C-301_15 final

Warszawa, dnia 5 października 2015 r.
DO PREZESA I CZŁONKÓW
TRYBUNAŁU SPRAWIEDLIWOŚCI UNII EUROPEJSKIEJ
UWAGI NA PIŚMIE
RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
przedkładane na podstawie art. 23 Statutu Trybunału Sprawiedliwości
w postępowaniu o wydanie orzeczenia wstępnego w sprawie
C-301/15
Soulier i Doke
(sąd krajowy: Conseil d'État – Francja)
Pełnomocnik Rzeczypospolitej Polskiej:
Bogusław Majczyna
Adres do doręczeń:
Ministerstwo Spraw Zagranicznych
al. J. Ch. Szucha 23
00-580 Warszawa – POLSKA
Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke
2
I. STAN FAKTYCZNY I PYTANIE PREJUDYCJALNE
1. Wniosek o wydanie przez Trybunał Sprawiedliwości orzeczenia w trybie prejudycjalnym
w sprawie C-301/15 Soulier i Doke został złożony przez sąd francuski (Conseil d'État)
rozpoznający powództwo o stwierdzenie nieważności dekretu dotyczącego cyfrowego
wykorzystania niedostępnych książek XX wieku.
2. Skarżący podnoszą, że dekret ten w licznych swoich postanowieniach jest niezgodny
z przepisami prawa unijnego oraz międzynarodowego. W szczególności twierdzą oni, że
dekret ten uzależnia wykonywanie praw związanych ze statusem autora od dopełnienia
przez podmiot uprawniony określonych formalności. Zdaniem skarżących przyjęte
rozwiązania naruszają art. 2 i art. 5 dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego
i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw
autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym1.
3. Sąd odsyłający powziął wątpliwości dotyczące wykładni prawa Unii Europejskiej
i przedłożył Trybunałowi Sprawiedliwości następujące pytanie:
Czy wyżej wymienione przepisy dyrektywy 2001/29/WE sprzeciwiają się temu, aby
uregulowanie takie, jak analizowane w pkt 1 niniejszego postanowienia, powierzało
stowarzyszeniom upoważnionym do pobierania i dystrybucji opłat z tytułu prawa
autorskiego wykonywanie prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie
i przedstawianie w formie cyfrowej „niedostępnych książek”, pozwalając jednocześnie
autorom tych książek lub ich następcom prawnym na wniesienie sprzeciwu wobec tego
wykonywania lub powstrzymanie tego wykonywania na określonych w nim warunkach?
II. STANOWISKO RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
4. Jak wynika z uzasadnienia wniosku, dekret zaskarżony przed sądem odsyłającym reguluje
w prawie francuskim warunki udostępniania w formie cyfrowej książek niedostępnych
w obrocie handlowym. Przez książki (w szerszym ujęciu utwory) niedostępne w obrocie
handlowym należy rozumieć takie utwory, których nie można nabyć w żaden zwyczajowo
przyjęty sposób, chociaż są dostępne na przykład w bibliotekach, archiwach czy nawet
antykwariatach. W przypadku takich utworów podmiot do nich uprawniony (twórca,
producent, następca prawny) jest znany, co odróżnia utwory niedostępne w obrocie
1
Dz. Urz. WE L 167 z 22.6.2001, str. 10; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 17, t. 1, str. 230.
Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke
3
handlowym od utworów osieroconych. Te ostatnie zostały niedawno uregulowane na
poziomie unijnym w dyrektywie 2012/28/UE2, która ustanowiła ramy prawne
pozwalające na korzystanie z utworów osieroconych przez publicznie dostępne biblioteki,
placówki oświatowe oraz muzea, a także przez archiwa, instytucje odpowiedzialne za
dziedzictwo filmowe lub dźwiękowe oraz nadawców publicznych mających siedzibę
w państwach członkowskich, w celu realizacji ich zadań leżących w interesie publicznym.
5. Motyw 4 preambuły dyrektywy 2012/28/UE wskazuje, że pozostaje ona bez uszczerbku
dla szczególnych rozwiązań opracowywanych w państwach członkowskich w celu
rozwiązania szerszych kwestii masowej digitalizacji, tak jak w przypadku tak zwanych
utworów niedostępnych w obrocie handlowym. Motyw ten potwierdza zatem, że państwa
członkowskie są uprawnione do opracowania i wdrożenia własnych systemów
odnoszących się do utworów niedostępnych w obrocie handlowym.
