przyroda podkarpacka - Wojewódzki Inspektorat Ochrony
Transkrypt
przyroda podkarpacka - Wojewódzki Inspektorat Ochrony
WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W RZESZOWIE PRZYRODA PODKARPACKA Wyniki badań monitoringu przyrody 2012 - 2014 RZESZÓW, GRUDZIEŃ 2015 Opracowanie: Ewa Kozak W),działMonitoringu środowiskaWIoŚ Rzeszów Akceptowała: Renata Jaroń- Warszyńska Naczelnik W),działuMonitorin gu Środ owiska wYDztAŁU zAsTĘPcANACZELNIKA MonitoringrŚrodor'iska ,\.lrp\d-CI.. ^b[ irź,.Beata Michaląh SPIS TREŚCI WSTĘP .......................................................................................................................................................... 2 1. MONITORING PRZYRODY .............................................................................................................. 3 2. GATUNKI I SIEDLISKA PRZYRODNICZE OBJĘTE DYREKTYWA SIEDLISKOWĄ ......... 4 3. MONITORING GATUNKÓW I SIEDLISK PRZYRODNICZYCH W 2013 ROKU. .................. 5 3.1. Siedliska przyrodnicze monitorowane w województwie podkarpackim ..................................... 5 3.1.1. Brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto-Nanojuncetea ............................................................................................................ 6 3.1.2. Zalewane muliste brzegi .................................................................................................... 6 3.1.3. Bogate florystyczne górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardetalia) ....................... 7 3.1.4. Eutroficzne łąki wilgotne ze związku (Calthion)............................................................... 8 3.1.5. Torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji ........................................................................................................................... 9 3.1.6. Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagion) ..................................................................................... 9 3.1.7. Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion).................. 10 3.1.8. Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum i Tilio-Carpinetum) ......................................................................................................... 11 3.1.9. Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach (Tilio platyphyllis Acerion pseudoplatani) ..................................................................... 12 3.2. Gatunki przyrodnicze monitorowane w województwie podkarpackim ..................................... 13 3.2.1. Dzwonek piłkowany (Campanula errata) ....................................................................... 13 3.2.2. Ponikło kraińskie (Eleocharis carniolica) ....................................................................... 14 3.2.3. Widłoząb zielony (Dicranum viride) ............................................................................... 15 4. MONITORING ZWIERZĄT ............................................................................................................ 16 4.1. Czerwończyk nieparek (Licaena dis par) .................................................................................. 16 4.2. Bóbr europejski (Castor Fiber) ................................................................................................ 16 4.3. Chomik europejski (Cricetus cricetus) ...................................................................................... 17 4.4. Krasopani Hera (Euplagia quadripunctaria) ............................................................................. 18 4.5. Osadnik wielkooki (Lopinga achine)......................................................................................... 18 4.6. Pachnica dębowa (Osmoderma eremit) .................................................................................... 19 4.7. Poczwarówka zwężona (Vertigo angustior) ............................................................................. 20 4.8. Ponurek Schneidera (Boros Schneider) ..................................................................................... 20 4.9. Rak szlachetny (Astacus astacus) .............................................................................................. 21 4.10. Skójka gruboskorupowa (Unio Krassus) ................................................................................... 22 4.11. Wydra (Lutra Lutra) .................................................................................................................. 23 5. MONITORING PTAKÓW ................................................................................................................ 23 5.1. Programy jednostkowe Monitoringu Ptaków Polski w województwie ..................................... 24 5.1.1. Monitoring Gatunków Rzadkich 2 (MGR2).................................................................... 25 5.1.2. Monitoring Gatunków Rzadkich 3 (MGR3).................................................................... 25 5.1.3. Monitoring Gatunków Rzadkich 1 (MGR 1)………....................................................... 26 5.1.4. Monitoring Zimujących Ptaków Wodnych ..................................................................... 26 6. MONITORING LASÓW .................................................................................................................... 27 6.1. Ocena uszkodzeń drzew na stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu lasu w 2013 r. .................................................................................................................................... 27 6.2. Czynniki sprawcze uszkodzeń drzewostanów ........................................................................... 30 7. ZINTEGROWANY MONITORING ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ............................ 30 WNIOSKI ................................................................................................................................................... 31 MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE .................................................................................................................... 32 1 WSTĘP Prowadzenie skutecznej ochrony przyrody wymaga posiadania informacji o jej stanie, kierunkach i dynamice zmian. W celu zaplanowania efektywnych działań ochronnych, a zwłaszcza wskazywanie konkretnych zabiegów ochrony czynnej, wymaga oceny i monitoringu stanu zachowania środowiska przyrodniczego. Potrzeba prowadzenia monitoringu przyrody jest uznana zarówno na świecie - w konwencji o różnorodności biologicznej, w Europie - w tzw. Dyrektywie Siedliskowej Unii Europejskiej a w kraju – w ustawie o ochronie przyrody. Unia Europejska przyjęła na siebie obowiązek ochrony europejskiego dziedzictwa przyrodniczego, a więc także, zgodnie z Dyrektywą Siedliskową, prowadzenia monitoringu stanu ochrony gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych. Ich stan ochrony - obejmujący stan zachowania i perspektywy ochrony - oceniany jest na poziomie kontynentu dla każdego regionu biogeograficznego na podstawie danych przesyłanych cyklicznie co 6 lat przez wszystkie kraje członkowskie. Dane te wchodzą w skład 26 europejskich wskaźników różnorodności biologicznej - Streamling European 2010 Biodiversity Indicators (SEBI 2010). Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, odpowiedzialny za Państwowy Monitoring Środowiska, zlecił już w latach 2006-2008 Instytutowi Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk wykonanie, z udziałem specjalistów z całego kraju, ogólnopolskiego monitoringu pierwszej grupy gatunków i siedlisk przyrodniczych wraz z opracowaniem i przetestowaniem takiej metodyki, która pozwala na uzyskanie pożądanych informacji. Monitoring przyrody jako podsystem Państwowego Monitoringu Środowiska realizowany jest na poziomie krajowym na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska przez: 1) Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2) Instytut Badawczy Leśnictwa, 3) Centrum Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Województwo podkarpackie należy do regionów wyjątkowo cennych pod względem wartości przyrodniczych. Formy ochrony przyrody, zajmują 44,5 % powierzchni województwa a podkarpacka przyroda obfituje w bogactwo fauny i flory. Spotkać tu możemy gatunki zwierząt i roślin rzadko występujące w innych częściach Polski. Wiele z nich wpisanych jest do tzw. Czerwonej Księgi Przyrody. 2 1. MONITORING PRZYRODY Monitoring przyrody polega na obserwacji i ocenie stanu oraz zachodzących zmian w składnikach różnorodności biologicznej i krajobrazowej, w tym typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, ze szczególnym uwzględnieniem typów siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu priorytetowym, a także na ocenie skuteczności stosowanych metod ochrony przyrody. W ramach Państwowego Monitoringu Środowiska na poziomie krajowym prowadzony jest monitoring przyrodniczy różnorodności biologicznej i krajobrazowej. Zadaniem monitoringu przyrody jest określenie wpływu zmian środowiskowych na organizmy dla zapobiegania negatywnym skutkom tych zmian w przyrodzie, a więc uzyskania danych dla zorganizowania skutecznej ochrony gatunków i układów ekologicznych. Monitoring przyrody w latach 2013-2014 obejmował następujące zadania: 1) monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000; 2) monitoring ptaków, w tym monitoring obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000; 3) monitoring lasów; 4) zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego. Prowadzenie monitoringu przyrodniczego różnorodności biologicznej i krajobrazowej w tym sieci Natura 2000 w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska jest obowiązkiem wynikającym z art. 112 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, która implementuje zapisy Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywy Siedliskowej) oraz Dyrektywy 79/409/EWG w sprawie ochrony dziko żyjących ptaków (tzw. Dyrektywy Ptasiej). W ramach podsystemu realizowane są zadania wynikające z innych międzynarodowych aktów prawnych: Konwencji o różnorodności biologicznej, Konwencji o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (Konwencja Ramsarska), Konwencji o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (Konwencja Berneńska), Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska). W monitoringu przyrody uwzględniane są także obszary chronione, wyznaczone na podstawie Ramowej Dyrektywy Wodnej (Dyrektywa Rady 2000/60/EC ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej) - przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, gdzie utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie w tym właściwe stanowiska w ramach programu Natura 2000 (wyznaczone na mocy Dyrektywy Siedliskowej i Dyrektywy Ptasiej). Dyrektywa Siedliskowa (Dyrektywa Rady Nr 92/43 z 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory), wymaga monitorowania (dosłownie "nadzoru") stanu zachowania siedlisk przyrodniczych i gatunków z załącznika I, II, IV i V tego dokumentu (art. 11.). W Polsce obowiązek ten dotyczy: 1) 79 siedlisk przyrodniczych; 2) 49 gatunków/rodzajów/podrodzajów roślin; łącznie traktowane są rodzaje – Sphagnum (torfowce; 32 gatunki) i podrodzaj - Cladina (chrobotki; 8 gatunków) oraz Lycopodium (widłaki, w dawnym ujęciu - 8 gatunków); 3) 141 gatunków zwierząt (z wyłączeniem ptaków). Dyrektywa zobowiązuje również do składania sprawozdań (co 6 lat) z wyników tego monitoringu. Nadrzędnym celem monitoringu ptaków Polski jest monitorowanie stanu populacji możliwie dużej liczby gatunków ptaków, ze szczególnym uwzględnieniem sieci obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. W ramach rozbudowanego systemu monitoringiem objęto prawie 20% powierzchni kraju, oraz ok. 170 gatunków ptaków lęgowych, 24 gatunki ptaków zimujących, 3 gatunki ptaków wędrownych, w tym 42 gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Każdy z podprogramów wykorzystuje metodykę dostosowaną do specyfiki monitorowanej grupy gatunków lub pojedynczych gatunków ptaków. 3 Rys. 1.1. Schemat monitoringu przyrody (źródło: [32]) 2. GATUNKI I SIEDLISKA PRZYRODNICZE OBJĘTE DYREKTYWĄ SIEDLISKOWĄ Siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt rzadkie i zagrożone w skali europejskiej podlegają ochronie na mocy tzw. Dyrektywy Siedliskowej. Wśród nich w Polsce występuje 81 typów siedlisk przyrodniczych (w tym 18 o znaczeniu priorytetowym ), 48 gatunków roślin (w tym 10 gatunków o znaczeniu priorytetowym) i 141 gatunków zwierząt z wyłączeniem ptaków (w tym 12 gatunków o znaczeniu priorytetowym). Liczbę gatunków i typów siedlisk przyrodniczych występujących w Polsce przedstawiono w tab. 2.1. Tab. 2.1. Liczba gatunków/typów siedlisk przyrodniczych wymienionych w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej występujących w Polsce (część z nich występuje w obu regionach biogeograficznych i morskim obszarze Morza Bałtyckiego) (źródło: [1]) Liczba gatunków/ typów siedlisk przyrodniczych w Polsce Grupy gatunków /typów siedlisk przyrodniczych w Polsce Siedliska przyrodnicze Rośliny Zwierzęta Alpejski Region Biogeograficzny Kontynentalny Region Biogeograficzny Morski obszar Morza Bałtyckiego Cały kraj W tym gatunki/ siedliska przyrodnicze o znaczeniu priorytetowym dla UE 41 71 4 81 18 20 89 41 128 7 48 141 10 12 Oceniono, że wkład Polski w ochronę zasobów przyrodniczych UE jest kluczowy w odniesieniu do niżej wymienionych gatunków i typów siedlisk przyrodniczych. Są to siedliska przyrodnicze i gatunki, które charakteryzują się znaczącym udziałem areału siedliska lub populacji w Unii Europejskiej, a jednocześnie wymagają działań ochronnych: 1) 12 typów siedlisk przyrodniczych: wyżynny jodłowy bór mieszany; sosnowy bór chrobotkowy, ciepłolubne dąbrowy; bory i lasy bagienne i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne; łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, olsy źródliskowe); kwaśne dąbrowy, grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny; ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe; niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie; górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie; starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami; lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich, 4 5 gatunków roślin: dziewięćsił popłocholistny; rzepik szczeciniasty; przytulia krakowska; lnica wonna; dzwonek karkonoski, 3) 7 gatunków zwierząt: konarek tajgowy; suseł perełkowany; strzebla błotna; ponurek; pogrzybnica; rozmiazg kolweński; modraszek. Dyrektywa Siedliskowa wymaga nadzorowania stanu ochrony wszystkich siedlisk przyrodniczych i gatunków występujących w danym kraju. Odzwierciedla on nie tylko ich aktualny stan zachowania, ale i ich perspektywy ochrony w dającej się przewidzieć przyszłości. Kraje członkowskie Unii Europejskiej co sześć lat składają raport ze stanu ochrony gatunków i siedlisk. Zgodnie z Dyrektywą Siedliskową oraz wytycznymi Komisji Europejskiej oceny stanu ochrony siedlisk i gatunków dokonuje się w oparciu o wyniki monitoringu, Rys. 2.1.Dzwonek karkonoski (źródło: [28]) a także inne dane, w tym również o wiedzę ekspercką. Ocena ta oparta jest na kryteriach oceny, tzw. parametrów stanu ochrony. Są to: 1. dla typu siedliska przyrodniczego: zasięg, powierzchnia, specyficzna struktura i funkcja, perspektywy ochrony. 