice - UTN

terroryzm

Zobacz

6. Terroryzm

Terroryzm międzynarodowy w tym islamski. Zarys problemu. Autor

PDF

Zobacz - Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa

Jałoszyński K., Terroryzm i walka z nim we współczesnym świecie

Spis treści i wstęp

Z A P R O S Z E N I Z A P R O S Z E N I E