6. Skarżący kwestionują zgodność spornego dekretu z art. 2 i 5 dyrektywy 2001/29/WE3.
Zgodnie z art. 2 tej dyrektywy, podmioty uprawnione, takie jak autorzy, artyści
wykonawcy czy producenci, powinny mieć wyłączne prawo w zakresie wszelkiego
zwielokrotniania utworu każdego rodzaju. Wyłączne prawo do zwielokrotniania jest
jednym z kluczowych postanowień prawa autorskiego i jest gwarantowane nie tylko na
mocy przepisów unijnych, ale również na mocy art. 9 ust. 1 Konwencji berneńskiej4 oraz
art. 9 ust. 1 Porozumienia TRIPS5.
7. Prawo to nie ma jednak charakteru absolutnego. Dyrektywa 2001/29/WE w art. 5 ust. 1-3
przewiduje od niego szereg wyjątków. Część z tych wyjątków ma charakter obligatoryjny,
jak przewidziane w art. 5 ust. 1 tymczasowe czynności zwielokrotniania, zaś pozostałe –
fakultatywny. Wszystkie te wyjątki muszą jednak być podane tzw. trzystopniowemu
testowi, o którym mowa w art. 5 ust. 5 dyrektywy i spełnić jego wymogi. Powinny one
zatem, po pierwsze, być stosowane tylko w niektórych przypadkach szczególnych, po
drugie, przypadki te nie mogą naruszać normalnego wykorzystania dzieła, po trzecie zaś,
nie mogą one powodować nieuzasadnionej szkody dla uzasadnionych interesów
podmiotów praw autorskich.
2
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/28/UE z dnia 25 października 2012 r. w sprawie niektórych
dozwolonych sposobów korzystania z utworów osieroconych (Dz. Urz. UE L 299 z 27.10.2012, str. 5).
3
Punkt 19 wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, str. 12.
4
Konwencja berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych (Dz. U. z 1990 r., Nr 82, poz. 474).
5
Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej, stanowiące załącznik do
Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu, sporządzonego w Marrakeszu dnia 15 kwietnia
1994 r. (Dz. U. z 1996 r., Nr 32, poz. 143).
Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke
4
8. Kwestionując zgodność spornego dekretu z dyrektywą 2001/29/WE skarżący wskazują,
że dyrektywa ta nie przewiduje wyjątku odnoszącego się do zwielokrotniania utworów
niedostępnych w handlu. Katalog wyjątków, określony w art. 5 dyrektywy 2001/29/WE,
ma charakter zamknięty. Oznacza to zdaniem skarżących, że państwa członkowskie nie są
uprawnione do wprowadzania żadnych dodatkowych wyjątków, nieprzewidzianych w tej
dyrektywie.
9. Rzeczpospolita Polska zauważa jednak, że ww. przepisy dyrektywy 2001/29/WE nie stoją
na przeszkodzie określaniu metod zarzadzania prawami autorskimi. Motyw 18 tej
dyrektywy wskazuje natomiast wprost, że jej przepisy nie naruszają ustaleń w państwach
członkowskich dotyczących metod administrowania prawami, takich jak rozszerzone
licencje zbiorowe. Oznacza to, że państwa członkowskie mają swobodę we wprowadzaniu
tego rodzaju regulacji.
10. Z przedstawionego we wniosku opisu regulacji francuskiej nie wynika, aby wprowadzała
ona nowy wyjątek od przysługujących twórcy praw autorskich. Zdaniem Rzeczypospolitej
Polskiej regulacja ta określa natomiast sposób zbiorowego zarządzania prawami, który
jest dozwolony przed dyrektywę 2001/29/WE i nie narusza jej wymagań
11. Co do zasady przez zbiorowe zarządzanie należy rozumieć sposób wykonywania
autorskich praw majątkowych przez organizacje zbiorowego zarządzania działające na
rzecz znacznej liczby podmiotów uprawnionych6. Zgodnie z art. 3 pkt a dyrektywy
2014/26/UE7, upoważnienie organizacji do zarządzania prawami może wynikać nie tylko
z powierzenia, licencji lub innego uzgodnienia umownego, ale także z przepisu prawa8,
przy czym dyrektywa ta nie określa, w jakich przypadkach może mieć to miejsce,
pozostawiając tę kwestię do uregulowania w prawie krajowym.