2. dla gatunku: zasięg, wielkość populacji, jakość i wielkość jego siedliska i perspektywy ochrony. Perspektywy ochrony uwzględniają zarówno aktualne oddziaływania, jak i przewidywane zagrożenia lub realizowane, a także planowane działania ochronne. Skala ocen jest trzystopniowa: 1. stan właściwy (FV), 2. stan niezadowalający (U1), 3. stan zły (U2), Rys. 2.2. Modraszek (źródło:[29]) 4. symbolem XX określa się stan nieznany. Ocen dokonuje się, uwzględniając stosowne wytyczne Komisji Europejskiej, przy czym każdy kraj stosuje własne metodyki monitoringu, w tym samodzielnie określa i waloryzuje wskaźniki (w Polsce są to specjalnie wybrane wskaźniki stosownie do ekologii i biologii danego gatunku/typu siedliska przyrodniczego), na podstawie których ocenia stan poszczególnych ww. parametrów, a następnie stan ochrony (ocena ogólna). Ocen dokonuje się na poziomie wyróżnionych w Europie tzw. regionów biogeograficznych oraz obszarów morskich. Polska położona jest na terenie dwóch regionów: kontynentalnego i alpejskiego oraz w granicach morskiego obszaru Morza Bałtyckiego. Na podstawie raportów z poszczególnych krajów, a więc dotyczących poszczególnych części ww. regionów lub obszarów morskich, oceniana jest sytuacja danego gatunku/typu siedliska w skali kontynentu europejskiego (obszar UE), dla całych regionów oraz obszarów mórz. 2) 3. MONITORING GATUNKÓW I SIEDLISK PRZYRODNICZYCH W 2013 ROKU W 2013 r. badaniami monitoringowymi objęto 29 typów siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej (DS) oraz 2 typy siedlisk nie wymienione w DS, 30 gatunków roślin z załącznika II DS oraz 28 gatunków zwierząt z załączników II i IV DS. Badania terenowe zakończono dla 5 typów siedlisk przyrodniczych, 20 gatunków roślin i 13 gatunków zwierząt. W ramach monitoringu siedlisk przyrodniczych w 2013 r. przeprowadzono badania terenowe dla 31 typów siedlisk przyrodniczych na 1605 stanowiskach. Badania terenowe zakończono dla 5 typów siedlisk przyrodniczych. 3.1. Siedliska przyrodnicze monitorowane w województwie podkarpackim Badania monitoringowe na terenie województwa podkarpackiego objęły w 2013 r. siedliska omówione poniżej. 5 3.1.1. Brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, IsoëtoNanojuncetea Siedlisko definiują zbiorowiska drobnych bylin lub roślin jednorocznych (terofitów) rozwijające się na okresowo odsłanianych brzegach jezior, starorzeczy, brzegów rzek, a także na dnach osuszonych stawów rybnych. Asocjacje te wykształcają się w miejscach o dużych wahaniach poziomu wody, a gatunki charakterystyczne mogą występować w obu formach: wodnej i lądowej. Okresowo, w zależności od poziomu wody, zbiorowiska te mogą przechodzić z fazy litoralnej do lądowej i odwrotnie co znajduje odzwierciedlenie w fizjonomii i powierzchni zbiorowisk. Zbiorowiska namuliskowe są naturalnie nietrwałe w przyrodzie. Wobec braku odnowienia siedliska przez ponowny zalew wody następuje sukcesyjne zastępowanie jego gatunków przez taksony typowe dla siedliska – zalewane, muliste brzegi rzek. W 2013 r. monitorowano łącznie 73 stanowiska w kraju. W badaniu monitoringowym uwzględniono zarówno siedliska rozwijające się na obrzeżach oligomezotroficznych zbiorników wodnych jak i siedliska rozwijające się na dnach osuszanych zbiorników wodnych. Siedlisko rozwija się w głównej mierze w regionie kontynentalnym. W regionie alpejskim trafia się jedynie wyjątkowo, najczęściej w otoczeniu zbiorników zaporowych. W 2013 r. objęto na terenie województwa monitoringiem jedno stanowisko znajdujące się w regionie alpejskim, na obrzeżach zbiornika Klimkówka. W monitoringu stanowiska zwrócono uwagę na występowanie szczególnie rzadkich elementów rodzimej flory, takich jak koleantus delikatny (Coleantus subtilis), ponikło wielołodygowe (Eleocharis multicaulis), czy gałuszka kulecznica (Pilularia globulifera). Aby w pełni reprezentatywnie wnioskować o stanie zachowania siedliska w kolejnym sezonie wegetacyjnym konieczne jest uzupełnienie monitoring tego siedliska o kolejne stanowiska położone w rejonie alpejskim (zbiornik Soliński, Jezioro Żywieckie). Na terenie województwa monitoringiem zostały objęte również 3 stanowiska położone w regionie kontynentalnym ale poza obszarem Natura 2000, zlokalizowane w miejscowościach: Babule, Buda Stalowska I oraz Buda Stalowska II. Jako właściwe perspektywy ochrony i stan ogólny (FV) oceniono stanowiska w m. Buda Stalowska I i II, natomiast stanowisko Babule ocenione zostało jako złe (U2). Na zaniżenie oceny miały wpływ obecne gatunki ekspansywne, struktura przestrzenna płatów siedliska i udział dobrze zachowanych płatów siedliska. 3.1.2. Zalewane muliste brzegi Na zalewanych mulistych brzegach rzek rozwija się pionierska roślinność, którą budują głównie jednoroczne, wilgociolubne i azotolubne gatunki roślin naczyniowych zaliczanych głównie do związków Bidention tripartitii Chenopodion fluviatile. Rozwijają się one głównie w dolnym i środkowym biegu dużych i średnich rzek. Występują tak w aktywnych częściach rzeki, jak i martwych zakolach. Ponadto, są one typowe dla rzek nieuregulowanych lub uregulowanych jedynie w niewielkim stopniu. Rozwijają się przede wszystkim wtedy, gdy w sezonie letnim sumy opadów są niskie. Najlepiej rozwinięte zbiorowiska typowe dla siedliska obserwować można, gdy stan wody w rzece jest najniższy, w okresie od końca sierpnia do pierwszych mrozów. W 2013 r. wykonano monitoring 62 stanowisk zlokalizowanych głównie na brzegach 4 z 6 najdłuższych rzek Polski. W sumie: 22 stanowiska znajduje się nad Odrą, 10 stanowisk zlokalizowane jest nad Bugiem, 4 na brzegu Sanu, 22 na brzegu Wisły (w górnym i środkowym biegu tej rzeki). Spośród wszystkich monitorowanych stanowisk, 4 znajdowały się przy korytach mniejszych rzek: 2 stanowiska przy rzece Kamiennej (na obszarze Przedgórza Iłżeckiego) oraz 2 stanowiska przy rzece Złotej (we wschodniej część Kotliny Sandomierskiej). Na terenie województwa monitoringiem zostało objętych 9 stanowisk położonych w obszarze Natura 2000: 1) PLH180020 Dolina Dolnego Sanu, zlokalizowane w miejscowościach: Krzeszów, Kuryłówka, Radomyśl n/Sanem, Stare Miasto i Ulanów, 2) PLH 180049 Tarnobrzeska Dolina Wisły, zlokalizowane w miejscowościach: Baranów Sandomierski, Łążek, Sandomierz, Tarnobrzeg. Jedno stanowisko zlokalizowane zostało poza siecią Natura 2000 w miejscowości Ożanna Mała. Stanowisko w Dolinie Dolnego Sanu w miejscowości Ulanów otrzymało ocenę ogólną jako właściwe (FV), stanowisko w Radomyślu nad Sanem ocenione zostało jako złe (U2) a stan pozostałych oceniono jako niezadowalający (U1), o czym decydowała specyficzna struktura i funkcje. Jako właściwe oceniono stanowiska w Tarnobrzeskiej Dolinie Wisły zlokalizowane w miejscowościach Tarnobrzeg i Sandomierz, natomiast stan pozostałych stanowisk (m. Baranów 6 Sandomierski i Łążek ) został uznany jako niezadowalający (U1) o czym decydowały specyficzna struktura i funkcje. Stanowisko w Ożannie Małej oceniono jako właściwe. Ocenę właściwą (FV) otrzymały te stanowiska, na których nie stwierdzono obecności gatunków ekspansywnych albo ich pokrycie w monitorowanych płatach siedliska nie przekracza 10 %. Są to głównie stanowiska położone nad Wisłą i Sanem. Najczęściej spotykanym gatunkiem ekspansywnym (tak w dolinie Wisły jak i Sanu ) jest mozga trzcinowa (Phalaris arundinacea). Wśród stanowisk najwyżej ocenionych pod względem udziału dobrze zachowanych płatów siedliska zdecydowanie dominują stanowiska zlokalizowane w południowo-wschodniej Polsce. Większość stanowisk, na których perspektywy ochrony siedliska są dobre to stanowiska położone na obszarach Natura 2000. 3.1.3. Bogate florystyczne górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardetalia) Są to zwarte, suche lub mezofilne murawy z bliźniczką psią trawką (Nardus stricte), rosnące na krzemianowym podłożu, występujące na niżu i wyżynach oraz w górach. Roślinność muraw jest silnie zróżnicowana, ale obserwuje się płynne przejścia pomiędzy poszczególnymi zbiorowiskami. Murawy bliźniczkowe są zbiorowiskami półnaturalnymi. Zajmują tereny, na których, po wyciętych lasach, ukształtowały się zbiorowiska łąk świeżych. Murawy powstały w wyniku ich długotrwałego, ekstensywnego wypasu, przy słabym nawożeniu lub jego braku (takie gospodarowanie spowodowało zakwaszenie gleby i jej ubożenie w składniki mineralne). Zbiorowiska te mogą się też rozwijać bezpośrednio w miejscach po wyciętych borach. Sam typ zbiorowiska i wszystkie budujące je gatunki są elementami naturalnymi. W górach murawy bliźniczkowe tworzą rozległe obszarowo, jednorodne płaty, czasami występujące w mozaice z kosodrzewiną lub grupami świerków. Są bardzo rozpowszechnione – różnej wielkości płaty muraw spotykamy na wszystkich niemal polanach górskich. Największe obszary zajmują w reglu górnym i w dolnej części piętra kosodrzewiny. W niższych położeniach górskich i na niżu zajmują zwykle bardzo niewielkie powierzchnie na wilgotnych brzegach oczek i torfowisk śródpolnych, na skrajach dróg. Monitoring siedliska prowadzony w 2013 r. jest uzupełnieniem badań z lat 2006 - 2008. Badaniami objęto 13 stanowisk w regionie alpejskim (w tym 12 na 4 obszarach Natura 2000) i 41 w regionie kontynentalnym (w tym 31 na 12 obszarach Natura 2000). Na terenie województwa badaniami objęte zostały obszary sieci Natura 2000 położone w regionie alpejskim i były to: 1) Bieszczady (stanowisko: Roztoki Górne), 2) Ostoja Góry Słonne (stanowiska: Wujskie Pitoniówka), 3) Ostoja Magurska (stanowiska: Ciechania E, Ciechania W, Za Polaną, Żydowskie). Najwyższą ocenę (FV) uzyskały stanowiska zlokalizowane w Roztokach Górnych i Ciechania W. Najgorzej ocenione (U2) zostały stanowiska zlokalizowane na terenie Gór Słonnych i Ostoi Magurskiej (Ciechania E i Żydowskie). Pozostałe stanowiska uzyskały ocenę niezadowalającą (U1). Przeprowadzone badania wykazały, że płaty siedliska są małe, zwykle poniżej 20 arów. O ile to było możliwe, w ocenie parametru brano pod uwagę także tendencje do kurczenia się areału siedliska. Nawet gdy był on nieduży lecz stabilny, stan określano jako właściwy. Na stanowisku Wujskie-Pitoniówka (Góry Słonne) siedlisko zajmuje 0,9 ha, jednak jego areał wyraźnie się zmniejsza, stąd ocena U2. Ogólnie w skali regionu ocena parametru niewłaściwa. Na ponad 2/3 stanowisk odnotowano po 7 i więcej gatunków charakterystycznych dla siedliska (oceny FV). Najlepiej zostało ocenione stanowisko Roztoki Górne, na którym odnotowano występowanie 9 gatunków charakterystycznych. Tylko na blisko 1/3 stanowisk pokrycie bliźniczką psią trawką przekraczało 50 % i mieściło się w zakresie 60-70 %. Obniżono ocenę wskaźnika z uwagi na duży udział gatunków typowych dla łąk mezofilnych (Góry Słonne). Bardzo niskie pokrycie bliźniczką psią trawką w płatach z Ostoi Magurskiej jest typowe dla suchej murawy z goździkiem kropkowanym (Carlino-Dianthetum deltoidis) reprezentującej siedlisko na tym terenie, dlatego wskaźnik oceniono na U1, a nie na U2. Na stanowisku Żydowskie w Ostoi Magurskiej gatunkiem współpanującym była kruszyna pospolita (Frangula alnus) (ocena wskaźnika U2). Brak w regionie obcych gatunków inwazyjnych. W Górach Słonnych (Wujskie-Pitoniówka) odnotowano jedynie żarnowiec miotlasty (Sarothamnus scoparius), gatunek, który w tym rejonie występuje poza swoim naturalnym zasięgiem. Nie jest to roślina stricte inwazyjna, jednak ze względu na 10 % pokrycie obniżono ocenę wskaźnika na U1. Na stanowisku Wujskie-Pitoniówka (ocena U2) stwierdzono duży udział gatunków łąkowych i trzcinnika piaskowego (Calamagrostis epigejos). Ekspansja krzewów i podrostu drzew to generalnie wskaźnik oceniony na FV. Wyjątek stanowi Żydowskie w Ostoi Magurskiej (30 % pokrycia drzew i krzewów - ocena U2). Nie oznacza to bynajmniej braku zagrożenia zarastaniem przez drzewa czy krzewy. Wiąże się raczej z 7 wybieraniem do badań dobrze zachowanych płatów siedliska. Najmniejsze wartości pokrycia przez krzewy i podrost drzew odnotowano na stanowisku Roztoki Górne - poniżej 1 % pokrycia powierzchni. Wysokie bogactwo florystyczne na stanowisku Wujskie-Pitoniówka w Górach Słonnych (ok. 30 gatunków/25 m2) wynika z pośredniego stadium sukcesji, stąd ocena U2 mimo wysokiej wartości wskaźnika. Największe bogactwo gatunkowe występuje na stanowisku Za Polaną. Perspektywy ochrony siedlisk są najczęściej niewłaściwe lub złe. W wysokich położeniach duże szanse na przetrwanie maja dobrze zachowane rozległe i zwarte płaty stanowisk. W niższych położeniach konieczne jest dodatkowo użytkowanie zabezpieczające przed sukcesją i wzrostem trofii (koszenie stanowiska Roztoki Górne i części stanowisk w Magurskim Parku Narodowym). 3.1.4. Eutroficzne łąki wilgotne ze związku (Calthion) Bujne, wielowarstwowe łąki z dużym udziałem dwuliściennych bylin rozwijają się w miejscach o bardzo wysokiej wilgotności podłoża, niekiedy nawet podtopionych, zasilanych ruchliwymi wodami eutroficznymi do słabo kwaśnych. Są użytkowane kośnie. Występują w całym kraju za wyjątkiem wyższych położeń górskich. Na niżu często zasiedlają tereny zmeliorowane nad jeziorami, w dolinach rzek, najczęściej niewielkich, czy torfowiska źródliskowe. W górach z reguły zajmują najniżej położone, silnie uwodnione części dolin i kotlin, łagodne zbocza dolin, miejsca wysięków wód gruntowych. Występują na glebach mineralnych (mułowo-glejowych, mułowych) lub organicznych (murszowo-torfowych, murszowatych) o dużych wahaniach zwierciadła wód gruntowych w ciągu sezonu wegetacyjnego. Kondycja tego siedliska jest uzależniona w znacznej mierze od właściwego reżimu wodnego oraz ekstensywnego użytkowania, polegającego na 1-2-krotnym koszeniu w ciągu roku i umiarkowanym nawożeniu. Siedlisko występuje w regionach biogeograficznym alpejskim i kontynentalnym, było monitorowane po raz pierwsze w 2013 r. Na terenie województwa monitoringiem zostało objętych 17 stanowisk położonych w obszarze Natura 2000: 1) Bieszczady (stanowiska: Bukowiec, Ustrzyki Górne, Wola Michowa, Wołosate), 2) Ostoja Jaśliska (stanowiska: Lipowiec, Rudawka Jaśliska, Tylawa), 3) Ostoja Magurska (stanowiska: Huta Krempska, Nieznajowa, Wilsznia), 4) Horyniec (stanowiska: Papiernia, Podemszczyzna I), 5) Łąki Trzęślicowe w Foluszu (stanowisko: Folusz), 6) Ostoja Przemyska (stanowiska: Kopytno, Łodzinka, Łomna, Paportno). Poza siecią Natura 2000 prowadzone były badania na 3 stanowiskach: Lisie Jamy, Podemszczyzna i Lutowiska. Dwa stanowiska w Ostoi Magurskiej uzyskały ocenę zadowalającą (FV), jedynie stanowisko Wilsznia dla całego zakresu ocenę ogólną złą (U2). W Bieszczadach dla 3 stanowisk przyjęto stan właściwy (FV), jedynie stanowisko Bukowiec miało stan niezadowalający (U1), o czym decydowało specyficzna struktura i perspektywy ochrony. Wszystkie stanowiska w Ostoi Jaśliskiej uzyskały w ocenie stan niezadowalający (U1). Wszystkie siedliska sieci Natura 2000 (Ostoja Jaśliska, Magurska, Bieszczady) położone w regionie alpejskim uzyskały ocenę ogólną niezadowalającą (U1), natomiast położona w regionie kontynentalnym jedynie Ostoja Przemyska została oceniona jako właściwa (FV) a pozostałe otrzymały ocenę niezadowalającą (U1). W warunkach górskich siedlisko bardzo rzadko wykształca się w postaci rozległych płatów, z reguły powierzchnia siedliska wynosi od kilkunastu do kilkudziesięciu arów. Na większości stanowisk i obszarów powierzchnia jest stabilna, stąd zdecydowana przewaga ocen FV. Gatunki charakterystyczne dla 90 % stanowisk na specjalnych obszarach ochrony siedlisk Natura 2000 miały wskaźnik oceniany na FV, zakres wartości: 5-9 gatunków charakterystycznych dla związku Calthion, najczęściej 6-7 gatunków. W składzie florystycznym zazwyczaj dominuje ostrożeń łąkowy (Cirsium rivulare), któremu towarzyszą m.in. knieć błotna (Caltha palustris), pępawa błotna (Crepis paludosa), sit skupiony (Juncus conglomeratus), sit rozpierzchły (Juncus effusus), niezapominajka błotna (Myosotis palustris), sitowie leśne (Scirpus sylvaticus). Z reguły gatunkiem dominującym jest ostrożeń łąkowy, osiągający 20-80 % pokrycia. Ekspansja krzewów i podrostu drzew ma zakres wskaźnika od 0 do 10 %, najczęściej jednak, na ponad 70 % stanowisk, brak było krzewów i podrostu drzew. Ich obecność wskazuje na zarzucenie koszenia łąk. Na stanowisku Wilsznia łączne pokrycie przez krzewy i podrost drzew wynosi 10 %, stanowisko oceniono na U2. Na większości stanowisk ocenionych na FV ekspansja krzewów i drzew nie występuje, m. in. na stanowisku w Rudawce Jaśliskiej. 