Spoďeczno-poznawcze uwarunkowania intencji przedsiÚbiorczej

Problemy ZarzÈdzania, vol. 13, nr 4 (56): 101 – 114
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.56.6
Spoïeczno-poznawcze uwarunkowania
intencji przedsiÚbiorczej
Nadesïany: 05.07.15 | Zaakceptowany do druku: 31.08.15
Aleksandra WÈsowska*
Celem artykuïu jest odpowiedě na pytanie ob spoïeczno-poznawcze ěródïa intencji przedsiÚbiorczej studentów kierunków biznesowych wb Polsce. Na podstawie literatury przedmiotu, zakorzenionej gïównie
wb spoïeczno-poznawczej teorii Alberta Bandury, sformuïowano szereg hipotez dotyczÈcych zaleĝnoĂci
miÚdzy intencjÈ przedsiÚbiorczÈ ab poczuciem skutecznoĂci przedsiÚbiorczej, orientacjÈ pozytywnÈ oraz
posiadaniem wzorców przedsiÚbiorczych wbnajbliĝszym otoczeniu. Badanie objÚïo 129 studentów Wydziaïu
ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego. Weryfikacja hipotez zostaïa przeprowadzona na podstawie
analizy regresji. Badanie wykazaïo, ĝe poczucie wïasnej skutecznoĂci przedsiÚbiorczej jest pozytywnie
zwiÈzane zbintencjÈ przedsiÚbiorczÈ. Ponadto orientacja pozytywna ibposiadanie wzorców przedsiÚbiorczych
okazaïy siÚ istotnymi statystycznie predyktorami poczucia skutecznoĂci przedsiÚbiorczej.
Sïowa kluczowe: intencja przedsiÚbiorcza, orientacja pozytywna, poczucie skutecznoĂci przedsiÚbiorczej.
Socio-Cognitive Determinants of Entrepreneurial Intentions
Submitted: 05.07.15 | Accepted: 31.08.15
The aim of this study is to investigate socio-cognitive determinants of entrepreneurial intentions of business students in Poland. Based on the extant literature, grounded mostly in the socio-cognitive theory of
Albert Bandura, I have formulated abnumber of hypotheses on the relationships between entrepreneurial
intentions and entrepreneurial self-efficacy, positive orientation and entrepreneurial role models. The study
uses ab sample of 129 students of the Faculty of Management, University of Warsaw. The hypotheses
were tested with the use of linear regression models. The results reveal that entrepreneurial self-efficacy
positively relates to entrepreneurial intentions. Moreover, positive orientation and entrepreneurial role
models are statistically significant in explaining entrepreneurial self-efficacy.
Keywords: entrepreneurial intentions, positive orientation, entrepreneurial self-efficacy.
JEL: M13
*
Aleksandra WÈsowska – dr, Uniwersytet Warszawski, Wydziaï ZarzÈdzania.
Adres do korespondencji: Uniwersytet Warszawski, Wydziaï ZarzÈdzania, ul. Szturmowa 1/3,
02-678b Warszawa; e-mail: [email protected].
Aleksandra WÈsowska
1. Wprowadzenie
PrzedsiÚbiorczoĂÊ, tradycyjnie bÚdÈca domenÈ ekonomistów ibsocjologów,
staïa siÚ wb ostatnich 30 latach istotnym obszarem zainteresowania psychologów. Liczne badania skupiajÈce siÚ na róĝnicach indywidualnych jako
determinantach dziaïalnoĂci przedsiÚbiorczej przyniosïy jednak jak dotÈd
niewiele jednoznacznych odpowiedzi. Jak zauwaĝajÈ Carson ib inni (1995,
s.b3; za: Witkowski, 2011, s. 11): „Poszukiwanie ěródeï przedsiÚbiorczoĂci ma
wiele wspólnego zbpolowaniem na Heffalumpa, który jest duĝym ibrzadkim
zwierzÚciem. Heffalumpa próbowano zïowiÊ za pomocÈ wielu zmyĂlnych,
pomysïowych, róĝnorodnych puïapek. Niestety, nikt dotychczas nie moĝe
pochwaliÊ siÚ schwytaniem go”. Poszukiwania Heffalumpa trwajÈ, poniewaĝ
pytania obto, co sprawia, ĝe tylko niektórzy ludzi chcÈ zostaÊ przedsiÚbiorcami, dlaczego tylko niektórzy ludzie realizujÈ te zamierzenia ib podejmujÈ
dziaïania przedsiÚbiorcze, oraz dlaczego tylko niektórzy ludzie osiÈgajÈ
sukcesy wb dziaïalnoĂci przedsiÚbiorczej, nie przestajÈ intrygowaÊ zarówno
badaczy, jak ib praktyków zarzÈdzani (Cools ib Van den Broeck, 2007).
Jak zauwaĝyï Drucker (1992, s. 30): „Kaĝdy, kto potrafi sprostaÊ podejmowaniu decyzji, moĝe nauczyÊ siÚ byÊ przedsiÚbiorcÈ ib dziaïaÊ przedsiÚbiorczo. PrzedsiÚbiorczoĂÊ jest wiÚc raczej sposobem zachowania niĝ
cechÈ osobowoĂci”. Jednym ze sposobów „uczenia siÚ” przedsiÚbiorczoĂci
jest edukacja formalna, wb postaci studiów wyĝszych ob profilu biznesowym.
Absolwenci kierunków takich jak zarzÈdzanie, marketing czy finanse sÈ –
wb teorii – dobrze przygotowani do prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej.
Tylko czÚĂÊ zb nich myĂli jednak ob zaïoĝeniu wïasnego biznesu. PoĝÈdanÈ
ĂcieĝkÈ rozwoju zawodowego jest zwykle kariera wb korporacji1.
Zróĝnicowanie poziomu intencji przedsiÚbiorczych wĂród studentów zarzÈdzania, tj. osób ob podobnych kompetencjach formalnych, nasuwa pytanie
ob to, jakie jeszcze czynniki warunkujÈ wczesne wybory zawodowe potencjalnych przedsiÚbiorców. Celem tego artykuïu jest odpowiedě na pytanie
obspoïeczno-poznawcze ěródïa intencji przedsiÚbiorczej studentów kierunków
biznesowych wbPolsce. Omówione badanie pozwoli uzupeïniÊ dwie istotne luki
wbliteraturze przedmiotu. Po pierwsze, choÊ przedsiÚbiorczoĂÊ jest zjawiskiem
silnie zaleĝnym od kontekstu instytucjonalnego ibkulturowego (Glinka, 2008),
stosunkowo niewiele badañ poĂwiÚconych psychologicznym uwarunkowaniom
przedsiÚbiorczoĂci prowadzono wbgospodarkach potransformacyjnych, wbtym
wbPolsce2. Po drugie, wiÚkszoĂÊ prowadzonych na Ăwiecie badañ dotyczÈcych
psychologicznych uwarunkowañ przedsiÚbiorczoĂci opiera siÚ na modelu Wielkiej PiÈtki (McCrae ib Costa, 2005; Zhao, Seibert ib Lumpkin, 2010). Model
ten jest jednak niewystarczajÈcy wb wyjaĂnianiu róĝnic wb zakresie intencji
przedsiÚbiorczej ibszerzej, zachowañ przedsiÚbiorczych (Rauch ibFrese, 2007).
