STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA

STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA
1–2/2010
THE POZNAŃ SOCIETY FOR THE ADVANCEMENT OF THE ARTS AND SCIENCES
INSTITUTE OF EUROPEAN CULTURE,
ADAM MICKIEWICZ UNIVERSITY IN POZNAŃ
GNIEZNO EUROPEAN STUDIES
1–2/2010
Editor-in-chief
Leszek Mrozewicz
Editorial Assistant
Filip Kubiaczyk
CONTENTS
Foreword
I. CONCEPTS
II. WITNESSES
III. PEOPLE AND PLACES
IV. REVIEWS
PUBLISHING HOUSE OF THE POZNAŃ SOCIETY
FOR THE ADVANCEMENT OF THE ARTS AND SCIENCES
POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK
INSTYTUT KULTURY EUROPEJSKIEJ
UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA
GNIEŹNIEŃSKIE STUDIA EUROPEJSKIE
1–2/2010
Redaktor naczelny
Leszek Mrozewicz
Redaktorzy tomu
Piotr Bering
Grzegorz Łukomski
Sekretarz
Filip Kubiaczyk
Poznań–Gniezno 2010
WYDAWNICTWO POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK
POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK
POZNAŃ SOCIETY FOR THE ADVANCEMENT OF THE ARTS AND SCIENCES
www.ptpn.poznan.pl [email protected]
Główny Redaktor Wydawnictw PTPN
Alicja Pihan-Kijasowa
Studia Europaea Gnesnensia nr 1–2/2010
Redaktor naczelny
Leszek Mrozewicz
Komitet naukowy
László Borhy (Budapeszt), Henriette Dahan-Khalev (Beer Sheva), Nitza Davidovitch (Ariel),
Kazimierz Dopierała (Gniezno), Francisco Pina Polo (Saragossa), Leonhard Schumacher (Moguncja),
Dan Soen (Ariel), Witold Szulc (Gniezno), Maria Tomczak (Gniezno)
Sekretarz
Filip Kubiaczyk
Czasopismo recenzowane — Recenzenci tomu
prof. UAM dr hab. Kazimierz Ilski, prof. zw. dr hab. Maciej Serwański, prof. UJ dr hab. Hubert Wolanin
Przekład abstraktów, streszczeń i wstępu na język angielski
Szymon Nowak
Układ stron i redakcja techniczna
Teodor Jeske-Choiński
Redakcja językowa i korekta
Joanna Brodniewicz, Paulina Jeske-Choińska
Projekt okładki
Dariusz Jabłoński
Copyright © by IKE & PTPN
ISBN 978-83-7654-015-3 ISSN 2082-5951
Nakład 200 egz.
Adres redakcji
ul. Kostrzewskiego 5–7, 62–200 Gniezno
tel. 61 4237000, 61 4237019, faks 61 4237002
e-mail: [email protected]
Publikacja sfinansowana ze środków Urzędu Miejskiego w Gnieźnie
SPIS TREŚCI
Wstęp .............................................................................................................................................................. 9
I. IDEE
1. Marta Filipczak, Zastosowanie analizy fenomenologicznej Ch. Tilleya w praktyce
badawczej na przykładzie wybranych stanowisk z kręgami kamiennymi na Pomorzu .................. 13
2. Reinhard Düchting, Prag und Irland. Bemerkungen zu geopolitisch-kulturellen
Konstellationen in Europa .................................................................................................................... 37
3. Filip Kubiaczyk, Monarchia kastylijsko-aragońska czy Hiszpania? Wokół sporu
o model państwa Królów Katolickich (1474–1516) .......................................................................... 43
4. Barbara Milewska-Waźbińska, Megalomania narodowa? Charakterystyka szlachty
na podstawie herbarzy staropolskich .................................................................................................. 73
5. Albert Nowacki, W poszukiwaniu miejsca Ukrainy na kulturalnej mapie Europy.
Ukraińskie dyskusje literackie lat 20. XX wieku................................................................................ 83
6. Artur Trudzik, Między Wspólnym Rynkiem a Wspólnotą Brytyjską —
Wielka Brytania w „Kalejdoskopie” emitowanym na falach RWE (1960–1966) .......................... 95
7. Andrzej Furier, Kultura gruzińska a europejska — z historii wzajemnych oddziaływań.....119
II. ŚWIADKOWIE
1. Elżbieta Wesołowska, Artysta na obrzeżach świata, czyli wszyscy jesteśmy
Odyseuszami. Kilka refleksji ogólnych w nawiązaniu do Cycerona, Owidiusza i Seneki..........141
