1 Raport dotyczący ochrony ptaków Tom 51

Raport dotyczący ochrony ptaków
Tom 51-2014
Grupa robocza krajów związkowych ds. stacji ornitologicznych (LAG VSW)
Regulacje dotyczące odległości turbin wiatrowych od istotnych siedlisk ptaków oraz
lęgowisk wybranych ptasich gatunków
Grupa robocza krajów związkowych ds. stacji ornitologicznych (LAG VSW) (2014):
Recommendations for distances of wind turbines to important areas for birds as well as
breeding sites of selected bird species. Rap. Ochrona ptaków 51: 15–42.
1 Wprowadzenie
Grupa robocza krajów związkowych ds. państwowych stacji ornitologicznych (LAG VSW)
opublikowała w roku 2007 „Regulacje dotyczące odległości turbin wiatrowych od istotnych
siedlisk ptaków oraz lęgowisk wybranych ptasich gatunków” (Raporty dot. ochrony ptaków
44 (2007), 151-153; znane również jako „Dokument helgolandzki” (Helgoländer Papier)). Od
tej chwili podłączone zostały kolejne turbiny wiatrowe o łącznej mocy 17.000 MW. Do końca
2014 r. wybudowano na terenie Niemiec łącznie 24.867 turbin (BWE 2015). W związku z
tym „Dokument helgolandzkiego” należało poddać ponownemu sprawdzeniu i sporządzić
jego kontynuację:
 Ochrona klimatu i polityka energetyczna oraz zachowanie różnorodności biologicznej nie
muszą stanowić dwóch różnych biegunów. Po mimo tego dochodzi na etapie planowania
do licznych konfliktów interesów. Aby im zapobiec, Grupa robocza ds. stacji
ornitologicznych (LAG VSW) zajęła się aktualizacją stanu wiedzy oraz zbadała i
udowodniła, że dzięki uwzględnieniu wymogów dotyczących ochrony ptaków możliwa
jest optymalizacja etapu projektowania i budowania turbin wiatrowych.
 Przepisy prawne dotyczące ochrony przyrody są w dużej mierze precyzyjniej definiowane
przez orzeczenia sądowe. Dotyczy to przede wszystkim szczególnej ochrony gatunkowej
w myśl § 44 BNatSchG (niemiecka federalna ustawa o ochronie przyrody) oraz ochrony
europejskich obszarów naturalnych w myśl § 34 BNatSchG.
 Odnośnie niezgodności pomiędzy energetyką wiatrową a ochroną ptaków pojawiły się
nowe, naukowe fakty, dotyczące np. m.in. efektu kumulacji (rozdział 4).
 Wraz z rozwojem energetyki wiatrowej na terenach leśnych dyskusja dotycząca energii
wiatrowej skupiła się na do tej pory raczej nieistotnej przestrzeni życiowej zwierząt, a tym
samym również na gatunkach ptaków, które w dotychczasowym dyskursie nie odgrywały
ważnej roli.
Pracownicy państwowych stacji ornitologicznych w Niemczech posiadają szeroką wiedzę
dotyczącą energetyki wiatrowej i ochrony ptaków. I tak np. państwowa stacja ornitologiczna
w Brandenburgii prowadzi od 2002 r. centralny rejestr dotyczący ofiar kolizji z turbinami
wiatrowymi (rejestr ofiar kolizji), który jest na bieżąco aktualizowany i publikowany w
Internecie (http:// www.lugv.brandenburg.de/cms/detail.php/ bb1.c.312579.de). Rejestr
znalezionych martwych zwierząt, za który odpowiedzialna jest jedna z sekcji roboczych LAG
VSW, wynika z ustaleń powziętych na konferencji zorganizowanej wiosną 2002r. Baza ta
zawiera również nieznaczny ułamek danych dotyczących wcześniejszych lat.
Rejestr ten jest bardzo użytecznym źródłem, za pomocą którego można oszacować względne
ryzyko kolizji dla poszczególnych gatunków (Illner 2012), mimo iż zawiera nie tylko wyniki
systematycznych badań, ale przede wszystkich dane dotyczące przypadkowych znalezisk.
Przy analizie przypadkowo znalezionych ofiar kolizji należy uwzględnić fakt, że tylko bardzo
1
nieliczne przypadki ofiar turbin wiatrowych są znajdowane i rejestrowane. Przyczyną takiego
stanu rzeczy jest głównie niskie prawdopodobieństwo znalezienia martwych ptaków oraz
krótki okresie zalegania szczątków pod turbinami. Z dostępnych, systematycznie
przeprowadzanych badań wynika, że ofiary kolizji usuwane są szybko i regularnie przede
wszystkim przez padlinożerców, ale również przez ludzi. Z tego względu prawdziwa liczba
martwych zwierząt jest zdecydowanie większa niż znalezionych. Systematyczne
poszukiwanie ofiar kolizji w połączeniu z badaniami towarzyszącymi służącymi ograniczeniu
błędów umożliwi przeprowadzenie obliczeń prognostycznych i obserwacji biologicznej,
podobnie, jak uczynił to Bellebaum er al. (2013) w odniesieniu do kani rudej.
Państwowa stacja ornitologiczna w Brandenburgii prowadzi nie tylko rejestr znalezionych
martwych ptaków, ale przeprowadza również badania dotyczące ptaków zagrożonych
turbinami wiatrowymi. (http://www.lugv. brandenburg.de/cms/media.php/lbm1.a.3310.
de/vsw_dokwind_voegel.pdf ). Dokumentacja ta zawiera liczne publikacje i źródła danych
dotyczące poszczególnych gatunków ptaków i stanowi kolejną, ważną podstawę do
niniejszych regulacji dotyczących zalecanych odległości.
2 Zastosowanie regulacji dotyczących odległości
Niniejsze regulacje dotyczące zalecanych odległości uwzględniają zasadnicze minimum
służące zachowaniu różnorodności biologicznej. Uwzględnienie specjalistycznych aspektów
dotyczących ochrony przyrody pozwala spełniać wymogi prawne i przyspieszyć realizację
różnych projektów i procesów.
Przedstawione poniżej odległości i obszary kontrolne (tabela 1 i 2) odnoszą się wyłącznie
do instalowania, eksploatacji i procesów repoweringu turbin wiatrowych w śródlądowych 1 i
nadmorskich regionach Niemiec. Zaleca się, aby służyły jako kryteria oceny w planowaniu
przestrzennym oraz badaniu jednostkowym danego przedsięwzięcia. Należy przy tym
uwzględnić, że naturalne warunki przestrzenne, sposób zagospodarowania przestrzennego
oraz gatunki żyjące w danym regionie mogą się w różnych krajach związkowych od siebie
różnić. Z tego względu może się okazać, że dane zalecenia trzeba będzie dopasować do
danych okoliczności.
W przypadku procesów repoweringu należy pamiętać o tym, że miarodajne środki ochrony
starszych turbin nie można przyjąć dla nowych elektrowni instalowanych w tym samym
miejscu bez sprawdzenia ich pod względem technicznym i eksploatacyjnym. Zalecenia
dotyczące odległości można wykorzystać i dla tych badań jako kryterium oceniające. W takiej
sytuacji należy uwzględnić też dodatkowe aspekty dotyczące wstępnego obciążenia
lokalizacji oraz planowanych projektów i zmian ilości turbin.
Pod kątem ochrony ptaków pozytywną stroną procesów repoweringu jest fakt
zredukowania ilości turbin bądź zmiany ich lokalizacji. Również wyższe konstrukcje turbin i
związane z tym większe odległości między wirnikiem a podłożem oraz poszczególnymi
wieżami mogą zmniejszyć ryzyko kolizji. Powyższe dotyczy jednak wyłącznie gatunków
ptaków zagrożonych turbinami wiatrowymi, które latają/polują przede wszystkim na
porównywalnych wysokościach i nie zaliczają się do ptaków szybujących w kominach
termicznych (rozdział 5). Zasadniczo za krytyczne zjawisko uznawane jest stosowanie
dłuższych łopat wirnika, ponieważ powoduje to zwielokrotnienie powietrza regularnie
wywoływanego/ przecinanego przez łopaty wirnika, a tym samym również do związanych z
nim różnic powietrza i wirów. To samo dotyczy również zapotrzebowania na większą
powierzchnię potrzebną do ustawienia dźwigu i większe powierzchnie montażowe. Skutkiem
1
Małe elektrownie wiatrowe nie stanowią przedmiotu niniejszego opracowania.
2
może być nie tylko zwiększenie zajmowanej powierzchni, ale też wpływ na zjawiska
termiczne zachodzące w najbliższym sąsiedztwie turbin, w obszarach leśnych natomiast na
wielkość wycinki i związane z nią efekty wtórne.
3 Zalecenia dotyczące odległości
W tabeli 1 i 2 zawarte są minimalne odległości oraz obszary kontrolne pomiędzy turbinami a
istotnymi siedliskami i lęgowiskami ptaków zagrożonych turbinami wiatrowymi i grup
gatunkowych, które z powodu ryzyka kolizji lub zachowania unikającego typowego dla
danego gatunku bądź działania barierowego powodowanego przez turbiny uznawane są za
istotne. Stosowanie zaleceń dotyczących odległości na etapie zezwoleń powoduje zwykle
minimalizację konfliktów i trudności wynikających z ochrony gatunkowej. Dane zawarte w
tabeli 1 i 2 mogą być też przydatne dla jednostek zajmujących się planowaniem
przestrzennym i stanowić zalecenia odnoszące się do zwartego zasięgu występowania
gatunków zagrożonych turbinami wiatrowymi. Dane te mają za zadanie zwrócić uwagę na
większy potencjał niezgodności odnośnie podanych odległości i zwrócić uwagę na obszary
znajdujące się poza tymi odległościami.
W tabeli 1 podano minimalne odstępy, które zaleca się w przypadku istotnych siedlisk
ptaków. Siedliska te leżą przeważnie na obszarach chronionych według europejskiego i/lub
krajowego prawa lub klasyfikowane są według krajowych kryteriów. Znajdują się tam nie
tylko miejsca wylęgu, ale również duże skupiska ptaków wędrownych, ptaków w okresie
pierzenia bądź osobników odpoczywających w trakcie wędrówki. Ponieważ zasięg
oddziaływania turbin wiatrowych na siedliska ptaków odpoczywających wzrasta wraz z
wysokością wieży, zalecane minimalne odległości równają się dziesięciokrotności wysokości
konstrukcji. W przypadku turbin, których budowa wymaga zgodnie z ustawą dotyczącą
ochrony przed imisjami odpowiednich zezwoleń i które uznawane są aktualnie za względnie
niskie, minimalna odległość wynosi 1.200 m. Natomiast w przypadku turbin o wysokości
powyżej 200 m minimalna wymagana odległość wynosi 2.000 m. W jednostkowych
przypadkach, które powodują znaczne zagrożenie dla powracających bądź wylatujących
ptaków migrujących (Köhler et al. 2014) lub ptaków wędrownych, np. w obrębie głównych
kierunków wędrówki w obszarach o ponadregionalnym znaczeniu dla ptasich migracji
(Isselbächer & Isselbächer 2001 ), mogą być konieczne większe odległości.
■Tabela 1:
Zalecane przez specjalistów odległości pomiędzy turbinami wiatrowymi a istotnymi
siedliskami ptaków. W tabeli podane są minimalne odległości bądź obszary kontrolne (w
nawiasach) oraz odpowiednie siedliska. – Overview of recommended distances of wind
turbines to important areas for bird: minimum distances and, in brackets, ranges of
verification around wind farms.