Dodatkowo, teoretyczne podstawy obserwowanych przez badaczy zwiÈzków
miÚdzy cechami Wielkiej PiÈtki abzachowaniami przedsiÚbiorczymi, pozostajÈ
czÚsto niejasne (Zhao, Seibert ib Lumpkin, 2010).
102
DOI 10.7172/1644-9584.56.6
Spoïeczno-poznawcze uwarunkowania intencji przedsiÚbiorczej
ChoÊ znaczenie czynników psychologicznych wb rozwoju przedsiÚbiorczoĂci dostrzegï juĝ Schumpeter (1911/1960), systematyczne badania poszukujÈce „typowego profilu osobowoĂciowego” przedsiÚbiorcy rozpoczÚïy siÚ
dopiero wb latach 80. XX wieku. Celem tego nurtu badañ byïa odpowiedě
na pytanie, czy przedsiÚbiorcy osiÈgajÈ wyĝsze wyniki wb zakresie pewnych
cech (np. potrzeba osiÈgniÚÊ) niĝ ludzie, którzy nie zostajÈ przedsiÚbiorcami.
Badania wykazywaïy najczÚĂciej, ĝe tak nie jest (Begley ibBoyd, 1987), absam
nurt spotkaï siÚ zbostrÈ krytykÈ badaczy, zarzucajÈcych mu próbÚ unifikacji
zjawiska przedsiÚbiorczoĂci, pomijanie szerszego kontekstu, wbjakim zachodzÈ procesy przedsiÚbiorcze, oraz brak osadzenia wbmodelach teoretycznych,
które pozwalaïyby wyjaĂniÊ, wbjaki sposób ludzie podejmujÈ decyzje zwiÈzane
zbzaïoĝeniem ibrozwojem nowych przedsiÚwziÚÊ biznesowych (Gartner, 1988).
W ostatnich latach badania poszukujÈce psychologicznych uwarunkowañ
przedsiÚbiorczoĂci nawiÈzujÈ coraz czÚĂciej do teorii uczenia siÚ, wb tym
szczególnie do spoïeczno-poznawczej teorii Alberta Bandury (Boyd ibVozikis,
1994; ’aguna, 2010, 2013). Teoria ta zwraca uwagÚ na zdolnoĂÊ czïowieka,
jako istoty intencjonalnej, do autorefleksji ib samoregulacji. Czïowiek jest
wbstanie Ăwiadomie ibaktywnie wybieraÊ kierunek swojej aktywnoĂci, wyznaczaÊ cele ibposzukiwaÊ Ărodków niezbÚdnych do ich realizacji. JednoczeĂnie
teoria spoïeczno-poznawcza zakïada istnienie wzajemnych oddziaïywañ miÚdzy zachowaniem czïowieka, osobowoĂciÈ ib Ărodowiskiem.
Omówione wb tym artykule badanie, zakorzenione wb teorii spoïecznopoznawczej, wykazuje, ĝe istotnym predyktorem intencji przedsiÚbiorczej
studentów kierunków biznesowych jest poczucie skutecznoĂci przedsiÚbiorczej, bÚdÈce zbkolei wynikiem orientacji pozytywnej oraz posiadania wzorców
przedsiÚbiorczych wbnajbliĝszym otoczeniu. Struktura artykuïu jest nastÚpujÈca. W kolejnym paragrafie sformuïowano hipotezy badawcze. NastÚpnie
omówiono metodykÚ badania, wb tym zwïaszcza sposób pomiaru zmiennych. W nastÚpnym paragrafie przedstawiono wyniki analiz statystycznych.
Wb zakoñczeniu artykuïu omówiono implikacje teoretyczne ib praktyczne
uzyskanych wyników, ab takĝe wskazano kierunki dalszych badañ nad psychologicznymi uwarunkowaniami intencji przedsiÚbiorczej.
2. Hipotezy badawcze
Ogólnym modelem teoretycznym, podkreĂlajÈcym znaczenie intencji
wb zachowaniach celowych (a do takich zaliczyÊ moĝna proces zakïadania
firmy), jest teoria planowanego zachowania (Theory of Planned Behavior,
TPB), opracowana przez Ajzena (1991). TPB uwzglÚdnia trzy uwarunkowania intencji podjÚcia okreĂlonego dziaïania: postawÚ wobec zachowania,
subiektywnÈ normÚ oraz postrzeganÈ kontrolÚ zachowania. Postawa wobec
zachowania to pozytywna lub negatywna wartoĂÊ przypisywana danemu
zachowaniu (i jego konsekwencjom) przez jednostkÚ. Subiektywna norma
to postrzegana przez jednostkÚ opinia innych (w szczególnoĂci osób znaczÈProblemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
103
Aleksandra WÈsowska
cych, waĝnych grup odniesienia) na temat danego zachowania. Postrzegana
kontrola zachowania odnosi siÚ do subiektywnej oceny stopnia trudnoĂci
danego dziaïania. Liczne badania weryfikowaïy adekwatnoĂÊ modelu TPB
do opisu podejmowania zachowañ przedsiÚbiorczych. Na przykïad Zapkau,
Schwens, Steinmetz ib Kabst (2015) wykazali, ĝe postawa wobec zachowania, subiektywna norma ib postrzegana kontrola zachowania sÈ silniejszymi
predyktorami intencji przedsiÚbiorczej niĝ charakterystyki demograficzne
(np. doĂwiadczenie).
TPB zakïada, ĝe do kluczowych uwarunkowañ intencji podjÚcia okreĂlonego dziaïania naleĝÈ subiektywna norma oraz postawa wobec zachowania. Wyniki dotychczasowych badañ sugerujÈ, ĝe wpïyw na tworzenie
norm ib postaw wobec przedsiÚbiorczoĂci ma wczeĂniejsza ekspozycja na
zachowania przedsiÚbiorcze (np. znajomoĂÊ zbprzedsiÚbiorcÈ) (Liñán ibChen,
2009). W prowadzonych wb Polsce badaniach jakoĂciowych Glinka (2008)
wykazaïa, ĝe dorastanie wbrodzinie prowadzÈcej biznes stanowi formÚ „socjalizacji przedsiÚbiorczej”, wbwyniku której ksztaïtowane sÈ okreĂlone postawy,
normy ib wartoĂci. Na tej podstawie moĝna sformuïowaÊ nastÚpujÈcÈ hipotezÚ: Hipoteza 1. Istnieje pozytywna zaleĝnoĂÊ miÚdzy posiadaniem wzorców
przedsiÚbiorczych ab intencjÈ przedsiÚbiorczÈ.