2. Monika Owsianna, „To Wariusz, świetny zwycięzco, opisze twe czyny” (Hor. P. I 6,1).
Kilka rozważań na temat stosunków między Horacym a Oktawianem Augustem
do roku 17 przed Chr ..........................................................................................................................149
3. Karolina Kulpa, Kleopatra VII we współczesnej kulturze popularnej: przekaz źródeł
czy stereotyp postrzegania Egiptu? ...................................................................................................163
4. Grzegorz Łukomski, U źródeł polskiej sowietologii. Publicystyka polityczna Józefa
Mackiewicza w okresie Drugiej Rzeczypospolitej ...........................................................................183
III. LUDZIE I MIEJSCA
1. Maciej Maciejowski, Bunt w Sucro 206 r. p.n.e. — czyli społeczne koszty
budowy imperium ...............................................................................................................................207
2. Paulina Lampkowska, Truciciele na dworze cesarskim! O przypadkach otruć
za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej .....................................................................................221
3. Zofia Kaczmarek, Strój kapłana w starożytnym Rzymie w czasach Oktawiana Augusta .....235
4. Leszek Mrozewicz, Miasta rzymskie nad dolnym Dunajem w okresie przełomu
(III–IV w.) ze szczególnym uwzględnieniem miasta Novae ..........................................................261
5. Piotr Bering, Średniowieczne „małe ojczyzny” czy centra świata?..........................................287
6. Krzysztof Obremski, Wacław Potocki i Podgórze Karpackie — peryferyjne centrum
teologicznej refleksji poety („Tydzień stworzenia świata” — „Ogród”)........................................297
7. Ewa Grzesiuk, Polskie centra kulturalne i naukowe w wieku XVIII: Warszawa,
Kraków i… Lipsk .................................................................................................................................311
5
STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 1–2/2010
8. Patrycja Kanafocka, Tożsamość narodowa mieszkańców Wielkiego Księstwa
Poznańskiego........................................................................................................................................327
9. Igor Kriwoszeja, Ewolucja konstrukcji lokalnych „centrum-prowincja”. Transformacja
magnackich minipaństw na Ukrainie prawobrzeżnej w latach 1793–1863 (na przykładzie
latyfundiów hrabiów Potockich herbu Pilawa) ...............................................................................347
10. Adriana Ciesielska, Starożytne centra i peryferia europejskie w perspektywie
współczesnych teorii społecznych .....................................................................................................357
11. Małgorzata Dubrowska, Od „Jerozolimy Królestwa Polskiego” do miejsca pamięci —
żydowski Lublin ...................................................................................................................................371
12. Stanisław Prędota, Język niderlandzki w Holandii i północnej Belgii: integracja
czy dezintegracja? ................................................................................................................................383
13. Przemysław Hudyma, Udział Wojska Polskiego w misjach stabilizacyjnych
w krajach byłej Jugosławii...................................................................................................................395
IV. RECENZJE
1. Mariusz Ciesielski, Dzieje Gotów oczami archeologa (rec. książki: Andrzej Kokowski,
Goci. Od Skandzy do Campi Gothorum (od Skandynawii do Półwyspu Iberyjskiego) [engl.
Zfsg: The Goths: from Skandza to the Campi Gothorum (from Skandinavia to the Iberian
Peninsula)], Wydawnictwo [Verlag] TRIO, Warszawa 2007, 456 S., 201 Abb. mit farbigen
Tafeln, Sachregistern ...........................................................................................................................411
2. Beata Frydryczak, Wszyscy jesteśmy cyborgami (rec. książki: Grażyna Gajewska,
Arcy-nie-ludzkie. Przez science fiction do antropologii cyborgów, Wydawnictwo
Naukowe UAM, Poznań 2010, ss. 317) .............................................................................................417
3. Krzysztof Królczyk, Weterani legionów rzymskich w prowincjach bałkańskich
Imperium Romanum (rec. książki: Snežana Ferjančić, Nasel’avan’e legijskih veterana
u balkanskim provincijama I-III vek n.e. (Settlement of Legionary Veterans
in Balkan Provinces I-III Century A.D.), Srpska Akademija Nauka i Umetnosti —
Balkanološki Institut, Beograd 2002, ss. 380) ..................................................................................422
4. Filip Kubiaczyk, Religia w służbie polityki? Hiszpania wobec Maghrebu
w początkach epoki nowożytnej (rec. książki: Beatriz Alonso Acero, Cisneros y la conquista
española del norte de África: cruzada, política y arte de la guerra, Ministerio de Defensa,
Madrid 2006, ss. 295) ..........................................................................................................................432
5. Katarzyna Mirgos, Federalizm „po hiszpańsku” (rec. książki: Anna Sroka, Hiszpańska droga
do federalizmu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008, ss. 345) ............441
6
CONTENTS
Foreword....................................................................................................................................................... 11
I. CONCEPTS
1. Marta Filipczak, Application of Ch. Tilley’s Phenomenological Analysis in Research
Practice on the Example of Selected Sites with Stone Circles in Pomerania ................................. 13
2. Reinhard Düchting, Prague and Ireland. Remarks on the Geopolitical-Cultural
Alignments in Europe ........................................................................................................................... 37
3. Filip Kubiaczyk, Castilian-Aragon Monarchy or Spain? Remarks on the Dispute
Concerning the Model of the State of the Catholic Kings................................................................ 43
4. Barbara Milewska-Waźbińska, National Megalomania? Characteristics of the Gentry
(szlachta) Based on Old Polish Armorials ......................................................................................... 73
5. Albert Nowacki, In Search of Ukraine’s Place on the Cultural Map of Europe.
Ukrainian Literary Debates of the 1920s ............................................................................................ 83
6. Artur Trudzik, Between the Common Market and the British Commonwealth—
Great Britain in “Kaleidoscope” Broadcast by Radio Free Europe (1960–1966) .......................... 95
7. Andrzej Furier, Georgian and European Culture—on the History
of Mutual Influences ...........................................................................................................................119
