docZnaczenie eksperymentu dla poznania zagadnień neurologii wieku
download 
Reklamacja Transkrypt
Znaczenie eksperymentu dla poznania zagadnień neurologii wieku
PRACE POGL¥DOWE Bogus³awa BUDZISZEWSKA1,2 W³adys³aw LASOÑ1 Ma³gorzata STECZKOWSKA2 Aleksandra GERGONT2 Znaczenie eksperymentu dla poznania zagadnieñ neurologii wieku rozwojowego Value of the experiment for developmental neurology Zak³ad Neuroendokrynologii Dowiadczalnej Instytutu Farmakologii Polskiej Akademii Nauk w Krakowie Kierownik Zak³adu: Prof. dr hab. W³adys³aw Lasoñ 1 Katedra Neurologii Dzieci i M³odzie¿y Uniwersytet Jagielloñski Collegium Medicum, Kraków Kierownik Katedry: Prof. dr hab. n. med. Marek Kaciñski 2 Dodatkowe s³owa kluczowe: autyzm ADHD padaczka neuroprotekcja dzieci eksperyment. Additional key words: autism ADHD epilepsy neuroprotection experiment Adres do korespondencji: Doc. dr hab. Bogus³awa Budziszewska Instytut Farmakologii PAN 31-343 Kraków, Smêtna 12 tel: +48126623250 e-mail: [email protected] 958 Niektóre choroby neurologiczne wieku rozwojowego nie s¹ obecnie skutecznie leczone, gdy¿ ze wzglêdu na nieznan¹ czy w niewielkim stopniu poznan¹ ich patogenezê brak jest leków dzia³aj¹cych przyczynowo. Prace eksperymentalne prowadzone s¹ celem uzyskania adekwatnych, zwierzêcych modeli, w oparciu o które mo¿liwa by³aby ocena leków specyficznie dzia³aj¹cych na dane zaburzenia neurologiczne. Etiopatogeneza autyzmu nie zosta³a dotychczas poznana, nie ma tak¿e leku poprawiaj¹cego podstawowe jej objawy. Prace dowiadczalne maj¹ na celu wprowadzenie wiarygodnego, zwierzêcego modelu tej choroby, który umo¿liwi ocenê wp³ywu potencjalnych leków na sferê kontaktów spo³ecznych i komunikacji. W terapii zespo³u zaburzeñ uwagi z nadruchliwoci¹ (ADHD) stosowane s¹ od dawna leki psychostymuluj¹ce, lecz ze wzglêdu na ich potencja³ uzale¿niaj¹cy, podjêcie decyzji o ich zastosowaniu u dziecka nie jest ³atwe. Prowadzone s¹ badania przedkliniczne celem dok³adnego poznania ich mechanizmów dzia³ania i okrelenia maksymalnych, bezpiecznych dawek. Tylko u oko³o 70% dzieci cierpi¹cych na padaczkê skuteczna jest monoterapia, natomiast u pozosta³ych konieczne jest stosowanie dwóch lub wiêcej leków, co zwiêksza mo¿liwoæ wyst¹pienia objawów ubocznych. Równie¿ bardziej skuteczne klinicznie, klasyczne leki przeciwpadaczkowe mog¹ zaburzaæ funkcje poznawcze dziecka. Dlatego w oparciu o mechanizmy powstawania drgawek próbuje siê znaleæ lek o wiêkszej skutecznoci hamowania wy³adowañ padaczkowych a o mo¿liwie niewielkich dzia³aniach ubocznych. Wprowadzenie do terapii skutecznych leków neuroprotekcyjnych, które mog³yby ograniczaæ wtórne uszkodzenia komórek nerwowych w uszkodzeniach mózgu spowodowanych urazem czy niedokrwieniem, jest ambitnym celem licznych prac eksperymentalnych. Du¿¹ nadziejê wi¹¿e siê z ochronnym dzia³aniem czynników neurotroficznych, lecz powa¿n¹ przeszkod¹ w ich zastosowaniu jest brak mo¿liwoci obwodowego podawania. Domózgowe transplantacje komórek produkuj¹cych czynniki wzrostu czy komórek macierzystych mog¹ w przysz³oci byæ skuteczn¹ metod¹ poprawiaj¹c¹ funkcje mózgu. Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 11 Some neurological diseases cannot be at present efficiently treated, because of their unknown pathogenesis and the lack of appropriate drugs. The etiology of autism is not known and there is no drug for ameliorating basal symptoms of this disease. Some research was conducted to obtain an adequate rodent model of autism in which potential drugs can be studied. Therapeutic action of psychostimulant drugs in the attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) are known for years, but because of their addictive properties, decision about their clinical use in a child is not easy. The precise recognition of their mechanism of action and determination of the maximal but safe doses should facilitate making the correct decision. Only about 70 % children suffering from epilepsy are efficiently treated with one drug, while in the remaining the use of two or more drugs is necessary, which increases the the risk of side effects. Clinically more effective classical antiepileptic drugs can disturb cognitive functions in the child, therefore, on the basis of the present knowledge the experiments are under way with the aim of receiving drugs with strong anticonvulsant properties but without serious side effects. The introduction of efficient neuroprotective drugs, which may ameliorate secondary neuronal cell damage in various brain regions to the therapy is the main aim of numerous experimental works. At present it seems that neurotrophic factors can be useful but they must be administered centrally. Transplantations of transfected cells capable of producing neurotrophic factors or stem cells to the brain may be in the future an efficient method for improving brain function. B. Budziszewska i wsp. Wstêp G³ównym celem prac eksperymentalnych prowadzonych w dziedzinie neurofarmakologii jest próba znalezienia leków o wiêkszej terapeutycznej skutecznoci ni¿ obecnie