Zgodnie zb TPB trzecim, obok subiektywnej normy ib postawy wobec
zachowania, uwarunkowaniem intencji podjÚcia okreĂlonego dziaïania jest
postrzegana kontrola zachowania, tj. subiektywna ocena stopnia trudnoĂci
danego zadania (Ajzen, 1991). Z kolei teoria spoïeczno-poznawcza Alberta
Bandury ïÈczy postrzeganÈ kontrolÚ zachowania zb pojÚciem samoskutecznoĂci3, tj. „wiary czïowieka wb posiadanie przez niego zdolnoĂci dziaïania
wbsposób, który daje mu pewnÈ kontrolÚ nad dziaïaniami oddziaïujÈcymi na
jego ĝycie” (Bandura, 1999, s. 181; za: OleĂ ibDrat-Ruszczak, 2010, s. 714).
Przekonanie obwïasnej skutecznoĂci moĝna odnieĂÊ do wszystkich sytuacji
zadaniowych (jest to tzw. uogólnione przekonanie obwïasnej skutecznoĂci) lub
do zadañ specyficznych dla danej domeny ĝycia. Przykïadem takiej domeny
moĝe byÊ przedsiÚbiorczoĂÊ ibwynikajÈce zbniej zadania (np.bposzukiwanie ěródeï finansowania, rekrutowanie personelu, dostarczanie produktu na rynek).
Poczucie skutecznoĂci przedsiÚbiorczej definiowane jest jako „siïa przekonania
osoby, ĝe jest ona wbstanie skutecznie wykonywaÊ róĝne zadania ibpodejmowaÊ
róĝne role zwiÈzane zb przedsiÚbiorczoĂciÈ” (’aguna, 2006, s.b 105). Badania wykazujÈ, ĝe poczucie skutecznoĂci przedsiÚbiorczej pozytywnie koreluje
zbintencjÈ podjÚcia dziaïalnoĂci gospodarczej u osób bezrobotnych (’aguna,
2010; 2013), prawdopodobieñstwem zostania przedsiÚbiorcÈ (Chen, Greene
ibCrick, 1998) ibosiÈganiem przez wïaĂciciela firmy wysokich dochodów (Markman, Balkin ibBaron, 2002). Na tej podstawie moĝna sformuïowaÊ nastÚpujÈcÈ
hipotezÚ: Hipoteza 2. Istnieje pozytywna zaleĝnoĂÊ miÚdzy poczuciem skutecznoĂci przedsiÚbiorczej ab intencjÈ przedsiÚbiorczÈ.
Zgodnie ze spoïeczno-poznawczÈ teoriÈ Alberta Bandury, przekonanie
ob wïasnej skutecznoĂci jest efektem subiektywnej interpretacji informa104
DOI 10.7172/1644-9584.56.6
Spoïeczno-poznawcze uwarunkowania intencji przedsiÚbiorczej
cji pochodzÈcych zb czterech ěródeï: dotychczasowych osiÈgniÚÊ wïasnych,
doĂwiadczeñ zastÚpczych (vicarious experience), opinii na wïasny temat
formuïowanych przez innych ludzi oraz sygnaïów pïynÈcych zb organizmu
podczas realizacji zadañ (’aguna, 2010). Dotychczasowe osiÈgniÚcia sÈ dla
jednostki ěródïem wiedzy na temat talentów, moĝliwoĂci ibograniczeñ. JeĂli
efekty wïasnych dziaïañ interpretowane sÈ wb kategorii sukcesów, poczucie
wïasnej skutecznoĂci roĂnie. Takiej interpretacji sprzyja orientacja pozytywna, definiowana jako „tendencja do zauwaĝania ib przywiÈzywania wagi
do pozytywnych aspektów ĝycia, doĂwiadczeñ ib samego siebie” (Caprara,
2009; za: ’aguna, OleĂ ib Filipiuk, 2011).
Orientacja pozytywna stanowi zmiennÈ latentnÈ leĝÈcÈ u podïoĝa trzech,
badanych czÚsto oddzielnie, konstruktów: samooceny, zadowolenia zb ĝycia
ib optymizmu, które – jak wykazujÈ badania – majÈ wspólne podïoĝe genetyczne (Caprara, Fagnani, Alessandri, Steca, Gigantesco ib Cavallu-Sforza,
2009). OrientacjÚ pozytywnÈ moĝna interpretowaÊ jako odwrócenie depresyjnej triady poznawczej skïadajÈcej siÚ zb negatywnych przekonañ ob Ăwiecie, przyszïoĂci ib samym sobie (’aguna, OleĂ ib Filipiuk, 2011). Orientacja pozytywna sprzyja adaptacyjnemu funkcjonowaniu czïowieka, oznacza
bowiem skïonnoĂÊ do korzystnej oceny samego siebie, wysokÈ satysfakcjÚ
zb ĝycia ib wysokÈ ocenÚ szans na powodzenie wb realizacji celów (’aguna,
OleĂ ib Filipiuk, 2011). Na tej podstawie moĝna sformuïowaÊ nastÚpujÈcÈ
hipotezÚ: Hipoteza 3. Istnieje pozytywna zaleĝnoĂÊ miÚdzy orientacjÈ pozytywnÈ
ab poczuciem skutecznoĂci przedsiÚbiorczej.
W odróĝnieniu od behawioryzmu, zakïadajÈcego, ĝe kluczowÈ rolÚ wyjaĂniajÈcÈ zachowania czïowieka majÈ pïynÈce ze Ărodowiska wzmocnienia,
teoria spoïeczno-poznawcza skupia siÚ na roli uczenia siÚ przez obserwacjÚ,
tj. modelowania zachowañ. Kluczowy wpïyw na skutecznoĂÊ uczenia siÚ
przez obserwacjÚ ma relacja miÚdzy obserwatorem ab modelem (osobÈ, od
której obserwator siÚ uczy). Na przykïad u dzieci proces modelowania jest
szczególnie skuteczny wbsytuacji, gdy modelem jest: rodzic, osoba tej samej
pïci, osoba postrzegana jako silna/posiadajÈca wïadzÚ oraz gdy modelowane
zachowanie jest nagradzane przez otoczenie (np. wywoïuje podziw) (OleĂ,
2009).
DoĂwiadczenia zastÚpcze, czyli obserwacja dziaïañ innych ludzi, sÈ jednym ze ěródeï przekonania ob wïasnej skutecznoĂci wb danym obszarze. Jak
wykazaïa wb swoich badaniach Glinka (2008), dorastanie wb rodzinie, której
czïonkowie prowadzÈ biznes, przekïada siÚ zwykle na wiedzÚ ib doĂwiadczenie, zdobywane bezpoĂrednio (przez zaangaĝowanie wb pracÚ na rzecz
rodzinnego przedsiÚbiorstwa) lub poĂrednio (przez obserwacjÚ). Na tej
podstawie moĝna sformuïowaÊ nastÚpujÈcÈ hipotezÚ: Hipoteza 4. Istnieje
pozytywna zaleĝnoĂÊ miÚdzy posiadaniem wzorców przedsiÚbiorczych abpoczuciem skutecznoĂci przedsiÚbiorczej.