II. WITNESSES
1. Elżbieta Wesołowska, Artist on Edge of the World, or We Are all Odysseuses.
Some General Reflections with Reference to Cicero, Ovid, Seneca..............................................141
2. Monika Owsianna, “Varius, oh Illustrious Victor, Shall Decribe Thy Deeds”
(Hor. Od. I.6). Some Reflections on the Relations between Horace and Octavian
Augustus until 17 B.C. ........................................................................................................................149
3. Karolina Kulpa, Cleopatra VII in Contemporary Popular Culture: Source-Based
or Stereotypical Conception of Egypt? .............................................................................................163
4. Grzegorz Łukomski, At the Roots of Polish Sovietology. Political Writings of Józef
Mackiewicz in the Period of the Second Republic ..........................................................................183
III. PEOPLE AND PLACES
1. Maciej Maciejowski, The Mutiny at Sucro, 206 B.C.—or the Social Costs of Making
the Empire ............................................................................................................................................207
2. Paulina Lampkowska, Poisoners at the Imperial Court! On the Cases of Poisoning
during the Reign of the Julio-Claudian Dynasty .............................................................................221
3. Zofia Kaczmarek, Vestments of a Priest in Ancient Rome, in the Times of Octavian
Augustus ...............................................................................................................................................235
4. Leszek Mrozewicz, Roman Cities on the Lower Danube in the Landmark Period
(3rd–4th Cent.) with Particular Consideration of the City of Novae ..............................................261
5. Piotr Bering, Medieval “Small Homelands” or World’s Centres? ............................................287
6. Krzysztof Obremski, Wacław Potocki and the Carpathian Foothills—a Peripheral Centre
of the Poet’s Theological Reflection (“Tydzień stworzenia świata”—“Ogród”)................................297
7
STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 1–2/2010
7. Ewa Grzesiuk, Polish Cultural and Scientific Centers in the 18th Century: Warsaw,
Cracow and… Leipzig.........................................................................................................................311
8. Patrycja Kanafocka, National Identity of the Inhabitants of the Great Duchy of Poznań ....327
9. Igor Kriwoszeja, Metamorphoses of the Center-Periphery Local Constructions:
Transformations of the Magnates’ Mini-States in Right-Bank Ukraine in 1793–1863
(on the Example of the Latifundia of the Potocki Family (Pilawa Coat of Arms)) ....................347
10. Adriana Ciesielska, Antique European Centres and Peripheries in the Light
of Contemporary Social Theories ......................................................................................................357
11. Małgorzata Dubrowska, From the “Jerusalem of the Kingdom of Poland”
to a Place of Remembrance—the Jewish Lublin ..............................................................................371
12. Stanisław Prędota, Dutch Language in the Netherlands and Northern Belgium:
Integration or Disintegration? ...........................................................................................................383
13. Przemysław Hudyma, Participation of the Polish Armed Forces in Stabilization
Missions in the States of Former Yugoslavia ....................................................................................395
IV. REVIEWS
1. Mariusz Ciesielski, The History of Goths as Seen by an Archaeologist (rev. Andrzej
Kokowski, Goci. Od Skandzy do Campi Gothorum (od Skandynawii do Półwyspu
Iberyjskiego) [engl. Zfsg: The Goths: from Skandza to the Campi Gothorum (from
Skandinavia to the Iberian Peninsula)], Wydawnictwo [Verlag] TRIO, Warszawa 2007,
456 S., 201 Abb. mit farbigen Tafeln, Sachregistern ........................................................................411
2. Beata Frydryczak, We are all cyborgs (rev. Grażyna Gajewska, Arcy-nie-ludzkie.
Przez science fiction do antropologii cyborgów, Wydawnictwo Naukowe UAM,
Poznań 2010, ss. 317) ..........................................................................................................................417
3. Krzysztof Królczyk, Veterans of the Roman legions in the Balkan provinces
of the Imperium Romanum (rev. Snežana Ferjančić, Nasel’avan’e legijskih veterana
u balkanskim provincijama I-III vek n.e. (Settlement of Legionary Veterans in Balkan
Provinces I–III Century A.D.), Srpska Akademija Nauka i Umetnosti — Balkanološki
Institut, Beograd 2002, ss. 380) ...........................................................................................................422
4. Filip Kubiaczyk, Religion in the Service of Politics? Spain and the Maghreb
at the Beginning of the Modern Era (rev. Beatriz Alonso Acero, Cisneros y la conquista
española del norte de África: cruzada, política y arte de la guerra, Ministerio de Defensa,
Madrid 2006, ss. 295) ..........................................................................................................................432
5. Katarzyna Mirgos, Federalism “the Spanish Way” (rev. Anna Sroka, Hiszpańska droga
do federalizmu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008, ss. 345) ............441
8
STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 1–2/2010 · RECENZJE
Krzysztof Królczyk
(Poznań)
WETERANI LEGIONÓW RZYMSKICH
W PROWINCJACH BAŁKAŃSKICH
IMPERIUM ROMANUM
Snežana Ferjančić, Nasel’avan’e legijskih veterana
u balkanskim provincijama I–III vek n.e. (Settlement
of Legionary Veterans in Balkan Provinces I–III Century A.D.), Srpska Akademija Nauka i Umetnosti —
Balkanološki Institut, Beograd 2002, ss. 380.
Weterani jako grupa społeczna w Cesarstwie Rzymskim cieszą się już od dawna1 zainteresowaniem badaczy, czego dowodem jest znaczna liczba publikacji
poświęconych roli zdemobilizowanych żołnierzy w życiu Imperium Romanum,
ukazujących się zwłaszcza w ostatnich latach2. Wynika to z faktu, że weterani
tworzyli w miejscach swojego osiedlenia się, w tym przede wszystkim w prowincjach nadgranicznych, grupę liczną, stosunkowo zamożną i uprzywilejowaną pod względem prawnym, a intensywne osadnictwo wojskowe stanowiło
jeden z istotnych czynników romanizacji obszarów limesowych Cesarstwa.
W nurt badań nad weteranami w starożytnym Rzymie wpisuje się także
omawiana książka serbskiej uczonej Snežany Ferjančić, poświęcona problemowi osadnictwa weteranów legionowych w prowincjach bałkańskich Imperium
Romanum w okresie pryncypatu (I–III w. po Chr.). Stanowi ona zmienioną
wersję pracy magisterskiej autorki, napisanej i obronionej w 1998 r. pod kierunkiem prof. Miroslavy Mirković na Uniwersytecie w Belgradzie. Pod pojęciem
„prowincje bałkańskie” Snežana Ferjančić rozumie Pannonię, Dalmację, Mezję,
Macedonię, Trację i Achaję (s. 9).
1
Zob. G. van Zelder van Beveren, Disputatio juridica inauguralis de veteranis, seu militibus
veteres, Trajecti ad Rhenum [Utrecht] 1737.
2
Na przykład ostatnio: A. Chausa Sáez, Veteranos en el África Romana, Barcelona 1997;
E. Todisco, I veterani in Italia in età imperiale, Bari 1999; I. Boianov, Rimskite veterani v Dolna
Mizija i Trakija (I–III v.) [The Roman Veterans in Lower Moesia and Thrace (1st–3rd century
AD)], Sofia 2008; K. Królczyk, Veteranen in den Donauprovinzen des Römischen Reiches (1.–3.
Jh. n. Chr.), Poznań 2009.