Siedlisko ptaków
Zalecana odległość minimalna
turbiny wiatrowych (obszary
kontrolne w nawiasach)
Europejskie obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) z 10-krotna
wysokość
gatunkami wrażliwymi na oddziaływanie farm wiatrowych konstrukcji, min. 1.200 m
z celem ochrony
Wszystkie kategorie obszarów chronionych według 10-krotna
wysokość
krajowej ustawy ochrony przyrody z gatunkami konstrukcji, min. 1.200 m
wrażliwymi na oddziaływanie farm wiatrowych z celem
ochrony
3
Obszary wodno-błotne o znaczeniu międzynarodowym
zgodnie z Konwencją Ramsarską z gatunkami ptaków
wodnych jako istotnymi gatunkami chronionymi
Siedliska ptaków nielęgowych o międzynarodowym,
krajowym i związkowym znaczeniu (obszary zimowania,
żerowiska; np. żurawi, łabędzi, gęsi, czajek, morneli,
siewek złotych oraz innych ptaków brodzących i
pływających)
Regularnie wykorzystywane miejsca odpoczynku:
żurawie, łabędzie, gęsi (z wyjątkiem gatunków
introdukowanych) w przypadku 1% kryterium według
Wahl & Heinicke (2013) oraz szponiaste/sokoły i uszatki
błotne
10-krotna
wysokość
konstrukcji, min. 1.200 m
10-krotna
wysokość
konstrukcji, min. 1.200 m
Żurawie: 3.000 m (6.000 m)
łabędzie, gęsi (z wyjątkiem
gatunków introdukowanych):
1.000
m
(3.000
m)
szponiaste/sokoły* & uszatki
błotne: 1.000 m (3.000 m)
Główne korytarze pomiędzy miejscem odpoczynku a Nie zabudowywać
żerowiskami u żurawi, łabędzi, gęsi (z wyjątkiem
gatunków introdukowanych) i szponiastych
Korytarze migracyjne o znaczeniu ponadregionalnym
Nie zabudowywać
Akweny i kompleksy wodne > 10 ha o min. regionalnym 10-krotna
wysokość
znaczeniu dla ptaków wodnych w okresie lęgowym i konstrukcji, min. 1.200 m
zimowania
* jastrzębie, kanie, bieliki oraz drzemliki
■Tabela 2:
Zalecane minimalne odległości pomiędzy turbinami wiatrowymi a lęgowiskami lub
potencjalnymi stanowiskami lęgowymi gatunków ptaków wrażliwych na oddziaływania farm
wiatrowych. Obszar kontrolny podany w nawiasach odnosi się do obszaru, w promieniu
którego należy sprawdzić istnienie żerowisk, miejsc odpoczynku lub innych istotnych
habitatów danego gatunku lub grupy gatunkowej, do których ptaki regularnie przylatują. –
Overview of recommended minimum distances of wind turbines to breeding sites of bird
species sensitive to wind turbines. In brackets recommended ranges of verification around
wind farms for frequently used feeding sites, roosts or other significant habitats.
Minimalna odległość turbiny
(obszar kontrolny w nawiasach)
Głuszcowate:
W promieniu 1.000 m od
Głuszec zwyczajny (Tetrao urogallus), występowania, wolne korytarze
cietrzew zwyczajny (Tetrao tetrix), jarząbek sąsiadującymi
ze
sobą
zwyczajny (Tetrastes bonasia), pardwa występowania
górska (Lagopus muta)
Bąk zwyczajny (Botaurus stellaris)
1.000 m (3.000 m)
Bączek zwyczajny (Ixobrychus minutus)
1.000 m
Bocian czarny (Ciconia nigra)
3.000 m (10.000 m)
Bocian biały (Ciconia ciconia)
1.000 m (2.000 m)
Rybołów zwyczajny (Pandion haliaetus)
1.000 m (4.000 m)
Trzmielojad zwyczajny (Pernis apivorus)
1.000 m
Orzeł przedni (Aquila chrysaetos)
3.000 m (6.000 m)
Orlik krzykliwy (Aquila pomarina)
6.000 m
Błotniak zbożowy (Circus cyaneus)
1.000 m (3.000 m)
Gatunek, grupa gatunkowa
wiatrowej
obszarów
pomiędzy
obszarami
4
Błotniak łąkowy (Circus pygargus)
Błotniak stawowy (Circus aeruginosus)
Kania ruda (Milvus milvus)
Kania czarna (Milvus migrans)
Bielik zwyczajny (Haliaeetus albicilla)
Sokolik drzewiec (Falco subbuteo)
Sokół wędrowny (Falco peregrinus)
Żuraw zwyczajny (Grus grus)
Derkacz zwyczajny (Crex crex)
Drop zwyczajny (Otis tarda)
Siewka złota (Pluvialis apricaria)
Słonka zwyczajna (Scolopax rusticola)
Puchacz zwyczajny (Bubo bubo)
Uszatka błotna (Asio flammeus)
Lelek zwyczajny (Caprimulgus europaeus)
Dudek zwyczajny (Upupa epops)
1.000 m (3.000 m); Najgęstsze tereny
występowania należy uwzględniać łącznie i
niezależnie od lokalizacji aktualnych
stanowisk lęgowych.
1.000 m
1.500 m (4.000 m)
1.000 m (3.000 m)
3.000 m (6.000 m)
500 m (3.000 m)
1.000 m, pary lęgowe ptaków mających
stanowiska lęgowe na drzewach 3.000 m
500 m
W promieniu 500 m od regularnie
zajmowanych
stanowisk
lęgowych;
Najgęstsze tereny występowania należy
uwzględniać łącznie i niezależnie od
lokalizacji aktualnych stanowisk lęgowych.
W promieniu 3.000 m od obszarów
lęgowych; zimowiska; Wolne powinny być
wszystkie korytarze pomiędzy obszarami
występowania
1.000 m (6.000 m)
W promieniu 500 m od rewirów godowych;
Najgęstsze tereny występowania należy
uwzględniać łącznie i niezależnie od
lokalizacji aktualnych stanowisk lęgowych.
1.000 m (3.000 m)
1.000 m (3.000 m)
W promieniu 500 m od regularnie
zajmowanych stanowisk lęgowych
W promieniu 1.000 m (1.500 m) od
regularnie zajmowanych stanowisk lęgowych
500 m (1.000 m), w przypadku czajki
zwyczajnej również w przypadku regularnie
zajmowanych stanowisk lęgowych na
terenach uprawnych, o ile mają znaczenie
przynajmniej regionalne
Zagrożone i wrażliwe na negatywne
oddziaływania gatunki ptaków krajobrazu
rolniczego:
Bekas
kszyk
(Gallinago
gallinago),
rycyk
(Limosa
limosa),
krwawodziób (Tringa totanus), kulik wielki
(Numenius arquata) oraz czajka zwyczajna
(Vanellus vanellus)
Ptaki kolonijne:
Czaplowate
1.000 m (3.000 m)
Mewowate
1.000 m (3.000 m)
Rybitwy
1.000 m (min. 3.000 m)
W tabeli 2 zawarto zalecane odległości minimalne do stanowisk lęgowych gatunków
wrażliwych na oddziaływania farm wiatrowych ustalone w oparciu o badania telemetryczne
dotyczące poszczególnych gatunków, dane dotyczące kolizji, analizy układów funkcjonalnoprzestrzennych, długoletnie obserwacje oraz raporty szacunkowe sporządzone przez
specjalistów zajmujących się danymi gatunkami (rozdział 5). Badania te odnoszą się do
obszaru znajdującego się w pobliżu gniazda, w którym można zaobserwować większość
5
czynności wykonywanych w trakcie okresu lęgowego (więcej niż 50% latania). Ustalenie
odległości następuje w zależności od precyzji dostępnych danych oraz indywidualnego
zróżnicowania obszarów aktywności.
W przypadku gatunków żyjących na dużych obszarach należy przy istotnych przesłankach
sprawdzić również na obszarach poza wymienionymi minimalnymi odległościami, czy
planowana turbina wiatrowa znajduje się w obszarze, w którym przebiegają trasy migracyjne
lub znajdują się żerowiska albo miejsca odpoczynku. Ponadto należy zbadać również
zachowania całorocznych ptaków lęgowych poza okresem lęgowym, jeśli brak
przynależności do gniazda (np. bielik zwyczajny Haliaeetus albicilla). W takiej sytuacji
sprawdzają się analizy wykorzystania przestrzeni (por. Langgemach & Meyburg 2011).
Tabela 1 i 2 dostarcza danych dotyczących obszarów kontrolnych dla tego rodzaju analiz.
Obszary kontrolne obejmują przestrzeń, w której prawdopodobieństwo wystąpienia osobnika
może być wyższe. Tego rodzaju przestrzeń może znajdować się przy najczęściej wybieranych
trasach lokalnych przelotów, ulubionych rewirach żerowania i migracyjnych ptaków
lęgowych i młodych, miejscach odpoczynku lub miejscach, w których ukształtowanie terenu
warunkuje wystąpienie korzystnych warunków termicznych.
Wielkość obszarów kontrolnych zależy od wielkości tzw. terytorium, czyli obszaru, na
którym dane osobniki regularnie się pojawiają i z niego korzystają. Do precyzyjnego
określenia tego terytorium wykorzystano badania telemetryczne odnoszące się do danych
gatunków, długoletnie obserwacje i aktualne raporty szacunkowe sporządzone przez
specjalistów zajmujących się danym gatunkiem (rozdział 5). Ze względu na zachowania
niektórych gatunków takie precyzyjne określenie terytorium nie jest dobrym rozwiązaniem,
jak np. w przypadku żurawia zwyczajnego (Grus grus), bączka zwyczajnego (Ixobrychus
minutus) oraz trzmielojada zwyczajnego (Pernis apivorus); u innych natomiast, jak np. orlika
krzykliwego (Aquila pomarina) (Meyburg et al. 2007), zalecana odległość jest zwykle
wystarczająco duża, aby przy dużym obszarze występowania uwzględnić w odpowiednim
stopniu zmienny sposób korzystania z przestrzeni życiowej.
4 Biologiczne aspekty populacyjne – efekt kumulacji
W procesie zezwalającym wynikającym z ustawy dotyczącej ochrony przed imisjami można
uwzględnić wyłącznie osobniki i pary lęgowe z bezpośredniego sąsiedztwa turbin wiatrowych.
Na tej płaszczyźnie nie uwzględnia się ani łącznego oddziaływania różnych turbin
wiatrowych w całej przestrzeni życiowej danych gatunków ani też łącznego oddziaływania
turbin i innych uwarunkowanych ludzką działalnością przyczyn śmierci ptaków (np. słupy dla
linii średniego napięcia, linie napowietrzne, ruch uliczny, linie kolejowe lub nielegalne
polowania). Z punktu widzenia odnoszącego się do populacji zalicza się tutaj również efekty
wtórne, jak np. straty lęgowe lub niższe wyniki lęgów w wyniku zastąpienie starszych
osobników przez młodsze, np. w przypadku par szponiastych. Tego rodzaju efekty kumulacji
– od stopniowej dewaluacji łącznej przestrzeni życiowej w wyniku oddziaływań farm
wiatrowych po sumę kolizji – mogą mieć średnioterminowo duży zasięg i oddziaływać tym
samym na poziomie populacji (Masden et al. 2009). Istnieje zatem zagrożenie, że w
perspektywie długoterminowej stopień ochrony populacji danego gatunku się osłabi, mimo że
wymogi wynikające z ustawy o ochronie przyrody zostaną spełnione we wszystkich
procesach zezwalających. Tego rodzaju efekty kumulacji można uwzględniać wyłącznie na
płaszczyźnie planowania przestrzennego. W przypadku ptaków dużych szczególnie istotne
jest, aby w okresie długoterminowym w celu zachowania populacji źródłowych dostępne były
wystarczająco wielkie obszary, w których nie występują turbiny wiatrowe. Na ten aspekt
zwraca uwagę niniejszy rozdział. Efekty te dotyczą przede wszystkim ptaków
długowiecznych o niskim współczynniki reprodukcji, późno osiąganej dojrzałości płciowej i
6
dużym przywiązaniu do danego rewiru. Nieznaczny wzrost śmiertelności tego rodzaju
gatunku może w krótkim czasie doprowadzić do spadku populacji o znaczeniu
ponadregionalnym.
Przykłady z Niemiec i pozostałej Europy
 Bellebaum et al. (2013) ustalili w odniesieniu do Brandenburgii przynajmniej 308
osobników kani rudej (Milvus milvus), które tylko w tym jednym kraju związkowym
zginęły po kolizji z turbiną wiatrową – odpowiada to 3,1 % populacji po okresie lęgowym.