Schemat analityczny ilustrujÈcy oczekiwane zwiÈzki miÚdzy zmiennymi
przedstawiono na rysunku 1.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
105
Aleksandra WÈsowska
Orientacja
pozytywna
H3
Poczucie
skuteczności
przedsiębiorczej
H2
H4
Wzorce
przedsiębiorcze
H1
Intencja
przedsiębiorcza
Rys. 1. Schemat analityczny. ½ródïo: opracowanie wïasne.
3. Metodyka badania
Dobór próby miaï charakter celowy. W badaniu wziÚli udziaï studenci
I roku dziennych studiów magisterskich na Wydziale ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego. Badanie studentów, bÚdÈce powszechnie stosowanÈ
metodÈ doboru próby wb literaturze zb zakresu przedsiÚbiorczoĂci (Liñán
ib Chen, 2009), pozwala zwiÚkszyÊ homogenicznoĂÊ próby pod wzglÚdem
wieku (studenci studiów dziennych), formalnego wyksztaïcenia (absolwenci studiów licencjackich), profilu bieĝÈcej edukacji (studia biznesowe),
oraz miejsca zamieszkania (Warszawa). Badana próba wyniosïa 129 osób.
Wbpróbie znalazïo siÚ 108 kobiet ib21 mÚĝczyzn. WĂród osób badanych byïo
22bstudentów Magisterskich Studiów Menedĝerskich ib107 studentów Magisterskich Studiów RachunkowoĂci ibFinansów. ¥rednia wieku osób badanych
wyniosïa 22,6 lat (SD = 1,45). Badanie, przeprowadzone wbstyczniu 2015br.,
miaïo charakter grupowy, ab wszystkie narzÚdzia pomiarowe zastosowano
wb wersji papierowej.
OrientacjÚ pozytywnÈ zmierzono za pomocÈ skali P (Positivity Scale),
opracowanej przez CaprarÚ ibinnych, wbpolskiej adaptacji ’aguny ibwspóïautorów (’aguna, OleĂ ibFilipiuk, 2011). Skala ta skïada siÚ zb8 pytañ, zbktórych
kaĝde ma charakter diagnostyczny. Osoby badane udzielajÈ odpowiedzi na
piÚciostopniowej skali Likerta. Obliczenie wyników wymaga odwrócenia
jednego pytania (pozycja 4). Wynik surowy jest sumÈ wyników pomiaru
dla kaĝdego zb pytañ ib moĝe wahaÊ siÚ wb przedziale od 8 do 40, przy czym
wysokim wynikom odpowiada silna orientacja pozytywna.
Do pomiaru poczucia skutecznoĂci przedsiÚbiorczej wykorzystano skalÚ
skutecznoĂci przedsiÚbiorczej, opracowanÈ przez ’agunÚ (2006). Pytania
zawarte wb tej skali dotyczÈ 29 zadañ przedsiÚbiorczych zidentyfikowanych
na podstawie kwestionariusza do badañ dziaïañ przedsiÚbiorczych opracowanego przez Gatewooda ibwspóïpracowników (1995). Zadania te obejmujÈ
piÚÊ obszarów: zbieranie informacji marketingowych, oszacowanie zysków,
106
DOI 10.7172/1644-9584.56.6
Spoïeczno-poznawcze uwarunkowania intencji przedsiÚbiorczej
przygotowanie do wytwarzania produktu, opracowanie struktury organizacyjnej, rozpoczÚcie dziaïalnoĂci gospodarczej. Odpowiedzi zaznaczane sÈ
na skali od 0 do 100 punktów, przy czym krañce skali sÈ opisane jako
0b– „w ogóle nie potrafiÚ”, 100 – „jestem pewien, ĝe potrafiÚ”. Taka skala,
wbodróĝnieniu od skali Likerta, zalecana jest przez BandurÚ (1997) do badania przekonañ ob wïasnej skutecznoĂci. Skala skutecznoĂci przedsiÚbiorczej
ma strukturÚ trójczynnikowÈ ibobejmuje: przekonanie obwïasnej skutecznoĂci wb zbieraniu informacji rynkowych, przekonanie ob wïasnej skutecznoĂci
finansowo-prawnej oraz przekonanie ob wïasnej skutecznoĂci wb aktywnoĂci
przedsiÚbiorczej. W niniejszym badaniu, podobnie jak wbbadaniach ’aguny
(2010),wykorzystano jedynie podskalÚ skutecznoĂci wbpodejmowaniu aktywnoĂci przedsiÚbiorczej, skïadajÈcÈ siÚ zb 10 pytañ ib posiadajÈcÈ strukturÚ
jednoczynnikowÈ. Wynik uzyskany wbpodskali skutecznoĂci wbpodejmowaniu
aktywnoĂci przedsiÚbiorczej stanowi ĂredniÈ wyników uzyskanych wb10 twierdzeniach skïadajÈcych siÚ na podskalÚ ib wynosi od 0 do 100. Wysokiemu
wynikowi odpowiada silne poczucie skutecznoĂci przedsiÚbiorczej.
Intencja przedsiÚbiorcza zostaïa zmierzona za pomocÈ jednoczynnikowej
skali zaproponowanej przez ’agunÚ (2010). Skala skïada siÚ zbnastÚpujÈcych
twierdzeñ: „W najbliĝszej przyszïoĂci...”: (1) „Zamierzam zaïoĝyÊ wïasnÈ
firmÚ”, (2) „JeĂli nadarzy siÚ stosowna okazja, wykorzystam jÈ, ĝeby zaïoĝyÊ
firmÚ”, (3) „BÚdÚ siÚ staraÊ, ĝeby podjÈÊ dziaïalnoĂÊ gospodarczÈ na wïasny
rachunek”, (4) „Postanowiïem/postanowiïam otworzyÊ swojÈ firmÚ”. Odpowiedzi udzielane sÈ na skali od 1 (zdecydowanie nie) do 5 (zdecydowanie
tak). Ocena wyników polega na zsumowaniu ocen (od 1 do 5) nadanych
kaĝdemu zb twierdzeñ. Wyniki pomiaru zmiennej IP mieszczÈ siÚ wb przedziale od 4 do 20. Wysokiej ocenie na skali IP odpowiada wysoki poziom
intencji przedsiÚbiorczej.
Metryczka obejmowaïa nastÚpujÈce pozycje (mierzone za pomocÈ pojedynczych pytañ): pïeÊ, wiek, bieĝÈcy kierunek studiów, ukoñczony kierunek
studiów licencjackich. Dodatkowo, metryczka uwzglÚdniaïa pytania dotyczÈce tego, czy rodzice osoby badanej prowadzÈ wïasny biznes, czy osoba
bliska osobie badanej prowadzi wïasny biznes, czy osoba badana pomagaïa
komuĂ prowadziÊ wïasny biznes oraz czy osoba badana ma doĂwiadczenie
wbpracy wbmaïej/ nowo powstaïej firmie. W metryczce pytano równieĝ obto,
czy dana osoba prowadzi obecnie wïasnÈ dziaïalnoĂÊ gospodarczÈ. Na podstawie pytañ zawartych wb metryczce skonstruowano dwie zmienne kontrolne: pïeÊ iblicencjat biznesowy (ukoñczenie studiów licencjackich zbzakresu
ekonomii, zarzÈdzania, finansów lub pokrewnych).