8 Udział dobrze zachowanych płatów siedliska ma rozpiętość wartości wskaźnika dużą: od 10 do 100 %. Na U2 oceniono jedynie 3 pojedyncze stanowiska a wśród nich Wilsznię w Ostoi Magurskiej. W regionie alpejskim siedlisko zajmuje zazwyczaj nieduże powierzchnie: od kilkunastu do kilkudziesięciu arów. Na większości stanowisk i obszarów jego powierzchnia jest stabilna. W przeszłości z pewnością było bardziej rozpowszechnione w Karpatach i zajmowało większe powierzchnie. W specyficznej strukturze siedliska największe znaczenie ma zdecydowanie ekspansja roślin zielnych, która wpływa na obniżenie ocen we wszystkich pasmach górskich w regionie. We wszystkich obszarach Natura 2000, w tym także na terenie parków narodowych, występują zarówno stanowiska o dużych, jak i nienajlepszych szansach na przetrwanie. Najgorsze perspektywy zachowania siedliska wiążą się z zarzuceniem użytkowania i możliwością zabudowy. 3.1.5. Torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji Siedliska te to torfowiska wysokie lub ich części, w przeszłości objęte eksploatacją torfu lub odwodnione, czyli takie, do których degradacji przyczynił się człowiek. Wielkość zniekształceń nie może przekroczyć wartości krytycznej, powyżej której nastąpiłaby nieodwracalna zmiana charakteru siedliska i w konsekwencji utrata potencjalnych możliwości regeneracji, czyli powrotu do stanu typowego dla siedliska i wznowienia procesu torfotwórczego. Do grupy tej należą eksploatowane i odwadniane torfowiska wysokie, posiadające jeszcze wystarczająco grubą, względnie dobrze uwodnioną warstwę torfu wysokiego (katotelm), izolującą od mineralnego podłoża. Nie zalicza się tu torfowisk, których naturalna hydrologia złoża nie została w sposób sztuczny zakłócona, a zmiany w obrębie porastającej je roślinności mają charakter naturalnej spontanicznej sukcesji, zwykle w kierunku zbiorowisk leśnych. W 2013 r. przeprowadzono monitoring zintegrowany siedliska, a na terenie województwa badania objęły siedlisko PLC 180001 Bieszczady na stanowisku Smerek. Stan torfowisk w Bieszczadach uznano za zdecydowanie zły (U2). Wpłynęła na to negatywna ocena parametru kardynalnego „gatunki ekspansywne roślin zielnych”, której przyczyną jest opanowanie torfowisk bieszczadzkich przez trzęślicę modrą (Molinia caerule). Na jedynym badanym stanowisku bieszczadzkim (Smerek) nie zaobserwowano żadnych gatunków drzewiastych, wobec czego sytuację oceniono jako prawidłową (FV). Jednak brak możliwości rozwoju drzew i krzewów spowodowany jest zdominowaniem torfowiska przez trzęślicę modrą. Ogólnie wartość wskaźnika oceniono jako niezadowalający (U1), jednak w przyszłości można spodziewać się pogorszenia. Na stanowisku bieszczadzkim na kopule torfowiska brak jest sieci rowów, jednak została ona przekopana przez środek (są tam dwa głęboko wcięte rowy odwadniające), dodatkowo rów znajduje się w miejscu dawnego okrajka torfowiska, tak, że całe torfowisko jest odwadniane, a jego stan określono jako zły (U2). Ogólnie wartość wskaźnika oceniono jako zły (U2). 3.1.6. Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagion) Ten typ siedliska przyrodniczego obejmuje Środkowoeuropejskie bukowe, a w górach bukowojodłowe, bukowo-jodłowo-świerkowe oraz jodłowe lasy rosnące na ubogich, kwaśnych glebach. Spośród innych buczyn wyróżniają się one udziałem kosmatki gajowej (Luzula luzuloides), płonnika strojnego (Polytrichum formo sum) i często śmiałka pogiętego (Deschampsia flexuosa), trzcinnika owłosionego (Calamagrostis Villona), borówki czernicy (Vaccinium myrtillus) w runie. Lasy te występują w Polsce w całym zasięgu buka. Na terenie województwa monitoringiem zostało objętych 20 stanowisk położonych w obszarze Natura 2000 i obejmowały one: 1) w regionie biogeograficznym alpejskim: - Ostoję Magurską (stanowiska: Folusz, Jaworze, Kamień, Pod Kobyłą, Rozstajne), - Góry Słonne (stanowiska: Kwaszenia, Las Karaszyn, Ropienka Dolna), 2) w regionie kontynentalnym: - Góry Słonne (stanowiska: Międzybrodzie, Orli Kamień, Trójca, Łaski), - Ostoję Przemyską (stanowiska: Borsucze, Damalina, Góra Sieniawska1, Góra Sieniawska 2, Koziny, Łodzinka Górna, Pasieka Krajna, Rosocha Łomna). Analiza i podsumowanie wyników dla poszczególnych parametrów stanu ochrony siedliska przyrodniczego na stanowiskach w regionie biogeograficznym alpejskim wykazuje, że stan zachowania struktury i funkcji najczęściej oceniany był jako zły (U2). Główną przyczyną takiej oceny były niedobory martwego drewna, a szczególnie martwych pni wielkogabarytowych, które traktowane były jako wskaźnik kardynalny. Powierzchnia siedliska na wszystkich stanowiskach została oceniona jako właściwa (FV). W efekcie ocena ogólna stanu zachowania siedliska na stanowiskach w praktyce powtarza oceny uzyskane 9 dla stanu zachowania struktury i funkcji, gdyż ten parametr powodował największe obniżenie ocen ogólnych. W regionie kontynentalnym powierzchnia siedliska na wszystkich stanowiskach została oceniona jako właściwa (FV). Stan zachowania struktury i funkcji oceniany był jako zły (U2) tylko w trzech przypadkach w Ostoi Przemyskiej (Borsucze, Góra Sieniawska 1 i Koziny) i dwóch przypadkach w Górach Słonnych (Międzybrodzie i Orli Kamień). Analogicznie jak w regionie alpejskim ta właśnie niekorzystna ocena zadecydowała, że ocena ogólna stanu zachowania siedliska (U2) na stanowiskach w praktyce powtarza oceny uzyskane dla stanu zachowania struktury i funkcji, gdyż ten parametr powodował największe obniżenie ocen ogólnych. W przypadku Ostoi Przemyskiej pozostałe stanowiska badawcze ocenione zostały jako właściwe (FV), natomiast w Górach Słonnych uzyskały ocenę niezadowalającą (U1). 3.1.7. Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion) Ten typ siedliska przyrodniczego obejmuje bukowe, a w górach bukowo-jodłowe i bukowojodłowo-świerkowe lasy rosnące na żyznych siedliskach, z reguły na glebach o neutralnym lub tylko słabo kwaśnym odczynie, z próchnicą typu mull (czasem przejście do moder) i z dominacją gatunków typowych dla lasów liściastych w runie. Lasy te występują w Polsce w granicach zasięgu buka, mając jednak zasięg wyspowy i miejscami porozrywany. Monitoringiem w 2013 r. (realizowanym dla tego siedliska po raz pierwszy) objęto 227 stanowisk, z czego 37 w regionie alpejskim, a 190 w regionie kontynentalnym. W województwie podkarpackim monitoringiem zostało objętych 24 stanowiska położone w obszarze Natura 2000: 1) w regionie alpejskim: - Góry Słonne PLH 180013 (stanowiska: Braniów, Góra Osoń, Góra Ostrykowiec w Krościenku, Jureczkowa Górna, Krościenko, Oratyk Kota 633,1m, Oratyk Kota 630,8m, Oratyk płd zbocze), - Ostoja Magurska PLH 180001(stanowiska: Baranie, Ciechań, Huta Krempska, Kamień, Karliwo Pod Świerzową, Żydowskie), - Ostoja Przemyska PLH 180012 (stanowiska: Dolina Niemiecka, Góra Kanasie zbocze płd, Rezerwat Turnica). 1) w regionie kontynentalnym: - Góry Słonne (stanowiska : Międzybrodzie, Monasterz), - Ostoja Przemyska (stanowiska: Góra Olszańska, Panieński Czub, Rezerwat Krępawe, Zalesie). Charakterystyczna kombinacja florystyczna na 78 % stanowisk w regionie alpejskim jest właściwa. Na tych stanowiskach jest ona typowa dla siedliska, występują tu takie gatunki jak: żywiec gruczołowaty (Dentaria glandulosa), żywokost sercowaty (Symphytum cordatum), żywiec cebulkowy (Dentaria bulbifera), zawilec gajowy (Anemone nemorosa), szałwia lepka (Salvia glutinosa), wilczomlecz migdałolistny (Euphorbia amygdaloides), bluszczyk kosmaty (Glechoma hirsuta) i inne w zależności od lokalnej specyfiki siedliska. 19 % stanowisk otrzymało ocenę U1. Stanowiska te mają zubożoną kombinację florystyczną w stosunku typowej dla regionu. Na 62 % stanowisk we wszystkich warstwach dominującymi gatunkami są te typowe dla żyznych buczyn. W warstwie drzew jak i krzewów dominuje buk zwyczajny (Fagus sylvatica). Warstwa charakteryzuje się obecnością m.in.: zawilca gajowego (Anemone nemorosa), przytuli wonnej (Galium odoratum), turzycy orzęsionej (Carex pilosa), żywca cebulkowego (Dentaria bulbifera), gajowca żółtego (Galeobdolon luteum). Zdecydowanie najgorzej zostały ocenione wskaźniki na terenie obszaru Ostoja Magurska (wszystkie ocenione na U1). Na prawie wszystkich stanowiskach brak jest gatunków obcych geograficznie w drzewostanie i podroście. Najwięcej martwego drewna występuje na stanowiskach: Jureczkowa Górna, Oratyk Kota 630,8 m oraz Góra Kanasin zbocze Płd., występuje tam powyżej 30 m3/ha. Martwe drewno lezące lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości w odpowiedniej ilości występuje na 415 stanowisk. Jest to wartość powyżej 5 szt./ha. Najwięcej grubego martwego drewna odnotowano na stanowisku Góra Kanasin zbocze Płd. gdzie występowało 20 szt./ha. Na stanowiskach Baranie martwe drewno wielkogabarytowe nie występowało wcale. Naturalne odnowienie drzewostanu na 92 % stanowisk jest właściwe. Występuje ono w lukach i prześwietleniach i jest obfite. Na stanowisku, Ciechań odnowienia drzewostanu występują, ale w niewielkiej ilości. Struktura pionowa i przestrzenna drzewostanu na 78 % stanowisk jest właściwa. Drzewostan jest zróżnicowany wiekowo o zróżnicowanym przestrzennie zwarciu. Najgorzej zostały ocenione stanowiska: Baranie, Ciechań, Pod Świerzową, Żydowskie. Brak zróżnicowania geograficznego tego wskaźnika. 10 Inwazyjne gatunki obce w podszycie i runie na 92 % stanowisk nie występują. Ekspansywne gatunki rodzime (apofity) na 65 % stanowisk nie występują, jest to właściwy stan dla tego siedliska. Na 12 stanowiskach odnotowano występowanie jeżyny gruczołowatej (Rubus hiatus), której udział na tych stanowiskach jest podwyższony. Na stanowisku Kamień gatunek ten jest silnie ekspansywny. Tylko to stanowisko otrzymało złą ocenę tego wskaźnika. Ocena ogólna siedliska w obszarze Natura 2000 dla Gór Słonnych jest właściwa, natomiast Ostoja Przemyska uzyskała ocenę niezadowalającą (U1) a Ostoja Magurska ocenę złą (U2). Ostoja Przemyska położona w regionie kontynentalnym otrzymała ocenę właściwą. Najczęstszym z gatunków obcych spotykanych w buczynach jest niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora), odnotowany w ponad 25 % badanych płatów. Inne gatunki obce notowano tylko na pojedynczych stanowiskach. Na stanowisku Góra Olszańska (Ostoja Przemyska) stwierdzono występowanie gatunków obcych: niecierpka drobnokwiatowego oraz przymiotno białe (Erigeron Annuus). Prowadzone badania wskazują, że najlepsze parametry i wskaźniki stanu ochrony mają buczyny chronione biernie, zwłaszcza długoletnio. Ochrona bierna jest najlepszą metodą ochrony tego siedliska przyrodniczego. 3.1.8. Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum i Tilio-Carpinetum) Wielogatunkowe lasy liściaste, stanowiące w Europie Środkowej i Środkowo-Wschodniej zonalną roślinność leśną siedlisk żyznych i dominujący potencjalnie typ roślinności. Wielogatunkowy drzewostan mogą budować niemal wszystkie występujące na danym terenie gatunki drzew liściastych, na ziemiach polskich praktycznie stałym elementem jest jednak obecność graba, a w zdecydowanej większości płatów także dębu. W Polsce północno-wschodniej znaczną rolę w drzewostanie, aż do lokalnej dominacji, odgrywać może świerk. Udział sosny w drzewostanie jest zwykle wynikiem dawniejszych działań człowieka. Grądy zajmują szerokie spektrum gleb, od gleb rdzawych, przez gleby płowe, brunatne, czarne ziemie leśne, aż po gleby opadowo-glejowe. Również substrat glebowy jest bardzo urozmaicony - od piasków, w wyjątkowych przypadkach nawet wydmowych, po ciężkie gliny i iły. Występując w tak różnorodnych warunkach siedliskowych, grądy wykazują silne zróżnicowanie ekologiczne. W obrębie każdego z dwóch podstawowych zespołów gradowych wyróżnia się podzespoły tzw. grądów wysokich, związanych z siedliskami suchszymi i zwykle uboższymi, oraz grądy niskie, zajmujące siedliska wilgotniejsze i żyźniejsze. Na większości ziem obecnej Polski grądy są dominującym typem roślinności potencjalnej, jednak zdecydowana większość ich siedlisk została odlesiona i zamieniona na tereny rolnicze. Siedliska gradowe wyjątkowo dobrze nadają się do uprawy. Także w lasach znaczna część powierzchni zajętej dawniej przez grądy pokrywają dziś sztuczne drzewostany sosnowe. W rezultacie udział ekosystemów, które zachowały cechy grądów, szacuje się dziś na zaledwie ok. 3 % lasów Polski. W województwie podkarpackim badaniami monitoringowymi zostało objętych 7 stanowisk położonych w obszarze Natura 2000: 1) w regionie alpejskim: - Góry Słonne PLH 180013 (stanowiska: Krościenko przy granicy, Stebnik środek), - Ostoja Magurska PLH 180001 (stanowiska: Pod Ostroszem, Pod Żydowskim, Polany, Rozstajne, Słuchania), 2) w regionie kontynentalnym: - Góry Słonne (stanowiska: Rezerwat Góra Sobień, Rezerwat Grąd w Średniej Wsi, Siemuszowa, Zwierzyń-Czulnia), - Ostoja Przemyska (stanowiska: Rezerwat Ewelistów 1, Rezerwat Ewelistów 2, Brylińce - Góra Ostra, Dybawka Dolna, Góra Huwnicka zbocze płd, Łazy-Wola Węgierska, Tuligłowy, Rezerwat „Kalwaria Pacławska”, Rezerwat Dolina Hołubli, Rybotycze). Na 20 % stanowisk, które zlokalizowane są na terenie obszaru Ostoja Magurska powierzchnia siedliska została oceniona jako niezadowalająca. Jak wynika z danych literaturowych Magurskiego Parku Narodowego powierzchnia siedliska uległa pomniejszeniu na tych stanowiskach. Specyficzna struktura i funkcje aż 87 % stanowisk (w tym wszystkie w regionie alpejskim Podkarpacia) została oceniona na U2. Powodem tak niskiej oceny są nisko ocenione wskaźniki szczególnie wskaźnik kardynalny martwe drewno leżące lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości oraz ekspansywne gatunki rodzime (apofity). Perspektywy ochrony w 60 % stanowisk są właściwe. Wynika to przede wszystkim z lokalizacji stanowisk w miejscach które podlegają ochronie, m. in. Magurski Park Narodowy. Stanowisko Słuchania nie posiada perspektyw ochrony. Siedlisko na stanowisku ma zostać zniszczone na skutek planowanej 11 budowy zbiornika wodnego "Kąty-Myscowa". Teren ten ma się znaleźć pod wodą. Ocena ogólna wszystkich stanowisk jest zła (U2). Góry Słonne i Ostoja Przemyska w regionie kontynentalnym otrzymały ocenę złą (U2). Powodem niskiej oceny jest wskaźnik martwe drewno. Na stanowisku Słuchania w regionie alpejskim (Ostoja Magurska) oraz w rezerwacie Dolina Hołubi i Rezerwacie Góra Sobień (region kontynentalny) stwierdzono obecność gatunku obcego - niecierpka drobnokwiatowego (Impatiens parviflora). We wstępnej wersji metodyki monitoringu tego siedliska przyrodniczego, zakładano, że wskaźnik „Martwe drewno leżące lub stojące >3 m długości i >50 cm grubości” będzie miał znaczenie kardynalne, tzn. obniżenie jego oceny będzie skutkowało automatycznym obniżeniem oceny całego parametru „specyficzna struktura i funkcje”, a co za tym idzie obniżeniem oceny ogólnej. Doświadczenia zebrane przez ekspertów terenowych w 2013 r. mogą jednak wskazywać, że pomimo bardzo dużego znaczenia tego wskaźnika dla ochrony grądów, taki system oceny może zbyt mocno oddziaływać na całościową ocenę stanu ochrony siedliska. W związku z powyższym w raportach rocznych, a w konsekwencji w sprawozdaniu zbiorczym, w tym w tabelach zbiorczych, nie traktowano tego wskaźnika jako kardynalnego. 3.1.9. Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach (Tilio platyphyllis Acerion pseudoplatani) Są to wielogatunkowe, żyzne lasy jaworowe, jaworowo-bukowe i klonowo-lipowe rozwijające się na stromych stokach i zboczach skalnych, z reguły przy nachyleniu 30-50º, na glebach silnie szkieletowych, często z występującym na powierzchni rumoszem, głazami i blokami skalnymi oraz silnie zaznaczającymi się, aktywnymi procesami erozyjnymi. W drzewostanie dominują jawor, klon zwyczajny lub lipa szerokolistna. W występowaniu ograniczone są do obszarów górskich i podgórskich Polski południowej. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 w regionie alpejskim objął: 1) Bieszczady (stanowiska: Hylaty, Krzemień), 2) Ostoję Jaśliską (stanowisko: Góra Piotrus 2), 3) Ostoję Magurską (stanowiska: Folusz, Kamien 1, Kamień 2), 4) Ostoję Przemyską (stanowisko: Góra Kanasie zbocze płd), 5) Dorzecze Górnego Sanu (stanowisko: Berdo). Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach to siedliska o bardzo niewielkiej powierzchni - od kilku do kilkudziesięciu arów i wyjątkowo rzadko osiągają 1-2 ha. Stanowią najczęściej niewielkie płaty wśród innych siedlisk leśnych. Dlatego większość stanowisk, to stanowiska punktowe. W 2013 r. na żadnym ze stanowisk poddanych monitoringowi nie stwierdzono pogorszenia parametru „powierzchnia”. Wszystkie oceniane płaty otrzymały najwyższą wartość FV. Stanowiska położone w rezerwatach lub parkach narodowych gwarantują bardzo dobre perspektywy ochronne. Już po przeprowadzeniu monitoringu w terenie, jesienią 2013 r. jeden z prowadzących monitoring nawiązał kontakty z Biurem Urządzenia Lasu i Geodezji Leśnej oddział w Przemyślu, które przygotowuje nowy Plan Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwa Lutowiska. Z wstępnych ustaleń wynika, że wszystkie płaty będą potraktowany w sposób szczególny zapewniając im ochronę. Skład florystyczny w monitorowanych płatach często jest odzwierciedleniem specyfiki najbliższego otoczenia. W warstwie drzew do najczęściej spotykanych gatunków należą buk (Fagus sylvatica), jawor (Acer pseudoplatanus), klon zwyczajny (Acer platanoides), lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos) i wiąz górski (Ulmus gabra) oraz jarząb pospolity (Sorbus aucuparia). Z 21 powierzchni ocenianych w 2013 r. w 18 przypadkach wskaźnik ochrona powierzchni oceniono na FV, a tylko na trzech powierzchniach otrzymał niższą ocenę jako U1. W przypadku powierzchni Hylaty (Bieszczady) zadecydował o tym ubogi skład gatunków drzewiastych; warstwa drzewostanu zdominowana była wyłącznie przez buka. W drugim i trzecim przypadku - stanowisko Kamień 2, położone w Magurskim Parku Narodowym oraz stanowisko Góra Kanasin zbocze Płd. zlokalizowane na Pogórzu Przemyskim ilość typowych gatunków runa jest zbyt mała. Tylko na dwóch stanowiskach stwierdzono wyraźnie negatywny wpływ gwałtownego rozprzestrzeniania się jeżyny gruczołowatej (Rubus hiatus) w ocenianym siedlisku. W obydwu przypadkach pokrycie jeżyny przekracza 50 % powierzchni. Ekspansja gatunku wynika z nadmiernego prześwietlenia pułapu koron drzew. W przypadku stanowiska Kamień 2, które reprezentuje jaworzynę karpacką mimo iż stanowisko znajduje się w strefie ochrony ścisłej Magurskiego Parku Narodowego, 12 dominacja jeżyny gruczołowatej może być zjawiskiem długotrwałym. Brak jakichkolwiek przesłanek, aby w granicach ocenianej fitocenozy miało dojść do jakichkolwiek zmian w strukturze. Na żadnym ze stanowisk nie odnotowano prowadzenia czynnych działań ochronnych. Jedynymi działaniami ochronnymi jest ochrona rezerwatowa i ochrona w parkach narodowych. Siedlisko tonie wymaga prowadzenia czynnych działań ochronnych, należy nie ingerować w to siedlisko. Siedlisko to powinno być wyłączone całkowicie z gospodarki leśnej. 3.2. Gatunki przyrodnicze monitorowane w województwie podkarpackim Stan zachowania gatunku rośliny na stanowisku określany jest na podstawie parametrów: populacja, siedlisko gatunku i perspektywy zachowania. Stan parametrów populacji i siedliska gatunku jest określany na podstawie wybranych wskaźników. Wybierane do badań są przede wszystkim takie cechy populacji i siedliska gatunku, które są wrażliwe na oddziaływanie różnych naturalnych i antropogenicznych czynników. W ramach badań monitoringowych zbierane są także dodatkowe informacje a zakres zbieranych informacji i zapis wyników monitoringu są takie same dla wszystkich gatunków roślin. Dla każdego gatunku roślin określane są 3 podstawowe parametry: stan populacji, stan siedliska, perspektywy ochrony. Wprowadzono również ocenę ogólną stanu zachowania gatunku na stanowisku. Ocena poszczególnych parametrów odbywa się na podstawie opracowanych dla każdego gatunku listy wskaźników. Dla stanu populacji są to: liczebność populacji, struktura wiekowa, liczba osobników kwitnących, wydających nasiona, stan zachowania populacji. Wskaźniki biorą pod uwagę specyficzne, najbardziej wrażliwe cechy gatunku przekładające się na jego wymagania siedliskowe. Skala ocen jest trzystopniowa: 1) stan właściwy (FV), 2) stan niezadowalający (U1), 3) stan zły (U2), a symbolem XX określa się stan nieznany. „Ocena ogólna” stanu zachowania gatunku na stanowisku wprowadzana jest w oparciu o oceny poszczególnych parametrów zgodnie z regułą przyjętą we wskazaniach do raportowania o stanie zachowania gatunku w regionie biogeograficznym. Reguła ta stanowi, że ocena ogólna jest równa najniższej z ocen cząstkowych (czyli ocen poszczególnych parametrów): 1) 3 oceny FV (ewentualnie 2 oceny FV i 1 ocena XX) → ocena ogólna FV, 2) 1 ocena lub więcej ocen U1→ ocena ogólna U1, 3) 1 lub więcej ocen U2 → ocena ogólna U2. Badania monitoringowe przyrody w 2013 r. na terenie województwa podkarpackiego objęły gatunki roślin przedstawione poniżej. 3.2.1. Dzwonek piłkowany (Campanula errata) Hemikryptofit (roślina naziemnopączkowa), bylina do 80 cm wysokości, z krótkim kłączem i korzeniem burakowato zgrubiałym. Tworzy płonne różyczki liściowe oraz pojedyncze lub wyrastające po kilka pędy kwiatowe. Korona ciemnoniebieskofioletowa, dzwonkowata, długości 1,5-2 cm, rozcięta na 5 łatek. Owocem jest torebka odwrotnie jajowata, otwierająca się 3 dziurkami blisko nasady. Kwitnie od lipca do września. Jest rośliną owadopylną. Nektar gromadzi się u nasady szyjki słupka. Nasiona z mięsistym bielmem, liczne, drobne, bez przystosowań do rozsiewania. Rys. 3.2.1.1. Dzwonek piłkowany (źródło: [6]) W 2013 r. zakończono badania na przewidzianych do monitoringu stanowiskach. Monitoring prowadzony jest w całym, krajowym zasięgu dzwonka piłkowanego, we wszystkich trzech obszarach jego występowania, tj. w Beskidzie Żywieckim i Tatrach, gdzie gatunek jest rzadki oraz w Bieszczadach, gdzie rośnie częściej i obficiej. W Bieszczadach połowa stanowisk zlokalizowana jest w piętrze połonin, połowa na łąkach reglowych. Stanowiska na połoninach są zróżnicowane pod względem fitoceotycznym: Mała Rawka mozaika połoninowych traworośli i borówczysk, Tarnica - borówczysko, Bukowe Berdo - bliźniczysko wschodniokarpackie, Rozsypaniec - traworośla. Wśród stanowisk łąkowych są użytkowane regularnie (Przełęcz Beskid - koszenie z nawożeniem, Wierch Wyżniański - koszenie i ekstensywy wypas), sporadycznie wykaszane (Hudów Wierszek) oraz wyłączone z użytkowania (Przełęcz Wyżnia). Stanowiska 13 bieszczadzkie można jeszcze uzupełnić o skrajnie zachodnie: połoninowe (Smerek, Rabia Skała) i reglowe (nieużytkowane łąki w okolicach Wetliny). Monitoringiem objęto PLC 180001 Bieszczady na stanowiskach: Bukowe Berdo, Hudów, Wierszek, Mała Rawka, Przełęcz Beskid, Przełęcz Wyżnia, Rozsypaniec, Tarnica, Wierch Wyżniański. W Bieszczadach i Tatrach Campanula errata występuje w siedliskach wielkopowierzchniowych w otwartym, górskim i wysokogórskim krajobrazie. Bardzo mała wartość wskaźnika (70 m2) dla stanowiska Bukowe Berdo w Bieszczadach wiąże się ze skrajnie małym areałem wybranej do monitoringu psiary połoninowej, otoczonej przez traworośla i borówczysko, które również stanowią dogodne siedlisko dla gatunku i w których gatunek rośnie dość obficie, stąd ocena wskaźnika FV. Zakres wartości powierzchni zajętego siedliska w Bieszczadach jest bardzo duży: od 70 m2 (Bukowe Berdo) do 40 ha (Wierch Wyżniański). Gatunki ekspansywne to głównie wysokie byliny. Ekspansja bylin dotyczy tylko jednego stanowiska (Przełęcz Beskid) i nie jest silna. Wiąże się z brakiem koszenia znacznego fragmentu stanowiska i nadmiernym nawożeniem części użytkowanej, które spowodowały wzrost udziału takich roślin, jak śmiałek darniowy (Deschampsia caespitosa), dziurawiec czteroboczny (Hypericum maculatum), turzyca drżączkowata (Carex brizoides), szczaw alpejski (Rumex alpinus), czy malina (Rubus idaeus). Nie zagrożone zarastaniem pozostają siedliska w Bieszczadach (0-8 % pokrycia, średnio 3 %). W Bieszczadach rozprzestrzeniają się głównie na połoninach - jarzębina i jawor, także buk i wierzba śląska, natomiast na łąkach reglowych - brzoza zwisła, wierzby, osika, modrzew, róża dzika, buk, jesion. Do negatywnych wpływów z otoczenia zaliczono okresowe, zbyt intensywne nawożenie organiczne niektórych fragmentów stanowiska Przełęcz Beskid. We wszystkich pasmach górskich obserwowano ślady zgryzania pędów dzwonka piłkowanego przez dzikie zwierzęta. Dobre perspektywy ochrony ma dzwonek piłkowany na terenie Bieszczadów. W piętrze połonin jego występowanie koncentruje się w szeroko rozpowszechnionych i nie zagrożonych typach zbiorowisk roślinnych (traworośla połoninowe i borówczysko połoninowe). Natomiast główne zasoby gatunku w niższych położeniach objęte są ekstensywnym koszeniem w ramach aktywnej ochrony realizowanej przez Bieszczadzki Park Narodowy. Oddziaływanie koszenia na Campanula errata jest przedmiotem monitoringu, prowadzonego przez Bieszczadzki Park Narodowy od 2007 r. 3.2.2. Ponikło kraińskie (Eleocharis carniolica) Jest to gatunek byliny z rodziny ciborowatych (turzycowatych). Rośliny wyrastają w kępkach. Łodygi osiągają 10-30-40 cm wysokości. U nasady otoczone pochwiastymi, bezblaszkowymi liśćmi. Kwiaty drobne, skupione w pojedynczych kwiatostanach na szczycie łodygi, mających postać wąskojajowatego kłosa o długości do 13 mm. Okwiat szczecinkowaty pozostaje na owocu. Owoc to gładka i lśniąca niełupka o długości ok. 1 mm. Roślina wiatropylna, kwitnąca w okresie od maja do sierpnia. Rośnie w miejscach wilgotnych lub okresowo zalewanych. W regionie alpejskim gatunek znany jest z 1 stanowiska w Beskidzie Niskim, gdzie po raz pierwszy Rys. 3.2.2.1 Ponikło kraińskie (źródło: [15]) został zaobserwowany w 1996 r. i z 3 stanowisk w Bieszczadach (obserwacje z lat 2007-2008). Są to tereny dwóch obszarów Natura 2000: Ostoja Jaśliska i Bieszczady. Obejmują one całą populację karpacką gatunku. Zlokalizowane są w przedziale wysokościowym od 600 do 750 m n.p.m. Badania w 2013 r. objęły region kontynentalny, w 2014 r. badania monitoringowe dla gatunku były kontynuowane na kolejnych stanowiskach w regionie alpejskim. Na terenie województwa badania objęły PLH 180024 „Łukawiec” na stanowiskach: Czerniawka, Łukawiec 1 i Łukawiec 2. Stan ochrony na stanowiskach oceniany był w parametrach: populacja, siedlisko, perspektywy ochrony. Ogólną ocenę złą (U2) otrzymało stanowisko Czerniawka o czym decydowała głównie perspektywa ochrony. Stanowisko Łukawiec 1 otrzymało ocenę niezadowalającą (U1) z uwagi na niezadowalający stan siedliska i perspektywy jego ochrony, natomiast stanowisko Łukawiec 2 nie budziło zastrzeżeń (FV). 14 Zróżnicowana sytuacja stanowisk ponikła kraińskiego z regionu kontynentalnego (mierzona ocenami w/w parametrów) w porównaniu z poprzednią turą monitoringu 4 lata wcześniej, na żadnym ze stanowisk nie uległa pogorszeniu, a w kilku przypadkach nawet się poprawiła. Sytuacje te dotyczyły stanowisk jako całości - mimo, że w niektórych przypadkach (Czerniawka, Łukawiec 1) skurczyły się lub zanikły populacje obserwowane uprzednio, na ich miejsce powstały nowe, znacznie liczniejsze. Oceny na stanowisku Łukawiec 1 pozostały na tym samym poziomie. Natomiast zmiany na stanowiskach Czerniawka i Łukawiec 2 zaowocowały zmianami ocen parametru stan populacji. Lepiej oceniono także stan siedliska w stosunku do 2009 r. Niemniej, na części stanowisk w dalszym ciągu źle oceniano część wskaźników. Najgorzej ocenianymi wskaźnikami były: stan uwodnienia, występowanie gatunków ekspansywnych, stanowiących konkurencję dla ponikła, zwarcie runi i obecność gatunków obcych w sąsiedztwie stanowisk. Polepszenie ocen populacji i siedlisk nie szło w parze z podwyższeniem ocen perspektyw ochrony (tam, gdzie mogły ulec podwyższeniu), gdyż przyszłe losy stanowisk (w związku z nie ustabilizowanym typem użytkowania i niestabilnością antropogenicznych siedlisk) są trudne do jednoznaczne go ocenienia jako pomyślne. Dla obszaru PLH 180024 „Łukawiec” zdecydowano się podnieść ocenę stanu populacji z U1 na FV, w związku z sumarycznym wzrostem liczebności osobników na wszystkich stanowiskach z obszaru. Na żadnym ze stanowisk nie prowadzi się czynnej ochrony, ochrona bierna sprowadza się tylko do ochrony zapewnianej całym obszarom Natura 2000, czyli wyłączeniu ich z planów inwestycyjnych w zakresie nie uzgodnionych (OOŚ) wielkoskalowych inwestycji. 3.2.3. Widłoząb zielony (Dicranum viride) To gatunek mchu należący do rodziny widłozębowatych (Dicranaceae). Mech akrokarpiczny rosnący w małych darniach, o charakterystycznym, ciemnozielonym zabarwieniu. Łodygi osiągają długość 1-2(4) cm. Wilgotne liście są sztywne, proste lub lekko zakrzywione, a suche - skręcone. Blaszka liściowa 4 mm długa i 0,5 mm szeroka, w przekroju półokrągła, jednowarstwowa lub tylko miejscami dwuwarstwowa. Brzeg liścia gładki, czasami na szczycie lekko ząbkowany. W regionie alpejskim widłoząb zielony jest znany z 5 obszarów Natura 2000: „Beskid Mały” (1 stanowisko), „Beskid Żywiecki” (2 stanowiska), „Ostoja Popradzka” (1 stanowisko), „Ostoja Magurska” (9 stanowisk), „Bieszczady” (ponad 10 stanowisk). Występuje głównie w reglu dolnym Rys. 3.2.3.1.Widłoząb zielony - pokrój (źródło:[9]) (najwyżej stwierdzone stanowisko leży na wysokości ok. 1000 m n.p.m.) i w piętrze pogórza. Badania monitoringowe prowadzone w 2013 r. objęły na terenie województwa 11 stanowisk: 1) Ostoja Przemyska (stanowisko: Arłamów), 2) Góry Słonne (stanowisko: Braniów), 3) Ostoja Magurska (stanowiska: Baranie, Bukowinka, Ciechanie, Huta Polańska potok Pomiarka, HP potok Huczana, Kiczera Żydowiańska, Kolonia Olchowiec, Ożenna, Wilsznia). Stanowiska w Ostoi Przemyskiej i Górach Słonnych otrzymały ocenę ogólną U2, trzy stanowiska w Ostoi Magurskiej otrzymały ocenę właściwą (FV) - Bukowinka, Huta Polańska potok Pomiarka oraz Ożenna. Najgorzej została oceniona populacja na stanowiskach Arłamów i Braniów (U2), co wynikało z niewielkich populacji (niewielkie darnie, osiągające małą powierzchnię). Najlepiej ocenione stanowisko to Ożenna w Magurskim Parku Narodowym (MPN), gdzie wszystkie wskaźniki stanu populacji były ocenione na FV, a populacja największa z badanych. Większość stanowisk zostało pod względem stanu populacji ocenione na U1, ze względu na wskaźniki: powierzchnia i liczba darni. Źle oceniono także, powiązany z nimi wskaźnik „typ rozmieszczenia”. Stan siedliska został najlepiej oceniony na 2 stanowiskach w MPN: Ożenna i Bukowinka, gdzie wszystkie wskaźniki były ocenione na FV. Natomiast źle (U2) - na stanowisku w Arłamowie, gdzie powierzchnia zajętego siedliska była skrajnie mała. Stanowiska ocenione na U1 pod względem stanu siedliska, charakteryzowały się niewielką powierzchnią zajętego siedliska i w 1 przypadku, złym (niedostatecznym) ocienieniem. 15 Większość stanowisk miało ocenione perspektywy ochrony na FV. Najgorzej oceniono stanowiska leżące w lasach gospodarczych, narażone na przypadkowe zniszczenie, lub w ogóle poza strefą ochrony ścisłej (Arłamów, Braniów, Kiczera Żydowiańska). Drugim czynnikiem wpływającym na ocenę był stan populacji lub siedliska. Niewielkie, izolowane populacje lub występujące w zaburzonym siedlisku, mają znacznie mniejsze szanse na przetrwanie w perspektywie najbliższych 10-12 lat. W świetle badań, stan zachowania populacji Dicranum viride w Ostoi Przemyskiej i Górach Słonnych jest zły, stąd też obszary te wymagają dalszych kontroli i uzupełniających badań. Przeprowadzone badania wykazały, że Ostoja Magurska jest drugim, po Bieszczadach, centrum występowania Dicranum viride w Polsce, stąd ocena ogólna FV. Stan ochrony monitorowanych w 2013 r. stanowisk Dicranum viride jest różny. Najwyższe oceny wskaźników, zarówno dotyczących populacji, jak również siedliska, odnosiły się do stanowisk znajdujących się w Ostoi Magurskiej, przy czym na jednym stanowisku (Ożenna) wszystkie osiągnęły najwyższą wartość (FV). 