422
KRZYSZTOF KRÓLCZYK, WETERANI LEGIONÓW RZYMSKICH…
Na całość recenzowanej pracy składają się: wstęp (s. 9–20), trzy zasadnicze
rozdziały poświęcone osadnictwu wojskowemu w prowincjach bałkańskich
(s. 21–181), zakończenie (s. 183–207), stosunkowo obszerne streszczenie w języku angielskim (s. 209–232), katalog inskrypcji (s. 233–312), tabele przedstawiające osadnictwo weteranów w poszczególnych prowincjach (s. 313–321), a ponadto wykaz wykorzystanych źródeł wraz ze skrótami (s. 323–325) i literatury
przedmiotu (s. 326–335), indeksy (geograficzny i znanych postaci starożytności
(s. 337–347), a także indeks epigraficzny, zawierający spis nazwisk weteranów
(s. 348–358), przydomków weteranów (s. 358–366), imiona bóstw (s. 366–367),
funkcje kapłańskie (s. 367), ponownie nazwy geograficzne (s. 367–369), tribus
(s. 369–371), jednostki i stopnie wojskowe (s. 371–375), funkcje municypalne
(s. 375–376) kolegia (s. 376), miejsce odnalezienia inskrypcji (s. 376–378) oraz
cztery mapy starożytnych prowincji bałkańskich (s. 379–380).
We wstępie autorka krótko przedstawiła znaczenie terminu veteranus oraz
poszczególne kategorie missio (zwolnienie ze służby wojskowej), a także omówiła wykorzystane przy pisaniu pracy źródła i literaturę przedmiotu. Pierwszy rozdział („Veteranske kolonije”, s. 21–102) został poświęcony koloniom
weteranów, zakładanym w okresie wczesnego Cesarstwa w prowincjach bałkańskich. Autorka zaprezentowała je z uwzględnieniem podziału geograficznego na poszczególne prowincje. I tak w ramach Pannonii Superior zostały
scharakteryzowane następujące ośrodki: Savaria (s. 21–28), Poetovio (s. 29–
–36), Emona (s. 36–46), Siscia (s. 46–48), w ramach Pannonii Inferior: Mursa
(s. 49–52) i Sirmium (s. 52–55), w ramach Dalmacji: Aequum (s. 56–62),
Salona (s. 62–67) i Iader (s. 67–69), w ramach Mezji Górnej: Scupi (s. 70–78)
i Ratiaria (s. 78–83), w ramach Mezji Dolnej — Oescus (s. 84–90), w ramach
Macedonii: Dium (s. 91–93) i Philippi (s. 94–96), w ramach Tracji — Deultum
(s. 97–98) i Apri (s. 98–99), natomiast w ramach Achai — Patrai (s. 100–102).
Kolejny rozdział omawianej pracy został poświęcony dedukcjom weteranów,
które nie były związane z równoczesnym założeniem kolonii wysłużonych
żołnierzy („Dedukcije bez osnivanja kolonija”, s. 103–127). Podobnie jak
i w poprzednim rozdziale, tak i tu S. Ferjančić problem ten przedstawiła
z uwzględnieniem podziału na prowincje. W przypadku prowincji Dalmacji
do dedukcji niezwiązanych z założeniem kolonii autorka zaliczyła osadnictwo wojskowe w Siculi (s. 103–107), Bigeste (s. 107–114) i w miejscowości
Rožki Slap (s. 114–118). W Górnej Panonii z podobną sytuacją mieliśmy do
czynienia w przypadku Scarbantii (s. 119–125), natomiast w Tracji — Philipopolis (s. 126) i Augusta Traiana (s. 127). Trzeci i ostatni rozdział został
poświęcony osadnictwu weteranów w pobliżu obozów wojskowych, w strefie
423
STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 1–2/2010 · RECENZJE
limesowej oraz w interiorze prowincji bałkańskich („Okolina vojnih logora
i pojedinačno nasel’avan’e na limesu i u unutrašn’osti balkanskih provincija”,
s. 129–181). Także i tu Snežana Ferjančić posłużyła się podziałem na poszczególne prowincje. W Górnej Pannonii przedmiotem jej zainteresowań stało się
osadnictwo w sąsiedztwie Vindobony (s. 129–131), Carnuntum (s. 131–136)
i Brigetio (s. 136–140), w Pannonii Dolnej: Aquincum (s. 142–150) i Intercisa (s. 151–152), w Mezji Górnej: Singidunum (s. 154–159) i Viminacium
(s. 159–164), w Mezji Dolnej: Novae (s. 166–169), Durostorum (s. 169–170)
i Troesmis (s. 170–173), w Dalmacji zaś: Burnum (s. 175–178) i Tilurium
(s. 178–180).
Wnioski z przeprowadzonych badań zostały przedstawione w obszernym
zakończeniu (s. 183–207). Zdaniem autorki recenzowanej pracy analiza inskrypcji weteranów pozwala stwierdzić, że z ogólnej liczby 530 zdemobilizowanych żołnierzy poświadczonych w prowincjach bałkańskich w dedukcjach
uczestniczyło 18 proc. spośród nich. Zdecydowana większość weteranów po
zakończeniu służby osiedliła się w pobliżu miejsca stacjonowania swojej jednostki, 10 proc. powróciło w swoje ojczyste strony, natomiast 16 proc. osiedliło
się na własną rękę w różnych miejscach poszczególnych prowincji. W zakończeniu autorka pokrótce przedstawiła również zagadnienia, które wcześniej nie
zostały poruszone w poszczególnych rozdziałach, a mianowicie: organizacje
typu veterani et cives Romani, kolegia zrzeszające „emerytowanych” żołnierzy,
pełnione przez weteranów funkcje municypalne, ich pochodzenie etniczne,
a wreszcie kwestię rodzin weteranów, w tym karier wojskowych synów zdemobilizowanych żołnierzy.
Integralną częścią pracy Snežany Ferjančić jest katalog 507 inskrypcji weteranów, które zostały odnalezione na interesującym ją terytorium. Poprzedziły
go krótkie rozważania autorki na temat problemów wynikających z datowania
napisów i kryteriów, które należy przy tej czynności uwzględnić. Inskrypcje zostały uszeregowane z uwzględnieniem podziału na prowincje, natomiast w ramach prowincji — z uwzględnieniem poszczególnych ośrodków. Przy każdym
napisie została podana informacja o miejscu jego wcześniejszej publikacji (najczęściej CIL), charakterze inskrypcji (nagrobkowa, wotywna), wreszcie został
przytoczony tekst napisu in extenso (jak zobaczymy — są od tego odstępstwa),
a pod nim datacja inskrypcji, najczęściej z uzasadnieniem i niekiedy z odniesieniem do literatury przedmiotu.