stosowane, a mo¿liwie niewielkim dzia³aniu niepo¿¹danym. W przypadku poszukiwania skutecznej terapii choroby, której przyczyna nie jest znana lub s³abo poznana, znalezienie skutecznego dzia³aj¹cego przyczynowo leku wymaga wczeniejszego poznania etiopatogenezy tej choroby, a przynajmniej wykrycia istotnych czynników/mechanizmów prowadz¹cych do jej powstania. Badania zmierzaj¹ce do lepszego poznania przyczyn chorób oraz dzia³ania potencjalnych leków prowadzone s¹ g³ównie w modelach zwierzêcych, jednak w przeciwieñstwie do chorób obwodowych, wywo³anie u zwierz¹t zmian prowadz¹cych do chorób orodkowego uk³adu nerwowego (OUN) jest bardzo trudne. Niektórych istotnych, typowo ludzkich objawów chorób neurologicznych np. zaburzeñ mowy nie do siê bowiem okreliæ u zwierz¹t. Ponadto, ze wzglêdu na nieznajomoæ przyczyn danej choroby oraz jej specyficznych biochemicznych markerów, zwierzêce modele s¹ w wielu przypadkach dalekie od doskona³oci i tylko prowadzenie badañ równolegle na kilku modelach pozwala na wyci¹gniêcie adekwatnych wniosków. Innym podejciem eksperymentalnym, maj¹cym na celu odkrycie nowych leków, jest porównywanie dzia³ania badanych zwi¹zków do efektów wywo³ywanych przez ju¿ znany lek. W tym przypadku podejmuje siê próby maj¹ce na celu znalezienie leku o wiêkszej skutecznoci, a mniejszym dzia³aniu niepo¿¹danym ni¿ lek czy leki dotychczas stosowane. Przed wprowadzeniem do badañ klinicznych, w badaniach na zwierzêtach okrela siê nie tylko potencjalne niepo¿¹dane efekty przysz³ego leku, lecz tak¿e jego w³asnoci farmakokinetyczne i farmakodynamiczne. Tak wiêc wykorzystywanie zwierz¹t eksperymentalnych do prowadzenia badañ przedklinicznych jest w dalszym ci¹gu niezbêdne, chocia¿ celem ograniczenia iloci zwierz¹t czêæ wstêpnych badañ przeprowadza siê tak¿e w modelach in vitro. Na przyk³ad, poszukiwania potencjalnych leków neuroprotekcyjnych zwykle prowadzi siê najpierw w hodowlach neuronalnych czy neuronalno-glejowych, a dopiero zwi¹zki hamuj¹ce degeneracjê komórek nerwowych w warunkach in vitro wprowadzane s¹ do badañ in vivo. Autyzm próby opracowania modelu zwierzêcego Autyzm dzieciêcy jest zaburzeniem neurorozwojowym wynikaj¹cym z uszkodzenia uk³adu nerwowego w okresie prenatalnym, perinatalnym lub wczesnym neonatalnym. W zespole tym dochodzi do ilociowych i jakociowych deficytów w komunikacji i interakcji spo³ecznej, zainteresowañ oraz wzorów zachowania a objawy te ujawniaj¹ siê przed 3 rokiem ¿ycia. Patogeneza autyzmu nie jest znana, lecz przypuszcza siê ¿e stres w okresie ci¹¿y, niektóre leki, zwi¹zki neurotoksyczne i patologiczne rodowisko psychospo³eczne mog¹ byæ, oprócz uwarunkowania genetycznego, istotnymi Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 11 przyczynami tego zaburzenia. Autyzm wystêpuje 3 do 5 razy czêciej u ch³opców ni¿ u dziewczynek. W chorobie tej nie wykazano wspólnych, specyficznych zmian neuropatologicznych, a wród szeregu stwierdzanych anomalii strukturalnych najczêciej opisywano zmniejszenie wielkoci pnia mózgu i mó¿d¿ku [18]. Przyczyny autyzmu wi¹zane s¹ tak¿e z zaburzeniami w funkcji neuroprzekaników mózgowych, g³ównie z nasilon¹ aktywnoci¹ systemów opioidowych a obni¿on¹ transmisj¹ dopaminow¹ w korze mózgowej i os³abion¹ aktywnoci¹ uk³adu GABA-ergicznego. Badania rodzinne wskazuj¹ na udzia³ czynnika genetycznego w etiologii autyzmu, jednak mimo intensywnych prac nie odkryto konkretnego genu czy zespo³u genów odpowiedzialnych za jego wyst¹pienie. W chwili obecnej istnieje szereg hipotez t³umacz¹cych przyczyny ujawnienia siê autyzmu, lecz ani etiopatogeneza tej choroby nie jest znana ani te¿ nie ma skutecznego leku poprawiaj¹cego podstawowe jej objawy, to znaczy komunikacjê i zachowania spo³eczne. Leki przeciwpsychotyczne, psychostymulujace oraz selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) stosuje siê celem ograniczenia dra¿liwoci, zaburzeñ uwagi czy agresji, jednak leki te nie poprawiaj¹ kontaktów spo³ecznych ani umiejêtnoci komunikacyjnych. Tylko intensywna i mo¿liwie wczesna terapia behawioralna poprawia funkcjonowanie dzieci autystycznych. Dla prowadzenia badañ nad patogenez¹ i terapi¹ autyzmu konieczne jest dysponowanie odpowiednim zwierzêcym modelem tej choroby. W przypadku autyzmu, opracowanie wiarygodnego modelu jest szczególnie trudne, nie tylko ze wzglêdu na s³abo poznan¹ patogenezê, lecz tak¿e z powodu braku mo¿liwoci oceny u zwierz¹t niektórych jego istotnych objawów. W badaniach dowiadczalnych stosowano ró¿ne modele zwierzêce oparte na uszkodzeniu wybranych struktur mózgu. Uszkodzenie cia³a migda³owatego u noworodków rezusa wywo³uje zaburzenia w interakcji spo³ecznej, agresywnoæ, a tak¿e nasilenie lêku [3]. Uszkodzenie tej samej struktury u 7 dniowych szczurów prowadzi do zaburzeñ zachowañ spo³ecznych, os³abienia bramkowania sensorymotorycznego oraz zmian w aktywnoci uk³adu dopaminergicznego i glutaminianergicznego [33]. Równie¿ w modelach wywo³anych uszkodzeniem przyrodkowej czêci mó¿d¿ku u szczurów czy u szczurów z zaburzonym rozwojem mó¿d¿ku i hipokampa wywo³anym wirusem