4. MONITORING ZWIERZĄT W 2013 r. przeprowadzono monitoring 28 gatunków zwierząt z załączników II i IV Dyrektywy Siedliskowej na 483 stanowiskach. Badania monitoringowe zakończono dla 15 gatunków. Na terenie województwa podkarpackiego badaniami monitoringowymi objęto 11 gatunków zwierząt które omówiono poniżej. 4.1. Czerwończyk nieparek (Lycaena dispar) Jest to motyl dzienny z rodziny modraszkowatych. Występuje praktycznie w całej Polsce, szczególnie w północno-wschodniej części kraju. Spotykany na wilgotnych łąkach, moczarach, w lasach łęgowych. Gatunek objęty ochroną ścisłą, znajdujący się na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. Monitoring na terenie województwa objął stanowiska w: 1) Ostoi Magurskiej PLH180001 (stanowisko: Nieznajowa-Rozstalne), 2) poza siecią Natura 2000 (stanowiska: Jeziórko, Grębów, Buda Stanowska, Klonowe). Przeprowadzone obserwacje czerwończyka nieparka wykazały, że występował on poza obszarem Rys. 4.1.1. Czerwończyk nieparek (źródło: [20]) Natura 2000. Na tym etapie prac nie jest możliwa ocena parametrów oraz ocena ogólna dla poszczególnych obszarów Natura 2000, które znajdowały się w obrębie monitorowanych stanowisk. Monitoring czerwończyka nieparka był kontynuowany również w 2014 r., w związku z tym podsumowanie będzie wykonane po zakończeniu prac. 4.2. Bóbr europejski (Castor fiber) Monitoring gatunku na stanowiskach opierał się o analizę wyznaczonych wskaźników na wybranych losowo 25-40 punktach monitoringowych. Na każdym punkcie penetrowano 200 metrowy odcinek brzegu cieku lub zbiornika wodnego w poszukiwaniu (tropów, kopców, ściętych i zgryzionych drzew, tam, nor i żeremi). W przypadku braku stwierdzeń na wstępnie wyznaczonym standardowym odcinku, poszukiwania wydłużano do 600 metrowych odcinków. Dla każdego punktu monitoringowego określano również wybrane cechy siedliska. Dane z poszczególnych punktów posłużyły Rys. 4.2.1. Bóbr europejski (źródło: [17]) 16 do określenia wskaźników oraz stanu populacji i siedliska gatunku na stanowisku. Badaniami objęto na terenie województwa obszar sieci Natura 2000 zlokalizowany w Bieszczadach i Ostoi Magurskiej. W regionie alpejskim jedynie w przypadku jednego stanowiska (Magurski Park Narodowy) parametr populacja uzyskał ocenę FV (właściwą), przy wykazanych wysokich wartościach dla obu wskaźników. Na stanowisku Bieszczady stan populacji oceniono jako zły (U2), przy odnotowanych niskich ocenach dla wskaźnika "Udział pozytywnych stwierdzeń gatunku". Stanowiska regionu alpejskiego charakteryzowały się stosunkowo dobrze zachowaną roślinnością nadbrzeżną rzek i potoków, wysoką dostępnością potencjalnych schronień i obecnością odpowiedniej bazy pokarmowej, a więc ogólnie dobrymi warunkami siedliskowymi dla bobra. Wskaźnikami siedliskowymi, które dla obu stanowisk w regionie uzyskiwały ocenę U1 były wskaźniki związane z udziałem preferowanych gatunków drzew na stanowiskach, dostępnością preferowanych odcinków rzek. W Magurskim Parku Narodowym, perspektywy zachowania oceniono jako właściwe (FV). Głównym kryterium, które miało wpływ na wyznaczaną ocenę ogólną dla stanowiska monitoringowego, była najniższa ocena uzyskana przez parametr populacja i/lub siedlisko. Żadne stanowisko nie uzyskało oceny stan właściwy. Najlepiej oceniono stan gatunku w Magurskim Parku Narodowym - U1 z uwagi na ocenę stanu siedliska U1. Stan zły zdiagnozowano w przypadku stanowiska Bieszczady, o czym zdecydowały oceny stanu populacji. 4.3. Chomik europejski (Cricetus cricetus) Gryzoń średniej wielkości, masa ciała od 250 do 670 (860) gramów. Długość głowy i tułowia 18-34 cm, ogona 3-7 cm. Ciało krępe z krótkimi kończynami. Futro trójkolorowe (czarno-brązowo-białe) o zmiennych proporcjach każdego z kolorów. Strona grzbietowa futra zwykle żółtobrązowa, brzuch czarny, łapy białe. Od wewnętrznej strony policzków występują tzw. torby policzkowe służące do transportu pokarmu. prowadzi terytorialny i samotniczy tryb życia, tylko w okresie rui osobniki różnych płci tolerują swoje towarzystwo. Rys. 4.3.1 Chomik europejski (źródło;[21]) Aktywność głównie nocna. Kopie skomplikowany system nor o średnicy 6-8 cm. W norze znajduje się komora gniazdowa i spiżarnia, w której chomik gromadzi zapasy na zimę (5-30(70) kg). Pokarm znoszą z odległości nawet 1 km. Zimę spędza w norze poniżej poziomu przemarzania gruntu, śpiąc i odżywiając się zgromadzonymi zapasami. Podczas snu temperatura ciała chomika obniża się z ok. 37°C do ok. 6°C, a częstość oddechów spada do 2-13/minutę. Co kilka dni chomiki budzą się i odżywiają zgromadzonymi zapasami. Na wiosnę pojawiają się na powierzchni ziemi w marcu lub kwietniu. Dla określenia stanu populacji chomika europejskiego zastosowano liczenie nor w okresie po żniwach aż do zaprzestania aktywności chomików. Metoda ta jest najbardziej odpowiednia w przypadku monitoringu prowadzonego na dużym obszarze i jest stosunkowo mało kosztowna. Liczenie wszystkich nor na powierzchni daje obraz sezonowej pojemności siedliska, a na podstawie czynnych nor można oszacować liczebność populacji zakładając, że w tym okresie każdą czynną norę zamieszkuje jeden osobnik. Ocena stanu populacji chomika europejskiego opiera się na wskaźniku dotyczącym przede wszystkim zagęszczenia nor określonym na podstawie danych z przeprowadzonego liczenia czynnych nor na jednostkę powierzchni o wielkości 1 ha. Na każdym wybranym stanowisku wybrano obszar o powierzchni 10 ha (stanowiskiem nazwano przestrzeń pól uprawnych, na których znajdują się siedliska chomika europejskiego. Na terenie województwa badania objęły 7 stanowisk zlokalizowanych w miejscowościach: Wola Dalsza, Krzeszów, Kuryłówka, Leżachów Osada, Nehrybka, Radymno i Trzciana. Na 6 stanowiskach stwierdzono występowanie chomika europejskiego. Na stanowisku Radymno zagęszczenie nor było średnie (2-5 nor/ha), na pozostałych 5 stanowiskach bardzo niskie i niskie (poniżej 0,2/ha, 0,2-1 nora/ha). Ocena ogólna stan nieznany XX dla stanowiska Wola Dalsza wynika z oceny stanu populacji (a w konsekwencji także perspektyw). Na jednym stanowisku (Wola Dalsza) stan populacji określono jako nieznany, gdyż wyjątkowo wczesne zaoranie pól uniemożliwiło wiarygodna ocenę populacji. Tylko 1 stanowisko (Radymno) otrzymało ocenę ogólną niezadowalającą (U1) a pozostałe 5 objęte badaniami złą (U2). Stan populacji chomika określano w oparciu o jeden wskaźnik - zagęszczenie nor, stąd oceny stanu populacji odpowiadają ocenom tego wskaźnika, który dla 5 stanowisk był zły (U2). 17 W przypadku stanowiska Trzciana dodatkowo stwierdzono złe perspektywy ochrony (U2), które wynikają z jego izolacji. Monitoring przeprowadzony w 2013 r. oraz doświadczenia z wcześniej prowadzonych badań na obszarze Polski wykazały, że niezbędna jest edukacja ekologiczna. Konieczne jest zachowanie pól z uprawami zbożowymi, można to osiągnąć poprzez wprowadzenie dopłat z funduszy rolnośrodowiskowych za prowadzenie gospodarki przyjaznej chomikowi. Dofinansowania dla rolników, którzy kontynuowaliby uprawę pól na terenach, gdzie taka uprawa jest nieopłacalna, tworzyli i utrzymywali miedze między polami. (np. Nehrybka, Radymno, Trzciana). 4.4. Krasopani Hera (Euplagia quadripunctaria) To owad z rzędu motyli. Rozpiętość skrzydeł do 5258 mm. Przednie skrzydła czarne z ukośnymi, biało-żółtymi paskami. Tylne skrzydła pomarańczowo-czerwone z czarnymi plamami. Owady dorosłe występują w lipcu i sierpniu. Żywią się nektarem ostów. Gąsienice żywią się roślinami zielonymi takimi jak jasnota, wierzbownica, leszczyna, malina, wiciokrzew, żarnowiec, pokrzywa zwyczajna. Zimują gąsienice. W Polsce spotykany pojedynczo w górach i na Pogórzu Karpackim. Podczas monitoringu w latach 2006-2007 potwierdzono występowanie tego gatunku w Pieninach na Pogórzu Strzyżowskim i Pogórzu Przemyskim (7 stanowisk). Do typowych biotopów tego motyla należą nasłonecznione stoki górskie oraz doliny strumieni i skaliste wąwozy. Rys. 4.4.1. Krasopani Hera (źródło: [7]) W sezonie 2013 monitorowano 13 stanowisk, na których w 2007 r. obserwowano gatunek oraz dodatkowo dwa nowe stanowiska, gdzie wcześniej, w trakcie niezależnych badań stwierdzono występowanie gatunku. Spośród tych 15 stanowisk 10 jest położonych w regionie kontynentalnym (CON) a 5 w alpejskim (ALP). Badaniami na terenie województwa objęte zostały: Ostoja Przemyska (stanowiska: Arłamów, Cisowa), Góry Słonne (stanowiska: Bykowce, Monasterze), a poza siecią Natura 2000 stanowiska w miejscowościach: Dębna, Jabłonica Ruska, Wybrzeże. W regionie alpejskim maksymalne liczby osobników obserwowane w trakcie jednej kontroli wynosiły od 2 okazów do ponad 60. Eksperci lokalni ocenili względną liczebność jako właściwą (FV) na stanowisku w Arłamowie. Dla wszystkich 5 monitorowanych stanowisk oceniono jakość siedliska jako właściwą (FV). W regionie kontynentalnym na 10 stanowisk monitorowanych w 2013 r. gatunku nie zaobserwowano na jednym (Wybrzeże). Na 2 stanowiskach (Bykowce i Wybrzeże) przypisano dla siedliska wartość niezadowalającą (U1). W Bykowcach niska wartość oceny jakości siedliska spowodowana jest kilkoma czynnikami. Są to: niewielka powierzchnia stanowiska, jego znaczne zarośnięcie (80 %) oraz niewielka ilość kęp sadźca. Stanowisko Wybrzeże jest pod względem oceny jakości siedliska i czynników je warunkujących bardzo podobne do Bykowców. Tu również obserwuje się znaczne zarastanie, niewielką ilość sadźca, a dodatkowo intensywnie wkraczają inwazyjne gatunki nawłoci (Solidago). Jakość siedliska oceniana jest na prawie wszystkich stanowiskach (poza Bykowcami i Wybrzeżem) niezmiennie jako FV. Można więc przypuszczać, że w polskich Karpatach (wraz z Pogórzem) istnieje liczna sieć potencjalnie dogodnych siedlisk możliwych do zasiedlenia przez monitorowany gatunek motyla. Stanowisko Wybrzeże ogólnie ocenione zostało najniżej (U2), Bykowce na U1 a pozostałe uzyskały najwyższą ocenę FV. 4.5. Osadnik wielkooki (Lopinga achine) Jest to motyl dzienny z rodziny rusałkowatych, w Polsce objęty ochroną ścisłą. Rozpiętość skrzydeł od 46 do 52 mm, dymorfizm płciowy słaby. Jego siedliskiem są polany i prześwity w lasach liściastych i mieszanych. Krajowy zasięg występowania osadnika wielkookiego ma charakter nieciągły i obejmuje duże kompleksy leśne Polski północno-wschodniej oraz południe, gdzie najważniejszym rejonem występowania jest Kotlina Sandomierska. 18 Badanie stanu populacji polegało na obserwacji osobników dorosłych na wyznaczonych transektach, zgodnie z metodyką stosowaną w przypadku większości innych gatunków motyli. Wynikiem obserwacji są dane, które będzie można porównywać z danymi uzyskanymi w następnych latach na tych samych stanowiskach. W przypadku siedliska analizie poddano stopień zacienienia oraz dostępność potencjalnych roślin żywicielskich gąsienic. Trzeba przy tym zaznaczyć, że z terenu Polski nie ma wystarczających danych dotyczących zarówno preferencji siedliskowych imagines jak i wybiórczości pokarmowej larw. W 2013 r. badaniami zostało objętych 11 stanowisk reprezentujących obie części zasięgu, 5 było lokalizowanych na północnym-wschodzie (3 w Puszczy Knyszyńskiej i 2 w Puszczy Białowieskiej) oraz 6 na Rys. 4.5.1. Osadnik wielkooki (źródło: [10]) południu (4 w Kotlinie Sandomierskiej oraz 2 w Puszczy Niepołomickiej). Na terenie województwa badaniami objęto 4 stanowiska, zlokalizowane w miejscowościach: Dobra, Horyniec, Dąbrówki, Poręby Kępieńskie. Liczba obserwowanych osobników na badanych stanowiskach była zróżnicowana i mieściła się w przedziale od 0,35 osobnika/100 m transektu w przypadku stanowiska Jesionowe Góry w Puszczy Knyszyńskiej do 4,8 osobnika/100 m na stanowisku Poręby Kupieńskie na Podkarpaciu. Na trzech stanowiskach w województwie zagęszczenia mieściły się w przedziale 3,8-4,8 osobnika/100 m, a tylko na jednym (Horyniec) wartość tego wskaźnika była wyraźnie niższa (1,4 osobnika/100 m). Na południu Polski główną rośliną żywicielską gatunku jest najprawdopodobniej turzyca drżączkowa (Carex brizoides), która na stanowiskach występowała łanowo, ewentualnie kępowo tworząc rozległe płaty. Ze względu na brak waloryzacji analiza i podsumowanie ocen parametrów nie jest możliwe. Fakt, że gatunek został znaleziony na wszystkich wstępnie wybranych do monitoringu powierzchniach może sugerować, że sytuacja osadnika wielkookiego, przynajmniej w rejonach, gdzie prowadzony był monitoring w 2013 r. jest względnie stabilna, a perspektywy ochrony są dobre. 4.6. Pachnica dębowa (Osmoderma eremita) Gatunek dużego chrząszcza z rodziny poświętnikowatych (Scarabaeidae). Relikt lasów pierwotnych, ściśle związany ze starymi, dziuplastymi drzewami. Jest to jeden z największych naszych przedstawicieli tej rodziny, a jednocześnie największy przedstawiciel podrodziny kruszczyc (Cetoninae). Dorosłe osobniki osiągają długość ciała przekraczającą 3 cm, a zdarzają się samice o wielkości nawet ponad 4 cm. Barwa ciała pachnicy jest brunatna, z dość silnym spiżowym połyskiem. Cechą rzucającą się w oczy jest stosunkowo mała głowa i przedplecze w porównaniu z ogromnymi, szeroko zaokrąglonymi pokrywami. Nazwa pachnicy dębowej pochodzi od dość silnego, piżmowego zapachu wydzielanego przez samce. Substancja ta jest wykorzystywana jako feromon. W Polsce, jak i we wszystkich innych państwach, w których występuje, podlega ochronie prawnej. Badania monitoringowe w 2013 r. przeprowadzono na 51 stanowiskach rozmieszczonych na terenie całego kraju, w tym 50 stanowiskach w regionie kontynentalnym i jednym stanowisku Rys. 4.6.1. Pachnica dębowa (źródło:[8]) w regionie alpejskim (Żywiec). Na terenie województwa monitoringiem objęto 2 stanowiska: Jasło i Kalwaria Pacławska (Ostoja Przemyska). Stan populacji oceniono w oparciu o trzy wskaźniki, obliczane na podstawie odnalezionej liczby drzew z potwierdzeniem pachnicy. Pierwszy ze wskaźników stanu populacji (liczba zasiedlonych 19 drzew w przeliczeniu na 100 drzew dziuplastych) dla różnych stanowisk wynosił od 0 do 77,06. Najniższe wartości (zero, czyli brak stwierdzenia pachnicy) stwierdzono na stanowiskach w Jaśle i Rezerwacie Kalwaria Pacławska. Stanowiska te ocenione jako U2 gdyż w ogóle nie potwierdzono występowania pachnicy na podstawie poszukiwań śladów obecności tego gatunku w próchnowiskach. Perspektywy ochrony obszarów Natura 2000 rozpatrywano w odniesieniu do negatywnych oddziaływań i zagrożeń, a także realizowanej ochrony. W związku z faktem, że czynniki te w większości przypadków nie przejawiały się z takim samym natężeniem na stanowisku co w całym obszarze, zwykle ocena perspektyw w znacznej mierze odwoływała się do wiedzy eksperckiej osób prowadzących badania. Perspektywy ochrony dla Ostoi Przemyskiej określono jako nieznane XX. Siedliska pachnicy niszczone są poprzez likwidację drzew spowodowaną przebudową dróg. Zanika także tradycja regularnego ogławiania wierzb, które dawniej traktowano jako źródło drewna na cele opałowe i do konstrukcji ogrodzeń. Zaniechanie ogławiania prowadzi często do rozpadu wierzb, gdyż u ogławianych drzew dochodzi zwykle do powstania dużego próchnowiska w pniu. Cienkie ścianki pnia w sytuacji słabego związania gałęzi ze starszym drewnem nie są w stanie utrzymać przerośniętej korony. 