Przystępując do oceny omawianej pracy, należy podkreślić, że przed ukazaniem się książki S. Ferjančić problem osadnictwa weteranów w prowincjach
bałkańskich nie doczekał się szczegółowego omówienia w literaturze przed424
KRZYSZTOF KRÓLCZYK, WETERANI LEGIONÓW RZYMSKICH…
miotu3. Autorka wykorzystała obszerny zespół źródeł epigraficznych, a wnioski, które wyciągnęła w wyniku jego analizy, są ogólnie poprawne. Niestety
pojawić się tu musi sporo uwag krytycznych, zarówno metodologicznych,
jak i rzeczowych. Po pierwsze pewne wątpliwości budzi już sam tytuł pracy.
O ile bowiem Dalmację, Macedonię, Achaję i Trację, a także obie prowincje
mezyjskie, można z całą pewnością zaliczyć do prowincji bałkańskich, o tyle
już Pannonia, a zwłaszcza Pannonia Superior, z przyczyn geograficznych
i historycznych do Bałkanów zaliczona być nie może. Szkoda natomiast, że
Snežana Ferjančić ze swoich rozważań wykluczyła prowincję Dację, przez
niektórych uczonych zaliczaną do obszaru bałkańskiego, z której to prowincji znamy niezwykle ciekawy i bogaty — także w odniesieniu do zagadnienia osadnictwa weteranów — materiał źródłowy. Ponadto, jak sugeruje tytuł
pracy, powinniśmy oczekiwać, że autorka skoncentrowała się wyłącznie na
prezentacji osadnictwa weteranów na interesującym ją terytorium. Tymczasem w pracy pojawiają się, co prawda dopiero w zakończeniu, stosunkowo
obszerne omówienia innych problemów dotyczących zdemobilizowanych
żołnierzy rzymskich, jak chociażby — o czym już była mowa powyżej —
udział weteranów w życiu politycznym prowincji. Nie jest to oczywiście rzecz,
którą powinniśmy zganić, wręcz przeciwnie, jednak w takim przypadku należałoby dokonać stosownej modyfikacji tytułu. Obecnie mamy bowiem do
czynienia z rozziewem pomiędzy tytułem książki a jej zawartością. Widziałbym tu dwa możliwe rozwiązania: usunięcie wspomnianych dodatkowych
kwestii i skoncentrowanie się wyłącznie na osadnictwie weteranów lub też
— co byłoby chyba bardziej pożądane — zmodyfikowanie tytułu i znaczące
pogłębienie zagadnień bezpośrednio wiążących się z faktem zaistnienia intensywnego osadnictwa wojskowego na terytorium prowincji bałkańskich, de
facto tylko zasygnalizowanych przez Snežanę Ferjančić w zakończeniu pracy.
Chodziłoby tu m.in. o udział zdemobilizowanych milites w życiu politycznym prowincji (zwłaszcza awans do grona arystokracji miejskiej4), ale także
ekonomicznym i religijnym, tworzenie przez zdemobilizowanych żołnierzy
3
Klasyczna praca J.C. Manna (J.C. Mann, Legionary Recruitment and Veteran Settlement
during the Principate, London 1983) stanowić może jedynie wprowadzenie do tematu, wzmiankowana zaś w przypisie 2 książka autorstwa piszącego te słowa, choć w zasadniczym swym
zarysie gotowa już w 1998 r., ukazała się dopiero w 2009 r.
4
Tu punktem odniesienia mogłyby stać się studia Leszka Mrozewicza, zwłaszcza zaś praca
Arystokracja municypalna w rzymskich prowincjach nad Renem i Dunajem w okresie Wczesnego Cesarstwa, Poznań 1989.
425
STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 1–2/2010 · RECENZJE
stowarzyszeń typu veterani et cives Romani, wstępowanie przez nich do kolegiów zawodowych i religijnych itp.
Wypada także żałować, że autorka ze swych dociekań wyłączyła weteranów
oddziałów pomocniczych, którzy również osiedlali się w prowincjach bałkańskich. Pominięcie zdemobilizowanych auxiliarii, choć z całą pewnością mniej
licznych od wysłużonych żołnierzy rzymskich legionów5, powoduje, że obraz
weteranów na omawianym obszarze nie jest pełny. Trzeba to podkreślić z dużym naciskiem, gdyż zagadnienie osadnictwa weteranów wojsk pomocniczych
stało się przedmiotem zwiększonego zainteresowania badaczy6, w tym także
Miroslavy Mirković, pod której opieką naukową powstała przecież omawiana
praca7. Pominięcie weteranów wojsk pomocniczych spowodowało ponadto, że
autorka nie mogła wykorzystać niezwykle cennej kategorii źródeł, a mianowicie
tzw. dyplomów wojskowych. Dokumenty te, których liczba w ostatnich latach
znacznie się powiększyła, oddają nieocenione usługi przy badaniu osadnictwa
wojskowego w prowincjach8.
Sporo uwag krytycznych pojawić się musi przy ocenie wykorzystanych przez
Snežanę Ferjančić publikacji źródłowych oraz literatury przedmiotu. Generalnie
należy zauważyć, że autorka dotarła jedynie do starszych katalogów źródeł epigraficznych (i to nie do wszystkich). Publikacje nowsze, o ile się w ogóle pojawiają w recenzowanej książce, są niezwykle sporadyczne. Dla przykładu: S. Ferjančić
5
W świetle znanych nam dziś źródeł epigraficznych różnica pomiędzy liczbą zdemobilizowanych legionarii a auxiliarii, osiadłych w prowincjach naddunajskich, nie jest jednak znacząca;
np. z Mezji Górnej znamy 68 byłych legionistów i 44 byłych żołnierzy jednostek pomocniczych,
z Mezji Dolniej liczby te wynoszą odpowiednio 90 i 54 — por. Królczyk, Veteranen in den Donauprovinzen, s. 90 i 106.
6
M.M. Roxan, Settlement of Veterans of the Auxilia: a Preleminary Study, [w:] W. Groenman-van Waateringe, B.L. van Beek, W.J.H. Willems, S.L. Wynia (ed.), Roman Frontier Studies
1995. Proceeding of the XVIth International Congress of Roman Frontier Studies, Oxford 1997,
s. 483–491; eadem, Veteran Settlement of the Auxilia in Germania, [w:] G. Alföldy, B. Dobson.