Borna obserwowano niektóre objawy charakterystyczne dla autyzmu [5]. Wykrycie mutacji w genach koduj¹cych neuroliginy 3 i 4 u rodzeñstwa cierpi¹cego na autyzm by³o podstaw¹ do zastosowania myszy transgenicznych pozbawionych genów koduj¹cych neuroliginê 3 lub 4 jako zwierzêcych modeli autyzmu [19]. Dowiadczenia prowadzone z zastosowaniem tego modelu wykaza³y, ¿e zaburzenia w regulacji dojrzewania i funkcji synaps mog¹ odgrywaæ istotn¹ rolê w patogenezie autyzmu [20]. Do opracowania zwierzêcego modelu autyzmu opartego na prenatalnym podawaniu kwasu walproinowego przyczyni³y siê wyniki badañ prowadzone u ofiar talidomi- du [26]. Wykazano, ¿e autyzm wyst¹pi³ u 30% badanych, których matki za¿ywa³y talidomid miêdzy 20 a 24 dniem ci¹¿y, to znaczy w czasie zamykania cewy nerwowej i powstawania pierwszych neuronów w pniu mózgu, g³ównie neuronów motorycznych nerwów czaszkowych. Poniewa¿ u gryzoni talidomid nie wykazuje dzia³ania teratogennego, natomiast efekt taki wywiera kwas walproinowy, który równie¿ u ludzi mo¿e wywo³aæ zaburzenia podobne do wystêpuj¹cych w autyzmie, dlatego w modelu zwierzêcym ciê¿arnym samicom szczura podawano walproinian w 12 dniu ci¹¿y [26, 29]. Prenatalne podanie kwasu walproinowego zaburza u szczura rozwój j¹der motorycznych nerwów czaszkowych, zmniejsza liczbê komórek Purkiniego w mó¿d¿ku, powoduje zmniejszenie objêtoci mó¿d¿ku i skrócenie pnia mózgu, a wiêc wywo³uje zaburzenia podobne do obserwowanych w autyzmie. U zwierz¹t tych obserwuje siê tak¿e charakterystyczne dla tej choroby zmiany behawioralne (obni¿enie interakcji socjalnych, mniejsz¹ wra¿liwoæ na ból, nadwra¿liwoæ na czynniki dotykowe, nasilenie zachowañ lêkowych, os³abienie bramkowania sensorymotorycznego), endokrynologiczne (zwiêkszona aktywnoæ osi podwzgórzeprzysadka mózgowa-nadnercza) oraz immunologiczne (zmniejszona masa grasicy, obni¿ona aktywnoæ proliferacyjna splenocytów po stymulacji miogenem) [29]. Co wiêcej, zmiany wywo³ane kwasem walproinowym s¹ silniejsze u samców ni¿ u samic, a ulegaj¹ os³abieniu u zwierz¹t poddawanych we wczesnym okresie ¿ycia wzmo¿onej stymulacji (przez umieszczanie ich w klatkach z wzbogaconym rodowiskiem) [30]. Przypuszczalnie procedura wzbogaconego rodowiska os³abia zaburzenia behawioralne, nasilaj¹c plastycznoæ neuronów poprzez wp³yw na czynniki troficzne czy neuroprzekaniki OUN. Równie¿ u ludzi najbardziej skuteczn¹ metod¹ jest stosowana w pierwszych latach ¿ycia dziecka terapia poznawczo-behawioralna. Poszukiwania skutecznych w autyzmie leków nie przynios³y jeszcze zadowalaj¹cych rezultatów. Najwiêcej doniesieñ dotyczy dzia³ania antagonisty receptorów opioidowych, naltreksonu, lecz dane te nie s¹ jednoznaczne. Byæ mo¿e dalsze badania prowadzone w obecnie dostêpnych czy ulepszonych modelach zwierzêcych doprowadz¹ do odkrycia leku skutecznego w tej chorobie. Zespó³ deficytu uwagi z nadruchliwoci¹ (ADHD) korzyci i zagro¿enia przy stosowaniu leków psychostymuluj¹cych Innym, czêsto wystêpuj¹cym zaburzeniem neurorozwojowym jest zespó³ deficytu uwagi z nadruchliwoci¹ (ADHD). Zaburzenie to wystêpuje u oko³o 3-7% dzieci, czêciej u ch³opców ni¿ u dziewczynek (4:1) i rozpoczyna siê przed 7 rokiem ¿ycia. G³ównymi objawami ADHD s¹ nadmierna ruchliwoæ, impulsywnoæ oraz zaburzenia uwagi. Aby rozpoznaæ ADHD objawy musz¹ utrzymywaæ siê d³ugo (przynajmniej pó³ roku), musz¹ wystêpowaæ w przynajmniej dwóch rodowiskach (szko³a, dom) i w nasileniu utrudniaj¹cym funkcjonowanie dziec959 ka. Objawy ADHD zmniejszaj¹ siê z wiekiem, lecz u oko³o 70% pacjentów obserwowane s¹ w okresie dorastania, a u oko³o 30% s¹ obecne tak¿e w wieku doros³ym. U osób doros³ych g³ównym objawem ADHD jest zaburzenie uwagi. Przyczyny ADHD nie s¹ znane, uwa¿a siê jednak, ¿e najwiêksze znaczenie ma uwarunkowanie genetyczne. Dotychczasowe badania wskazuj¹, ¿e warianty genów koduj¹cych receptory dopaminowe (D4 i D5) oraz transporter dopaminowy zwiêkszaj¹ ryzyko wyst¹pienia ADHD [1]. Oprócz przyczyn genetycznych, równie¿ uwarunkowania psychospo³eczne i czynniki oko³oporodowe (nieprawid³owy przebieg ci¹¿y, niedotlenienie p³odu, infekcje wirusowe w czasie ci¹¿y, ekspozycja p³odu na nikotynê, alkohol, narkotyki) zwiêkszaj¹ ryzyko wyst¹pienia ADHD. W badaniach neuroobrazowych wykazano zmniejszenie ogólnej objêtoci mózgu oraz objêtoci mó¿d¿ku i prawego p³ata skroniowego u dzieci z ADHD. Badania funkcji mózgu wskazuj¹ na zmniejszenie przep³ywu krwi w p³atach czo³owych i j¹drach podstawy u dzieci a u osób doros³ych z ADHD (nie za¿ywaj¹cych leków) wykazano obni¿enie metabolizmu w korze przedczo³owej [34]. W leczeniu ADHD skuteczne s¹ leki psychostymuluj¹ce, pochodne amfetaminy i metylfenidatu, które zmniejszaj¹ nasilenie objawów osiowych ADHD u 65-75% osób. Ich skutecznoæ u dzieci nadpobudliwych stwierdzono ju¿ oko³o 70 lat temu, jednak ze wzglêdu na ryzyko rozwoju uzale¿nienia ich terapeutyczne stosowanie budzi wiele w¹tpliwoci. Badania eksperymentalne prowadzone s¹ g³ównie celem lepszego poznania mechanizmów dzia³ania psychostymulantów, ich dystrybucji w ró¿nych regionach mózgu