Dodatkowo zbudowano skalÚ modelowania zachowañ przedsiÚbiorczych,
pozwalajÈcÈ na pomiar zmiennej „wzorce przedsiÚbiorcze”. Skala ta skïada
siÚ zb czterech stwierdzeñ zawartych wb metryczce: „Moi rodzice (lub jedno
zb rodziców) prowadzÈ lub prowadzili wïasny biznes (tak/nie)”; „Bliska mi
osoba prowadzi lub prowadziïa wïasny biznes (tak/nie)”; „W przeszïoĂci
pomagaïem komuĂ prowadziÊ wïasny biznes (tak/nie)”; „PracujÚ lub pracoProblemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
107
Aleksandra WÈsowska
waïem wb maïej lub nowo powstaïej firmie (tak/nie)”. Za kaĝdÈ odpowiedě
twierdzÈcÈ przyznawany jest 1 punkt, wynik mieĂci siÚ zatem wb przedziale
od 0 do 4. Alfa Cronbacha obliczona dla tej skali wynosi 0,513, co jest
wynikiem satysfakcjonujÈcym, uwzglÚdniajÈc fakt, iĝ celem tego narzÚdzia,
podobnie jak innych bardzo krótkich skal pomiarowych, nie jest maksymalizacja zgodnoĂci odpowiedzi, lecz unikanie redundancji (Gosling, Rentfrow
ib Swann, 2003).
4. Wyniki badania
Statystyki opisowe oraz macierz korelacji badanych zmiennych przedstawiono wb tabeli 1.
Wyszczególnienie
Intencja
przedsiÚbiorcza
Orientacja
pozytywna
Poczucie
Wzorce
skutecznoĂci przedsiÚbiorcze
Wspóïczynniki korelacji r-Pearsona
Intencja przedsiÚbiorcza
1
Orientacja pozytywna
0,093
0,349***
0,123
1
0,223*
0,044
1
0,173*
Poczucie skutecznoĂci
Wzorce przedsiÚbiorcze
1
Statystyki opisowe
¥rednia
12,868
28,946
69,689
1,550
Odchylenie standardowe
3,904
4,466
13,633
1,179
Minimum
4
12
28
0
Maksimum
20
38
97
4
*p < 0,05; **p<0,01; ***p<0,001.
Tab. 1. Macierz korelacji ib statystyki opisowe. ½ródïo: opracowanie wïasne.
Statystyczna weryfikacja hipotez polegaïa na zbudowaniu modeli regresji,
wb których zmiennÈ zaleĝnÈ byïa, wb pierwszej kolejnoĂci, intencja przedsiÚbiorcza, ab testowanymi predyktorami wzorce przedsiÚbiorcze ib poczucie
skutecznoĂci przedsiÚbiorczej (hipotezy 1 ib 2). Pierwszy model (tabela 2,
model 1) zawiera obie testowane zmienne (wzorce przedsiÚbiorcze ibpoczucie skutecznoĂci przedsiÚbiorczej) oraz zmienne kontrolne (pïeÊ ib profil
wyksztaïcenia). Zmienne kontrolne oraz wzorce przedsiÚbiorcze okazaïy
siÚ nieistotne statystycznie (tabela 2, model 1). Istotne statystycznie okazaïo siÚ poczucie skutecznoĂci przedsiÚbiorczej. Zaproponowany ostatecznie
model (tabela 2, model 2) zawierajÈcy tylko jeden predyktor, tj. poczucie
skutecznoĂci przedsiÚbiorczej, wyjaĂniaï 11,5% wariancji zmiennej zaleĝnej.
108
DOI 10.7172/1644-9584.56.6
Spoïeczno-poznawcze uwarunkowania intencji przedsiÚbiorczej
Wyszczególnienie
Zmienna
PïeÊ
Model 1
Beta
T
Model 2
IstotnoĂÊ
0,034
0,402
0,688
–0,046
–0,531
0,596
Wzorce przedsiÚbiorcze
0,072
0,834
0,406
Poczucie skutecznoĂci
0,324***
3,704
0,000
Licencjat biznesowy
Beta
T
IstotnoĂÊ
0,349***
4,194
0,000
Podsumowanie modelu
R
R2
Skorygowane
R2
Statystyka F
0,359
b
b
0,349
0,129
b
b
0,122
0,101
b
b
4,585**
b
0,002
0,115
17,591***
0,000
†p<0,1; *p < 0,05; **p<0,01; ***p<0,001.
Tab. 2. Modele regresji dla zmiennej „intencja przedsiÚbiorcza”. ½ródïo: opracowanie wïasne
Hipotezy 3 ib4 zweryfikowano za pomocÈ analizy regresji, wbktórej zmiennÈ
zaleĝnÈ byïo poczucie skutecznoĂci przedsiÚbiorczej, ab testowanymi predyktorami wzorce przedsiÚbiorcze oraz orientacja pozytywna. Pierwszy model
(tabela 3, model 1) zawiera obie testowane zmienne (wzorce przedsiÚbiorcze
iborientacja pozytywna) oraz dwie zmienne kontrolne – pïeÊ ibprofil wyksztaïcenia. PïeÊ okazaïa siÚ nieistotne statystycznie (tabela 3, model 1). Istotne
statystycznie okazaïy siÚ natomiast wzorce przedsiÚbiorcze, orientacja pozytywna oraz biznesowy profil wyksztaïcenia, przy czym ta ostatnia zmienna
okazaïa siÚ negatywnie zwiÈzana zb poczuciem skutecznoĂci przedsiÚbiorczej
(tabela 3, model 1). Zaproponowany ostatecznie model (tabela 3, model 2)
uwzglÚdniajÈcy te trzy predyktory wyjaĂniaï 10,5% wariancji zmiennej zaleĝnej.