Prognozują, że wraz z dalszym rozwojem farm wiatrowych współczynnik ten zwiększy się
do 4-5%. Zarówno farmy wiatrowe jak i rewiry kani rudej są względnie równomiernie
rozmieszczone po całym kraju związkowym. Autorzy tego raportu dochodzą do wniosku,
że rozwój energetyki wiatrowej już w najbliższej przyszłości może mieć wpływ na
populację lęgową kani rudej na terenie Brandenburgii wzgl. że wielkość tej populacji w
tym kraju związkowym może ulec zmniejszeniu. Ze względu na dużą populację kani rudej,
równomierne rozmieszczenie rewirów lęgowych oraz ilość istniejących turbin wiatrowych
warunków panujących na terenie Brandenburgii nie można bezpośrednio odnieść do
innych krajów związkowych.
 Analiza przeprowadzona przez Krajowy Urząd ds. Środowiska, Ochrony przyrody i
Geologii Meklemburgii-Pomorza Przedniego (Herrmann, nieopubl., Treu & Krone, druk w
przygot.) odnośnie śmiertelności bielików wykazuje, jak ważnym są wolne od turbin
wiatrowych główne obszary występowania (najgęstsze tereny występowania). Zgodnie z
wynikami tej analizy, w tego rodzaju obszarach ryzyko śmierci bielika spowodowanej
przez turbiny wiatrowe (ilość bielików, które uległy kolizji z turbinami) jest w porównaniu
do obszarów o mniejszym zagęszczeniu siedem razy większe. Takie wnioski nie powinny
nikogo dziwić; przyczyną takiego stanu rzeczy jest z jednej strony większa liczba ptaków
w rewirze w najgęstszych terenach występowania, a zatem większa populacja lęgowa, z
drugiej również obecność ptaków, które nie składają jaj. Do tej pory najgęstsze tereny
występowania bielików znajdujące się na bogatych w akweny obszarach śródlądowych
oraz wybrzeżu zalewowym Meklemburgii-Pomorza Przedniego były wolne od farm
wiatrowych. W przypadku rozwoju energetyki wiatrowej na tych obszarach należałoby się
liczyć ze spadkiem liczebności bielików.
 W przypadku orlika krzykliwego sytuacja przedstawia się podobnie. W samym areale
znajdującym się na terenie Brandenburgii istnieją aktualnie 662 turbiny wiatrowe, które
występują na głównej trasie migracyjnej ptaków lęgowych pochodzących z MeklemburgiiPomorza Przedniego. Mimo iż na niemieckich obszarach występowania orlika krzykliwego
prawie w ogóle nie prowadzi się rejestru ptaków zabitych w wyniku kolizji z turbiną,
wiadomo o przynajmniej pięciu tego rodzaju wypadkach, z tego cztery śmiertelne.
Rzeczywista liczba ptasich ofiar jest z pewnością dużo wyższa. Symulacja populacji
występującej na terenie Brandenburgii pokazała jednak, że w przypadku ochrony tak
małych populacji ważny jest każdy pojedynczy osobnik (Böhner & Langgemach 2004).
Obniżone wyniki lęgu przy wzroście liczby turbin wiatrowych w promieniu 3 km od
gniazda (Scheller 2007) mogą tkwić w śmiertelności wśród starszych osobników. Straty
lęgowe w tym samym roku oraz – o ile braki te zostaną zminimalizowane w następnych
latach – obniżone wyniki lęgowe nowo utworzonych par lęgowych (por. Pfeiffer 2009
odnośnie kani rudej). Z naukowego punktu widzenia konieczna minimalna odległość od
miejsc lęgowych powinna wynosić 6 km (Langgemach & Meyburg 2011).
 Carrete et al. (2012) udowadniają w przypadku sępa płowego (Gyps fulvus) z południowej
Hiszpanii, że wraz z większym zagęszczeniem obszarów występowania sępów oraz
wielkością kolonii wzrasta w obszarach ich aktywności śmiertelność spowodowana
7
kolizjami z turbinami wiatrowymi. Mimo tego, że po okresie lęgowym rejestruje się więcej
ofiar kolizji, dla zachowania populacji istotnym zjawiskiem jest śmiertelność ptaków w
okresie lęgowym. Analiza kolizji wykazała, że 342 znalezione sępy zginęły na 27% z
łącznie 799 turbin. Więcej niż połowa ptaków uległa kolizji na dwóch farmach wiatrowych.
 W przypadku ścierwnika (Neophron percnopterus) Carrete et al. (2009) mogli na
podstawie obliczeń modelowych wykazać, że nakładanie się rewirów na farmy wiatrowe w
Hiszpanii (dotyczy to ok. 1/3 wszystkich rewirów) znacznie zwiększa
prawdopodobieństwo wyginięcia tego ptaka przez dodatkową przyczynę śmierci. Ze
względu na długowieczność ścierwnika i późno osiąganą przez niego dojrzałość płciową
wystarczy w tym przypadku nawet nieznaczny wzrost śmiertelności w skali roku (według
ich obliczeń 1,5% dla ptaków terytorialnych oraz 0,8% dla ptaków, które nie składają jaj).
Kolizjami zagrożone są zarówno ptaki rewirowe jak i te nieskładające jaj. Maksymalna
odległość turbiny wiatrowej od gniazda, z którą zderzył się ptak rewirowy, wynosiła 15 km.
 Schaub (2012) przeprowadził badania populacji kani rudej w regionie o różnym
rozmieszczeniu turbin wiatrowych. Jego obliczenia modelowe wykazały związek
pomiędzy wzrostem liczby farm wiatrowych a spadkiem populacji ptaków. Efekt ten może
zostać złagodzony, jeśli turbiny wiatrowe będą instalowane w regionach, które dla kani
rudej nie są problematyczne, i jeśli nie będą rozmieszczane równomiernie na obszarze
występowania tego ptaka.
Wnioski powyższych badań i analiz:
 Najgęstsze tereny występowania ptaków dużych o istotnym znaczeniu powinny być wolne
od farm i turbin wiatrowych. Populacje żyjące w takich obszarach powinny zachować
swoją funkcję populacji źródłowej, w której produkowana jest nadwyżka potomstwa. Ta
nadwyżka jest konieczna, aby móc zrekompensować straty w innych regionach o słabszym
zagęszczeniu i gorszych warunkach środowiskowych.
 Pozostawienie najgęstszych terenów występowania wolnych od farm wiatrowych
przyczynia się jednocześnie do powstania problemu związanego ze zmianą lokalizacji oraz
zasięgu żerowisk w ciągu jednego roku oraz rocznie w zależności od działalności rolniczej
i dostępności pożywienia, co niestety nie może być uwzględniane w badaniach
wykorzystania przestrzeni ograniczających się zwykle jedynie do jednego okresu
lęgowego (patrz Langgemach & Meyburg 2011). W ten sposób można przeciwdziałać
również trudnym do przewidzenia zmianom żerowisk spowodowanym budowaniem dróg
dojazdowych, przestrzeni do instalowania turbin, powierzchni montażowych itd., które
mogą zwiększyć atrakcyjność tych miejsc dla ptaków szponiastych zwiększając
równocześnie ryzyko kolizji.
 Poza najgęstszymi terenami występowania turbiny wiatrowe nie powinny być
równomiernie rozmieszczane w danym regionie, lecz montowane w farmach wiatrowych
(por. Schaub 2012).
 Jeśli stopień ochrony populacji ulegnie negatywnej zmianie, należy przeprowadzić
dokładne analizy miejsc, w których znaleziono ofiary kolizji, aby podobnie jak w
przypadku sępa płowego w Hiszpanii (Carrete et al. 2012, patrz powyżej) zidentyfikować
zjawiska krytyczne i opracować metody ich usunięcia. Środki minimalizujące zagrożenie
sięgają od tymczasowego wyłączenia urządzeń poprzez zmniejszenie atrakcyjności
habitatu dla ptaków do demontażu turbin, które stanowią poważne zagrożenie.
5 Wyjaśnienia dotyczące poszczególnych gatunków i grup gatunkowych
Poniżej odniesiemy się do gatunków ptaków, które ze względu na swoją charakterystykę
biologiczną oraz autekologię zaliczane są zasadniczo do gatunków szczególnie wrażliwych na
8
oddziaływania turbin wiatrowych. W poszczególnych przypadkach mogą zostać doliczone
dodatkowe gatunki (tutaj nieomówione). Podatność poszczególnych gatunków nie odnosi się
jedynie do ryzyka kolizji, ale też do różnego rodzaju oddziaływań. Oprócz ryzyka zderzenia
się z wirnikami, a częściowo również z masztami turbin wiatrowych i upadków
spowodowanych wirami, należy wziąć pod uwagę również wypadki spowodowane ruchem
wirników, hałasem samych turbin lub przeprowadzanymi pracami serwisowymi. W
przeciwieństwie do wiedzy na temat nietoperzy, w przypadku ptaków nie wiadomo jeszcze,
czy uraz ciśnieniowy (uszkodzenie tkanek organizmu z powodu nagłych, bardzo wysokich
różnic ciśnienia powstających przed bądź za łopatami wirnika turbiny) odgrywa istotną rolę
jako przyczyna ich śmierci. Na zmianę przestrzeni życiowych zwierząt mają wpływ również
działania budowlano-techniczne, np. zbrojenie terenu, budowa nowych sieci dróg w
obszarach do tej pory jeszcze nieprzecinanych trasami komunikacyjnymi. Takie działanie
może mieć trwały, negatywny wpływ na habitat, miejsca lęgowe lub powodować trwałe,
obniżone wyniki lęgowe, np. w wyniku rozprzestrzeniania się padlinożerców. Wiele
gatunków wykazuje względem turbin wiatrowych wyraźne zachowania unikające, poza tym
turbiny i farmy wiatrowe mogą stać się istotną barierą oddzielającą ważne sfery środowiska
danych gatunków. Oprócz źródeł cytowanych w poniższych rozdziałach poświęconych
poszczególnym ptakom w przypadku niektórych gatunków podano również poglądy
ekspertów. W odniesieniu do przestrzeni życiowej poszczególnych gatunków zebrane przez
Lambrecht & Trautner (2007: 126 i nast.) fakty zawierają dodatkowe informacje. Przyczyny
kolizji poszczególnych gatunków ptaków z turbinami wiatrowymi badał Illner (2012).
Dierschke & Bernotat (2012) przeprowadzili natomiast analizę skutków dodatkowej
śmiertelności ptaków niezależnie od poszczególnych przyczyn strat w populacji. Szczegółowe
zestawienie wiedzy o zagrożeniu dla podanych tutaj gatunków ptaków ze strony turbin
wiatrowych dostarcza wspomniana już dokumentacja państwowej stacji ornitologicznej w
Brandenburgii ( http :// www . lugv . brandenburg . de / cms / media . php / lbm1 . a . 3310 .
de / vsw _ dokwind _ voegel . pdf ).
Podane ofiary kolizji odnoszą się do rejestru prowadzonego przez państwową stację
ornitologiczną w Brandenburgii (stan na dzień: 28.03.2015), który od roku 2002 jest
systematycznie aktualizowany i uzupełniany również o starsze dane. LAG VSW wyznacza na
wniosek sądów i organów zezwalających rzeczoznawców ds. poszczególnych gatunków
ptaków.
Głuszcowate: Głuszec zwyczajny (Tetrao urogallus), cietrzew zwyczajny (Tetrao tetrix),
jarząbek zwyczajny (Tetrastes bonasia) oraz pardwa górska (Lagopus muta) Do tej pory na
terenie Niemiec nie zarejestrowano żadnych ofiar kolizji wśród głuszców zwyczajnych,
cietrzewi zwyczajnych, jarząbków zwyczajnych oraz pardw górskich. W Austrii zgłoszono 6
ofiar kolizji wśród cietrzewi zwyczajnych znalezionych w pobliżu miejsc tokowania. Ryzyko
kolizji dla głuszcowatych (tutaj również dla pardw mszalnych z Norwegii) jest
prawdopodobnie największe na słupach.