i okrelenia dzia³añ niepo¿¹danych. Wyniki tych badañ powinny u³atwiæ podjêcie decyzji o ich zastosowaniu i okreleniu maksymalnej dawki dobowej. Jedynym lekiem o podobnej skutecznoci jak psychostymulanty, a nie wp³ywaj¹cym na uk³ad dopaminergiczny i nie posiadaj¹cym dzia³ania uzale¿niaj¹cego, jest atomoksetyna, jednak efekty tego leku obserwowane s¹ po d³u¿szym czasie i nie u wszystkich pacjentów. Pozosta³e leki stosowane w ADHD, takie jak trójcykliczne leki przeciwdepresyjne, bupropion, wenlafaksyna, moklobemid czy klonidyna wykazuj¹ znacznie ni¿sz¹ skutecznoæ ni¿ psychostymulanty i atomoksetyna, a tak¿e nie poprawiaj¹ koncentracji. Mechanizm dzia³ania psychostymulantów zwi¹zany jest z uwalnianiem dopaminy i noradrenaliny z zakoñczeñ presynaptycznych, hamowaniem ich wychwytu zwrotnego, a w wysokich dawkach równie¿ z blokowaniem monoaminooksydazy typu A (MAOA). W zwi¹zku z ich stymuluj¹cym wp³ywem na OUN trudne do wyt³umaczenia by³y obserwacje wskazuj¹ce, ¿e metylfenidat z jednej strony nasila aktywnoæ lokomotoryczn¹ u zwierz¹t dowiadczalnych, a z drugiejhamuje nadaktywnoæ u dzieci z ADHD. Dopiero kolejne badania eksperymentalne pokaza³y, ¿e efekty psychostymulantów zale¿¹ od poziomu noradrenaliny i dopaminy w ró¿nych strukturach mózgu, a to z kolei wynika z zastosowanej dawki i drogi podania leku. Doustne podanie niskiej dawki metylfenidatu podnosi poziom dopaminy i 960 noradrenaliny g³ównie w korze przedczo³owej, a w niewielkim stopniu w j¹drze pó³le¿¹cym przegrody i pr¹¿kowiu, obni¿a aktywnoæ lokomotoryczn¹ i nasila procesy pamiêci u zwierz¹t dowiadczalnych, podczas gdy wysokie dawki podnosz¹ poziom neuroprzekaników w ca³ym mózgu nasilaj¹c aktywnoæ lokomotoryczn¹ i upoledzaj¹c procesy pamiêci [2, 4]. Liczne badania eksperymentalne wskazuj¹, ¿e dzia³anie nagradzaj¹ce wynika g³ównie z aktywacji neuronów dopaminowych w os³onie j¹dra pó³le¿¹cego przegrody, nasilenie aktywnoci lokomotorycznej spowodowane jest wzrostem poziomu tego nuroprzekanika w pr¹¿kowiu, natomiast funkcje kognitywne zwi¹zane s¹ w du¿ym stopniu z poziomem noradrenaliny i dopaminy w korze przedczo³owej. Tak wiêc badania eksperymentalne wykazuj¹, ¿e w ADHD psychostymulanty powinny byæ podawane w niskich dawkach, zwiêkszaj¹cych poziom neuroprzekaników selektywnie w korze przedczo³owej. Co wiêcej, badania dotycz¹ce regulacji procesów uczenia siê i pamiêci u zwierz¹t pokazuj¹, ¿e zale¿noæ typu dawka-efekt w dzia³aniu noradrenaliny i dopaminy na funkcje poznawcze ma kszta³t odwróconego U, to znaczy zarówno zbyt niskie jak i zbyt wysokie poziomy tych neuroprzekaników zaburzaj¹ mechanizmy pamiêci [6]. Skutecznym lekiem w ADHD jest tak¿e atomoksetyna, selektywny inhibitor wychwytu zwrotnego noradrenaliny. Lek ten podnosi poziom noradrenaliny i dopaminy w korze przedczo³owej szczurów, nie zwiêksza natomiast poziomu dopaminy w pr¹¿kowiu i j¹drze pó³le¿¹cym przegrody [8]. Bior¹c pod uwagê kluczow¹ rolê dopaminy w j¹drze pó³le¿¹cym przegrody w procesach uzale¿nienia, atomoksetyna jest na pewno pod tym wzglêdem bezpieczniejszym lekiem ni¿ psychostymulanty, które co prawda s³abo, ale jednak podnosz¹ poziom dopaminy w tej strukturze u zwierz¹t dowiadczalnych. Z drugiej strony, dotychczasowe badania kliniczne nie wykaza³y uzale¿niaj¹cego dzia³ania leków psychostymuluj¹cych stosowanych w leczeniu ADHD (podawanych doustnie, w niskich dawkach, pod kontrol¹ lekarza), natomiast stwierdzono wiêkszy odsetek uzale¿nieñ g³ównie od alkoholu u osób doros³ych nieleczonych. Oprócz badañ mechanizmu dzia³ania aktualnie stosowanych w ADHD leków, prowadzi siê te¿ prace eksperymentalne w celu ustalenia patogenezy tej choroby. W oparciu o obserwacje i badania kliniczne skonstruowano kilka zwierzêcych modeli ADHD. S¹ to miêdzy innymi myszy transgeniczne pozbawione genu koduj¹cego transporter dopaminowy, myszy bez genu koduj¹cego bia³ko SNAP-25, szczury ze spontanicznym nadcinieniem, zwierzêta z uszkodzonym uk³adem noradrenergicznym czy z uszkodzeniami wywo³anymi podawaniem toksyn [27]. Poniewa¿ ADHD, podobnie jak autyzm, czêsto wspó³wystêpuje z padaczk¹, prowadzone s¹ tak¿e badania zmierzaj¹ce do identyfikacji wspólnych czynników predysponuj¹cych do ich rozwoju. Badania te prowadzone s¹ na szczepach szczurów selekcjonowanych w kierunku szybkiej (Fast-seizure-prone) i wolnej (Slow-seizure resistant) odpowiedzi drgawkowej na elektryczn¹ styPrzegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 11 mulacjê j¹dra migda³owatego (kindling). Badaj¹c 11 pokolenie tych zwierz¹t wykazano, ¿e zwierzêta z wiêksz¹ podatnoci¹ na drgawki (Fast) s¹ tak¿e bardziej impulsywne, nadaktywne, wykazuj¹ deficyty w testach pamiêciowych, maj¹ obni¿ony poziom metabolitów fenyloalaniny i tyrozyny w moczu, a tak¿e wykazuj¹ niedobory niezbêdnych kwasów t³uszczowych [16]. W dotychczasowych badaniach wykazano pewne zmiany morfologiczne w mózgach, w objêtoci komór mózgu, hipokampa oraz zwiêkszon¹ liczbê po³¹czeñ w obrêbie uk³adu limbicznego u zwierz¹t bardziej wra¿liwych na drgawki [16, 17]. Padaczka próby znalezienia leków o wiêkszej