W. Eck (hrsg.), Kaiser, Heer und Gesellschaft in der Römischen Kaiserzeit. Gedenkschrift für
Eric Birley, Stuttgart 2000, s. 307–326.
7
M. Mirković, Military Diplomas from Viminacium and the Settlement of Auxiliary Veterans: City or Countryside?, [w:] Kaiser, Heer und Gesellschaft (jak w poprzednim przypisie),
s. 365–375.
8
Oprócz dwóch woluminów tomu XVI Corpus Inscriptionum Latinarum, mamy obecnie
do dyspozycji pięć tomów wydawnictwa Roman Military Diplomas, zapoczątkowanego przez
Margaret M. Roxan. Nowo odnalezione dyplomy publikowane są na bieżąco w Zeitschrift für
Papyrologie und Epigraphik oraz w Chiron. Zob. także cytowany w poprzednim przypisie artykuł Miroslavy Mirković.
426
KRZYSZTOF KRÓLCZYK, WETERANI LEGIONÓW RZYMSKICH…
nie zna katalogu greckich i łacińskich inskrypcji z Novae9, korpusu inskrypcji
łacińskich z Bułgarii10, katalogu inskrypcji wojskowych z Carnuntum11, najnowszych tomów inskrypcji pochodzących z Węgier12, czy niedawno wydanych korpusów inskrypcji z sąsiedniej Słowenii13. Co prawda spora część zamieszczonych
tam napisów została już wcześniej opublikowana, jednak w wielu wypadkach
znacznej korekcie uległa lekcja inskrypcji, czego już autorka recenzowanej pracy
nie mogła uwzględnić. Podobny zarzut można postawić w odniesieniu do wykorzystanej literatury przedmiotu. S. Ferjančić nie zna wielu prac bezpośrednio
dotyczących problematyki weteranów, w tym np. Andreia Aricescu14, Radu Ardevana15, Leszka Mrozewicza16, D. Nikolova17, Aleksandra Kołobowa18, Zsolta
9
J. Kolendo, V. Božilova (ed.), Inscriptions grecques et latines de Novae (Mésie Inférieure),
Bordeaux 1997.
10
B. Gerov, Inscriptiones latinae in Bulgaria repertae, Serdicae 1989.
11
E. Vorbeck, Militärinschriften aus Carnuntum, wyd. 2, Wien 1980.
12
Die römischen Inschriften Ungarns 5, J. Fitz, Intercisa, Budapest–Bonn 1985; 6, J. Fitz,
A. Mócsy, S. Soproni, Das Territorium von Aquincum, die civitas Eraviscorum und die Limesstrecke Matrica–Annamatia und das Territorium von Gorsium, Budapest–Bonn 2001.
13
M. Šašel Kos, The Roman Inscriptions in the National Museum of Slovenia, Ljubljana 1997;
Inscriptiones Latinae Slovaniae 1, M. Lovenjak, Neviodunum, Ljubljana 1998.
14
A. Aricescu, Les veterans du limes Scythique, [w:] D. Haupt, H.G. Horn (hrsg.), Studien zu
den Militärgrenzen Roms II. Vorträge des 10. Internationalen Limeskongresses in der Germania
Inferior, Köln–Bonn 1977, s. 263–266.
15
R. Ardevan, Veteranen und städtische Dekurionen im römischen Dakien, Eos 77, 1989,
s. 81–90.
16
L. Mrozewicz, Roman Military Settlements in Lower Moesia (1st–3rd c.), Archeologia 33,
1982, s. 79–105; idem, Rozwój ustroju municypalnego a postępy romanizacji w Mezji Dolnej,
Poznań 1982; idem, Die Veteranen in den Munizipalräten an Rhein und Donau zur hohen Kaiserzeit (I.–III. Jh.), Eos 77, 1989, s. 65–80; idem, Legioniści mezyjscy w I wieku po Chrystusie,
Poznań 1995.
17
D. Nikolov, Veterani ot legio XXX Ulpia v Augusta Traiana (provincija Trakija), Arheologija (Sofia) 32, 1990, s. 34–35.
18
A. Kołobow, Inskrypcje nagrobkowe weteranów jako źródło do historii społecznej wczesnego pryncypatu, [w:] L. Mrozewicz, K. Ilski (red.), Studia Moesiaca II, Poznań 1994, s. 63–
–67; idem, Social status of Legion Veteran in Roman Dalmatia under the Julio-Claudians (on
Evidence of Epigraphics), [w:] L. Mrozewicz, K. Ilski (red.), Studia Moesiaca II, Poznań 1994,
s. 141–151; idem, Weterani legionowi w Dalmacji w I wieku po Chrystusie, [w:] L. Mrozewicz,
K. Ilski (red.), Aetas imperatoria, Poznań 1999, s. 317–335.
427
STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 1–2/2010 · RECENZJE
Visy’ego19, Lawrence’a Keppie’go20, Stefana Linka21, Roberta F. Renza22, Hartmuta
Wolffa23 czy niżej podpisanego24. Być może wynika to z trudnej sytuacji, w jakiej
znalazła się Serbia po rozpadzie Jugosławii i wojnie domowej, niemniej fakt ten
należy bardzo mocno zaakcentować.
Jeśli chodzi o treść pracy i wnioski, które wysuwa autorka, to — jak już wcześniej podkreślono — są one w większości poprawne. Drobne kwestie wymagają
jednak sprostowania. Tak np. ze swoich rozważań autorka powinna wykluczyć
Emonę, gdyż ta — w świetle najnowszych ustaleń — nigdy nie należała do
Pannonii, stanowiąc od momentu erygowania tu rzymskiej kolonii część Italii25.
Natomiast w przypadku działających w prowincjach bałkańskich organizacji
typu veterani et cives Romani autorka pominęła poświadczoną w okolicach
Aegissus w Dobrudży (Mezja Dolna) korporację veterani et cives Romani vico
V[---] (zob. CIL III 14442), tudzież działającą w dolnopannońskiej Matrica
organizację veterani et cives Romani (zob. AE 2001, 1688 = 1995, 1270 = 1993,
1302 = RIU VI 1352). Należałoby również podać poprawną nazwę korporacji
z Vicus Quintionis w Mezji Dolnej: veterani et cives Romani et Bessi consistentes
vico Quintionis (nie ad vicum Quintionis, jak u S. Ferjančić na s. 205).