W kilku obszarach stwierdzono opuszczenie miejsc tokowania przez cietrzewie zwyczajne
w odległości do 1.000 m od turbiny wiatrowej, a wcześniej stabilne pod względem rozwoju
albo zwiększające się populacje wyraźnie zmalały już w krótkim czasie po budowie turbin.
Wrażliwość głuszca zwyczajnego na rozwój potrzebnej ludziom infrastruktury jest ogólnie
znana. W jednym z habitatów na terenie Hiszpanii aktywność tego gatunku tak zmalała po
wybudowaniu elektrowni wiatrowej, że w końcu nie został tam ani jeden jego przedstawiciel.
Podobnych skutków oddziaływania turbin wiatrowych należy oczekiwać w przypadku
jarząbka zwyczajnego. Przyczyną takiego stanu rzeczy mogą być z jednej strony straty
populacji, z drugiej natomiast utrudnienia wynikające z rozwoju sieci komunikacyjnych i ich
eksploatacji.
9
Z tego względu zaleca się minimalną odległość wynoszącą 1.000 m od obszarów
występowania tego gatunku ptaków. Ponadto należy pozostawić wolne korytarze przelotowe
pomiędzy sąsiadującymi obszarami występowania, aby nie zagrażać żyjącym tam
metapopulacjom.
Źródła: Bevanger et al. (2010), Bollmann et al. (2013), Braunisch & Suchant (2013),
Braunisch et al. (2015), Dürr (2011), Glutz von Blotzheim & Bauer (1994a), González & Ena
(2011), Grünschachner-Berger & Kainer (2011), Klaus (1996), Korn & Thorn (2010), Kraut
& Möckel (2000), Lehmann (2005), Lindner & Thielemann (2013), MLUR (2000, 2002),
Möckel et al. (1999, 2005), Niewold (1996), Suchant (2008), Traxler et al. (2005), Unger &
Klaus (2013), Zeiler & Grünschachner-Berger (2009)
Bąk zwyczajny (Botaurus stellaris) oraz bączek zwyczajny (Ixobrychus minutus)
Do tej pory zarejestrowano trzy ofiary kolizji z turbinami wśród bąków zwyczajnych, przy
czym dwie na terenie Niemiec. Wiadomo o przypadkach kolizji bąków zwyczajnych z liniami
napowietrznymi w Hiszpanii, we Włoszech i Wielkiej Brytanii. W przypadku bąków
zwyczajnych ryzyko zderzenia się z turbinami zwiększa ich nocny tryb życia,
przemieszczanie się po dużych, sąsiednich obszarach innych osobników oraz poszukiwanie
pożywienia z dala do akwenów lęgowych. Ponadto zarówno bąki zwyczajne jak i bączki
zwyczajne są bardzo wrażliwe na akustyczne oddziaływania.
Ze względu na wrażliwość na akustyczne wpływy oraz rzadkie występowanie obu
gatunków zaleca się minimalną odległość wynoszącą 1.000 m. Nocne przeloty lokalne bąków
zwyczajnych wymagają ponadto dodatkowego obszaru kontrolnego wynoszącego 3.000 m. W
tym obszarze należy sprawdzić również istnienie regularnie odwiedzanych i atrakcyjnych dla
tych ptaków żerowisk łącznie z bezpośrednimi trasami przelotowymi do tych miejsc.
Źródła: Cramp (1977), Garniel et al. (2007), Glutz von Blotzheim & Bauer (1987), Mahler
(2002), Ulbricht (2011), White et al. (2006)
Bocian czarny (Ciconia nigra)
Do tej pory udokumentowano w przypadku bociana czarnego pięć ofiar kolizji (z tego jedna
na terenie Niemiec), badania przeprowadzone w Niemczech i Hiszpanii wykazały wysoki
odsetek krytycznych sytuacji związanych z przelotami bezpośrednio w pobliżu turbin
wiatrowych. Turbiny wiatrowe mogą w znacznym stopniu zakłócać okres lęgowy tego
podatnego na zakłócenia gatunku. Skutkiem mogą być gorsze wyniki lęgowe i rezygnacja z
miejsc lęgowych. Sześć udokumentowanych populacji lęgowych na terenie Brandenburgii z
turbinami wiatrowymi znajdującymi się w promieniu 3 km od gniazda wykazywały przez
kilka lat niskie wyniki lęgowe i/lub nieregularnie wykorzystywały stanowiska lęgowe.
W odniesieniu do bociana czarnego nie posiadamy żadnych możliwych do wykorzystania
badań telemetrycznych. Dostępne są natomiast wyniki obserwacji przeprowadzanych na
terenie wszystkich krajów związkowych z populacjami lęgowymi, które jednogłośnie
wykazują, że bocian czarny w okresie lęgowym wykonuje długie przeloty w obszary
żerowiskowe. Odległości, które zwierzęta te wówczas przemierzają, wynoszą do 20 km, a
nawet więcej. Przy czym charakterystycznym zjawiskiem tych przelotów są zmienne fazy
wznoszenia się w kominach termicznych i szybowania wraz z obniżeniem wysokości. To
specyficzne zachowanie umożliwia i sprawia, że konieczne będzie oddzielenie ulubionych
tras przelotów w obszarze kontrolnym i pozostawienie ich wolnych od turbin wiatrowych.
Jedyna do tej pory opublikowana analiza układów funkcjonalno-przestrzennych w
odniesieniu do bociana czarnego, w ramach której Rohde (2009) przez okres 14 lat zbadał 21
stanowisk lęgowych, wskazuje na to, że przeloty w poszukiwaniu pożywienia odbywają się
10
regularnie na odległość do 7 km i dalej od stanowisk lęgowych. Na podstawie tych wyników i
długoletnich obserwacji prowadzonych przez specjalistów zajmujących się bocianem
czarnym zaleca się minimalną odległość wynoszącą 3.000 m od gniazda oraz obszar
kontrolny wynoszący 10.000 m. Zalecany przez Rohde (2009) obszar restrykcyjny wynoszący
7 km sięga od granicy rewiru lęgowego i odpowiada mniej więcej zalecanemu obszarowi
kontrolnemu odnoszącemu się do lokalizacji gniazda.
Źródła: Brauneis (1999), Brielmann et al. (2005), Janssen et al. (2004), Lekuona & Ursúa
(2007), Rohde (2009), Sprötge & Handke (2006)
Bocian biały (Ciconia ciconia)
Do tej pory zarejestrowano 44 ofiary kolizji na terenie Niemiec, 41 na terenie Hiszpanii i
jedną w Austrii. 80 % wszystkich przelotów w poszukiwaniu pożywienia w okresie lęgowym
odbywa się w promieniu 2.000 m od gniazda, przy czym aktywność przelotowa jest większa
w przypadku krajobrazu rolniczego niż użytków zielonych.
Słabo wykształcone zachowanie unikające oraz skutki przyzwyczajenia się do turbin w
atrakcyjnych dla zwierząt żerowiskach zwiększają ryzyko kolizji. Duża część lotów w
poszukiwaniu pożywienia (22%) może odbywać się na wysokości pomiędzy 50 a 150 m
(Traxler et al. 2013). Minimalna odległość 1.000 m pozwala zabezpieczyć główne żerowiska
w otoczeniu gniazda; dodatkowo zaleca się obszar kontrolny wynoszący 2.000 m dookoła
gniazda, aby uwzględnić kolejne, ważne żerowiska (np. użytki zielone).
Źródła: Creutz (1985), Dörfel (2008), Dziewiaty (2005), Ewert (2002), Ludwig (2001),
Möckel & Wiesner (2007), Ożgo & Bogucki (1999), Struwe-Juhl (1999), Traxler et al. (2013)
Rybołów zwyczajny (Pandion haliaetus)
Do tej pory zarejestrowano 16 ofiar kolizji w Niemczech, siedem w Hiszpanii i jedną w
Szkocji. Średnia długość trasy przelotowej od gniazda do najbliższego jeziora wynosi w
Brandenburgii 2,3 ± 0,7 km, przy czym przeloty w poszukiwaniu pożywienia mogą odbywać
się na odległość nawet 16 km od gniazda. W przypadku samców udokumentowano przestrzeń
aktywności wynoszącą ponad 100 km2.
W przypadku tego gatunku nie stwierdzono wykształconego zachowania unikającego
turbin wiatrowych. Zgodnie z poniższym opracowaniem zalecana jest minimalna odległość
wynosząca 1.000 m. W obszarze kontrolnym znajdującym się w promieniu 4.000 m od
gniazda należy uwzględnić ulubione akweny żerowiskowe oraz regularnie uczęszczane
korytarze przelotowe prowadzące do nich oraz do/od akwenów leżących poza obszarem
kontrolnym. Badania telemetryczne przeprowadzone na męskim osobniku za pomocą systemu
GPS, w przypadku których 37% udokumentowanych lokalizacji znajdowało się na terenie
żerowiska leżącego w odległości 14 km (B.-U. Meyburg, nieopubl.), pokazują, jak ważnym
aspektem jest niezabudowywanie takich korytarzy turbinami wiatrowymi.
Źródła: Hagan & Walters (1990), Meyburg & Meyburg (2013), MLUV (2005), Schmidt
(1999)
Trzmielojad zwyczajny (Pernis apivorus)
Do tej pory zarejestrowano sześć ofiary kolizji na terenie Niemiec (wszystkie ofiary to
osobniki starsze) oraz osiem na terenie Hiszpanii. Liczba ta jest w porównaniu z wielkością
populacji wprawdzie niska, ale należy uznać ją za znamienną, m.in. ze względu na znaczną
ilość ofiar nieujawnionych z powodu niskiego prawdopodobieństwa ich znalezienia. Ponadto
w przypadku tego gatunku dochodzi do sytuacji mylenia go ze znacznie częściej spotykanym
11
myszołowem. Wraz z ekspansją energetyki wiatrowej na obszarach leśnych należy liczyć się
z większą liczbą ofiar wśród tego gatunku.
Różne badania wykazały, że zwierzęta zarówno unikają farm wiatrowych, jak również
decydują się na ich przelot (stwierdzono i sytuacje reakcji, jak i jej braku), przy
uwzględnieniu częściowo różnego zachowania ptaków lęgowych i wędrownych. Jeden
przypadek rezygnacji z rewiru po budowie farmy wiatrowej stwierdzono na terenie
Brandenburgii. Istnieją również przesłanki świadczące o tym, że turbiny wiatrowe przyciągają
zwierzęta: bąki i osy, których larwy i poczwarki stanowią główne pożywienie trzmielojadów,
zasiedlają często cokoły oraz ugory leżące u podnóża masztów turbin wiatrowych i
przyciągają w ten sposób ten gatunek ptaków w obszar zagrożenia zwiększając tym samym
ryzyko kolizji. Wyższe ryzyko kolizji należy oczekiwać również przy regularnej aktywności
ptaków na większej wysokości w bliskimi sąsiedztwie gniazd: Rewir godowy i granice rewiru,
kominy termiczne, przeloty w poszukiwaniu pożywienia oraz walka o zdobycz.
Minimalna odległość wynosząca 1.000 m pozwoli ochronić główne obszary aktywności
ptaków w sąsiedztwie gniazda.
Źródła: Bijlsma (1991, 1993), Diermen et al. (2009, 2013), Gamauf (1995), Illner (2012),
Meyburg et al. (2011), Meyburg & Meyburg (2013), Möckel & Wiesner (2007), Traxler et al.
(2004), van Manen et al. (2011), Ziesemer (1997, 1999)
Orzeł przedni (Aquila chrysaetos)
Do tej pory udokumentowano 16 ofiar kolizji na terenie Europy (siedem w Szwecji, osiem w
Hiszpanii, jedną w Norwegii); w Stanach Zjednoczonych ofiary liczone są natomiast w
tysiącach.