skutecznoci a mniejszych dzia³aniach niepo¿¹danych Pomimo ci¹g³ego postêpu w farmakoterapii padaczki, nadal u oko³o 30% pacjentów powszechnie stosowane leki przeciwpadaczkowe s¹ nieskuteczne. Równie¿ wprowadzone w ostatnich latach bezpieczniejsze i dzia³aj¹ce bardziej selektywnie leki nie doprowadzi³y do lepszej kontroli napadów padaczkowych. Dlatego w dalszym ci¹gu podejmowane s¹ próby wprowadzenia do kliniki bardziej skutecznych, a jednoczenie obarczonych mo¿liwie niewielkimi dzia³aniami ubocznymi nowych leków przeciwpadaczkowych. W oparciu o poznane mechanizmy reguluj¹ce procesy drgawkowe projektowane s¹ nowe zwi¹zki, których potencjalne dzia³anie przeciwdrgawkowe, jak równie¿ w³asnoci farmakokinetyczne i farmakodynamiczne oraz efekty niepo¿¹dane badane s¹ w modelach zwierzêcych [28]. Jednym z najczêciej stosowanych modeli padaczki s¹ drgawki rozniecane, wywo³ane przez wielokrotn¹, podprogow¹ stymulacjê j¹dra migda³owatego lub hipokampa impulsem pr¹du elektrycznego lub substancj¹ chemiczn¹. W modelu tym, uwa¿anym za najbardziej zbli¿ony do rozwoju padaczki u cz³owieka, mo¿na badaæ wp³yw podawanych substancji na powstawanie, narastanie oraz utrwalanie procesów drgawkowych [23]. Modelem drgawek odpowiadaj¹cych napadom toniczno-klonicznym u ludzi s¹ drgawki wywo³ane pr¹dem elektrycznym (maksymalny wstrz¹s elektryczny). Czêsto stosowane s¹ tak¿e modele napadów czêciowych z³o¿onych u gryzoni, wywo³ywane podaniem pilokarpiny lub kwasu kainowego. Drgawki gor¹czkowe s¹ najczêciej wystêpuj¹cymi napadami u dzieci w wieku przedszkolnym. Zazwyczaj trwaj¹ 3-5 minut przy temperaturze powy¿ej 38oC. W drgawkach gor¹czkowych prostych nie wystêpuj¹ zmiany ogniskowe i nie prowadz¹ one do zaburzeñ w rozwoju umys³owym dziecka, natomiast drgawki gor¹czkowe z³o¿one plus mog¹ wspó³wystêpowaæ z uogólnionymi zespo³ami padaczkowymi. Drgawki gor¹czkowe trwaj¹ce ponad 30 minut lub wystêpuj¹ce u dzieci poni¿ej 1 roku ¿ycia zwiêkszaj¹ ryzyko rozwoju napadów czêciowych z³o¿onych, a tak¿e zaburzeñ poznawczych. W zwierzêcym modelu drgawek gor¹czkowych z³o¿onych obserwowano przejciowe uszkodzenia neuronów, d³ugotrwa³e zmiany w pobudliwoci neuronów hipokampa, a B. Budziszewska i wsp. po 3 miesi¹cach od wywo³ania drgawek tak¿e zaburzenia procesów pamiêci zale¿nych od hipokampa [15]. Co wiêcej, wykazano, ¿e indukowany temperatur¹ wzrost syntezy interleukiny-1b w hipokampie jest jednym z czynników odpowiedzialnych za powstanie drgawek gor¹czkowych. Interleukina-1b nasila aktywnoæ neuronaln¹ wp³ywaj¹c na uk³ad glutaminianergiczny i GABA-ergiczny, a myszy pozbawione receptora dla tej cytokiny rozwijaj¹ drgawki gor¹czkowe w du¿o wy¿szej temperaturze ni¿ zwierzêta kontrolne [14]. Wyniki eksperymentów prowadzonych w tym modelu wskazuj¹, ¿e d³ugotrwa³e drgawki gor¹czkowe poprzez stymulacjê syntezy receptorów glutaminianergicznych AMPA, pozbawionych podjednostki GluR2 (co zwiêksza nap³yw jonów wapnia do komórki) oraz przez zwiêkszanie iloci presynaptycznych receptorów typu I dla kannabinoli (co hamuje uwalniane GABA), mog¹ w sposób trwa³y nasilaæ aktywnoæ neuronaln¹ i zwiêkszaæ ryzyko rozwoju napadów czêciowych z³o¿onych [14]. Prace te dostarczaj¹ równie¿ wstêpnych informacji dla opracowania nowych leków przeciwpadaczkowych, wp³ywaj¹cych na czynniki zaburzane przez drgawki gor¹czkowe. Padaczka z napadami niewiadomoci stanowi oko³o 10% wszystkich napadów padaczkowych u dzieci i wystêpuj¹ w niej typowe zmiany w zapisie EEG. Zwierzêcymi modelami typowej padaczki z napadami niewiadomoci s¹ myszy i szczury z genetycznie uwarunkowanymi, samorzutnymi napadami niewiadomoci. Dwie linie szczurów, GAERS (wyprowadzona w Strasburgu) oraz Wag/Rij (wyselekcjonowane w Holandii) s¹ czêsto u¿ywanymi modelami. U zwierz¹t tych wystêpuje do kilkuset dziennie wy³adowañ typu iglica-fala, którym towarzysz¹ zmiany w zachowaniu. W modelach zwierzêcych prowadzi siê badania maj¹ce na celu identyfikacjê genu/genów odpowiedzialnych za pojawienie siê tego typu padaczki, ustalenie struktur mózgu zwi¹zanych z jej powstawaniem oraz okreleniem wp³ywu neuroprzekaników i hormonów na iloæ i czas trwania napadów [7, 25]. W dotychczasowych badaniach stwierdzono, ¿e kora nowa oraz niektóre j¹dra wzgórza odgrywaj¹ istotn¹ rolê w rozpoczynaniu i rozprzestrzenianiu siê napadów niewiadomoci [31]. W odró¿nieniu od innych napadów padaczkowych hamowanych przez substancje GABAmimetyczne, napady typu niewiadomoci s¹ nasilane przez stymulacjê uk³adu GABAergicznego. Bardziej skuteczne od leków nowej generacji, klasyczne leki przeciwpadaczkowe charakteryzuj¹ siê na ogó³ w¹skim oknem terapeutycznym oraz nieliniow¹ farmakokinetyk¹. W zwierzêcych modelach drgawek padaczkowych okrela siê nie tylko przeciwdrgawkowe dzia³anie potencjalnych leków, lecz tak¿e ich dzia³ania niepo¿¹dane [24]. Miar¹ dzia³ania toksycznego u zwierz¹t jest najczêciej wyst¹pienie zaburzeñ koordynacji ruchowej, okrelanych w tecie prêta obrotowego czy w tecie komina u myszy. Gronym, zw³aszcza u dzieci, objawem niepo¿¹danym wywo³ywanym przez niektóre leki