12. Organizacja zbiorowego zarządzania jest zobowiązana do podjęcia zarządzania prawami
autorskimi. Ten obowiązek powstaje w razie wniosku podmiotu uprawnionego lub na
6
Por. Bukowski M. w: Bukowski M., Flisak D., Okoń Z., Podrecki P., Raglewski J., Stanisławska-Kloc S.,
Targosz T. Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz. LEX, 2015.
7
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/26/UE z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie zbiorowego
zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz udzielania licencji wieloterytorialnych
dotyczących praw do utworów muzycznych do korzystania online na rynku wewnętrznym (Dz. Urz. UE L 84
z 20.03.2014, str. 72).
8
Zgodnie z tym przepisem „organizacja zbiorowego zarządzania oznacza każdą organizację upoważnioną
z mocy prawa lub w drodze powierzenia, licencji lub innego uzgodnienia umownego do zarządzania prawami
autorskimi lub prawami pokrewnymi w imieniu więcej niż jednego podmiotu uprawnionego, dla zbiorowej
korzyści tych podmiotów uprawnionych, a zarządzanie tymi prawami stanowi jej jedyny lub główny przedmiot
działalności, i która spełnia jedno lub oba następujące kryteria:
(i) należy do jej członków lub jest przez nich kontrolowana;
(ii) jest organizacją nienastawioną na zysk”.
Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke
5
podstawie upoważnienia ustawowego9. Przedmiotem znacznej części umów zawieranych
przez organizacje zbiorowego zarządzania z użytkownikami jest udzielenie licencji10.
Charakterystyczną cechą zbiorowego zarządu jest zarazem daleko posunięta standaryzacja
obrotu prawami11.
13. Ideą stojącą za powstaniem, a następnie rozpowszechnieniem się zbiorowego zarządu
prawami autorskimi były trudności autorów w kontrolowaniu i monitorowaniu
korzystania z ich utworów12. Od czasu umiędzynarodowienia prawa autorskiego i rozwoju
nowych technologii przekazu pojawiły się takie uprawnienia, które w zasadzie wymykają
się indywidualnemu zarządowi, gdyż albo jego koszty są zbyt wysokie, albo niemożliwa
jest indywidualna kontrola użytku13.
14. W tym świetle należy zauważyć, że celem francuskiej regulacji jest zapewnienie wzrostu
wartości dziedzictwa pisanego, które stało się niedostępne z powodu braku
rozpowszechniania14. System francuski opiera się na dwu elementach. Pierwszym z nich
jest utworzenie publicznie dostępnej bazy danych książek niedostępnych w obrocie
handlowym, którą prowadzi Biblioteka Narodowa Francji. Drugim elementem jest
określenie sposobu zarządzania prawami do tych książek. Na mocy spornego dekretu
organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi zostają upoważnione do
wykonywania prawa do udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie dzieła niedostępnego
w obrocie handlowym. System opiera się zatem na mechanizmie licencyjnym, jakim jest
przekazanie wskazanym organizacjom zbiorowego zarządzania prawa do udzielania
licencji podmiotom uprawnionym na korzystanie z utworów na polach eksploatacji
„zwielokrotnianie” oraz „internet”.
15. Wybór takiego rozwiązania podyktowany został chęcią zapewnienia łatwego dostępu do
książek niedostępnych w obrocie handlowym, z jednoczesnym uregulowaniem statusu
twórców na jednolitych zasadach.
16. Warto też podkreślić, że rozwiązanie przyjęte we Francji nie jest niczym wyjątkowym ani
na tle prawa unijnego, ani na tle krajowych porządków prawnych. W prawie unijnym już
9
Bukowski M. Prawo autorskie...
E. Traple, Umowy o eksploatację utworów w prawie polskim, Oficyna 2010.
11
M. Walerjan, Zakres zbiorowego zarządzania prawami autorskimi w polskiej ustawie o prawie autorskim
i prawach pokrewnych oraz znaczenie tego pojęcia, ZNUJ PWiOWI 2001, z. 78, str. 10.