Głównie dane dotyczące kolizji w Kalifornii, Stanach Zjednoczonych (Altamont Pass
Wind Resource Area) wykazują, że instalowanie turbin wiatrowych na obszarach
zamieszkiwanych przez ten gatunek ptaków przyczynia się do zwiększenia współczynnika ich
śmiertelności. W Szkocji za znamienne przesłanki uznaje się przypadki przepędzenia i
zakłócenia procesów życiowych orłów przednich zamieszkujących bliskie sąsiedztwo turbin
wiatrowych.
W odniesieniu do Niemców Bawaria jest aktualnie jedynym krajem związkowym, gdzie
można spotkać populacje tego gatunku. W Europie Środkowej pierwsze siedliska orłów
przednich poza regionem alpejskim można zaobserwować w Danii. Nie można wykluczyć
populacji żyjących w północnej części Niemiec, na przedgórzu alpejskim i w masywie
górskim Schwarzwald. Z tego względu populacje orła przedniego mogą być istotnym
aspektem, który należy wziąć pod uwagę przy planowaniu turbin wiatrowych poza terenem
Bawarii. W takiej sytuacji należy uwzględnić minimalną odległość wynoszącą 3.000 m od
stanowisk lęgowych oraz obszar kontrolny wynoszący 6.000 służący do ustalenia ulubionych
żerowisk w pobliżu turbin wiatrowych.
Źródła: Ahlén (2010), Atienza et al. (2011), Bezzel & Fünfstück (1994), Fielding & Haworth
(2010), Haller (1996), Hunt et al. (1998), ICF International (2014), Katzner et al. (2013),
Pagel et al. (2013), Smallwood & Thelander (2004, 2008)
Orlik krzykliwy (Aquila pomarina)
Orlik krzykliwy jest przykładem ptaka żyjącego w niezabudowanych obszarach
pozbawionych sieci komunikacyjnych. Dotychczas zarejestrowano siedem kolizji, którym
uległy osobniki tego rzadkiego gatunku: pięć na terenie Niemiec, z czego jedno zwierzę udało
się uratować. Ponieważ dwa osobniki były zaobrączkowane, udało się je zarejestrować. Taki
stan rzeczy może świadczyć o licznej grupie martwych ptaków, które zostały wprawdzie
12
znalezione, ale nigdzie nie zgłoszone. Ze względu na rzadkość tego gatunku oraz brak akcji
poszukiwawczych ofiar kolizji w obszarze ich występowania ilość znalezionych zwierząt
świadczy o wysokim ryzyku kolizji. Ptaki te polują regularnie na wysokości do kilkuset
metrów, co zwiększa ryzyko kolizji również w przypadku nowo wybudowanych turbin
wiatrowych. Badania modelowe populacji na terenie Brandenburgii wykazała, że dla
zachowania pozostałych populacji duże znaczenie ma każdy pojedynczy osobnik. W
Meklemburgii-Pomorzu Przednim rozrodczość tych ptaków obniżyła się wraz ze wzrostem
ilości turbin wiatrowych, w promieniu 3.000 m od gniazda (i większym) liczba ta jest
znacząca; porównywalne wyniki dotyczą również Brandenburgii.
Ze względu na małą populację tych zwierząt za krytyczne zjawisko należy uznać nie tylko
zwiększone ryzyko kolizji wynikające z przyzwyczajenia się pojedynczych osobników do
turbin wiatrowych, ale również utrata żerowisk w przypadku stałego unikania farm
wiatrowych. W oparciu o złożone wymagania tego gatunku odnośnie środowiska życiowego
oraz badania telemetryczne dotyczące wykorzystania przestrzeni zaleca się minimalną
odległość wynoszącą 6.000 m.
Źródła: Böhner & Langgemach (2004), Dierschke & Bernotat (2012), Langgemach et al.
(2001, 2009, 2010), Langgemach & Meyburg (2011), Meyburg & Meyburg (2009a, 2013),
Meyburg et al. (2006, 2007), MLUV (2005), Scheller (2007, 2008), Scheller et al. (2001)
Błotniak łąkowy (Circus pygargus)
W Niemczech zarejestrowano do tej pory dwa ptaki lęgowe, które zginęły w wyniku kolizji z
turbiną wiatrową (dodatkowo udokumentowane są przypadki „quasi-kolizji” w Dolnej
Saksonii oraz Nadrenii Północnej-Westfalii); 38 kolejnych ofiar z Hiszpanii, Portugalii,
Francji oraz Austrii świadczy o podwyższonym ryzyku kolizji. Takie zagrożenie zachodzi
przede wszystkim przy aktywności tych ptaków na dużych wysokościach w pobliżu gniazd
(rewir godowy, kominy termiczne, obrona przed wrogami, walka o zdobycz i przekazywanie
pożywienia), ale również przy przelotach do żerowisk oddalonych od gniazd o kilka
kilometrów. Błotniaka łąkowego mogą przyciągać do farm wiatrowych atrakcyjne dla nich
struktury przestrzenne oraz bogactwo pożywienia. W odniesieniu do poszczególnych
regionów udokumentowano różne oddziaływanie na sposób korzystania z przestrzeni
życiowej: Na terenie Szlezwika-Holsztynie stanowiska lęgowe znajdują się w obszarach o
największym stopniu zagęszczenia turbin wiatrowych, w Nadrenii-Północnej Westfalii
natomiast zaobserwowano unikanie farm wiatrowych i spadek populacji po wybudowaniu
wież. Różne są też wyniki dla Brandenburgii i Hiszpanii (w obu przypadkach dostępne są
badania wykazujące stały, ale wyraźny spadek populacji lęgowej)
Z powodu zwiększonego ryzyka kolizji w obrębie stanowisk lęgowych oraz regionalnie
uwarunkowanego unikania turbin wiatrowych przez ptaki zaleca się minimalną odległość
1.000 m oraz obszar kontrolny wynoszący 3.000 m. Ze względu na mobilność gatunku
podczas wyboru miejsc lęgowych należy w pełni zrezygnować z budowania turbin
wiatrowych głównie na obszarach o wysokim stopniu zagęszczenia stanowiskami lęgowymi
oraz regularnie zajmowanymi indywidualnymi stanowiskami. Granica obszarów wolnych od
wież powinna odnosić się do obszarów lęgowych wykorzystywanych od dłuższego czasu i
zmieniających się w wyniku płodozmianu.
Błotniak łąkowy to gatunek charakteryzujący się tym, że w okresie letnim przez kilka lat z
rzędu zakłada kolonie w tych samych miejscach. Podczas projektowania należy uwzględnić
również i ten fakt (patrz tab. 1).
Źródła: Arroyo et al. (2013), Baum & Baum (2011), Behm & Krüger (2013), Bernardino et al.
(2012), Bouzin (2013), Grajetzky et al. (2008, 2010), Guixé & Arroyo (2011), Hernandez et
13
al. (2012), Illner & Joest (2013), Joest & Rasran (2010), Joest et al. (2008, 2010), Klaassen et
al. (2014), Pilar (2013), Ryslavy (2000, 2005), Scharon (2008), Scheller (2010), Scheller &
Schwarz (2008, 2011), Traxler et al. (2013), Trierweiler et al. (2014), van Laar (2014),
Vazquez (2012), Werkgroep Kiekendief (2013): http://www.werkgroepgrauwekiekendief.
nl/?id=171&action=datalogger
Błotniak stawowy (Circus aeruginosus)
Do tej pory zarejestrowano 17 ofiar kolizji na terenie Niemiec oraz kolejnych 15 w innych
krajach. Ilości znalezionych ptaków na terenie Niemiec w odniesieniu do ilości populacji
lęgowej i prawdopodobieństwa znalezienia martwych zwierząt świadczą o wysokim ryzyku
kolizji z turbinami wiatrowymi. Jeśli turbiny instalowane są w bliskim sąsiedztwie siedlisk (<
200 m), zwierzęta rezygnują z zajmowania potencjalnych stanowisk lęgowych. Jedno z
przeprowadzonych badań wykazuje, że w okresie lęgowym zwierzęta nie wykazują
wyraźnego zachowania unikającego turbiny wiatrowe. W sąsiedztwie miejsc lęgowych można
podobnie jak w przypadku błotniaka łąkowego zaobserwować aktywność ptaków na dużych
wysokościach (do kilkuset metrów), czyli w niebezpiecznym obrębie obracania się łopat
wirnika turbin. Znaczna część przelotów w poszukiwaniu pożywienia odbywających się na
długich dystansach (do kilku km) ma miejsce na krytycznych wysokościach i może prowadzić
do kolizji.
Z powodu ryzyka kolizji i brakującego zachowania unikania wież przez ptaki zaleca się
zachowanie minimalnej odległości wynoszącej 1.000 m.
Błotniak stawowy to również gatunek charakteryzujący się tym, że w okresie letnim przez
kilka lat z rzędu zakłada kolonie w tych samych miejscach. Podczas projektowania należy
uwzględnić również i ten fakt (patrz tab. 1).
Źródła: Baum & Baum (2011), Bergen (2001), Dürr & Rasran (2013), Glutz von Blotzheim &
Bauer (1989), Handke (2000), Handke et al. (2004a), Lange (1999), Möckel & Wiesner
(2007), Oliver (2013), Ryslavy (2000), Scheller & Vökler (2007), Scheller et al. (2012),
Strasser (2006), Traxler et al. (2013)
Błotniak zbożowy (Circus cyaneus)
Do tej pory zarejestrowano w Europie pięć ofiar kolizji, kolejne znaleziono w Ameryce
Północnej. Zachowanie tych ptaków w bezpośrednim otoczeniu turbin wiatrowych odpowiada
zachowaniu innych gatunków błotniaków.
Zasadniczo zaleca się zachowanie minimalnej odległości wynoszącej 1.000 m oraz obszaru
kontrolnego wynoszącego 3.000 m, aby ochronić nieliczne stanowiska lęgowe, których
większość znajduje się na obszarach chronionych. W przypadku miejsc lęgowych
zakładanych poza tego rodzaju obszarami należy ze względu na bardzo rzadkie występowanie
tego zagrożonego gatunku zachować większe odległości. Nawet pojedyncze ofiary wśród
błotniaka zbożowego mają ze względu na bardzo nieliczną populację na terenie Niemiec
niezmiernie istotne znaczenie gatunkowe. Przy projektowaniu należy uwzględnić również
zimowiska regularnie zajmowane w sezonie jesienno-zimowym (patrz tab. 1).
Źródła: Arroyo et al. (2014), Atienza et al. (2008), Dürr & Rasran (2013), Garcia & Arroyo
(2005), Handke et al. (2004a), Henschel (1990), ICF International (2014), Illner (2012),
Möckel & Wiesner (2007), Möller (1995), O’Donoghue et al. (2011), Pearce-Higgins et al.
(2009), Smallwood & Thelander (2008), Stanek (2013), Traxler et al. (2013), Whitfield &
Madders (2006)
Kania ruda (Milvus milvus)
14
Obszar występowania kani rudej jest mały i ogranicza się jedynie do niektórych regionów
Europy. Główna odpowiedzialność za zachowanie tego gatunku spoczywa przede wszystkim
na Niemcach, ponieważ tam żyje ponad 50% światowej populacji tego gatunku. Jednak na
terenie Niemiec swoje stanowiska lęgowe zajmuje mniej niż 20% osobników występujących
w europejskich obszarach specjalnej strefy ochrony ptaków.
Kania ruda zakłada gniazda w bogatych w różną szatę graficzną obszarach leśnych i na
otwartych przestrzeniach i wybiera często tereny, które dzięki długim granicom pomiędzy
lasem a łąkami charakteryzują się dużymi użytkami zielonymi. Ptaki te żerują na otwartej
przestrzeni. W przypadku kani rudej poszukiwanie pożywienia odbywa się częściej niż u
innych szponiastych w trakcie lotu, przy czym kania nie wykazuje zachowania unikającego.