przeciwpadaczkowe jest os³abianie funkcji poznawczych. U zwierz¹t laboratoryjnych zaburzenia pamiêci d³ugotrwa³ej Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 11 okrela siê w tecie biernego unikania. W modelach zwierzêcych mo¿na tak¿e okreliæ dzia³anie danej substancji na si³ê miêni szkieletowych (test chwytania). W lekoopornej padaczce konieczne jest stosowanie kombinacji dwóch lub wiêcej leków, co wymaga znajomoci farmakodynamicznych i farmakokinetycznych interakcji zachodz¹cych miêdzy nimi. Równie¿ wa¿nym problemem klinicznym s¹ mo¿liwe interakcje leków przeciwpadaczkowych z innymi grupami leków u¿ywanymi w terapii wspó³istniej¹cych schorzeñ. W zwierzêcych modelach padaczki okrela siê interakcje farmakokinetyczne i farmakodynamiczne, zachodz¹ce pomiêdzy równoczenie podawanymi lekami [12]. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e u zwierz¹t leki mog¹ charakteryzowaæ siê odmiennymi parametrami farmakokinetycznymi, tak ¿e wyniki z badañ eksperymentalnych mog¹ stanowiæ tylko sugestiê do postêpowania w warunkach klinicznych. Wodog³owie próby identyfikacji czynników zaanga¿owanych w patogenezie Wodog³owie jest bardzo powa¿n¹ wrodzon¹ lub nabyt¹ wad¹ rozwojow¹ zwi¹zan¹ z zaburzeniem równowagi miêdzy produkcj¹ i wch³anianiem p³ynu mózgowo-rdzeniowego (CSF). Wzrost objêtoci CSF prowadzi do patologicznego powiêkszenia komór mózgu i czaszki oraz do atrofii substancji bia³ej oko³okomorowej. Celem poznania czynników odpowiedzialnych za zaburzenia w przep³ywie CSF prowadzone s¹ badania w zwierzêcych modelach wodog³owia. U szczurów objawy przypominaj¹ce wodog³owie mo¿na wywo³aæ dokomorowym podaniem krwi, kaolinu lub transformuj¹cego czynnika wzrostu (TGF-b1) [22]. Poniewa¿ wykazano, ¿e TGF-b1 jest istotnym czynnikiem prowadz¹cym do rozwoju wodog³owia (pokrwotocznego i po bakteryjnym zapaleniu opon mózgowych), dlatego do badañ wprowadzono myszy transgeniczne z nadekspresj¹ genu koduj¹cego TGF-b1 w astrocytach [11]. W zwierzêcych modelach wodog³owia, w zale¿noci od stopnia powiêkszenia komór, obserwuje siê oprócz zaburzeñ behawioralnych i s³abszego przyrostu masy cia³a równie¿ astrocytozê, uszkodzenia aksonów w czêci przykomorowej oraz obni¿enie poziomu zasadowego bia³ka mieliny w przodomózgowiu (wczeniej ni¿ uszkodzenia aksonów). Ciekawym i odkrytym przypadkowo modelem wodog³owia s¹ myszy transgeniczne z nieaktywn¹ 1 kopi¹ genu RFX4-_v3. Rozwój wodog³owia u noworodków myszy z wadliw¹ kopi¹ genu RFX4_v3, koduj¹cego wystêpuj¹cy tylko w mózgu czynnik transkrypcyjny, spowodowa³ podjêcie prac zmierzaj¹cych do poznania jego funkcji. Porównuj¹c ekspresjê genów w mózgach 10.5 dniowych embrionów miêdzy zwierzêtami transgenicznymi a kontrolnymi stwierdzono miêdzy innymi ni¿sz¹ ekspresjê genów koduj¹cych bia³ka z rodziny Wnt i genu chemokiny, natomiast wzrost ekspresji genu bia³ka metabolizuj¹cego kwas retinowy u zwierz¹t z wodog³owiem [36, 37]. Uzyskane wyniki wiadcz¹ o istotnej roli cie¿ki przekazu sygna³u zale¿nej od Wnt oraz kwasu retinowego we wczesnych etapach rozwoju mózgu oraz ich za- anga¿owaniu w patogenezê wodog³owia. Na razie nie wiadomo czy gen RFX4_v3 równie¿ u cz³owieka pe³ni podobn¹ rolê jak u myszy. Dopiero analiza sekwencji tego genu u osób cierpi¹cych na wodog³owie dostarczy pierwszych informacji o jego potencjalnej funkcji u ludzi. Urazy g³owy leki neuroprotekcyjne Wród dzieci, ciê¿kie urazy g³owy s¹ czêstymi przyczynami zgonu lub nabytych zaburzeñ neurologicznych. W trakcie urazu pierwotnego dochodzi do nieodwracalnego zniszczenia komórek nerwowych, a nastêpnie w wyniku uszkodzenia pierwotnego na skutek niedokrwienia lub niedotlenienia dochodzi do wtórnych uszkodzeñ neuronów. Obecnie prowadzi siê intensywne badania w celu wprowadzenia do kliniki leków neuroprotekcyjnych, które mog³yby ograniczaæ wtórne uszkodzenia neuronów. Wstêpn¹ selekcjê potencjalnie neuroprotekcyjnych zwi¹zków prowadzi siê w modelach in vitro (linie komórkowe, hodowle pierwotne neuronalne i neuronalno-glejowe). Nastêpnie dzia³anie ochronne badane jest w zwierzêcych modelach uszkodzeñ mózgu (niedokrwienia globalnego, niedokrwienia ogniskowego, uszkodzeniach podrgawkowych czy mechanicznych) [21, 32]. Niestety, liczne leki wykazuj¹ce dzia³anie neuroprotekcyjne w badaniach eksperymentalnych (antagonici zale¿nych od napiêcia kana³ów wapniowych lub sodowych, antagonici receptorów dla aminokwasów pobudzaj¹cych, agonici receptorów GABAA, inhibitory tlenku azotu czy antyoksydanty) wykaza³y niewielk¹ skutecznoæ w klinice, a niektóre z nich (antagonici receptora NMDA) wywo³ywa³y powa¿ne dzia³ania niepo¿¹dane. W oparciu o coraz lepiej poznawane mechanizmy apoptotycznej i nekrotycznej mierci komórek nerwowych prowadzi siê badania dotycz¹ce neuroprotekcyjnego dzia³ania leków immunosupresyjnych, hormonów, neurosteroidów, ligandów receptorów metabotropowych dla glutaminianu, kanabinoidów, adenozyny oraz czynników wzrostu. Du¿e nadzieje na opracowanie leku chroni¹cego komórki nerwowe wi¹¿e siê z czynnikami wzrostu, szczególnie czynnikiem wzrostu nerwów (NGF) oraz czynnikiem