4.7. Poczwarówka zwężona (Vertigo angustior) Poczwarówka zwężona to małych rozmiarów ślimak lądowy. Zaledwie dwumilimetrowej wysokości muszla i niewiele większe ciało mięczaka czynią go bardzo trudnym do zaobserwowania w terenie. Jest gatunkiem wapieniolubnym, związanym z siedliskami o wysokiej i stałej wilgotności, jak torfowiska węglanowe, ale też zabagnione brzegi wód, ale z podłożem bogatym w węglan wapnia. W rzadkich przypadkach stwierdzano ten gatunek na bagnach zarastających olchą. Przebywa w ściółce, w kępach turzycy, latem można ją znaleźć na liściach tych Rys.4.7.1. Poczwarówka zwężona (źródło: [22]) roślin u ich nasady. Badaniami objęto w województwie: Ostoję Magurską (stanowisko: Ciechania, Wisznia, Żydowskie) i Ostoję Jaśliską (stanowiska: Moszczaniec, Tylawa, Zyndranowa). Wskaźnik zagęszczenie został oceniony na ocenę FV w przypadku 8 stanowisk w regionie alpejskim. Na tak ocenionych stanowiskach zagęszczenie poczwarówek zwężonych wynosiło od 15 osobników na 1 m2 na stanowisku Wilsznia do 58 osobników na 1 m2 na stanowisku Moszczaniec. Niewłaściwy stan (stopień zarośnięcia) określono na 2 stanowiskach (Tylawa i Wilsznia), na których wartość wskaźnika wynosiła 50%. Na wszystkich stanowiskach objętych badaniami stopień wilgotności określono jako właściwy FV. Ocenę U1 otrzymały stanowiska Wisznia i Tylawa, z uwagi na siedlisko i perspektywy ochrony. Pozostałe stanowiska badawcze ocenione zostały jako właściwe (FV). Na dwóch stanowiskach, Tylawa i Wilsznia, w 2013 r. zaobserwowano zwiększone zarastanie (ok. 50% powierzchni stanowiska), co spowodowało obniżenie oceny wskaźnika na U1. Przyczyniło się to do utrzymania oceny stanu siedliska na U1 w przypadku stanowiska Wilsznia i obniżenia tej oceny na stanowisku Tylawa z FV na U1. Na dwóch stanowiskach (Żydowskie i Ciechania) ogólny stan ochrony uległ poprawie. W poprzedniej fazie monitoringu oceniono go jako niewłaściwy (U1). Aktualnie oceniany jest jako właściwy FV. W przypadku tych stanowisk poprawie uległ stan populacji (zwiększyło się zagęszczenie osobników). 4.8. Ponurek Schneidera (Boros Schneideri) W 2013 r. badaniami objęto wszystkie znane współcześnie obszary występowania ponurka w Polsce. W sumie badano 7 stanowisk w 6 obszarach występowania gatunku. Pięć stanowisk było w regionie kontynentalnym i dwa w regionie alpejskim. Na terenie województwa były to:Góry Słonne, (stanowisko: Las Karaszyn) i Ostoja Przemyska, (stanowisko: Rezerwat Turnica). Niezawodną metodą stwierdzenia obecności ponurka Schneidera na stanowisku jest przeszukiwanie potencjalnych mikrosiedlisk jego rozwoju - głównie stojących, obumarłych grubych sosen i jodeł. Jednak jest to metoda w pewnym zakresie niszcząca, gdyż uszkadza się częściowo mikrosiedliska rozwoju gatunku. W celu odnalezienia larw, poczwarek lub imagines na potencjalnym materiale żywicielskim przeglądano martwe stojące pnie drzew, leżące kłody, konary oraz sągi drewna. W odpowiednich miejscach podważano fragmenty kory, by sprawdzić czy znajdują się tam poszukiwane stadia 20 przedimaginalne lub imagines. Po stwierdzeniu obecności gatunku poszukiwań nie kontynuowano na danej powierzchni badawczej, a żerowisko pozostawiano w formie jak najmniej naruszonej. Generalnie zarówno populacje, jak i siedliska na stanowiskach w regionie alpejskim zostały ocenione jako właściwe FV, na co wskazywały wszystkie wskaźniki. Wysoka ocena parametru populacja wynika z wykrycia obecność larwy ponurka po przeszukaniu stosunkowo niewielkiej liczby drzew. Ponurek jest najprawdopodobniej wystarczająco liczny, aby uznać stan populacji za właściwy. Stan taki występuje na obydwu stanowiskach regionu alpejskiego. Rys.4.8.1. Ponurek Schneidera (źródło [23]) Dobry stan siedliska oraz trwała populacja są w stanie zapewnić dobre perspektywy w ciągu najbliższych kilkunastu lat. Dodatkowo stanowiska znajdują się na obszarach Natura 2000 (Las Karaszyn) oraz jednocześnie w obszarze Natura 2000 i rezerwacie przyrody (rezerwat Turnica). Stwierdzone nieliczne oddziaływania mają stosunkowo niską intensywność. Jedynym poważnym zagrożeniem w przyszłości może być usuwanie martwego drewna. 4.9. Rak szlachetny (Astacus astacus) Monitoring gatunku prowadzony był po raz pierwszy. Stanowiska wybrane do monitoringu w regionie kontynentalnym (25) stanowią reprezentację występowania gatunku dla regionu kontynentalnego. Sieć stanowisk w regionie alpejskim obejmowała 5 stanowisk i wszystkie znajdowały się na terenie województwa podkarpackiego. Były to: PLC 18001Bieszczady (stanowiska: potok Mikowy, Smolniczek potok, Strumień Łupkowski), poza siecią Natura 2000 Rys.4.9.1. Rak szlachetny (źródło: [12]) (stanowiska: potok Smolniczek odcinek końcowy, Strumyk „Nazaretanek” w Komańczy). Wśród 5 stanowisk regionu alpejskiego oceny właściwej (FV) nie przyznano żadnemu stanowisku, głównie z uwagi na niewłaściwe oceny wskaźnika dotyczącego zasiedlenia odcinka. Natomiast w przypadku pozostałych wskaźników ocena właściwa została odnotowana dla zdecydowanej większości stanowisk (od 80 do 100%). Wskaźniki, takie jak: stopień przekształceń siedliska, odczyn pH oraz występowanie gatunków inwazyjnych uzyskały dla wszystkich stanowisk ocenę właściwą, a wskaźnik - typ podłoża/dostępność schronień uzyskał ocenę właściwą dla 4 z 5 stanowisk. Perspektywy ochrony wszędzie zostały ocenione jako niezadowalające. Główny wpływ miały niskie liczebności populacji oraz brak ocen FV jeśli chodzi o stan siedliska. Na stanowisku Strumyk „Nazaretanek” w Komańczy oceniono perspektywy pomimo braku precyzyjnych informacji odnośnie siedliska i populacji. Wysoki stopień naturalności cieku daje szansę utrzymania się populacji, jednak jeśli jest ona niewielka może zmniejszać szansę przetrwania. Najniższe (U2) oceny ogólne na stanowiskach Potok Mikowy i Potok Smolniczek - odcinek końcowy wynikają z ocen stanu populacji siedlisk, które w tych przypadkach oceniono najniżej. Na stanowisku Strumień Łupkowski o ocenie ogólnej U2 zadecydowała ocena stanu populacji. Dwie oceny ogólne U1 przyznano stanowiskom gdzie nie oceniono parametrów populacja i populacja i siedlisko. Ponadto, nawet jeśli populacje tam są nieliczne to warunki siedliskowe powinny zapewnić utrzymanie ich w kilkunastoletnim przedziale czasowym. Spośród stwierdzonych oddziaływań w regionie alpejskim tylko zmiany przepływu wód wystąpiły z największą intensywnością. Zmiana przepływu wód była spowodowana tamami boborwymi na stanowisku Strumień Łupkowski - dopływ Smolniczka. Przewiduje się, że aktywność bobrów może mieć negatywny wpływ na populacje raków. To zagadnienie wymaga jednak szczegółowych badań. 21 4.10. Skójka gruboskorupowa (Unio Krassus) Skójka gruboskorupowa należy do dużych małży słodkowodnych. Ciało tego wodnego zwierzęcia ma kolor kremowy i jest zamknięte w dwuklapowej masywnej muszli o kształcie jajowatym lub nieco trapezoidalnym. Gdy małż porusza się, wysuwa z niej tylko nogę. Muszla jest brązowa, ciemniejąca z wiekiem. Dorasta do ok. 70 mm długości przy szerokości do ok. 35 mm i wysokości do ok. 25 mm. Wyglądem przypomina brunatny kamień. Skójka gruboskorupowa występuje na dnie dużych potoków, strumieni i rzek charakteryzujących się czystą wodą. Jest gatunkiem wrażliwym na Rys.4.10.1. Skójka gruboskorupowa (źródło: [13]) zanieczyszczenia. Preferuje koryto naturalnie ukształtowane przez rzekę, bez oznak regulacji oraz dno o drobniejszej granulacji, piaszczyste lub piaszczysto-żwirowe. Znaleźć ją można tam, gdzie nurt zwalnia, przeważnie blisko brzegu. Rzeki, w których znajdują się stanowiska skójki zalicza się do krainy lipienia i brzany. Istotne dla skójki jest występowanie gatunków ryb, na których przechodzi przeobrażenie jej larwa, czyli klenia, wzdręgi, okonia, strzebli potokowej czy głowacza białopłetwego. W 2013 r. objęto monitoringiem 8 rzek (ogółem 26 stanowisk). W regionie alpejskim na terenie województwa monitorowano Górny San, a kontynentalnym częściowo Wiar (na każdej rzece po 3 stanowiska). Stanowiska w województwie objęły w sieci Natura 2000: 1) Bieszczady (stanowiska: Żurawin, Chmiel, Procisne), 2) Jasiołka (stanowiska: Jasiołka 1, Jasiołka 2 i Jasiołka 3), 3) Ostoja Przemyska (stanowisko: Wiar 1), 4) oraz poza siecią Natura 2000 - Wiar 2 i Wiar 3. Stan liczebności populacji (podawany jako liczba osobników przypadająca na odcinek rzeki o długości 1 m) oceniony jako FV stwierdzono w przypadku 4 stanowisk w regionie alpejskim. Na tak ocenionych stanowiskach liczba odłowionych skójek wynosiła od 20 osobników na stanowisku San Procisne do 11 osobników na stanowisku San Żurawin. Stan właściwy wskaźnika struktura wiekowa populacji stwierdzono w wypadku 2 stanowisk w regionie alpejskim (San Żurawin i San Procisne). Podobnie kształtowało się ocenianie wskaźnika struktura wielkości ciała. Jednak tylko na 2 stanowiskach w regionie alpejskim (San Żurawin i San Procisne) oceniono go na FV. Ogólny stan ochrony gatunku określono jako właściwy (FV) dla jednego stanowiska w regionie alpejskim - San Procisne. Jest ono położone w granicach obszaru Natura 2000. Niezadowalający stan ochrony (U1) stwierdzono dla 2 pozostałych stanowisk w regionie alpejskim - San Chmiel i San Żurawin. Na obszarze PLC180001 Bieszczady, gdzie badano 3 stanowiska, ocena ogólna wskazuje na niewłaściwy stan ochrony (U1) ze względu na niewłaściwy stan siedliska (na badanych stanowiskach w Sanie koryto rzeki charakteryzuje się obecnością skalnych odcinków nieodpowiednich dla skójki). Pozostałe parametry mają ocenę FV. Dla obszaru PLC180001 Bieszczady ocena ogólna otrzymała wartość U1. Jest to spowodowane własnościami siedliska, które są naturalne. Jednak rzeka San, którą poddano monitoringowi w tym obszarze jest bardzo duża i obejmuje dużą populację w bardzo dobrej kondycji. Dlatego można stwierdzić, że w/w obszar Natura 2000 właściwie zabezpiecza gatunek i może być traktowany jako jego ostoja. Stan liczebności populacji (podawany jako liczba osobników przypadająca na odcinek rzeki o długości 1 m) oceniony jako FV stwierdzono w przypadku 1stanowiska w regionie kontynentalnym Jasiołka 3. W grupie stanowisk ocenionych jako U1 stwierdzano od 3 osobników (Wiar 2). W regionie kontynentalnym (Jasiołka 1) nie znaleziono żywych skójek (0%), a w przypadku stanowiska Wiar 1 zasiedlenie wynosiło 10%. Na tych stanowiskach wskaźnik ten oceniono na U2 również w ocenie ogólnej. Na stanowisku Jasionka 1 monitoring prowadzony był już drugi raz i tym razem nie stwierdzono tu żywych osobników skójki. Równocześnie tak zmieniły się warunki, że szanse ponownej kolonizacji stanowiska i odtworzenia tu populacji skójki oceniono jako nikłe. Pozostałe stanowiska Wiar 2, Wiar 3 i Jasionka 2 oceniono w ocenie ogólnej na U1. 22 4.11. Wydra (Lutra Lutra) Gatunek niewielkiego drapieżnego ssaka z rodziny łasicowatych (Mustelidae), jedyny żyjący w Polsce w stanie naturalnym przedstawicielka rodzaju Lutra. Długość ciała: 70-90 cm, ogona 35-60 cm, masa ciała ok. 10 kg. Górna część ciała ubarwiona na brunatno, spód ciała dużo jaśniejszy. Występuje na terytorium całej Polski, ale wszędzie jest bardzo rzadka. Związana jest ze środowiskiem wodnym. Spotkać ją można nad brzegiem Bałtyku, nad brzegami rzek, potoków, stawów i jezior. Buduje na ich brzegu nory, wejście do których znajduje się pod powierzchnią wody Rys.4.11.1. Wydra (źródło: [14]) Doskonale pływa. Główny jej pokarm stanowią ryby, ale uzupełnia pożywienie także gryzoniami, ptakami wodnymi i błotnymi. Na polowania wychodzi nocą. Od wody oddala się bardzo niechętnie. Aktualny zasięg gatunku obejmuje cały region kontynentalny i większość regionu alpejskiego. Do monitoringu w 2013 r. wybrano 15 wielkopowierzchniowych stanowisk zlokalizowanych w Polsce północnej, zachodniej, centralnej i południowej. Badania w 2013 r. objęły w województwie region alpejski i zlokalizowane były w: Bieszczadach i Ostoi Magurskiej (Magurski Park Narodowy). Na monitorowanych stanowiskach w regionie alpejskim udział procentowy punktów monitoringowych, na których odnotowano obecność gatunku wahał się od przeszło 60% pozytywnych stwierdzeń (Magurski Park Narodowy), do ponad 90% (Bieszczady). Na wszystkich stanowiskach wskaźnik uzyskał ocenę FV. Ze względu na miejsca rozrodu płazów na poszczególnych stanowiskach wskaźnik uzyskał odmienne oceny od właściwej FV (Magurski Park Narodowy), poprzez niezadowalającą U1 (Bieszczady). Najwyższa odnotowana wartość wskaźnika wystąpiła w Magurskim Parku Narodowym, gdzie obecność potencjalnych miejsc rozrodu odnotowano w otoczeniu blisko 37% wszystkich punktów monitoringowych. Na wszystkich stanowiskach monitoringowych w regionie alpejskim wskaźnik naturalność koryta rzeki uzyskał ocenę właściwą FV, wskazująca na obecność rzek i strumieni (bądź zbiorników wodnych) o naturalnych bądź zbliżonych do naturalnego brzegach, z zachowaną wysoką roślinnością nadbrzeżną. Na poszczególnych stanowiskach monitoringowych obecność cieków o naturalnym charakterze odnotowano na 60% (Magurski Park Narodowy) do przeszło 95% (Bieszczady) wszystkich punktów monitoringowych. Obecność cieków wodnych o szerokości powyżej 3 m (uznawanych za odpowiednie dla wydry) odnotowano, co najmniej na 75% punktów monitoringowych wyznaczonych na danym stanowisku. Najwyższą wartość wskaźnika wynoszącą ponad 86% uzyskano na stanowisku Bieszczady, podczas gdy najniższa wartość 76% odnotowana została w Magurskim Parku Narodowym. Na stanowiskach Magurski Park Narodowy, stan ochrony wydry oceniono jako właściwy FV, natomiast na stanowisku Bieszczady jako niezadowalający, o czym zdecydowała ocena populacji, a głównie indeks populacyjny. Do najczęściej wskazywanych oddziaływań na monitorowanych stanowiskach w regionie alpejskim należały drogi i autostrady, przyczyniające się do powstawania efektu barierowego i potencjalnie stanowiące główną przyczynę śmiertelności gatunku. Kolejnymi czynnikami negatywnie oddziałującymi na stan populacji i siedliska gatunku, wykazywanymi w regionie są prace regulacyjne w obrębie koryta rzek oraz antropogeniczne zmniejszanie spójności siedlisk, poprzez tworzenie zabudowy łańcuchowej wzdłuż znacznych odcinków rzek i potoków. 5. MONITORING PTAKÓW Monitoring Ptaków Polski (MPP) to program koordynowany przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska i prowadzony w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, jest częścią prawnego systemu ochrony. Ptaki są powszechnie uznawane za dobre wskaźniki stanu całego środowiska przyrodniczego, czy "zdrowia" ekosystemów. W szeregu państw członkowskich UE, odpowiednio dobrane indeksy liczebności ptaków traktowane są jako wskaźniki jakości życia społeczeństwa. Ochrona ptaków, w szczególności gatunków wskazanych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej, jest obowiązkiem prawnym państw członkowskich UE. 23 Nadrzędnym celem programu jest monitorowanie stanu populacji możliwie dużej liczby gatunków ptaków, ze szczególnym uwzględnieniem sieci obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. W ramach rozbudowanego systemu monitoringiem objęto prawie 20% powierzchni kraju, oraz około 170 gatunków ptaków lęgowych, 24 gatunki ptaków zimujących, 3 gatunki ptaków wędrownych, w tym 42 gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Każdy z podprogramów wykorzystuje metodykę dostosowaną do specyfiki monitorowanej grupy gatunków lub pojedynczych gatunków ptaków. W ramach Monitoringu Ptaków Polski stosowane są zasadniczo dwie metodyki zbierania danych o ptakach: jedna z nich opiera się na corocznej ocenie wielkości całych polskich populacji (są to tzw. cenzusy), druga na ich reprezentatywnych próbkowaniu. Pierwsza z nich wymusza niejako kontrolę wszystkich znanych (stałych i nowo odkrytych) stanowisk lęgowych; w tym przypadku powierzchnie, w które wpisane są poszczególne stanowiska najczęściej o wielkości 100 km2 - nie są wskazywane w sposób losowy, lecz ich położenie definiowane jest przez areał lęgowy gatunku. Do grupy monitorowanych w ten sposób ptaków należy szereg gatunków objętych cenzusami w ramach Monitoringu Gatunków Rzadkich (np. rybołów, orzeł przedni, podgorzałka czy łabędź krzykliwy). Dla populacji, dla których niemożliwe jest wykonanie pełnego cenzusu (większość gatunków), informacja o zmianach areału i liczebności populacji uzyskiwana jest na powierzchniach próbnych, wskazanych losowo wewnątrz areału gatunku. Podejście to stanowi klasyczny przykład metodyki sondażowej, w której o zmianach parametru w całej populacji (tu: liczebności) wnioskuje się na podstawie reprezentatywnych próbek. Powierzchnie próbne w tej grupie podprogramów mają zróżnicowaną wielkość: od 1 km2 do 100 km2, którą dyktuje z jednej strony specyfika biologii badanych gatunków, a z drugiej względna łatwość prowadzenia liczeń w terenie, np. ptaki szponiaste (drapieżne) mają tak duże terytoria, że monitoring ich musi odbywać się na dużych powierzchniach, natomiast dla większości pospolitych gatunków wróblowców (grupa MPPL), wystarczające są powierzchnie 1 km x 1 km. Losowe wskazanie powierzchni odbywać się może w podziale na tzw. warstwy (obszary różniące się parametrem docelowym lub inną miarą z nim skorelowaną). Przykładowo, w Monitoringu Ptaków Drapieżnych powierzchnie wskazywano w podziale na trzy warstwy zróżnicowane pod względem liczby lęgowych gatunków szponiastych. W Monitoringu Ptaków Mokradeł wyznacznikiem warstw była liczba lęgowych gatunków ptaków z grupy docelowej, a w Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych (MPPL) powierzchnie losowano w regionach ornitologicznych. Innym przykładem może być Monitoring Dubelta, w którym zastosowano podział na dwa regiony (warstwy) - Bagna Biebrzańskie, stanowiące kluczową ostoję gatunku oraz pozostałą część kraju. Podział na warstwy zapewnia bardziej równomierne rozmieszczenie powierzchni w areale gatunku, skoncentrowanie wysiłku terenowego na obszarach zasobniejszych w gatunki docelowe i umożliwia bardziej precyzyjne oszacowania wskaźników liczebności. Programy monitoringu ptaków przelotnych (gęsi, żurawie) i zimujących (Monitoring Zimujących Ptaków Morskich - MZPW) prowadzono na obiektach (najczęściej rzeki i zbiorniki wodne lub inne obszary podmokłe) obejmujących miejsca najważniejszych koncentracji gatunków lub grup gatunków. Monitoring Zimujących Ptaków Morskich ze względu na swoją specyfikę, wymagał zastosowania transektów poprowadzonych po akwenach morskich (liczenia ptaków odbywają się tam ze statków). 