Ponieważ loty godowe, kominy termiczne i częściowo przeloty w poszukiwaniu pożywienia
mają miejsce na dużych wysokościach, na których znajdują się również łopaty wirników
turbinowych (łącznie z turbinami poddanymi procesom repoweringu), gatunek ten jest w
bardzo wysokim stopniu zagrożony kolizjami. W związku z tym kania ruda zaliczana jest ze
względu na wielkość swojej populacji do najczęstszych ofiar kolizji z wieżami turbinowymi.
W samych Niemczech zarejestrowano do tej pory 265 ofiar śmiertelnych; w odniesieniu do
okresu wychowu młodych energetyka wiatrowa stała się w krótkim czasie najczęstszą
przyczyną udokumentowanych strat wśród osobników tego gatunku (przynajmniej w
Brandenburgii).
W odniesieniu do Brandenburgii szacunkowa ilość ptaków ginących rocznie w wyniku
kolizji ustalona w oparciu o model bazujący na systematycznym poszukiwaniu ofiar kolizji
wynosi 308 osobników przy 3.044 turbinach wiatrowych. Same straty spowodowane przez
turbiny stanowią obszar graniczny zagrażający populacji w skali kraju. Większość strat
odnosi się do starszych osobników w okresie lęgowym, czego skutkiem są regularne straty
lęgowe. Ponieważ młode ptaki w okresie lęgowym wykazują słabsze wyniki lęgowe niż
starsze, nowo utworzone pary nie mogą poszczycić się po stracie starszych, doświadczonych
zwierząt sukcesem lęgowym. Utrata partnera może zatem obniżyć wyniki lęgowe danego
rewiru przez okres co najmniej kilku lat.
Najnowsze naukowe osiągnięcia zdobyte w Turyngii w oparciu o telemetrię satelitarną
dotyczące zachowania kani rudej o charakterze przestrzennym i czasowym (Pfeiffer &
Meyburg w przygot.) i otrzymane w wyniku ustalenia prawie 10.000 lokalizacji 30 dorosłych
osobników wykazały, że tylko 40% przelotów odbywa się w promieniu 1000 m od
stanowiska lęgowego. W związku z założeniem sformułowanym w rozdziale 4 konieczne jest
rozszerzenie minimalnej odległości względem zalecanych parametrów (LAG VSW 2007). W
odniesieniu do odpowiedzialności, którą Niemcy ponoszą za ten gatunek, zaleca się
minimalną odległość 1.500 m, w granicach której realizowanych jest 60% wszystkich
aktywności latających. Odnośnie obszaru kontrolnego promień należy zmniejszyć do 4.000 m,
który obejmuje większość (średnio ponad 90%) przelotów.
Przy projektowaniu należy uwzględnić również regularnie zajmowane zimowiska (patrz
tab. 1).
Źródła: Aebischer (2009), Bellebaum et al. (2013), Bergen (2001), Busche (2010), Dörfel
(2008), Dürr (2009), Dürr & Langgemach (2006), Dürr & Rasran (2013), Gelpke & Hormann
(2010), George & Hellmann (2000), Joest et al. (2012), Langgemach & Ryslavy (2010),
Langgemach et al. (2010), Mammen (2009), Mammen & Mammen (2008), Mammen et al.
(2008, 2009, 2010), Nachtigall & Herold (2013), Nachtigall et al. (2010), Pfeiffer (2009),
Pfeiffer & Meyburg (in Vorb.), Porstendörfer (1994), Rasran et al. (2010a, b), Riepl (2008),
Schaub (2012), Strasser (2006), WAG (2013), Walz (2001, 2005, 2008)
Kania czarna (Milvus migrans)
15
Kania czarna wykazuje zachowanie w bezpośrednim otoczeniu turbin wiatrowych w
znacznym stopniu podobne do zachowania kani rudej. Unikanie turbin wiatrowych nie jest
zachowaniem obserwowanym u tego gatunku. Do tej pory zarejestrowano 28 ofiar kolizji na
terenie Niemiec oraz kolejnych 84 ofiar w innych krajach europejskich.
Ze względu na nieznacznie niższe ryzyko kolizji i większe upodobanie do akwenów jako
żerowisk zaleca się zachowanie minimalnej odległości wynoszącej 1.000 m i obszaru
kontrolnego wynoszącego 3.000 m, przy czym w obszarze kontrolnym należy zwrócić uwagę
przede wszystkim na istotne pod kątem pożywienia ostoje (w przypadku kani czarnej np.
również akweny) oraz prowadzące do nich korytarze przelotowe.
Przy projektowaniu należy uwzględnić również regularnie zajmowane zimowiska (patrz
tab. 1).
Źródła: Bergen (2001), Cramp (1977), Eichhorn et al. (2012), Hagge & Stubbe (2006), Joest
et al. (2012), Meyburg & Meyburg (2009b), Ortlieb (1998), Riepl (2008), Ura et al. (2015),
Walz (2001, 2005, 2008)
Bielik zwyczajny (Haliaeetus albicilla)
Do dzisiaj wiadomo o 108 ofiarach kolizji na terenach Niemiec oraz 71 ofiarach w innych
krajach europejskich. Mimo iż ryzyko kolizji istnieje również poza istniejącymi obszarami
chronionymi, zachowanie minimalnej odległości 3.000 m od gniazd bielików zwyczajnych
przyczyniło się w znacznym stopniu do ochrony ptaków i stanowisk lęgowych na terenie
Niemiec. W Norwegii populacja lęgowa w sąsiedztwie farm wiatrowych zmniejszyła się z 13
do 5 par, a uzyskiwane wyniki lęgowe w promieniu do 3.000 m są niższe z powodu
zwiększonego współczynnika śmiertelności wśród starszych osobników, silniejszych
negatywnych oddziaływań oraz strat w obrębie populacji. W granicach żerowisk nie
zaobserwowano zachowania unikającego.
LAG-VSW zaleca w związku z tym minimalną odległość wynoszącą 3.000 m oraz obszar
kontrolny wynoszący 6.000 m, w którym należy uwzględnić przede wszystkim bardziej
oddalone akweny żerowiskowe oraz prowadzące do nich korytarze przelotowe o minimalnej
szerokości 1.000 m.
Przy projektowaniu należy uwzględnić również regularnie zajmowane zimowiska (patrz
tab. 1).
Źródła: Ahlén (2010), Bevanger et al. (2010), Dahl et al. (2012), Hoel (2008), Krone & | 28
Scharnweber (2003), Krone et al. (2002, 2008, 2009, 2010), May & Bevanger (2011),
Meyburg et al. (1994), MLUV (2005), Möckel & Wiesner (2007), Nygard et al. (2010),
Struwe- Juhl (1996), Traxler et al. (2013)
Sokolik drzewiec (Falco subbuteo)
Do tej pory zarejestrowano dziesięć ofiar kolizji na terenie Niemiec, z czego 12 osobników to
ptaki lęgowe, oraz kolejne 12 w innych krajach. Regularne pojawianie się ptaków na
wysokości łopat wirników w związku z okresem godowym, kominami termicznymi, obroną
przed wrogami i przelotami w poszukiwaniu pożywienia pozwalają wnioskować o stratach
tego nie rzucającego się w oczy i tylko w okresie wegetacyjnym obecnego (a tym samym
trudnego do wytropienia) gatunku. W niektórych udokumentowanych przypadkach
wybudowanie turbin wiatrowych przyczyniło się do wypłoszenia ptaków ze stanowisk
lęgowych. Niektóre z tych stanowisk zostały w kolejnych latach ponownie zajęte, jednak
należy nadmienić, że dwie z trzech opisanych powyżej ofiar zostały znalezione właśnie w
tych rewirach.
16
Regularnie zajmowane miejsca lęgowe należy uwzględnić wyznaczając minimalną odległość
500 m. W promieniu 3.000 m w korytarzach przelotowych prowadzących do ulubionych
żerowisk (akweny, siedliska) nie należy instalować turbin wiatrowych. Przede wszystkim
należy uniknąć sytuacji, w której stanowiska lęgowe otaczane są ze wszystkich stron
turbinami. Istnieje zapotrzebowanie na przeprowadzenia kolejnych badań dotyczących np.
ryzyka kolizji w przypadku młodych osobników w okresie po upuszczeniu gniazda.
Źródła: Chapman (1999), Fiuczynski (2010), Fiuczynski & Sömmer (2011), Fiuczynski et al.
(2009, 2012), Klammer (2011), Möckel & Wiesner (2007)
Sokół wędrowny (Falco peregrinus)
W Niemczech zarejestrowano dziesięć ofiar kolizji, przy czym trzy z nich były w okresie
lęgowym, a w innych europejskich krajach kolejnych dziesięć. Ponieważ ptaki te polują w
locie nurkowym z dużych wysokości, normą są szybkie loty na krytycznym pułapie. Ponadto
ptaki te nie są zwinne. Osobniki tego gatunku regularnie wylatują w poszukiwaniu
pożywienia na odległość do 3 km od gniazda. Zalecana minimalna odległość instalowanych
turbin to 1.000 m.
Osobniki zakładające swoje gniazda na drzewach w północnych regionach Niemiec
stanowią osobną, w znacznym stopniu odizolowaną od pozostałych sokołów wędrownych
grupę, która w obrębie tego gatunku jest osobliwością na skalę światową. Po 20 latach
działania można było w 2010 r. zakończyć z dużym sukcesem uznany na płaszczyźnie
międzynarodowej program reintrodukcji tego wymarłego w czasach NRD gatunku. Mała
populacja początkowa wymaga pod kątem reintrodukcji gatunku, którego leśny areał sięgał
dawniej aż do Uralu (aktualnie ok. 40 par) – również w myśl konwencji o różnorodności
biologicznej – szczególnego uwzględnienia, tak że w tym przypadku zaleca się w celu
stabilizacji wielkości populacji zachowanie minimalnej odległości wynoszącej 3.000 m.
Wyniki pierwszych badań telemetrycznych dotyczących sokoła wędrownego wykazały, że
uwzględniany jest przynajmniej ścisły obszar regularnie do łowów wykorzystywanych
rewirów.
Źródła: Altenkamp et al. (2001), Atienza et al. (2011), Kleinstäuber et al. (2009),
Langgemach & Sömmer (1996), Langgemach et al. (1997), Lapointe et al. (2011), Lekuona &
Ursúa (2007)
Żuraw zwyczajny (Grus grus)
W oparciu o 14 ofiar kolizji zarejestrowanych na terenie Niemiec oraz kolejnych czterech w
Szwecji, Polsce i Bułgarii ryzyko kolizji tego gatunku w odniesieniu do aktualnej wielkości
populacji należy uznać za niskie. Znane są jednostkowe przypadki gniazd założonych w
odległości 200 m od turbin wiatrowych, przy czym zagęszczenie miejsc lęgowych i
współczynnik reprodukcji w bezpośrednim sąsiedztwie turbin jest niższe niż w przypadku
porównywalnych obszarów, na których nie wybudowano farm wiatrowych. Fakt ten świadczy
o istnieniu związku pomiędzy wybudowaniem i eksploatacją farm a zakłóceniem procesów
życiowych tego gatunku uwidaczniającym się gorszymi wynikami lęgowymi lub stratami
lęgów w wyniku drapieżnictwa. Na żerowiskach można zaobserwować rosnące wraz z
wielkością populacji zachowanie unikające, przy czym grupy zwierząt liczące powyżej 1000
osobników prawie w ogóle nie zbliżały się do turbin wiatrowych na odległość mniejszą niż
1000 m bądź jedynie w skrajnych warunkach atmosferycznych (np. w celu zimowania).
W przypadku miejsc lęgowych za wystarczającą minimalną odległość uznaje się 500 m, w
odniesieniu do istotnych, regularnie odwiedzanych miejsc odpoczynku 3.000 m, a odnośnie
obszarów kontrolnych 6.000 m (patrz tab. 1).