Wyszczególnienie
Zmiennab
PïeÊ
Licencjat biznesowy
Model 1
Beta
Model 2
t
IstotnoĂÊ
0,084
0,993
0,323
b
Beta
T
IstotnoĂÊ
b
–0,219*
–2,623
0,010
–0,222**
–2,661
0,009
Wzorce przedsiÚbiorcze
0,178*
2,097
0,038
0,165†
1,970
0,051
Orientacja pozytywna
0,221**
2,640
0,009
0,217*
2,594
0,011
Podsumowanie modelu
R
0,365
b
b
0,355
b
R2
0,133
b
b
0,126
b
Skorygowane R2
0,105
b
b
0,105
b
Statystyka F
4,751**
b
0,001
6,007**
b
0,001
†p<0,1; *p < 0,05; **p<0,01; ***p<0,001
Tab. 3. Model regresji dla zmiennej „poczucie skutecznoĂci przedsiÚbiorczej”. ½ródïo:
opracowanie wïasne
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
109
Aleksandra WÈsowska
5. Podsumowanie
Oczekiwano (hipoteza 1) pozytywnej zaleĝnoĂci miÚdzy posiadaniem
wzorców przedsiÚbiorczych ab intencjÈ przedsiÚbiorczÈ. Otrzymane wyniki
nie potwierdziïy takiej zaleĝnoĂci. Oczekiwano ponadto (hipoteza 2) pozytywnej zaleĝnoĂci miÚdzy poczuciem skutecznoĂci przedsiÚbiorczej abintencjÈ
przedsiÚbiorczÈ. Na postawie uzyskanych wyników moĝna wnioskowaÊ, ĝe
przekonanie ob wïasnej skutecznoĂci przedsiÚbiorczej jest istotnym uwarunkowaniem intencji przedsiÚbiorczej, co potwierdza hipotezÚ 2 oraz jest
zgodne zbwczeĂniejszymi badaniami, np. prowadzonymi przez ’agunÚ (2010)
wb grupie osób bezrobotnych.
Przekonanie ob wïasnej skutecznoĂci, kluczowy konstrukt teorii spoïeczno-poznawczej Alberta Bandury, traktowaÊ moĝna jako odpowiednik
postrzeganej kontroli zachowania wbmodelu TPB. W badaniu podjÚto próbÚ
znalezienia odpowiedzi na pytanie ob uwarunkowania poczucia skutecznoĂci przedsiÚbiorczej. Oczekiwano pozytywnej zaleĝnoĂci miÚdzy orientacjÈ
pozytywnÈ ab poczuciem skutecznoĂci przedsiÚbiorczej (hipoteza 3) oraz
pozytywnej zaleĝnoĂci miÚdzy posiadaniem wzorców przedsiÚbiorczych
abpoczuciem skutecznoĂci przedsiÚbiorczej (hipoteza 4). Zgodnie zboczekiwaniami, zarówno orientacja pozytywna, jak ib wzorce przedsiÚbiorcze okazaïy siÚ pozytywnie zwiÈzane zbpoczuciem skutecznoĂci przedsiÚbiorczej (co
potwierdza hipotezy 3 ib4), przy czym silniejszym predyktorem tej zmiennej
okazaïa siÚ orientacja pozytywna. Uzyskane wyniki sugerujÈ, ĝe przekonanie
obwïasnej skutecznoĂci przedsiÚbiorczej jest pochodnÈ subiektywnej interpretacji dotychczasowych osiÈgniÚÊ wïasnych oraz doĂwiadczeñ zastÚpczych, sÈ
zatem spójne ze spoïeczno-poznawczÈ teoria Alberta Bandury. JednoczeĂnie
istotne znaczenie orientacji pozytywnej, konstruktu obpodïoĝu genetycznym
(Caprara ibin., 2009), wbwyjaĂnianiu poczucia wïasnej skutecznoĂci pozwala
przypuszczaÊ, ĝe poczucie wïasnej skutecznoĂci (bÚdÈce, jak wskazywano
wczeĂniej, predyktorem intencji przedsiÚbiorcze) jest do pewnego stopnia
uwarunkowane biologicznie.
ZaskakujÈcym wynikiem jest istotna statystycznie, ujemna zaleĝnoĂÊ
miÚdzy biznesowym profilem wyksztaïcenia (stanowiÈcym jednÈ ze zmiennych kontrolnych) ab poczuciem skutecznoĂci przedsiÚbiorczej. Ukoñczenie studiów licencjackich ob profilu biznesowym (ekonomia, zarzÈdzanie
ib pokrewne) okazaïo siÚ zatem negatywnie zwiÈzane zb poczuciem skutecznoĂci przedsiÚbiorczej. InterpretujÈc ten wynik naleĝy zauwaĝyÊ, ĝe dotyczy
on osób, które zdecydowaïy siÚ kontynuowaÊ naukÚ na studiach magisterskich ob profilu biznesowym (ZarzÈdzanie oraz Finanse ib RachunkowoĂÊ).
Taka decyzja wbprzypadku absolwentów studiów licencjackich obpodobnym
profilu moĝe oznaczaÊ potrzebÚ dalszego ksztaïcenia wbtej samej dziedzinie,
wynikajÈcÈ np. zb rozpoznanych luk wiedzy. Paradoksalnie, absolwenci biznesowych studiów licencjackich (decydujÈcy siÚ na dalsze ksztaïcenie obtym
samym profilu) mogÈ postrzegaÊ zadania przedsiÚbiorcze jako trudniejsze
110
DOI 10.7172/1644-9584.56.6
Spoïeczno-poznawcze uwarunkowania intencji przedsiÚbiorczej
zbpowodu silniejszej ĂwiadomoĂci wyzwañ, przed jakimi stajÈ przedsiÚbiorcy.
W tym sensie formalna edukacja biznesowa moĝe ograniczaÊ konsekwencje
zïudzeñ poznawczych, takich jak nadmierna pewnoĂÊ siebie (overconfidence)
czy nadmierny optymizm (optimistic bias) (Kahneman, 2011), jakim czÚsto
ulegajÈ poczÈtkujÈcy przedsiÚbiorcy. Niska ocena wïasnych kompetencji
przez absolwentów studiów biznesowych moĝe jednak równieĝ wynikaÊ
zb negatywnych doĂwiadczeñ wyniesionych ze studiów lub zb tego, ĝe studia te nie przygotowujÈ do „zawodu” przedsiÚbiorcy. Zrozumienie wpïywu
prowadzonej wb Polsce formalnej edukacji biznesowej na poczucie skutecznoĂci przedsiÚbiorczej studentów ib absolwentów wymaga dalszych badañ.
Badania te powinny szczególnie uwzglÚdniaÊ wpïyw doĂwiadczeñ (zarówno
subiektywnych, jak ibzobiektywizowanych, wbpostaci np. Ăredniej zbpoprzedniego etapu studiów), jakie absolwenci wynieĂli zb wczeĂniejszej ekspozycji
na ksztaïcenie biznesowe.
Na podstawie wyników badania moĝna sformuïowaÊ pewne rekomendacje praktyczne. Badanie pozwala zwïaszcza zweryfikowaÊ wyraĝony przez
Druckera (1992) poglÈd, ĝe przedsiÚbiorczoĂci moĝna siÚ nauczyÊ, oraz
wskazaÊ, które sposoby uczenia sÈ wbtym przypadku szczególnie skuteczne.