5.1. Programy jednostkowe Monitoringu Ptaków Polski w województwie podkarpackim W latach 2012-2013 w województwie podkarpackim prowadzone były następujące programy jednostkowe Monitoringu Ptaków Polski: Sezon lęgowy: 1) Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych ( MPPL), 2) Monitoring Flagowych Gatunków Ptaków, 3) Monitoring Gatunków Rzadkich (MGR): Monitoring mewy czarnogłowej (Ichthyaetus melanocephalus), Monitoring łabędzia krzykliwego (Cygnus cygnus), Monitoring podgorzałki (Aythya nyroca), Monitoring dubelta (Gallinago media), Monitoring kraski (Coracias garrulus), Monitoring rzadkich dzięciołów, Monitoring wodniczki (Acrocephalus paludicola). 24 Sezon migracji i zimowisk: 1) Monitoring Zimujących Ptaków Mokradeł. 5.1.1. Monitoring Gatunków Rzadkich 2 (MGR2) W 2012 r. kontynuowano monitoring czterech gatunków w ramach programu Monitoring Gatunków Rzadkich (MGR2), zapoczątkowanego w 2007 r. Liczenia są cenzusami populacji lęgowych gatunków ptaków wodno-błotnych: łabędzia krzykliwego, podgorzałki, biegusa zmiennego i mewy czarnogłowej. Liczebność podgorzałki oceniono na 127 par. Na kilku kluczowych lęgowiskach gniazdowało ponad 90% par: podgorzałka występowała najliczniej na Lubelszczyźnie, w Dolinie Baryczy oraz na stawach w Budzie Stalowskiej na Podkarpaciu. Silny wzrost trwa w przypadku globalnie zagrożonej podgorzałki, Rys.5.1.1.1. Podgorzałka (samica) (źródło: [25]) której populację krajową na początku XXI wieku oceniono na ok. 40 par, a obecnie jest ona ponad trzykrotnie wyższa. Populacja w ciągu kilku lat stopniowo wzrastała, jednak w 2013 r. jej liczebność zmniejszyła się o kilkanaście procent w stosunku do maksymalnej wartości w roku 2011. 5.1.2. Monitoring Gatunków Rzadkich 3 (MGR3) Jest to program poświęcony śledzeniu zmian liczebności 4 gatunków ptaków: kraski, dubelta, ślepowrona i dzięcioła trójpalczastego. W toku monitoringu dzięcioła trójpalczastego prowadzono równocześnie monitoring dzięcioła białogrzbietego gatunku podobnie rzadkiego w kraju i również wymagającego monitoringu populacji. W ramach grupy programów Monitoringu GR3, cenzusami objęto całe populacje krajowe ślepowrona (od 2009 r.) i kraski (od 2010 r.). Populacja dubelta jest monitorowana metodą sondażową na kluczowych lęgowiskach w kraju. Podobnie, dla dzięcioła trójpalczastego zastosowano metodę sondażową, testując efektywność zastosowanych metod do uzyskania wiarygodnych informacji o tym trudno wykrywalnym gatunku. Monitoringiem MGR3 zostały objęte wszystkie znane z lat poprzednich stanowiska lęgowe kraski, gdzie przynajmniej do roku 2007 stwierdzano lęgi tego gatunku. W ramach monitoringu dzięcioła trójpalczastego skontrolowano 80 powierzchni w Karpatach i 50 w Polsce północno-wschodniej. Rozpowszechnienie dzięcioła trójpalczastego oszacowano na 67%, a rozpowszechnienie dzięcioła białogrzbietego na 49%. Rys.5.1.2.1. Dzięcioł trójpalczasty Wskaźniki rozpowszechnienia i liczebności w przypadku obu (źródło: [26]) gatunków były wyższe w Karpatach niż w Polsce północnowschodniej, wskazując Karpaty jako główną ostoję obu gatunków. Począwszy od kolejnego sezonu, kontrolowane będzie dodatkowe 50 powierzchni dedykowanych dzięciołowi białogrzbietemu. Dzięcioł trójpalczasty w 2010 r. został objęty specjalnym pilotażowym programem w ramach systemu monitoringu liczebności populacji lęgowej w ramach PMŚ. W 2012 r. skontrolowano łącznie 130 powierzchni o wielkości 2 km x 2 km. W Karpatach wykazano dzięcioły trójpalczaste na 53 z 80 powierzchni (66%), a w północno-wschodniej Polsce na 28 z 50 powierzchni (56%). W Karpatach stwierdzono łącznie 94 stanowiska. W Karpatach dzięcioł trójpalczasty występował na 30 powierzchniach Natura 2000 (73% powierzchni w obszarach Natura 2000 było zasiedlonych przez ten gatunek). W Karpatach 13 powierzchni zasiedlonych przez tego dzięcioła znajdowało się w obrębie parków narodowych lub rezerwatów (81% powierzchni chronionych). Na 53 spośród 130 powierzchni próbnych (41%) stwierdzono przynajmniej jednego dzięcioła białogrzbietego podczas przynajmniej jednej kontroli. 25 W Karpatach wykazano dzięcioły białogrzbiete na 34 z 80 powierzchni (43%). Łącznie 38 powierzchni zajętych przez dzięcioła białogrzbietego znajdowało się w obrębie Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000, co równa się rozpowszechnieniu rzędu 43%. W Karpatach dzięcioł białogrzbiety występował na 19 powierzchniach Natura 2000 (46% powierzchni w obszarach Natura 2000). W Karpatach 8 powierzchni zasiedlonych przez tego dzięcioła znajdowało się w obrębie parków narodowych lub rezerwatów (50%). Uzyskane wyniki wskazują, że w 2012 r. w Polsce gniazdowało 18-25 par lęgowych kraski. Najliczniejsza populacja zasiedla 149 północne Mazowsze i południowe Mazury. Gniazduje tam 1721 par, które są głównie skoncentrowana na terenie Niziny Kurpiowskiej (Ostoja Ptaków IBA). Druga co do wielkości, licząca 3 pary lęgowe, populacja zasiedla tereny Podkarpacia. 5.1.3. Monitoring Gatunków Rzadkich 1 (MGR1) W ramach programu Monitoringu Gatunków Rzadkich 1 monitorowano polskie populacje rybołowa, orła przedniego i orlika grubodziobego. Rys.5.1.3.1. Orzeł przedni (źródło: [27]) Populacja orła przedniego w Polsce jest stabilna pod względem liczebnym (28-30 par), a areał obejmuje głównie Karpaty oraz jedno stanowisko na Pomorzu. Parametry rozrodcze z uwagi na znaczne okresowe fluktuacje są trudne do interpretacji, lecz prawdopodobnie przeciętny poziom reprodukcji zapewnia stabilne utrzymanie krajowej populacji tego gatunku. Populacja orła przedniego w Polsce jest stabilna pod względem liczebnym. W ostatnich latach zarysował się niewielki wzrost liczebności, a intensywne prace inwentaryzacyjne doprowadziły do wykrycia nowych stanowisk na terenach dawniej niezasiedlanych. Widoczna jest tendencja do rozszerzania areału lęgowego, szczególnie na terenie Karpat Centralnych. Nie potwierdzono dotychczas gniazdowania tego gatunku na Mazurach. Parametry rozrodcze z uwagi na znaczne okresowe fluktuacje są trudne do interpretacji. Średni poziom reprodukcji zapewnia stabilne utrzymanie krajowej populacji tego gatunku. 5.1.4. Monitoring Zimujących Ptaków Wodnych Ogółem na wszystkich skontrolowanych w 2013 r. obiektach stwierdzono 593 111 ptaków z gatunków powiązanych ekologicznie ze zbiornikami wodnym. Gatunkiem najpowszechniej występującym, stwierdzanym aż na 91% skontrolowanych obiektów była krzyżówka. Łabędź niemy i nurogęś były odnotowane odpowiednio na 70% i 65% obiektów. Szeroko rozpowszechnione były też gągoł (51% skontrolowanych obiektów), czapla siwa i kormoran (po 47% obiektów), bielik (40% obiektów), mewa srebrzysta sensu lato (39% 36 obiektów) i czernica (31% obiektów). Kolejne Rys.5.1.4.1. Głowienka (źródło: [24]) gatunki nie przekroczyły już 30% progu rozpowszechnienia. Podobnie jak w poprzednich latach zimujących krzyżówek było wyraźnie mniej na wschodzie Polski. Liczebność głowienki wyniosła 1 410 osobników. Gatunek ten zaobserwowano na 16% skontrolowanych obiektów. Nigdzie koncentracje głowienki nie przekroczyły 1 000 osobników. Ponad 100 ptaków tego gatunku stwierdzono na 7 obiektach. Największe jej koncentracje zaobserwowano na Zbiorniku Machów (195 osobników,) na Jeziorze Miedwie (175 osobników) i na Zbiorniku Dychów (160 osobników). Zimujące głowienki rozmieszczone były w sposób skupiskowy. Potwierdziło się bardzo duże znaczenie Zatoki Puckiej zewnętrznej i wewnętrznej oraz Zalewu Szczecińskiego dla zimujących ptaków wodnych. Akweny te praktycznie co roku gromadzą ponad 20 tysięcy ptaków. Podobnie jak w ubiegłych latach bardzo duże zgrupowania ptaków przebywały na zbiornikach zaporowych Śląska (zbiorniki Otmuchowski i Mietkowski). 26 6. MONITORING LASÓW Monitoring lasu jest systemem oceny środowiska leśnego i kondycji zdrowotnej drzewostanów na podstawie ciągłych lub periodycznych obserwacji i pomiarów wybranych indykatorów na stałych powierzchniach obserwacyjnych. Będąc komponentem Państwowego Monitoringu Środowiska dostarcza znaczącą część danych o zmianach w środowisku przyrodniczym Polski. Wynika to zarówno ze znaczącego udziału lasów w całkowitej powierzchni kraju, jak również z decydującej roli ekosystemów leśnych w kształtowaniu jakości środowiska przyrodniczego Polski. Znaczenie systemów zbierania informacji o lasach można dostrzec w ustawie z dnia 28 września 1991 r. o lasach, gdzie w art.13a zapisano „W celu realizacji trwale zrównoważonej gospodarki leśnej Lasy Państwowe obowiązane są w szczególności do: 1) inicjowania, koordynowania i prowadzenia okresowej oceny stanu lasów i zasobów leśnych oraz prognozowania zmian w ekosystemach leśnych”. Rola monitoringu lasów jest ciągle istotna w śledzeniu oddziaływań zanieczyszczeń powietrza na lasy. Poziom zanieczyszczeń powietrza jest znacznie niższy niż w latach 70 i 80- tych, ale zanieczyszczenia ciągle oddziałują bezpośrednio lub pośrednio na kondycję lasów w Europie. Propozycja Komisji Europejskiej nowej dyrektywy dotyczącej redukcji krajowych emisji niektórych zanieczyszczeń powietrza (Directive 2003/35/EC) w Aneksie V mówi o monitorowaniu wpływu zanieczyszczeń powietrza na środowisko, a w pkt. 1 zobowiązuje kraje członkowskie do zabezpieczenia sieci powierzchni monitoringowych reprezentatywnych siedlisk leśnych. Wskazuje konieczność oceny kwasowości gleby, wymywania biogenów z gleby, poziomu nitryfikacji oraz utraty różnorodności biologicznej jak również wskaźników wzrostu roślinności oraz uszkodzeń koron drzew. Cele i zadania monitoringu lasu to: 1) określenie przestrzennego zróżnicowania stanu zdrowotnego lasów; 2) śledzenie zmian stanu zdrowotnego lasów w czasie; 3) analiza związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy stanem zdrowotnym lasu a biotycznymi i abiotycznymi czynnikami środowiska; 4) opracowanie krótkookresowych prognoz zmian stanu zdrowotnego lasu; 5) wypełnienie zobowiązań Polski podjętych w ramach konwencji o Transgranicznym Przemieszczaniu się Zanieczyszczeń na Dalekie Odległości, Konwencji o Różnorodności Biologicznej oraz rezolucjach Strasburskiej i Helsińskiej Paneuropejskiej Ministerialnej Konferencji dotyczącej Ochrony Lasów w Europie; 6) gromadzenie informacji o stanie lasów użytecznych przy formułowaniu polityki leśnej oraz polityki ekologicznej państwa; 7) dostarczanie informacji dla administracji rządowej, samorządowej, społeczeństwa oraz jednostek administracji Lasów Państwowych. Monitoring lasów, w postaci w jakiej funkcjonuje obecnie wywodzi się z potrzeby śledzenia zmian stanu lasu w okresie narastania procesu jego zamierania, które wystąpiło w Polsce w latach 80-dziesiątych. W powszechnej opinii, wysokie koncentracje zanieczyszczeń powietrza były główną przyczyną tego zjawiska. W ramach monitoringu w 2013 r. przeprowadzono obserwacje kondycji zdrowotnej drzewostanów na Stałych Powierzchniach Obserwacyjnych SPO I , SPO II oraz pomiar depozytu, jakości powietrza, roztworów glebowych i parametrów meteorologicznych na SPO MI. Przeprowadzono ocenę składu gatunkowego runa leśnego i odnowienia naturalnego na SPO II rzędu. Pobrano próbki igliwia bądź liści z drzew próbnych na SPO II rzędu do analizy chemicznej. 6.1. Ocena uszkodzeń drzew na stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu lasów w 2013 r. W 2013 r. w ramach monitoringu lasów ocenę symptomów uszkodzeń i przyczyn ich powstawania wykonano łącznie na 42 428 drzewach 38 gatunków. Najliczniej reprezentowany był rodzaj sosna, a w nim sosna zwyczajna (24 244 drzewa i 57,14% wszystkich drzew), następnie brzoza, głównie brzoza brodawkowata (3 902 drzew i 9,2%), dąb (3 140 drzew i 7,4%), olsza (2 553 drzew i 6,02%) oraz świerk (2 309 drzew i 5,44%). Łącznie było 28 254 drzew 8 gatunków iglastych, co stanowiło 66,38% wszystkich ocenianych oraz 14 310 drzew 30 gatunków liściastych. Łącznie stwierdzono 33 187 uszkodzeń drzew, które występowały na 24 698 drzewach, co stanowiło 58,21% ocenianych drzew. Nieuszkodzonych było łącznie 17 730 drzew, co stanowiło 41,79% drzew ocenianych w 2013 r. Spośród głównych lasotwórczych gatunków iglastych najwięcej drzew bez uszkodzeń cechowało sosnę (52,2% drzew bez uszkodzeń), zaś spośród gatunków liściastych buka. Najniższym udziałem drzew bez uszkodzeń cechował się natomiast dąb (19,3%). 27 Rys. 6.1.1. Rozmieszczenie stałych powierzchni obserwacyjnych I i II rzędu oraz powierzchni monitoringu intensywnego (MI)w krainach przyrodniczo-leśnych (źródło: [30]) Porównano wartości trzech parametrów określających stan zdrowotny drzew (udział drzew zdrowych - klasa 0, uszkodzonych - klasy 2 do 4 oraz średnią defoliację) dla gatunków razem w poszczególnych krainach w zależności od formy własności. Wartości określane jako najmniejsze, największe lub średnie (uszkodzenie najwyższe, najniższe, średnie) odnoszą się do zakresu wartości w obrębie danej krainy. W Krainie Karpackiej najbardziej uszkodzone były drzewa w lasach parków narodowych (Babiogórskim PN, Bieszczadzkim PN, Gorczańskim PN, Magurskim PN ,Tatrzańskim PN). Udział drzew zdrowych w lasach parków Krainy Karpackiej wynosił 17,31%, a udział drzew uszkodzonych (24,62%) i średnia defoliacja (23%) były najwyższe w porównaniu z lasami innych własności w tej krainie. Średnie uszkodzenia drzew zanotowano w lasach ‘pozostałych’ własności i w lasach prywatnych (15% i 20,26% drzew zdrowych, 18,57% i 15,93% drzew uszkodzonych, średnia defoliacja to 20,96% i 20,69%). Najmniejsze uszkodzenia drzew w tej krainie występowały w lasach państwowych (23,86% drzew zdrowych, 16,7% drzew uszkodzonych, średnia defoliacja 20,14%). Najwyższym udziałem drzew zdrowych (gatunki razem) charakteryzowała się Kraina Karpacka (21,68%). Krainy Karpacka i Mazowiecko-Podlaska różnią się znacznie pod względem udziału drzew zdrowych, w pierwszej jest on najwyższy (21,68%), w drugiej najniższy (9,35%). Jednocześnie w obu krainach udziały drzew uszkodzonych (17,07% i 20,43%) oraz średnia defoliacja (20,59% i 22,59%) znajdują się w zakresach wartości średnich. Wśród 7 porównywanych krain (bez Krainy Sudeckiej) najlepszą kondycją zdrowotną charakteryzowały się drzewa sosny w lasach Krainy Bałtyckiej (16,55% drzew zdrowych, 13,58% drzew uszkodzonych, średnia defoliacja równa 19,79%); najgorszą w lasach Krainy Karpackiej (4,93% drzew zdrowych, 22,48% drzew uszkodzonych, średnia defoliacja równa 24,05%). Wystarczająca do porównania kondycji zdrowotnej liczba jodeł została oceniona jedynie w krainach: Karpackiej i Małopolskiej. W pierwszej z krain jodły były zdrowsze niż w drugiej (odpowiednio: udział drzew zdrowych wynosił 20,61% i 12,57%, udział drzew uszkodzonych 12,64% i 29,51%, a średnia defoliacja 18,99% i 24,48%). Dąb jest gatunkiem o najwyższym poziomie uszkodzenia w skali kraju, także również w poszczególnych krainach jego uszkodzenie jest dość wysokie. Wysokie uszkodzenie dębów odnotowano w Krainach: Karpackiej i Śląskiej (3,05% i 5,05% drzew zdrowych, 38,93% i 48,41% drzew uszkodzonych, 27,06% i 28,49% średniej defoliacji), najwyższe w Krainie Sudeckiej wartości porównywanych parametrów wynosiły odpowiednio: 4,59%, 56,88% i 30,18%. 