wzrostu pochodzenia mózgowego (BDNF). Neurotrofiny syntetyzowane s¹ w komórkach uk³adu nerwowego oraz unerwianych przez nie tkankach i reguluj¹ ró¿nicowanie, prze¿ywalnoæ i funkcje komórek nerwowych g³ównie w okresie rozwojowym. Jak wykaza³y badania eksperymentalne, po uszkodzeniu mózgu dochodzi nie tylko do aktywacji mechanizmów neurodegeneracyjnych (obni¿enia poziomu ATP, zwiêkszenia uwalniania kwasu glutaminowego, wzrostu wewn¹trzkomórkowego stê¿enia wapnia, aktywacji proteaz, lipaz, syntazy tlenku azotu) lecz tak¿e obserwuje siê nasilon¹ syntezê wielu endogennych czynników neuroprotekcyjnych, takich jak BDNF, NGF, bia³ka szoku cieplnego, progesteron, neurosteroidy czy hormon uwalniaj¹cy tyreotropinê [13]. Oznaczaj¹c poziom neurotrofin i cytokin w p³ynie mózgowo-rdzeniowym u dzieci w 2 i 48 godzin po ciê¿kim urazie g³owy, wykazano wzrost stê¿enia NGF, interleukiny-6 (IL-6) oraz IL-1b. Stwierdzono tak¿e, ¿e im 961 wy¿sze jest stê¿enie NGF i IL-6 a ni¿sze IL1b w 48 godzin po wypadku, tym wiêksza jest neurologiczna poprawa oceniana 6 miesiêcy po urazie [10]. Opisano tak¿e korzystne dzia³anie podawanego przez 10 dni dokomorowo NGF u dwojga dzieci w niedokrwiennym uszkodzeniu mózgu [9]. Powa¿n¹ przeszkod¹ w zastosowaniu klinicznym czynników wzrostu jest koniecznoæ podawania ich dokomorowo, gdy¿ jako bia³ka niskocz¹steczkowe nie przechodz¹ przez barierê krew-mózg. Podejmowane s¹ próby, dotychczas wy³¹cznie eksperymentalne, wszczepiania do mózgu komórek produkuj¹cych NGF lub pobudzenia ich endogennej syntezy [35]. Tak¿e transplantacje domózgowe komórek macierzystych s¹ na razie testowane w badaniach na zwierzêtach lecz w przysz³oci mog¹ staæ siê skuteczn¹ metod¹ poprawiaj¹c¹ funkcjê uk³adu nerwowego. Podsumowanie Badania eksperymentalne prowadzone s¹ celem poznania etiopatogenezy danej choroby, co pozwoli³oby na wprowadzenie do terapii skutecznych, dzia³aj¹cych przyczynowo leków. W przypadku niektórych chorób, np. autyzmu, prace dowiadczalne s¹ dopiero na etapie wprowadzania wiarygodnego zwierzêcego modelu tej choroby. Inne zaburzenie neurorozwojowe ADHD, mo¿e byæ doæ skutecznie leczone lekami psychostymuluj¹cymi czy atomoksetyn¹, jednak ze wzglêdu na dzia³anie uzale¿niaj¹ce psychostymulantów ich stosowanie budzi wiele kontrowersji, które mog¹ zostaæ rozstrzygniête dopiero po poznaniu dok³adnego mechanizmu ich dzia³ania. W terapii padaczki stosuje siê w zale¿noci od rodzaju napadu ró¿ne leki przeciwdrgawkowe, lecz bardziej skuteczne leki klasyczne obarczone s¹ wieloma dzia³aniami niepo¿¹danymi, z których szczególnie niebezpieczne u dzieci jest zaburzanie funkcji poznawczych. Z tych wzglêdów prowadzone s¹ badania w celu wprowadzenia do kliniki leku o silnych w³asnociach przeciwdrgawkowych, a o niewielkim dzia³aniu niepo¿¹danym. Znalezienie skutecznego leku neuroprotekcyjnego pozwoli³oby na ograniczenie neurodegeneracji i poprawê funkcji OUN w wadach rozwojowych czy po urazach g³owy u dzieci. W przypadku wielu chorób, takich jak autyzm, ADHD, zaburzenia snu, czy napady rzekomopadaczkowe podejmowane s¹ tak¿e próby znalezienia obwodowych, biologicznych markerów, co znacznie u³atwi³oby ich diagnozê. Oczywicie, ze wzglêdu na ró¿nice wystêpuj¹ce miêdzy ludmi a zwierzêtami dowiadczalnymi, wyniki badañ eksperymentalnych nie mog¹ byæ przek³adane bezporednio na warunki kliniczne, lecz zawsze stanowi¹ wa¿n¹ sugestiê jakie czynniki czy 962 mechanizmy s¹ zwi¹zane z rozwojem danej choroby. Pimiennictwo 1. Albayrak O., Friedel S., Schimmelmann B.G., Hinney A., Hebebrand J.: Genetic aspects in attention-deficit/hyperactivity disorder. J. Neural Transm. 2008, 115, 305. 2. Arnsten A.F.: Stimulants: Therapeutic actions in ADHD. Neuropsychopharmacology 2006, 31, 2376. 3. Bachevalier J.: Brief report: medial temporal lobe and autism: a putative animal model in primates. J. Autism Dev. Disord. 1996, 26, 217. 4. Berridge C.W., Devilbiss D.M., Andrzejewski M.E. et al.: Methylphenidate preferentially increases catecholamine neurotransmission within the prefrontal cortex at low doses that enhance cognitive function. Biol. Psychiatry 2006, 60, 1111. 5. Bobée S., Mariette E., Tremblay-Leveau H., Caston J.: Effects of early midline cerebellar lesion on cognitive and emotional functions in the rat. Behav. Brain. Res. 2000, 112, 107. 6. Brennan A.R., Arnsten A.F.: Neuronal mechanisms underlying attention deficit hyperactivity disorder: the influence of arousal on prefrontal cortical function. Ann. N. Y. Acad. Sci. 2008, 1129, 236. 7. Budziszewska B., Van Luijtelaar G., Coenen A.M. et al.: Effects of neurosteroids on spike-wave discharges in the genetic epileptic WAG/Rij rat. Epilepsy Res. 1999, 33, 23. 8. Bymaster F.P., Katner J.S., Nelson D.L. et al.: Atomoxetine increases extracellular levels of norepinephrine and dopamine in prefrontal cortex of rat: a potential mechanism for efficacy in attention deficit/ hyperactivity disorder. Neuropsychopharmacology 2002, 27, 699. 