Daje się również odczuć, co jest już zarzutem o bardziej ogólnym charakterze,
brak porównania sytuacji weteranów w prowincjach bałkańskich z innymi terytoriami Cesarstwa Rzymskiego. Porównanie takie umożliwiłoby autorce wykazanie,
19
Z. Visy, Bemerkungen zur Ansiedlung der Veteranen in Pannonia, Aquileia Nostra 68,
1997, s. 225–234.
20
L. Keppie, From Legionary Fortress to Military Colony. Veterans on the Roman Frontiers,
[w:] idem, Legions and Veterans. Roman Army Papers, Stuttgart 2000, s. 301–316.
21
S. Link, Konzepte der Privilegierung römischer Veteranen, Stuttgart 1989.
22
R.F. Renz, The Legal Position of the Soldier and Veteran in the Roman Empire, New York
1972.
23
H. Wolff, Die Entwicklung der Veteranenprivilegien vom Beginn des 1. Jahrhunderts
v. Chr. bis auf Konstantin d. Gr., [w:] W. Eck, H. Wolff (hrsg.), Heer und Integrationspolitik.
Die römischen Militärdiplome als historische Quelle, Köln–Wien 1986, s. 44–115.
24
K. Królczyk, Kulty religijne weteranów w Mezji Dolnej, [w:] L. Mrozewicz, K. Ilski (red.),
Studia Moesiaca II, Poznań 1994, s. 47–61; idem, Status prawny weteranów w Cesarstwie Rzymskim — uwagi wstępne, [w:] L. Mrozewicz, K. Ilski (red.), Aetas imperatoria, s. 289–316; idem,
Veteranen in den Donauprovinzen des Römischen Kaiserreiches (1.–3. Jh. n. Chr.), Eos 86, 1999,
s. 165–170; idem, Veterans in the Politics in Rome in the late Roman Republic (from Marius to
Octavian), Eos 88, 2001, s. 285–298.
25
Zob. M. Šašel Kos, The Boundary Stone between Aquileia and Emona, Arh. Vest. 53, 2002,
s. 373–382.
428
KRZYSZTOF KRÓLCZYK, WETERANI LEGIONÓW RZYMSKICH…
czy (a jeśli tak — to w jakim stopniu) osadnictwo weteranów w prowincjach szczególnie ją interesujących wyróżniało się na tle pozostałych obszarów Imperium, jak
choćby sąsiednich limesowych prowincji nad Renem i górnym Dunajem.
Wartość katalogu inskrypcji, niewątpliwie cennego, gdyż zebrany tu został
materiał rozproszony po różnych wydawnictwach, bardzo obniża jego niezbyt
staranne wykonanie. Liczne inskrypcje cytowane są według starych wydań, gdy
tymczasem ukazały się ich poprawione lekcje, w wielu wypadkach korygujące
poprzednie próby rekonstrukcji uszkodzonych tekstów. Tak np. weteran Aurelius Macenius (katalog nr 420, s. 297) służył nie w legionie XIII Gemina, jak
pierwotnie sądzono, lecz w legio I Minervia26.
Z niektórymi lekcjami przyjętymi przez autorkę można polemizować.
W uszkodzonej inskrypcji CIL III 14694 (nr 287, s. 277) Snežana Ferjančić dokonuje następującej rekonstrukcji szarży Flaviusa V[---]: centurio v[eter(anus)].
Taka forma zapisu jest jednak mało prawdopodobna. W przypadku weterana,
który w trakcie służby wojskowej był centurionem, pojawiłby się zapewne zapis
veteranus ex centurione, doskonale poświadczony w materiale epigraficznym27.
Uszkodzony fragment można by rekonstruować centurio v[eter(anorum)], choć
i ta hipoteza jest raczej mało prawdopodobna, inskrypcję bowiem datuje się
na późny okres (III–IV w. po Chr.), gdy tymczasem vexilla veteranorum były
znane przede wszystkim w I w. po Chr. Być może więc Flavius V[---] nie był
wcale weteranem. Nie wiadomo również, czy weteranem był C. Iulius Valens
z Viminacium (nr 357, s. 288). W tekście inskrypcji został on wyraźnie określony mianem żołnierza służby czynnej: mil(es) leg(ionis) VII Cl(audiae). Pewną
przesłanką do uznania go za zdemobilizowanego żołnierza może być podana
liczba lat służby w legionie (stipendiorum XXV), dłuższa od obowiązującej legionistów (wynosiła 20 lat). Musimy jednak pamiętać, że we wczesnym okresie,
a inskrypcja pochodzi z początku II wieku po Chr., przypadki służby dłuższej
od przewidzianej prawem nie były odosobnione.
26
Zob. I. Gr. Lat. Novae 76; L. Mrozewicz, Domo Cappadocia. Zu einer Veteraneninschrift
aus Novae (Moesia Inferior), Eos 73, 1985, s. 297–300.
27
Zob. np. CIL III 142394 (= 8663 = 3157; Salona, Dalmacja): (…) Val(erius) Valens v[et(eranus)] ex (centurione) (…); K. Królczyk, Tituli veteranorum. Veteraneninschriften aus den
Donauprovinzen des Römischen Reiches (1.–3. Jh. n. Chr.). Inskrypcje weteranów z prowincji
naddunajskich Cesarstwa Rzymskiego (I–III w. po Chr.), Poznań 2005, s. 163 (Ciumăfaia, Dacja): (…) Ael(ius) Iulius veter(anus) ex (centurione) (…); Z. Visy (ed.), The Roman Army in
Pannonia. An Archaeological Guide of the Ripa Pannonica, Pécs 2003, s. 142 (Cuccium/Ilok,
Pannonia): (…) M(arco) Aurel(io) Sereno vet(erano) / ex (centurione) (…).