17
Źródła: Grünkorn (2015), Möckel & Wiesner (2007), Nowald (2003), Prange (1989), Scheller
& Vökler (2007), Scheller et al. (2012)
Derkacz zwyczajny (Crex crex)
Do tej pory zarejestrowano jedną ofiarę kolizji z turbiną wiatrową. Udokumentowane jest
zachowanie unikające na odległość do 500 m oraz rezygnacja z miejsc nawoływania,
prawdopodobnie również z samych rewirów. Negatywny wpływ na ten uzależniony od
komunikacji akustycznej gatunek jest w przypadku hałasu wywoływanego przez farmy
wiatrowe wysoce prawdopodobny i zdecydowanie większy niż w przypadku pojedynczych
urządzeń. System łączenia się w pary oparty na poligamii sukcesywnej, tworzenie się nowych
par i wędrówki, typowe dla tego gatunku zachowania społeczne oparte na grupach
nawoływaczy, zmieniające się wraz z wylęgiem i wychowem młodych wymagania
środowiskowe oraz silna dynamika populacji sprawiają, że w celu skutecznej reprodukcji
gatunku należy uwzględnić różne, powiązane ze sobą przestrzenie życiowe.
Z tego względu nie należy budować turbin wiatrowych na obszarach regularnie
zajmowanych przez derkacza zwyczajnego w okresie lęgowym oraz uwzględnić dodatkowy
obszar ochrony wynoszący 500 m.
Źródła: Flade (1991), Garniel et al. (2007), Joest (2009, 2011), Mammen et al. (2005), Müller
& Illner (2001), Schäffer (1999), Zehtendjiev (2015)
Drop zwyczajny (Otis tarda)
Obszary lęgowe i zimowiska dropia zwyczajnego na terenie Niemiec były dzięki
dotychczasowemu zachowaniu obowiązujących minimalnych odległości skutecznie chronione,
chociaż korytarze przelotowe pomiędzy tymi obszarami są wstępnie obciążone
oddziaływaniem turbin wiatrowych; kolejne planowane przedsięwzięcia budowlane w
obszarze przelotów zagrażają połączeniu się ostatnich trzech populacji i przeżyciu tego
gatunku na terenie Niemiec. Do tej pory zarejestrowano trzy ofiary kolizji w Hiszpanii tego
na terenie Niemiec zagrożonego wymarciem gatunku (dodatkowo również strepety).
Ponieważ większość przelotów na długich dystansach odbywa się na dużych wysokościach, a
kolizje z liniami napowietrznymi są najczęstszą przyczyną śmierci starszych osobników,
turbiny wiatrowe instalowane w obszarze występowania i w korytarzach przelotowych należy
uznać zasadniczo za zagrażające życiu tych ptaków. Ponadto w Brandenburgii
zaobserwowano przy wzroście liczby turbin silne oddziaływanie barierowe. Badania
przeprowadzone w Austrii i Niemczech wykazały, że gatunek ten charakteryzuje się silnym
zachowaniem unikającym względem turbin wiatrowych (zbliżanie się do turbin na odległość
nie bliższą niż 600 m, często jeszcze większą).
W promieniu min. 3.000 m od stanowisk lęgowych nie należy instalować turbin
wiatrowych. Również na ostojach, które wykorzystywane są poza okresem lęgowym, i w
regularnie uczęszczanych korytarzach przelotowych nie wolno budować elektrowni
wiatrowych. Zgodnie z „Memorandum of Understanding“ odnoszącym się do dropiów
zwyczajnych żyjących na terenie Europy Środkowej podpisanym w ramach Konwencji
Bońskiej w sprawie ochrony wędrownych gatunków dzikich zwierząt chronione mają być
również obszary opuszczone przez zwierzęta charakteryzujące się jednak potencjałem
reintrodukcyjnym, tzn. że na tego rodzaju terenach nie wolno realizować żadnych
przedsięwzięć budowlanych. Istniejące farmy wiatrowe wybudowane w obszarach
krytycznych (łącznie ze wspomnianymi korytarzami) nie powinny otrzymać zezwolenia na
poddanie ich procesom repoweringu.
18
Źródła: Alonso (2013), Alonso et al. (1995, 1998, 2000, 2003a, b), Atienza et al. (2011),
Block (1996), Canizares, A. R. (2006), Dierschke & Bernotat (2012), Dornbusch (1981, 1987),
Eisenberg (1996), Garrido & de las Heras (2013), Langgemach & Watzke (2013), Litzbarski
& Litzbarski (1996), Litzbarski et al. (2011), Magana et al. (2011), Martin (2011), Martin &
Shaw (2010), Martinez-Acacio et al. (2003), Morales et al. (2000), Palacín et al. (2012), Pitra
et al. (2010), Raab et al. (2012), Schwandner & Langgemach (2011), Traxler et al. (2013),
Wurm & Kollar (2002)
Siewka złota (Pluvialis apricaria)
W przypadku turbin wiatrowych o wysokości do 100 m zaobserwowano u zwierząt
odpoczywających i poszukujących pożywienia zachowania unikające na odległości > 600 m,
przy czym niektóre z badań wykazały, że odległości te w wyniku przyzwyczajenia się ptaków
do farm wiatrowych z czasem maleją, co może wpłynąć na stopniowy wzrost ryzyka kolizji.
Do tej pory posiadamy mało informacji dotyczących zachowania się ptaków względem farm
wiatrowych w bezpośrednim otoczeniu stanowisk lęgowych. Mimo widocznego zachowania
unikającego typowego dla siewki złotej osobniki tego gatunku są częstymi ofiarami kolizji z
turbinami wiatrowymi. Do tej pory zarejestrowano 25 ofiar na terenie Niemiec oraz kolejnych
12 ofiar w innych krajach europejskich. Jedno z nielicznych, systematycznych badań
przeprowadzanych w obszarach występowania siewki złotej wykazało, że wśród 43 ofiar
kolizji osiem stanowili przedstawiciele właśnie tego gatunku, co świadczy o dużej liczbie
zwierząt tej populacji ginących w wyniku zderzenia się z wieżami wiatrowymi.
Ostatnią żyjącą w Europie Środkowej populację lęgową zaobserwowano na terenie Dolnej
Saksonii, gdzie ptaki te zakładają swoje gniazda na torfowiskach wysokich, wybierając
przede wszystkich obszary o słabej roślinności bądź pozbawione w ogóle szaty roślinnej. Od
1991 r. gatunek ten zamieszkuje wyłącznie tereny charakteryzujące się warunkami
eksploatacji opartymi na metodzie frezowej. Funkcje żerowisk spełniają w przypadku tego
gatunku użytki zielone znajdujące się w pobliżu torfowisk, w szczególności dotyczy to okresu
składania jaj i wylęgu. Odległość pomiędzy tymi obszarami a założonymi gniazdami wynosi
do 6 km.
W przypadku siewki złotej jako ptaka lęgowego zaleca się zatem zachowanie podanych już
w 2007 r. minimalnych odległości 1.000 m i obszarów kontrolnych o promieniu 6.000 m.
Straty pojedynczych przedstawicieli tego gatunku mają ze względu na niską populację liczącą
mniej niż 10 par lęgowych istotne znaczenie populacyjne. W ważnych dla tego gatunku
obszarach, w których ptaki te odpoczywają lub żerują, należy zapewnić duże połacie wolne
od turbin wiatrowych. 1).
Źródła: Bevanger et al. (2010), Degen (2008), Grünkorn et al. (2005, 2009), Handke et al.
(2004a, b), Hötker (2006), Hötker et al. (2005), Oltmanns & Degen (2009), Pearce-Higgins et
al. (2009), Reichenbach et al. (2004), Reichenbach & Steinborn (2011)
Słonka zwyczajna (Scolopax rusticola)
Do tej pory udokumentowano pięć przypadków kolizji osobników tego gatunku na terenie
Niemiec oraz sześć kolejnych w pięciu innych krajach Europy. Wraz z rosnącym
wykorzystywaniem obszarów leśnych pod budowy turbin wiatrowych gatunek ten zyskuje na
znaczeniu pod kątem ochrony gatunkowej. W północnej części masywu Schwarzwald
przeprowadzono badania populacji słonki zwyczajnej przed wybudowaniem, a następnie po
wybudowaniu i uruchomieniu farmy wiatrowej. Wyniki potwierdziły spadek liczebności z 10
samców/100 ha do 1,2 samca/100 ha (ptaki wykonujące loty godowe), przy czym za
przyczynę tego uznaje się oddziaływanie odstraszające turbin (również w stanie
wyłączonym!) Nie można również wykluczyć negatywnego wpływu na te ptaki w odniesieniu
19
do lotów godowych oraz okresu łączenia się w pary. Ponieważ w przypadku słonki
zwyczajnej nie sposób określić stanowisk lęgowych, a jedynie można udokumentować ptaki
tokujące, należy zachować minimalne odległości w promieniu 500 m od rewirów godowych
(punkt wyjścia stanowią trasy przelotowe tych ptaków). Loty godowe odbywają się na
względnie dużym obszarze, przy czym rewiry poszczególnych samców mogą się na siebie
nakładać. Słonki zwyczajne wykazuje zachowania promiskuityczne, w obrębie rewiru
jednego samca gniazda może zakładać kilka samic. Ta cecha oraz trudność zlokalizowania
stanowisk lęgowych sprawiają, że koniecznym jest uwzględnienie zależnych od siebie
przestrzeni życiowych gwarantujących skuteczną reprodukcją, w związku z czym pod uwagę
należy wziąć również najgęstsze tereny występowania. Zachodzi konieczność
przeprowadzenia kolejnych badań pod kątem oddziaływania turbin wiatrowych na ten
gatunek.
Źródło: Dorka et al. (2014), Garniel et al. (2007), Glutz von Blotzheim & Bauer (1994),
Hartmann (2007), Schmal (2015), Skibbe (2014), Straub et al. (2015)
Puchacz zwyczajny (Bubo bubo)
Do tej pory zarejestrowano 16 ofiar kolizji na terenie Niemiec, kolejnych 18 w Hiszpanii oraz
po jednej we Francji i Bułgarii. Istotne znaczenie dla ryzyka kolizji posiadają przede
wszystkim przeloty ptaków z miejsc lęgowych wykonywanych na dużych wysokościach nie
tylko w terenach górzystych, ale również na równinach. Z tego względu dochodziło również
do kolizji z wirnikami zamontowanymi bardzo wysoko nad ziemią. Podobnie jak w
przypadku innych gatunków prowadzących nocny tryb życia i tutaj należy wziąć pod uwagę
negatywne oddziaływania akustyczne. Również w przypadku dalej oddalonych od rewirów
puchaczy turbin wiatrowych nie można zaprojektować masztów kratownicowych, ponieważ
ptaki tego gatunku (oraz innych szponiastych charakteryzujących się zarówno nocnym jak i
dziennym trybem życia) wykorzystują je chętnie jako miejsca obserwacyjne – dowodzą tego
przynajmniej dwie ofiary wśród puchaczy zwyczajnych znalezionych pod tego rodzaju
konstrukcjami. Szereg podobnych przypadków zaobserwowano w Stanach Zjednoczonych u
pokrewnego gatunku puchacza wirginijskiego (Bubo virginianus).
LAG VSW zaleca w związku z tym minimalną odległość turbin wiatrowych wynoszącą
1.000 m oraz obszar kontrolny 3.000 m, w którym należy sprawdzić obecność regularnie
odwiedzanych i atrakcyjnych dla tego gatunku żerowisk.
Źródła: Aebischer et al. (2010), Baumgart & Hennersdorf (2011), Dalbeck (2003), Dalbeck et
al. (1998), Garniel et al. (2007), Leditznig (1999), Nyffeler (2004), Sitkewitz (2005, 2007,
2009)
Uszatka błotna (Asio flammeus)
Do tej pory wiadomo o dwóch ofiarach kolizji w Brandenburgii oraz kolejnej w Hiszpanii.
Ten lęgnący się na ziemi gatunek żyjący na bagnach i torfowiskach oraz na wybrzeżu w
obrębie wydm łowi swoją zwierzynę (głównie karczowniki) przede wszystkim z lotu
patrolowego bądź pikowego z uprzednim zawiśnięciem w powietrzu; loty odbywają się na
różnych wysokościach. Loty godowe mogą mieć miejsce na wysokości wirnika turbin
wiatrowych.