9. Chiaretti A., Antonelli A., Genovese O. et al.: Intraventricular nerve growth factor infusion improves cerebral blood flow and stimulates doublecortin expression in two infants with hypoxic-ischemic brain injury. Neurol. Res. 2008, 30, 223. 10. Chiaretti A., Antonelli A., Riccardi R. et al.: Nerve growth factor expression correlates with severity and outcome of traumatic brain injury in children. Eur. J. Paediatr. Neurol. 2008, 12, 195. 11. Crews L., Wyss-Coray T., Masliah E.: Insights into the pathogenesis of hydrocephalus from transgenic and experimental animal models. Brain Pathol. 2004, 14, 312. 12. Czuczwar S.J., Kaplanski J., Swiderska-Dziewit G. et al.: Pharmacodynamic interactions between antiepileptic drugs: preclinical data based on isobolography. Expert Opin. Drug Metab. Toxicol. 2009, 5, 131. 13. Dirnagl U., Becker K., Meisel A.: Preconditioning and tolerance against cerebral ischaemia: from experimental strategies to clinical use. Lancet Neurol. 2009, 8, 398. 14. Dubé C.M., Brewster A.L., Baram T.Z.: Febrile seizures: mechanisms and relationship to epilepsy. Brain Dev. 2009, 31, 366. 15. Dubé C.M., Zhou J.L., Hamamura M. et al.: Cognitive dysfunction after experimental febrile seizures. Exp. Neurol. 2009, 215, 167. 16. Gilby K.L.: A new rat model for vulnerability to epilepsy and autism spectrum disorders. Epilepsia 2008, 49 Suppl. 8, 108. 17. Gilby K.L., Sydserff S., Patey A.M. et al.: Postnatal epigenetic influences on seizure susceptibility in seizure-prone versus seizure-resistant rat strains. Behav. Neurosci. 2009, 123, 337. 18. Hashimoto T., Tayama M., Murakawa K. et al.: Development of the brainstem and cerebellum in autistic patients. J. Autism Dev. Disord. 1995, 25, 1. Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 11 19. Jamain S., Quach H., Betancur C. et al.: Paris Autism Research International Sibpair Study. Mutations of the X-linked genes encoding neuroligins NLGN3 and NLGN4 are associated with autism. Nat. Genet. 2003, 34, 27. 20. Jamain S., Radyushkin K., Hammerschmidt K. et al.: Reduced social interaction and ultrasonic communication in a mouse model of monogenic heritable autism. Proc. Natl. Acad. Sci. U S A 2008, 105, 1710. 21. Jantas-Skotniczna D., Kajta M., Lasoñ W.: New targets for putative neuroprotective agents. Acta Pol. Pharm. 2006, 63, 359. 22. Khan O.H., Enno T.L., Del Bigio M.R.: Brain damage in neonatal rats following kaolin induction of hydrocephalus. Exp. Neurol. 2006, 200, 311. 23. Löscher W., Schmidt D.: Which animal models should be used in the search for new antiepileptic drugs? A proposal based on experimental and clinical considerations. Epilepsy Res. 1988, 2, 145. 24. Luszczki J.J., Wojda E., Raszewski G. et al.: Influence of imperatorin on the anticonvulsant activity and acute adverse-effect profile of lamotrigine in maximal electroshock-induced seizures and chimney test in mice. Pharmacol. Rep. 2008, 60, 566. 25. Midzyanovskaya I., Strelkov V., Rijn C. et al.: Measuring clusters of spontaneous spike-wave discharges in absence epileptic rats. J. Neurosci. Methods 2006, 154, 183. 26. Rodier P.M., Ingram J.L., Tisdale B., Croog V.J.: Linking etiologies in humans and animal models: studies of autism. Reprod. Toxicol. 1997, 11, 417. 27. Sagvolden T., Russell V.A., Aase H. et al.: Rodent models of attention-deficit/hyperactivity disorder. Biol. Psychiatry 2005, 57, 1239. 28. Sarkisian M.R.: Overview of the Current Animal Models for Human Seizure and Epileptic Disorders. Epilepsy Behav. 2001, 2, 201. 29. Schneider T., Roman A., Basta-Kaim A. et al.: Gender-specific behavioral and immunological alterations in an animal model of autism induced by prenatal exposure to valproic acid. Psycho-neuroendocrinology 2008, 33, 728. 30. Schneider T., Turczak J., Przew³ocki R.: Environmental enrichment reverses behavioral alterations in rats prenatally exposed to valproic acid: issues for a therapeutic approach in autism. Neuro-psychopharmacology 2006, 31, 36. 31. Sitnikova E., van Luijtelaar G.: Cortical and thalamic coherence during spike-wave seizures in WAG/Rij rats. Epilepsy Res. 2006, 71, 159. 32. Vink R., Nimmo A.J.: Multifunctional drugs for head injury. Neurotherapeutics 2009, 6, 28. 33. Wolterink G., Daenen L.E., Dubbeldam S. et al.: Early amygdala damage in the rat as a model for neurodevelopmental psychopathological disorders. Eur. Neuropsychopharmacol. 2001, 11, 51. 34. Zametkin A.J., Nordahl T.E., Gross M. et al.: Cerebral glucose metabolism in adults with hyperactivity of childhood onset. N. Engl. J. Med. 1990, 323, 1361. 35. Zassler B., Humpel C.: Transplantation of NGF secreting primary monocytes counteracts NMDAinduced cell death of rat cholinergic neurons in vivo. Exp. Neurol. 2006, 198, 391. 36. Zhang D., Stumpo D.J., Graves J.P. et al.: Identification of potential target genes for RFX4_v3, a transcription factor critical for brain development. J. Neurochem. 2006, 98, 860. 37. Zhang D., Zeldin D.C., Blackshear P.J.: Regulatory factor X4 variant 3: a transcription factor involved in brain development and disease. J. Neurosci. Res. 2007, 85, 3515. B. Budziszewska i wsp.