429
STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 1–2/2010 · RECENZJE
W zebranych przez S. Ferjančić źródłach epigraficznych pojawiają się niekiedy błędy, które wręcz irytują. I tak w tekście inskrypcji weterana C. Valeriusa
Secundusa z Carnuntum (nr 71, s. 245) znajdujemy zupełnie nieoczekiwanie
niemieckie słowo TOCHTER (= córka), którego z całą pewnością w oryginale
napisu nie ma. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku inskrypcji
nr 73 (również s. 245). Stało się tak dlatego, że w kilku przypadkach S. Ferjančić
mechanicznie przejęła skrócone zapisy inskrypcji, które pojawiły się w pracy
węgierskiego uczonego Andrása Mócsy’ego, poświęconej społeczeństwu Pannonii do wojen markomańskich28 (nr 66–73, s. 245), czego jednak autorka wyraźnie nie zaznaczyła. W związku z tym, obok absurdalnego włączania słów
niemieckich do tekstów łacińskich, pojawiły się trudne niekiedy do interpretacji
zapisy, jak np. inskrypcja P. Vinuciusa Rufusa (nr 72, s. 245): P. Vinucius P. f. Cl.
Rufus vet. Vinucia P. f. Quarta 35. Autorka nie wyjaśnia nam, co oznacza liczba
35, zapisana w dodatku cyframi arabskimi, a nie rzymskimi. Czytelnik może
się tylko domyślać, że chodzi tu o liczbę lat; nie wiemy wszakże, czy był to wiek
weterana, czy też jego córki lub żony (? — tej informacji S. Ferjančić również
nam nie podaje). Chcąc nie chcąc, musimy zatem zajrzeć do pracy A. Mócsy’ego, by znaleźć informację, gdzie wcześniej inskrypcja ta została opublikowana
w całości. Poszukiwania doprowadzają nas w końcu do sukcesu: możemy dowiedzieć się, że inskrypcja została pierwotnie opublikowana w „Jahreshäfte des
Österreichischen Archäologischen Instituts” w roku 1948 (Beiblatt, s. 245, nr
4), Vinucia Rufina zaś była żoną weterana, który zmarł w wieku 35 lat. Gdyby,
jak już to podkreślono wyżej, Snežana Ferjančić znała nowsze zbiory inskrypcji,
w tym wymieniony wyżej zespół inskrypcji militarnych z Carnuntum, to takie
problemy z całą pewnością by się nie pojawiły; omawiana inskrypcja P. Vinuciusa Rufusa bowiem jest tam zamieszczona pod numerem 239.
Jeszcze jeden przykład niefrasobliwości S. Ferjančić: przy inskrypcji weterana Aureliusa Maximusa z dolnopanońskiego Rácalmás (nr 210, s. 265) autorka
odwołuje się do publikacji CIL III 10237. Tymczasem pod wyżej wymienionym
numerem w korpusie inskrypcji łacińskich znajduje się zupełnie inny napis,
a interesujący nas tekst został umieszczony pod numerem 10327. Nie można
przy tym wykluczyć, że tego typu błędów, potknięć i zwykłej niefrasobliwości
jest więcej, co znacznie zmniejsza nasze zaufanie do wartości katalogu.
28
A. Mócsy, Die Bevölkerung von Pannonien bis zu den Markomanenkriegen, Budapest
1959, s. 235–240.
430
KRZYSZTOF KRÓLCZYK, WETERANI LEGIONÓW RZYMSKICH…
Dość nieczytelny jest ponadto sposób skonstruowania indeksów, a konkretnie indeksu nazw geograficznych. Otóż nazwy te występują w dwóch różnych
miejscach — po raz pierwszy razem z imionami znanych postaci świata starożytnego (s. 337–347) i ponownie w umieszczonym 20 stron dalej odrębnym
indeksie nazw miejscowych, poświadczonych w inskrypcjach (s. 367–369). Co
ciekawe, w pierwszym z wymienionych indeksów mamy do czynienia z toponimami starożytnymi i współczesnymi, w drugim zaś — co jest zresztą rzeczą
oczywistą, gdyż chodzi o teksty inskrypcji — wyłącznie antycznymi. Pojawiają
się w związku z tym pewne problemy. Dla przykładu: czytelnik, który za pomocą indeksu chciałby odszukać informacje na temat osadnictwa weteranów na
terytorium dzisiejszej stolicy Węgier (skąd znamy szereg tekstów źródłowych),
musi najpierw zajrzeć do pierwszego z indeksów, wyszukać określenia Aquincum
(s. 337) i Budapeszt (s. 338), a następnie przejść do drugiego i tam ponownie odnaleźć Aquincum (s. 368). Dopiero po dłuższej chwili możemy się zorientować,
że pierwszy indeks geograficzny odnosi się do tekstu głównego recenzowanej publikacji, indeks drugi zaś do katalogu inskrypcji, przy czym numery umieszczone
za toponimami w pierwszym z wykazów oznaczają odnośne strony w książce,
natomiast w przypadku drugiego — numery inskrypcji w katalogu. Nie zostało to
jednak w żaden sposób zaznaczone przez autorkę. Przyznać trzeba, że taki system
do najprostszych nie należy; jego korekta byłaby zatem niezwykle pożądana.
Reasumując powyższe uwagi, musimy podkreślić, że ukazania się pracy Snežany Ferjančić można było oczekiwać z dużymi nadziejami jako pierwszego
współczesnego studium poświęconego osadnictwu weteranów w prowincjach
bałkańskich, mogącego wypełnić zauważalną lukę w literaturze przedmiotu.
Nadzieje te jednak nie zostały do końca spełnione. Choć recenzowana publikacja pod względem merytorycznym, jeśli wziąć pod uwagę wyciągnięte przez
autorkę wnioski, jest w zasadzie poprawna, to jednak zawiera szereg wymienionych powyżej niedociągnięć, potknięć i błędów, które powodują, że czytelnik
doznaje rosnącego uczucia rozczarowania. Wypada wyrazić jedynie nadzieję,
że autorka — przygotowując ewentualne wznowienie swej książki, najlepiej
w jednym z tzw. języków kongresowych — dokona w niej szeregu poprawek,
które sprawią, że recenzowana praca będzie mogła zająć odpowiednie miejsce
w historiografii.
431