12
A. Schierholz w: European Copyright Law. A Commentary. Red: M. M. Walter, S. von Lewinski, Oxford
2010, str. 1151.
13
E. Traple w: Barta J. (red.), Markiewicz R. (red.), Czajkowska-Dąbrowska M., Ćwiąkalski Z., Felchner K.,
Traple E. Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz., LEX, 2011.
14
Punkt 1 wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, str. 7.
10
Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke
6
dyrektywa 93/83/EWG15 wprowadziła zasadę obligatoryjnego pośredniczenia organizacji
zbiorowego zarządzania, gdy chodzi o prawo do udzielania zgody na retransmisję droga
kablową16. Z kolei dyrektywa 2006/116/WE17 nakazuje w art. 3 ust. 2d, aby zarządzanie
prawem do uzyskania corocznego dodatkowego wynagrodzenia wykonywane było przez
organizacje zbiorowego zarządzania18. Obligatoryjne zbiorowe zarządzanie jest też często
wprowadzane w regulacjach krajowych w przypadku zarządzania prawem do uzyskania
godziwej rekompensaty z tytułu dozwolonego użytku19.
17. Co istotne, francuska regulacja zapewnia podmiotom uprawnionym prawo sprzeciwienia
się rozwiązaniu ustawowemu. Na wyrażenie tego sprzeciwu wyznaczony został półroczny
termin, liczony od chwili wpisu dzieła do bazy danych książek niedostępnych w obrocie
handlowym. Skorzystanie z tego prawa powoduje, że zarządzanie prawami nadal odbywa
się w sposób bezpośredni przez twórcę lub inny podmiot uprawniony. Ponadto w każdym
momencie, nawet po tym terminie, uprawniony może sprzeciwić się wykonywaniu prawa
do zwielokrotnienia lub przedstawienia, jeśli uzna, że zwielokrotnianie lub przedstawienie
książki może przynieść ujmę jego czci lub dobremu imieniu.
18. Regulacja francuska respektuje zatem wyłączne prawa podmiotu uprawnionego do
udzielania zgody na zwielokrotnianie. Podmiot uprawniony ma zapewnioną możliwość
wniesienia sprzeciwu wobec wykonywania jego prawa przez organizacje zbiorowego
zarządzania
prawami
autorskimi.
W
takim
przypadku
mechanizm
licencyjny
przewidziany w spornym dekrecie nie znajdzie zastosowania. Ponadto nawet w przypadku
niewyrażenia sprzeciwu podmiot uprawniony będzie miał możliwość powstrzymania
ustanowionego dekretem sposobu zarządzania prawami i powrotu do reguł klasycznych,
to znaczy do osobistego, bezpośredniego zarządzania.
15
Dyrektywa Rady 93/83/EWG z dnia 27 września 1993 r. w sprawie koordynacji niektórych zasad dotyczących
prawa autorskiego oraz praw pokrewnych stosowanych w odniesieniu do przekazu satelitarnego oraz
retransmisji drogą kablową (Dz. Urz. WE L 248 z 6.10.1993, str. 15); Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne,
rozdz. 17, t. 1, str. 134).
16
Artykuł 9 ust. 1 dyrektywy 93/83/EWG stanowi: „Państwa Członkowskie zobowiązane są zapewnić, aby
prawo przysługujące właścicielom i posiadaczom praw autorskich i praw pokrewnych, polegające na udzielaniu
lub odmowie udzielenia operatorom kablowym zezwoleń na retransmisje drogą kablową, realizowane było
wyłącznie za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi.”
17
Dyrektywa 2006/116/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie czasu
ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych (Dz. Urz. UE L 372 z 27.12.2006, str. 12, ze zm.).
18
Chodzi o prawo artysty wykonawcy do uzyskania corocznego dodatkowego wynagrodzenia od producenta
fonogramu za każdy pełny rok następujący po upływie 50 lat od momentu zgodnej z prawem publikacji
fonogramu lub w przypadku braku takiej publikacji, po upływie 50 lat od jego zgodnego z prawem publicznego
udostępnienia w sytuacji, gdy umowa o przeniesienie lub powierzenie przyznawała artyście wykonawcy prawo
do jednorazowego wynagrodzenia.