Uzyskane wyniki wskazujÈ na to, ĝe kluczowÈ rolÚ wbtworzeniu siÚ intencji
przedsiÚbiorczych studentów kierunków biznesowych ma samoskutecznoĂÊ
przedsiÚbiorcza. Ta zaĂ zaleĝy od orientacji pozytywnej, posiadanych wzorców
przedsiÚbiorczych ib profilu wyksztaïcenia. O ile orientacja pozytywna ma
podïoĝe genetyczne (Caprara ibin., 2009), przez co trudno jest jÈ wypracowaÊ (o niektórych sposobach ksztaïtowania tej cechy pisaï Martin Seligman
wb ksiÈĝce Optymizmu moĝna siÚ nauczyÊ), ob tyle dwie pozostaïe zmienne
podlegajÈ modyfikacjom. Uzyskane wyniki sugerujÈ, ĝe uczenie siÚ przez
obserwacjÚ jest skuteczniejsze od formalnej edukacji wb zakresie przedsiÚbiorczoĂci ibbiznesu. Programy ksztaïcenia wbgimnazjach, szkoïach Ărednich
ibuczelniach wyĝszych (niekoniecznie obprofilu biznesowym) powinny zatem
stwarzaÊ okazje do kontaktów zbprzedsiÚbiorcami, abtakĝe promowaÊ zachowania przedsiÚbiorcze uczniów ib studentów. Ponadto programy poszczególnych kursów – na kierunkach biznesowych, lecz takĝe technicznych,
humanistycznych, czy artystycznych – powinny stwarzaÊ szanse uczenia siÚ
przedsiÚbiorczoĂci przez obserwacjÚ ib doĂwiadczenie wïasne.
Przedstawione badanie nie jest wolne od ograniczeñ wynikajÈcych ze
specyfiki badanej próby ibsposobu pomiaru zmiennych. Po pierwsze, próba
badawcza ograniczaïa siÚ do studentów Wydziaïu ZarzÈdzania Uniwersytetu
Warszawskiego, co ogranicza moĝliwoĂÊ generalizacji wyników. Po drugie,
badanie ma charakter poprzeczny (cross-sectional) – dane dotyczÈce kaĝdej
zb osób pozyskane byïy wb jednym punkcie wb czasie. Z tego powodu ograniczona jest moĝliwoĂÊ wnioskowania ob zaleĝnoĂciach przyczynowo-skutkowych miÚdzy wybranymi zmiennymi. Po trzecie, istotnym ograniczeniem
jest samoopisowy charakter zastosowanych narzÚdzi pomiaru, ab takĝe sam
dobór konkretnych narzÚdzi. Na przykïad pomiaru intencji przedsiÚbiorczej
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
111
Aleksandra WÈsowska
dokonano na podstawie krótkiej, jednoczynnikowej skali opracowanej przez
’agunÚ (2010). Bardziej zaawansowane narzÚdzia pomiaru intencji przedsiÚbiorczej zaproponowali Liñán ib Chen (2009) oraz Moriano, Gorgievski,
’aguna, Stephan ibZarafshani (2012). PodstawÈ teoretycznÈ opracowanych
przez tych autorów kwestionariuszy EIQ (entrepreneurial intention questionnaire) jest TPB. Zastosowanie tych narzÚdzi wbprzyszïych badaniach dotyczÈcych psychologicznych uwarunkowañ intencji przedsiÚbiorczych pozwoliïoby
lepiej zrozumieÊ relacje miÚdzy analizowanymi zmiennymi (np. posiadaniem wzorców przedsiÚbiorczych) ab bezpoĂrednimi uwarunkowaniami, czy
teĝ wb ujÚciu autorów modeli EIQ, „skïadowymi” intencji przedsiÚbiorczej
wynikajÈcymi zbTPB (postrzegana kontrola zachowania, subiektywna norma,
postawa wobec zachowania).
Kolejnym ograniczeniem badania, wynikajÈcym zb uproszczeñ pomiarowych, jest brak rozróĝnienia miÚdzy róĝnymi rodzajami „doĂwiadczeñ
zastÚpczych” wb operacjonalizacji zmiennej wzorce przedsiÚbiorcze. Tymczasem doĂwiadczenia te moĝna zróĝnicowaÊ ze wzglÚdu na co najmniej
trzy kryteria: stopieñ bliskoĂci ibcharakter relacji zbosobÈ bÚdÈcÈ modelem
(np.b rodzic, przyjaciel, osoba obca), stopieñ oddalenia od obserwowanych
dziaïañ (np.b obserwacja wewnÈtrz organizacji, moĝliwa np. dziÚki zatrudnieniu wbfirmie rodziców/obserwacja zbzewnÈtrz), subiektywnÈ ocenÚ obserwowanych dziaïañ (np. dziaïanie zakoñczone sukcesem/poraĝkÈ). Zapkau
ibinni (2015) wykazali, ĝe szczególnie to ostatnie ma silny zwiÈzek zbksztaïtowaniem siÚ pozytywnej postawy wobec zachowania. Lepsze zrozumienie
roli róĝnych rodzajów wzorców przedsiÚbiorczych wb powstawaniu intencji
przedsiÚbiorczej wymaga dalszych badañ.
OmawiajÈc ograniczenia badania, naleĝy równieĝ podkreĂliÊ, ĝe dotyczy
ono szczególnej zmiennej opisujÈcej przedsiÚbiorczoĂÊ, tj. intencji przedsiÚbiorczej. ChoÊ, zgodnie zb TPB, intencja jest podstawowym czynnikiem
poprzedzajÈcym okreĂlone dziaïanie (Ajzen, 1991), nie jest ona toĝsama
zbpodjÚciem tego dziaïania. Na przykïad, jak wskazuje raport Global Entrepreneurship Monitor, wb 2013 r. co piÈty dorosïy Polak deklarowaï zamiar
zaïoĝenia wïasnego biznesu (w 2011 r. byïo to 27%). Wskaěnik caïkowitej
dziaïalnoĂci we wczesnym stadium (obejmujÈcy zarówno osoby przygotowujÈce siÚ do zaïoĝenia biznesu, jak ibosoby prowadzÈce dziaïalnoĂÊ przez okres
krótszy niĝ 3,5 roku) wyniósï natomiast wb2013 r. 9,3% (Tarnawa, ZaduraLichota, Zbierowski ib NieÊ, 2014). InterpretujÈc te dane, moĝna przyjÈÊ,
ĝe ponad poïowa osób deklarujÈcych intencje przedsiÚbiorcze nie podjÚïa
nastÚpnie ĝadnych dziaïañ zmierzajÈcych do zaïoĝenia wïasnego biznesu.
Odpowiedě na pytanie ob uwarunkowania podjÚcia dziaïalnoĂci biznesowej
wĂród osób deklarujÈcych intencje przedsiÚbiorcze wymaga dalszych badañ
prowadzonych wb schemacie podïuĝnym.
112
DOI 10.7172/1644-9584.56.6
Spoïeczno-poznawcze uwarunkowania intencji przedsiÚbiorczej
Przypisy
1
Analiza wïasna, przeprowadzona przez autorkÚ na podstawie danych dotyczÈcych
uczestników kursu „ZarzÈdzanie Strategiczne” (I rok Magisterskich Studiów Menedĝerskich, Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego) wb latach 2007–2014.