Z powodu rzadkich i niestabilnych populacji lęgowych tego gatunku w Niemczech
planowane środki ochrony tych ptaków są trudne do realizacji. W przypadku regularnie
pojawiających się populacji lęgowych zaleca się zachowanie minimalnej odległości
wynoszącej 1.000 m (obszar kontrolny 3.000 m). Granica obszarów wolnych od wież
powinna odnosić się nie do pojedynczych stanowisk lęgowych, lecz do obszarów
20
wykorzystywanych regularnie od kilku lat. W rewirze lęgowym nawet pojedyncze ofiary
wśród uszatki błotnej mają ze względu na bardzo nieliczną populację niezmiernie istotne
znaczenie gatunkowe.
Uszatka błotna zakłada kolonie głównie w okresie jesienno-zimowym, również w obrębie
rewirów tradycyjnie zajmowanych przez uszatkę zwyczajną. Z tego względu należy przy
projektowaniu uwzględnić również zimowiska zajmowane przez ten gatunek (patrz tab. 1).
Źródła: Atienza et al. (2011), Garniel et al. (2007), Glutz von Blotzheim & Bauer (1994b),
Jeromin & Koop (2007)
Lelek zwyczajny (Caprimulgus europaeus)
Do tej pory jedyną ofiarę kolizji wśród lelków zwyczajnych zarejestrowano w Hiszpanii. Ten
prowadzący nocny tryb życia gatunek wykazuje silne zachowania unikające, prawdopodobnie
dlatego, że jest uzależniony od komunikacji akustycznej. Hałas wywoływany przez turbiny
wiatrowe, ale też hałas budowlany, tworzący się pył i drgania podłoża w trakcie budowy
wypłaszają ptaki z ich stanowisk lęgowych i żerowisk, które odwiedzane są jedynie przez
nieliczne ptaki, na dodatek przy zupełnie bezwietrznej pogodzie. Liczne badania
przeprowadzane przy turbinach wiatrowych oraz w ich sąsiedztwie wykazały, że rewiry
lęgowe tych zwierząt zostały w pełni opuszczone, a populacje zmniejszyły się o 50%.
Stwierdzono również, że zwierzęta te unikają turbin w odległości ok. 250 m i więcej, oraz że
w promieniu ok. 500 m populacja tych ptaków uległa zmniejszeniu.
LAG VSW zaleca minimalną odległość turbin wiatrowych od rewirów lęgowych tego
gatunku wynoszącą 500 m.
Źródła: ABBO (2001), Garniel et al. (2007), Glutz von Blotzheim & Bauer (1994),
K&SUmweltgutachten (2008), Kaatz (2014), Kaatz et al. (2007, 2010), Lekuona (2001),
Möckel (2010, 2012), Möckel & Wiesner (2007), Oehlschlaeger (2006), Wallschläger et al.
(2002)
Dudek zwyczajny (Upupa epops)
Dudek zwyczajny to gatunek wrażliwy na różnego rodzaju negatywne oddziaływania. Ze
względu na typowe dla niego wymagania środowiskowe reaguje bardzo silnie nie tylko na
oddziaływania w przestrzeni przelotów, ale również bezpośrednio w otoczeniu rewirów
lęgowych. Szczególnie obiekty poruszające się nad ziemią stanowią dla niego źródło silnego
poruszenia i zdenerwowania. Oddziaływanie farm wiatrowych na tereny lęgowy jest silnie
związane z ich topografią.
W Nadrenii-Palatynacie oraz Brandenburgii ptaki tego gatunku zostały po wybudowaniu
turbin wiatrowych wypłoszone ze swoich rewirów lęgowych, mimo iż nadal istniały
atrakcyjne dla nich stanowiska lęgowe oraz żerowiska. Ponadto istnieją dowody składania jaj
w bezpośrednim sąsiedztwie turbin (w odległości 750 do 1.000 m), które z reguły jednak nie
dały znaczących wyników lęgowych. W przypadku rewirów o powierzchni od 50 do 300 ha i
regularnie odbywających się lotów w poszukiwaniu pożywienia na odległość 1km i więcej od
stanowiska lęgowego, można zaobserwować negatywne oddziaływanie turbin wiatrowych na
żerowiska. Ryzyko kolizji w przypadku dziewięciu do tej pory stwierdzonych ofiar (poza
granicami Niemiec) uznawane jest za względnie niskie.
LAG VSW zaleca minimalną odległość wynoszącą 1.000 m. Promień obszaru kontrolnego
obejmującego rewiry lęgowe tego na terenie Niemiec ciągle jeszcze rzadkiego gatunku
powinien wynosić 1.500 m.
Źródła: Höllgärtner (2000–2011, 2012), Oehlschlaeger (2001, 2006)
21
Bekas kszyk (Gallinago gallinago), rycyk (Limosa limosa), krwawodziób (Tringa totanus),
kulik wielki (Numenius arquata) oraz czajka zwyczajna (Vanellus vanellus)
W najgęstszych terenach występowania zagrożonych gatunków ptaków krajobrazu rolniczego,
takich jak bekasy kszyki, rycyki, krwawodzioby, kuliki wielkie oraz czajki zwyczajne, nie
powinno wznosić się turbin wiatrowych. Wszystkie wymienione gatunki odbywają w okresie
lęgowym dalekie loty godowe i podlegają tym samym dużemu ryzyku kolizji. Ponadto
przemierzają one swoje tereny częściowo w dużych chmarach i wpadają na turbiny również
poza swoim rewirem lęgowym. Gatunki te, bez względu na to, czy mowa o populacjach
lęgowych czy zimujących, charakteryzują się zachowaniem unikającym na odległości
powyżej 100 m. Rycyk unika bezpośredniego sąsiedztwa turbin bardziej niż inne gatunki
brodźców (zwykle > 300 m). Ponadto budowa turbin wiatrowych powiązana jest z
wniesieniem infrastruktury towarzyszącej, która również oddziałowuje negatywnie na
wrażliwe gatunki ptaków krajobrazu rolniczego (budowa dróg, linie napowietrzne,
działalność rekreacyjna, drapieżnictwo itd.).
W odniesieniu do najgęstszych terenów występowania tego rodzaju gatunków zaleca się
minimalną odległość 500 m. W promieniu 1.000 m należałoby ponadto sprawdzić, czy
negatywne oddziaływanie dotyczy również siedlisk i żerowisk. W tym przypadku nie można
budować również w obrębie korytarzy przelotowych pomiędzy stanowiskami lęgowymi a
żerowiskami. Ponieważ w wielu regionach Niemiec czajka zwyczajna nie zamieszkuje już łąk,
lecz przede wszystkich podmokłe pola uprawne, powyższe dotyczy również tych przestrzeni
życiowych przy populacjach o znaczeniu przynajmniej regionalnym. Konieczne są badania
dotyczące potencjalnych oddziaływań turbin wiatrowych na wyniki lęgowe u brodźców.
Źródła: Eilers (2007), Glutz von Blotzheim et al. (1986), Handke et al. (2004a, b), Hötker et
al. (2004, 2005), Kreuziger (2008), Langgemach & Bellebaum (2005), Pearce-Higgins et al.
(2009), Reichenbach (2004), Reichenbach & Steinborn (2006, 2011), Sinning (2004), Sinning
et al. (2004), Steinborn et al. (2011)
Ptaki kolonijne: Mewy, rybitwy i czaplowate
W innych krajach zarejestrowano ofiary kolizji wśród prawie wszystkich gatunków
występujących na terenie Niemiec, w szczególności jednak mewowatych. Liczba wszystkich
do tej pory udokumentowanych mew, które zderzyły się z turbinami na terenie Europy,
przekroczyła 1.900 sztuk; farmy wiatrowe w Belgii przyczyniły się do ogromnych strat wśród
rybitwy rzecznej (Sterna hirundo) (zginęły przede wszystkim samce, które w okresie
lęgowym i podczas wychowu młodych odpowiedzialne są za zdobywanie pożywienia). W
Niemczech ptaki mewowate zajmują trzecie miejsce – zaraz po szponiastych i śpiewających –
wśród najczęstszych ofiar kolizji z turbinami wiatrowymi. Te gatunki ptaków przeważają nie
tylko wśród ofiar zgłoszonych na terenie krajów związkowych leżących w pobliżu wybrzeża
– Brema, Dolna Saksonia i Szlezwik-Holsztyn, grupę o najwyższym ryzyku kolizji stanowią
również w regionach śródlądowych. Czapla siwa (Ardea cinerea) do tej pory nie stanowiła
specjalnie częstej ofiary kolizji (28 przypadków w całej Europie, z tego jedenaście na terenie
Niemiec), ale w sąsiedztwie turbin wiatrowych zaobserwowano dotychczas jedynie bardzo
nieliczne kolonie tego gatunku. Ptaki kolonijne wymagają ze względu na bardzo duże
zagęszczenie osobnicze w miejscach lęgowych sporządzenie szczególnie dogłębnej analizy
ryzyka.
Z powodu słabego zachowania unikającego oraz wysokiego odsetka ofiar kolizji zaleca się
dla wszystkich wymienionych gatunków minimalną odległość 1.000 m oraz obszar kontrolny
3.000 m (mewowate i czaplowate). W przypadku rybitw może się okazać, że pod kątem
istnienia korytarzy przelotowych należy zbadać również większe odległości, ponieważ samce,
22
które zajmują się pozyskiwaniem pożywienia dla samicy wysiadującej jaja, a potem
wychowującej młode, odbywają regularnie dość długie loty we względnie wąskim obszarze
przelotowym.
Źródła: Everaert (2003, 2008, 2014), Everaert & Stienen (2007), Exo et al. (2008), Neubauer
(1998), Reichenbach & Steinborn (2007), Rydell et al. (2012), Schoppenhorst (2004),
Steinborn et al. (2011), Stienen et al. (2008), Traxler et al. (2013)
6 Podsumowanie
Poniższe opracowanie stanowi kontynuację regulacji dotyczących odległości sformułowanych
przez Grupę roboczą krajów związkowych ds. państwowych stacji ornitologicznych z 2007 r.
(„Dokument helgolandzki“) i odnosi się do konfliktu interesów pomiędzy energetyką
wiatrową a ochroną ptaków. Ponowne opracowanie stało się konieczne ze względu na nowe
odkrycia i osiągnięcia naukowe, np. wykorzystywanie obszarów leśnych do instalowania
turbin wiatrowych. W odniesieniu do regionów śródlądowych i nadmorskich zaleca się
uwzględnienie wymogów dotyczących odległości turbin wiatrowych od istotnych przestrzeni
życiowych ptaków (obszary chronione, duże siedliska i skupiska) lub stanowisk lęgowych
żyjących w Niemczech gatunków ptaków wrażliwych na oddziaływania elektrowni
wiatrowych. W przypadku tych ostatnich mowa o głuszcowatych, czaplowatych, bocianach,
szponiastych, sokołach, żurawiach zwyczajnych, derkaczach zwyczajnych, dropiach
zwyczajnych, brodźcach, mewowatych, rybitwach, sowach, lelkach zwyczajnych i dudkach
zwyczajnych. Po raz pierwszy podano zalecane minimalne odległości dla takich gatunków
jak: trzmielojad zwyczajny, orzeł przedni, słonka zwyczajna, lelek zwyczajny oraz dudek
zwyczajny. W przypadku większości tych gatunków (grup gatunkowych) charakteryzujących
się dużymi obszarami aktywności oprócz zalecanych odległości minimalnych podawane są
również obszary kontrolne, w obrębie których należy zbadać i uwzględnić zwiększone
prawdopodobieństwo występowania danych gatunków. Ponadto zawarte są również
odniesienia do możliwych efektów kumulacji typowych dla elektrowni wiatrowych – w tym
w połączeniu z innymi rodzajami oddziaływań; zwrócono też uwagę na wymóg, aby nie
budować turbin wiatrowych w najgęstszych terenach występowania gatunków ptaków dużych
z powodu niekorzystnego wpływu na wielkość ich populacji.
7 Źródła i bibliografia
Grupa robocza krajów związkowych ds. stacji ornitologicznych (LAG VSW)
Adresy:
23