19
S. von Lewinsky, Mandatory collective administration of exclusive rights – a case study on its compatibility
with international and EC copyright law, e-Copyright Bulletin I-III/2004, str. 2.
Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke
7
19. W konsekwencji należy uznać, że regulacja francuska sprowadza się do określenia
sposobu zarządzania prawami autorskimi i nie narusza praw wyłącznych podmiotu
uprawnionego. Regulacja taka nie stanowi zatem wyjątku od prawa do zwielokrotniania
i nie wymaga oceny w świetle trzystopniowego testu. Jest ona zgodna z przepisami prawa
unijnego i międzynarodowego, a w szczególności nie narusza wskazanych w pytaniu
prejudycjalnym przepisów dyrektywy 2001/29/WE.
20. Na marginesie powyższych rozważań warto zauważyć, że ze względu na możliwości
współczesnej techniki, w szczególności w zakresie cyfryzacji analogowych zbiorów,
podjęta została na szczeblu unijnym próba rozwiązania problemu utworów niedostępnych
w handlu, a znajdujących się w zbiorach publicznych instytucji, takich jak biblioteki
i archiwa. Pod auspicjami Komisji Europejskiej rozpoczęto rozmowy na ten temat
pomiędzy europejskimi organizacjami wydawniczymi, bibliotekarskimi, dziennikarskimi
i zarządzającymi prawami autorskimi. Wynikiem tych rozmów jest Porozumienie
dotyczące głównych zasad digitalizacji i udostępniania utworów niedostępnych
w handlu20 (dalej przywoływane w skrócie jako Porozumienie).
21. Główne postanowienia Porozumienia polegają na wskazaniu ram umów licencyjnych
dotyczących digitalizacji. Z postanowień Porozumienia wynika uczestnictwo organizacji
zbiorowego zarządzania w podpisaniu umowy w sytuacji, gdy twórca nie jest
zainteresowany jej podpisaniem w swoim imieniu. W Porozumieniu podkreśla się też
nieobowiązkowy charakter takich umów.
22. Uregulowanie statusu dzieł niedostępnych w obrocie handlowym z uwzględnieniem
postanowień Porozumienia, czyli z pełnym poszanowaniem praw uprawnionych, powinno
ułatwić dostęp przede wszystkim do książek i czasopism często o istotnej wartości
historycznej, artystycznej i informacyjnej, których eksploatacja z jednej strony nie budzi
obecnie zainteresowania podmiotów działających na rynku, z drugiej zaś strony nie
powinna wywoływać sprzeciwu uprawnionych.
23. Należy jednak podkreślić, że Porozumienie nie ma charakteru obligatoryjnego.
W przypadku, gdy zainteresowane podmioty nie osiągną wspólnego stanowiska w jego
ramach, państwa członkowskie mają prawo do wprowadzenia własnych rozwiązań
prawnych, ułatwiających użytkownikom korzystanie z utworów niedostępnych w handlu,
20
Memorandum of Understanding. Key Principles on the Digitisation and Making Available of Out-ofCommerce Works, Bruksela, 20 września 2011 r. dostępne na: http://ec.europa.eu/internal_market/copyright/outof-commerce/index_en.htm
Uwagi na piśmie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie C-301/15 Soulier i Doke
8
na przykład poprzez wprowadzenie takiego sposobu zarządzania prawami, jak ma to
miejsce w dekrecie francuskim.
III. PROPOZYCJA ROZSTRZYGNIĘCIA
24. W związku z argumentacją przedstawioną powyżej, Rzeczypospolita Polska proponuje
Trybunałowi Sprawiedliwości udzielenie następującej odpowiedzi na pytanie zadane
przez sąd odsyłający:
Przepisy dyrektywy 2001/29/WE nie sprzeciwiają się uregulowaniu krajowemu
powierzającemu organizacji zbiorowego zarządzania wykonywanie prawa do
udzielania zezwolenia na zwielokrotnianie i przedstawianie w formie cyfrowej
utworów
niedostępnych
w
handlu,
pozwalając
jednocześnie
podmiotom
uprawnionym do tych utworów na wniesienie sprzeciwu wobec tego wykonywania
lub powstrzymanie tego wykonywania na określonych w nim warunkach.
Bogusław Majczyna
Pełnomocnik Rzeczypospolitej Polskiej