2
Do wyjÈtków naleĝÈ m.in. powstaïe wb ostatnich latach prace: Kaczmarek (2014),
’aguny (2006, 2010, 2013); Pawïowskiej (2012); Studenskiego ib Studenskiej (2011)
oraz ZaleĂkiewicza ib Piskorza (2011).
3
W polskich tïumaczeniach takĝe: poczucie wïasnej kompetencji, spostrzeganie wïasnej
skutecznoĂci, sÈdy na temat wïasnej skutecznoĂci, poczucie osobistej skutecznoĂci
(’aguna, 2006).
Bibliografia
Ajzen, I. (1991). Theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50, 179–211.
Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The Exercise of Control. New York: Freeman.
Begley, T.M. ibBoyd, D.P. (1987). A comparison of entrepreneurs and managers of small
business firms. Journal of Management, 13 (1), 99–108.
Boyd, N.G. ibVozikis, G.S. (1994). The influence of self-efficacy on the development of
entrepreneurial intentions and actions. Entrepreneurship Theory and Practice, 18b(4),
63–77.
Caprara, G., Fagnani, C., Alessandri, G., Steca, P., Gigantesco, A. ib Cavallu-Sforza, L.
(2009). Human optimal functioning. The genetics of positive orientation. Behaviour
Genetics, 39, 277–284.
Chen, C., Greene, P. ib Crick, A. (1998). Does entrepreneurial self-efficacy distinguish
entrepreneurs from managers. Journal of Business Venturing, 13, 295–316.
Cools, E. ibVan den Broeck, H. (2007). The hunt for the Heffalump continues: can trait
and cognitive characteristics predict entrepreneurial orientation. Journal of Small
Business Strategy, 18, 23–41.
Drucker, P.F. (1992). Innowacja ibprzedsiÚbiorczoĂÊ: praktyka zbzasady. Warszawa: Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne.
Gartner, W. (1988). ‚Who is an Entrepreneur’ is the wrong question. American Journal
of Small Business, (Spring), 11–32.
Gatewood, E., Shaver, K. ibGartner, W. (1995). A longitudinal study of cognitive factors
influencing start-up behaviors and success at venture creation. Journal of Business
Venturing, (10), 371–391.
Glinka, B. (2008). Kulturowe uwarunkowania przedsiÚbiorczoĂci wbPolsce. Warszawa: Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne.
Gosling, S.D., Rentfrow, P.J., ibSwann, W.B. (2003). A very brief measure of the Big-Five
personality domains. Journal of Research in Personality, 37 (6), 504–528.
Kaczmarek, M. (2014). Cechy osobowoĂci jako predyktor motywacji ibefektywnoĂci dziaïañ
przedsiÚbiorcy. Problemy ZarzÈdzania, 12 (1), 175–190.
Kahneman, D. (2012). Puïapki myĂlenia. O myĂleniu szybkim ib wolnym. Media Rodzina.
Liñán, F. ib Chen, Y.-W. (2009). Development and cross-cultural application of ab specific instrument to measure entrepreneurial intentions. Entrepreneurship Theory and
Practice, 33 (3), 593–617.
’aguna, M. (2006). Skala SkutecznoĂci PrzedsiÚbiorczej. Roczniki Psychologiczne, (9),
107–128.
’aguna, M. (2013). Self-efficacy, self-esteem, and entrepreneurship among the unemployed. Journal of Applied Social Psychology, 43 (2), 253–262.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
113
Aleksandra WÈsowska
’aguna, M., OleĂ, P. ib Filipiuk, D. (2011). Orientacja pozytywna ib jej pomiar. Polska
adaptacja Skali Orientacji Pozytywnej. Studia Psychologiczne, 49, 47–54.
Markman, G., Balkin, D. ibBaron, R. (2002). Inventors and new venture formation: The
effects of general self-efficacy and regretful thinking. Entrepreneurship Theory and
Practice, (4), 149–165.
McCrae, R. ib Costa, P. (2005). OsobowoĂÊ dorosïego czïowieka. Kraków: Wam.
Moriano, J.A., Gorgievski, M., Laguna, M., Stephan, U. ib Zarafshani, K. (2012).
Ab cross-cultural approach to understanding entrepreneurial intention. Journal of
Career Development, 39 (2), 162–185.
OleĂ, P. ib Drat-Ruszczak, K. (2010). OsobowoĂÊ. W: J. Strelau ib M. Doliñski (red.),
Psychologia akademicka (s. 651–764). Gdañsk: GPW.
OleĂ, P.K. (2009). Wprowadzenie do psychologii osobowoĂci. Warszawa: Scholar.
Pawïowska, A. (2012). Mïodzi wb biznesie zb perspektywy teorii rozwoju zawodowego.
Wyniki badañ wïasnych. Problemy ZarzÈdzania, (1), 131–143.
Rauch, S. ibFrese, M. (2007). Let’s put the person back into entrepreneurship research:
abmeta-analysis on the relationship between business owners personality traits, business creation, and success. European Journal of Work and Organizational Psychology,
16, 353–385.
Schumpeter, J. (1911/1960). Teoria rozwoju gospodarczego. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Studenski, R. ib Studenska, A. (2011). OsobowoĂciowe markery przedsiÚbiorczoĂci.
W:b A.b Strzaïecki ib A. Lizurej (red.), Innowacyjna przedsiÚbiorczoĂÊ- teorie, badania,
zastosowania praktyczne. Perspektywa psychologiczna (s. 172–204). Warszawa: Academica.
Tarnawa, A., Zadura-Lichota, P., Zbierowski, P. ibNieÊ, M. (2014). Global Entrepreneurship
Monitor Polska. Raport zb badañ 2013. PARP
Witkowski, S.A. (2011). Psychologiczne predyktory przedsiÚbiorczoĂci. W: A. Strzaïecki
ibA. Lizurej (red.), Innowacyjna przedsiÚbiorczoĂÊ- teorie, badania, zastosowania praktyczne. Perspektywa psychologiczna (s. 21–49). Warszawa: Academica.
Zapkau, F., Schwens, C., Steinmetz, H. ib Kabst, R. (2015). Disentangling the effect
of prior entrepreneurial exposure on entrepreneurial intention. Journal of Business
Research, 68, 639–653.
Zhao, H., Seibert, S.E. ibLumpkin, G.T. (2010). The relationship of personality to entrepreneurial intentions and performance: A meta-analytic review. Journal of Management, 36 (2), 381–404.
ZaleĂkiewicz, T. ibPiskorz, Z. (2011). PrzedsiÚbiorczoĂÊ ibryzyko. W A. Strzaïecki ibA.bLizurej (red.), Innowacyjna przedsiÚbiorczoĂÊ- teorie, badania, zastosowania praktyczne.
Perspektywa psychologiczna (s. 261–283). Warszawa: Academica.
114
DOI 10.7172/1644-9584.56.6