28 Rys. 6.1.2 . Poziom uszkodzenia lasów w 2013 r. na podstawie oceny defoliacji na stałych powierzchniach obserwacyjnych z wyróżnieniem 3 klas defoliacji (źródło:[30]) Uszkodzenie drzew w układzie Parków Narodowych Najniższe uszkodzenie drzew zarejestrowano w Świętokrzyskim Parku Narodowym: udział drzew zdrowych był bardzo wysoki, wynosił 60%, udział drzew uszkodzonych (10%) oraz średnia defoliacja (14%) były bardzo niskie. Niewielkie uszkodzenie drzew zarejestrowano w Parkach: Bieszczadzkim i Białowieskim. Nieco wyższe uszkodzenie drzew zanotowano w Parku Magurskim. Udział drzew zdrowych zawierał się tam w przedziale od 2,5% do 25%, udział drzew uszkodzonych w przedziale od 15% do 25%, a średnia defoliacja w przedziale od 21,25% do 25%. Tab. 6.1.1. Średnia defoliacja drzew [%] na SPO I rz. wg gatunków w układzie województw, w kolejności malejących wartości w kolumnie "Gat. razem" - wiek > 20 lat, wszystkie formy własności, 2013 r. (źródło: [30]) województwo opolskie śląskie lubelskie dolnośląskie mazowieckie podkarpackie podlaskie łódzkie małopolskie świętokrzyskie pomorskie wielkopolskie lubuskie warmińskomazurskie Zachodniopomorskie kujawskopomorskie Polska sosna 26,49 26,79 24,49 20,61 22,72 25,96 22,62 21,25 24,56 20,83 20,93 20,45 20,24 20,79 świerk 30,00 31,56 23,53 22,69 29,44 23,39 30,14 19,33 26,39 31,49 23,07 17,43 15,98 16,55 jodła 18,73 21,04 20,0 29,14 21,34 22,50 17,74 23,75 - inne iglaste 22,50 26,25 10,00 23,35 15,23 24,17 17,50 21,14 26,32 12,00 21,25 15,65 20,00 13,28 iglaste razem 26,56 26,69 24,41 21,60 22,76 24,63 23,39 21,23 22,68 21,57 21,06 20,35 20,16 20,04 buk 34,32 19,55 14,71 16,05 10,00 16,59 12,50 13,91 14,27 16,65 13,13 10,83 12,41 dąb 34,32 33,81 27,30 27,30 23,85 23,87 25,34 26,60 27,32 16,89 26,30 24,59 24,33 20,14 brzoza 31,38 31,57 21,98 25,52 22,94 24,60 23,13 22,50 24,93 22,03 21,56 21,96 18,16 24,13 olsza 28,57 23,71 15,92 18,56 24,60 25,71 15,30 18,14 27,81 18,18 18,38 17,02 14,85 15,40 inne liściaste 29,71 25,95 20,74 27,80 21,00 15,10 19,42 25,47 17,85 25,11 22,18 21,74 14,55 18,11 liściaste razem 31,00 28,63 22,70 25,45 23,20 18,81 19,09 22,94 19,98 20,23 20,65 21,67 18,48 18,92 gatunki razem 28,51 27,26 23,63 23,40 22,90 21,86 21,81 21,58 21,43 21,19 20,95 20,70 19,85 19,56 18,59 1639 - 17,45 18,43 14,61 26,71 20,65 19,08 24,96 20,46 19,24 18,27 14,29 - 21,46 18,30 12,78 20,59 15,51 14,76 23,21 18,17 18,28 21,57 23,24 20,02 20,93 21,63 15.66 25,65 22,89 18,48 20,84 21,42 21,55 Województwa: podkarpackie i małopolskie mają dość wysoki udział drzew zdrowych, ale jednocześnie ich udziały drzew uszkodzonych (17,07% i 20,43%) oraz średnia defoliacja (20,59% i 22,59%) znajdują się w zakresach wartości średnich. Najwyższe uszkodzenie drzew zanotowano w województwach: śląskim i opolskim. Udziały drzew zdrowych wynosiły odpowiednio: 3,07% i 0,88%, udziały drzew uszkodzonych - 40,33% i 44,13%, a średnia defoliacja: 27,26% i 28,51%. Województwa: kujawsko-pomorskie, zachodniopomorskie, 29 warmińsko-mazurskie i lubuskie charakteryzują się niskim poziomem uszkodzenia (średnia defoliacja poniżej 20%), jednak udziały drzew zdrowych i uszkodzonych są w nich mocno zróżnicowane. 6.2. Czynniki sprawcze uszkodzeń drzewostanów W 2013 r. stwierdzono 6 381 przypadków uszkodzeń spowodowanych przez owady. W 2012 r. liczba ta wyniosła 7 580. Najliczniejszymi wśród owadów sprawcami szkód były owady liściożerne (foliofagi) - stanowiły one 81,56% wszystkich przypadków uszkodzeń w tej kategorii sprawców. Nieznacznie zwiększył się w porównaniu do roku poprzedniego poziom uszkodzeń ze strony grupy owadów uszkadzających pień i gałęzie (kambiofagi), który wyniósł 7,06% (w 2012 r. 5,6%). W 2013 r. widoczne jest zdecydowane zmniejszenie udziału drzew z uszkodzeniami od owadów minujących - 1,48% (poprzednio - 5,9%). Zwiększył się niestety, ponad dwukrotnie, do roku poprzedniego, udział drzew z uszkodzeniami ze strony grupy owadów niezidentyfikowanych - 6,74% (poprzednio - 2,9%). Spośród wszystkich uszkodzeń spowodowanych przez owady najwięcej ich zidentyfikowano w Krainie Bałtyckiej (26,51%), następnie Małopolskiej (16,72%), Karpackiej 16,47%). We wszystkich krainach przyrodniczo-leśnych i Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w udziale uszkodzeń spowodowanych przez owady przeważały uszkodzenia spowodowane przez foliofagi. W Krainie Karpackiej pewne znaczenie odgrywały również owady uszkadzające pień i gałęzie, a w Krainie Śląskiej - nieokreślone. 7. ZINTEGROWANY MONITORING ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO (ZMŚP) Monitoring ten funkcjonuje w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, a jego zadaniem w odróżnieniu od monitoringu specjalistycznego jest prowadzenie obserwacji możliwie jak największej liczby elementów środowiska przyrodniczego, w oparciu o planowe, zorganizowane badania stacjonarne. Celem ZMŚP jest dostarczenie danych do określania aktualnego stanu środowiska oraz w oparciu o wieloletnie cykle obserwacyjne, przedstawienie krótko i długookresowych przemian środowiska w warunkach zmian klimatu i narastającej antropopresji. Uzyskane wyniki z prowadzonych obserwacji stanowią podstawę do sporządzenia prognoz krótko i długoterminowych rozwoju środowiska przyrodniczego oraz przedstawienia kierunków zagrożeń i sposobów ich przeciwdziałania. Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego w odróżnieniu od monitoringów branżowych dostarcza kompleksowych informacji, nie tylko w ramach wybranych programów pomiarowych, lecz przede wszystkim o związkach przyczynowo-skutkowych i rezultatach ich oddziaływania na środowisko geograficzne. Program ZMŚP jest programem naukowo-badawczym funkcjonowania geoekosystemów (krajobrazów), służy zachowaniu struktury krajobrazowej Polski. Pod względem metodologicznym program ZMŚP opiera się na koncepcji funkcjonowania systemu, realizuje założenia zachowania georóżnorodności i bioróżnorodności całego kraju. Podstawowym obiektem badań w ZMŚP jest zlewnia rzeczna (jeziorna), w zasięgu której zlokalizowane są testowe powierzchnie badawcze, ujmujące możliwie wszystkie typy ekosystemów badanego krajobrazu. Wykonawcą ZMŚP na zlecenie GIOŚ jest Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Centrum Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego. Stacje Bazowe ZMŚP: 1) Wolin (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), 2) Storkowo (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), 3) Puszcza Borecka (Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy Warszawa), 4) Wigry (Wigierski Park Narodowy), 5) Koniczynka (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), 6) Różany Strumień (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), 7) Kampinos (Kampinoski Park Narodowy), 8) Święty Krzyż (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach), 9) Roztocze (Roztoczański Park Narodowy], 10) Szymbark (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk), 11) Karkonosze (Karkonoski Park Narodowy). Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska w: Białymstoku, Bydgoszczy, Krakowie, Lublinie, Poznaniu i Szczecinie współpracują z wykonawcą ZMŚP. Na terenie województwa podkarpackiego nie zlokalizowano stacji bazowej ZMŚP. 30 WNIOSKI 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) Wyniki raportu 2013 wskazują, że zdecydowanie lepszy stan ochrony gatunków i siedlisk stwierdzono w regionie alpejskim (Karpaty), stanowiącym jednak tylko 3% lądowej powierzchni kraju. Wynika to przede wszystkim z charakterystycznych dla tego regionu niedostępności terenów wysokogórskich, terenów trudniejszych do zagospodarowania oraz w dużej części podlegających ochronie obszarowej, a zatem o dużo mniejszej antropopresji niż w regionie kontynentalnym. Na terenie regionu kontynentalnego (97% powierzchni lądowej Polski) większość siedlisk i gatunków przyrodniczych jest w niezadowalającym stanie ochrony (U1). Liczebność podgorzałki w ciągu ostatnich kilku lat waha się w zakresie 100-130 lęgowych samic. Jej populacja jest silnie skoncentrowana - 90% gniazduje na Lubelszczyźnie, w dolinie Baryczy i na jednym kompleksie stawów rybnych na Podkarpaciu. Liczebność bielika w Polsce może już wynosić 1 500 par, a gatunek ten charakteryzuje się ok. 10% tempem wzrostu liczebności populacji (podobnie jak kania ruda). W przypadku tych dwóch gatunków Polska odgrywa istotną rolę dla ich przetrwania podtrzymując odpowiednio 15% i 5% ich europejskich populacji. Populacje orlika grubodziobego (12-14 par), orła przedniego (30 par) i rybołowa (33-39 par) nie uległy większym zmianom w porównaniu do lat poprzednich. Od ponad dekady obserwowany jest wzrost liczebności ptaków leśnych i trend ten utrzymuje się nadal - populacje ptaków leśnych są obecnie średnio o 25% liczniejsze niż w roku 2000. Gatunki zwycięskie to grupa ptaków zwiększających liczebność w tempie przynajmniej 3,7% rocznie. Należą tu m.in. gęgawa, łabędź krzykliwy, żuraw oraz pleszka. Przeprowadzona w Polsce w 2013 r. w ramach monitoringu lasów ocena uszkodzeń drzew wykazała, że ponad 58% spośród nich było uszkodzonych. Oznacza to kolejny rok wzrostu liczby uszkodzonych drzew, tym bardziej niepokojący, że narasta liczba drzew z 2 i 3 uszkodzeniami, a maleje liczba drzew z 1 uszkodzeniem. Średnia liczba uszkodzeń przypadająca na 1 drzewo była w 2013 r. również wyższa niż w latach poprzednich i wynosiła 0,78 w przypadku dębu, domieszkowych gatunków liściastych i olszy przekraczała 1. W Krainie Karpackiej na terenach obejmujących województwo podkarpackie najbardziej uszkodzone były drzewa w lasach parków narodowych (Bieszczadzkim i Magurskim Parku Narodowym). Najczęściej występujące symptomy uszkodzenia drzew to „ubytek liści/igieł” (35,2% wszystkich uszkodzeń). Najczęściej uszkadzanym organami drzew iglastych oraz buka był pień od szyi korzeniowej do podstawy korony, zaś gatunków liściastych oprócz buka - liście. Wśród zidentyfikowanych czynników sprawczych najczęściej wskazywano na „inne czynniki” (26,92%) oraz „owady” (19,52%). 31 9. MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE 1) Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych z uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000. http://siedliska.gios.gov.pl/index.php/wyniki-monitoringu/wyniki-2013. Monitoring ptaków polski http://monitoringptakow.gios.gov.pl/ . Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego http://zmsp.gios.gov.pl/. Stan środowiska w Polsce. Raport 2014. GIOŚ, BMŚ Warszawa 2014. Bogate florystyczne górskie i niżowe murawy bliźniaczkowe (natura2000.gdos.gov.pl/uploads/download/223, dostęp: 5.03.2015). pl.wikipedia.org/wiki/Dzwonek_piłkowany, dostęp: 11.03 2015. http://pl.wikipedia.org/wiki/Krasopani_hera, dostęp : 13.03.2015. http://pl.wikipedia.org/wiki/Pachnica_d%C4%99bowa, dostęp: 13.03.2015. https://www.google.pl/search?q=wid%C5%82oz%C4%85b+zielony&espv=2&biw=1680&bih=935&tbm=isc h&tbo=u&source=univ&sa=X&ei=dMaDVfa0CsbTygP0toCwAg&ved=0CCsQsAQ. http://www.google.pl/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=osadnik%20wielkooki, (dostęp:19.06.2015). siedliska.gios.gov.pl/pdf/.../wyniki_monitoringu_zwierzat_1920.pdf , (dostęp: 16.03.2015). http://rakszlachetny.w.interia.pl/rak1.htm, (dostęp: 16.03.2015). https://www.google.pl/search?q=sk%C3%B3jka+gruboskorupowa&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&e i=C5sGVYTRAoe8PcXAgIgP&ved=0CCAQsAQ&biw=1158&bih=772, (dostęp: 16.03.20115). http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0CCEQFjA A&url=http%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FWydra&ei=YcYGVZ6xLczZPd6ngagK&usg=AFQjCN Gjcy8MIoRBO-OktZlFznqTvMWgKQ&bvm=bv.88198703,d.ZWU, (dostęp: 16.03.2015). https://www.google.pl/search?q=ponik%C5%82o+krai%C5%84skie&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X &ei=ctgGVYKSIcHiO6_6gfAJ&ved=0CCsQsAQ&biw=1158&bih=772, (dostęp: 16.03.2015). http://encyklopedia.warmia.mazury.pl/index.php/Wid%C5%82oz%C4%85b_zielony, (dostęp: 16.03.2015). http://pl.wikipedia.org/wiki/Bóbr_europejski, (dostęp; 16.03.2015). http://www.google.pl/imgres?imgurl=http://pracownia.org.pl/images/artykuly/dz_luty2011_29b.jpg&imgrefurl=http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numeryarchiwalne,2300,article,5260&h=158&w=300&tbnid=EzKQXCQiIS2HYM:&zoom=1&docid=XsYt_NWnwO BnfM&ei=jPYHVemEC8KcygPinoDYBA&tbm=isch&ved=0CB8QMygAMAA, (dostęp: 17.03.2015). http://pl.wikipedia.org/wiki/Kraina_przyrodniczo-leśna, (dostęp: 17.03.2015). http://pl.wikipedia.org/wiki/Czerwończyk_nieparek, (dostęp: 19.06.2015). https://www.google.pl/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0CAYQj B0&url=http%3A%2F%2Fchomikowce.blog.pl%2F2015%2F04%2F03%2Fchomikeuropejski%2F&ei=YMODVb2gJoa8ygPi062wAQ&bvm=bv.96042044,d.bGQ&psig=AFQjCNHO9FPi6OIX OtF0619iGxuIUsSKKA&ust=1434784882699853, (dostęp:19.06.2015). http://www.google.pl/search?q=poczwarówka+zwężona&espv=2&biw=1680&bih=935&tbm=isch&tbo=u&s ource=univ&sa=X&ei=pMqDVd7gMqieywOD_YCYAw&ved=0CCwQsAQ 9, dostęp: 19.06.2015). https://www.google.pl/search?q=ponurek+schneidera&espv=2&biw=1680&bih=935&tbm=isch&tbo=u&sou rce=univ&sa=X&ei=w8uDVcLqI4bmyQOfu5vwBg&ved=0CCYQsAQ9, dostęp: 19.06.2015). http://www.google.pl/imgres?imgurl=http://www.jerzygrzesiak.pl/lato2007/CRW_8944-glowienka-400d.jpg&imgrefurl=http://www.jerzygrzesiak.pl/lista249.html&h=280&w=400&tbnid=OIips-rk1iesM:&zoom=1&tbnh=140&tbnw=199&usg=__GocBuZGU3J-C1Yp3c4-u9NSVvY=&docid=5xK6HYf18ospcM&itg=1, (dostęp; 19.06.2015). www.google.pl/search?q=podgorzałka&espv=2&biw=1680&bih=935&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa= X&ei=I8-DVcjBC4rWygOFp7DwDw&ved=0CCUQsAQ, (dostęp: 19.06.2015). http://www.birdwatching.pl/galeria/ostatnio-dodane/zdjecie/4006, (dostęp; 19.06.2015). /www.google.pl/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=orze%C5%82m%20przedni, (dostęp: 19.06.2015). https://www.google.pl/search?q=dzwonek+karkonoski&espv=2&biw=1680&bih=935&tbm=isch&tbo=u&so urce=univ&sa=X&ei=a9SLVczcJJCO7Aadp6HQBA&ved=0CB8QsAQ, (dostęp: 25.06.2015). http://www.google.pl/imgres?imgurl=http://www.polskiekrajobrazy.pl/images/stories/big/104554DSC.jpg&img refurl=http://www.polskiekrajobrazy.pl/Galerie/79:Suwalszczyzna/104554:Modraszek_ikar_samczyk_najbardz iej_modry_z_modraszkow..html&h=603&w=900&tbnid=9z5fbQO01gF85M:&zoom=1&docid=lafvraTDPXzit M&ei=ydWLVf7AOuf97Abi04FA&tbm=isch&ved=0CDkQMygKMAo, (dostęp:25.06.2015). Stan zdrowotny lasów Polski w 2013 r., Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary 2014. Biuletyn Monitoringu Przyrody nr 11. Monitoring Ptaków Polski w latach 2012 – 2013, IOŚ, BMŚ http://www.gios.gov.pl/pl/stan-srodowiska/monitoring-przyrody. „Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2013 roku na podstawie badań monitoringowych”, Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Zarządzania Zasobami Leśnymi, Sękocin Stary, czerwiec 2014. 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24) 25) 26) 27) 28) 29) 30) 31) 32) 33) 32