Załącznik 4

 Czynniki wpływające na występowanie ptaków na Zbiorniku Turawskim Przemysław Chylarecki Warszawa, maj 2009 1 © Przemysław Chylarecki, 2009 Opracowanie powstało w ramach prac nad studium wykonalności przedsięwzięcia „Rewitalizacja zbiornika retencyjnego Turawa na rzece Mała Panew” na zamówienie Biura Ekspertyz Środowiskowych w Słońsku 2 1. Zbiornik Turawski jako obszar specjalnej ochrony ptaków
Zbiornik Turawski jest terenem o ponadprzeciętnych walorach przyrodniczych związanych z licznym występowaniem ptaków uznawanych za wymagające ochrony w granicach Wspólnot Europejskich. W oparciu o dane pochodzące z lat 1995‐2003, zbiornik spełnia kryteria C4, C3 i C6 ostoi ptaków o znaczeniu europejskim (IBA of EU importance) wg BirdLife international (Sidło i in. 2004). Jako taki, zbiornik został w 2008 r. objęty ochroną, jako obszar specjalnej ochrony ptaków PLB160004 Jezioro Turawskie w ramach sieci Natura 2000. Celem ochrony obszarowej jest skuteczna ochrona występujących lokalnie populacji nielęgowych ptaków wodno‐błotnych, tworzących tu znaczące koncentracje na trasie corocznych dalekodystansowych migracji. Wyróżnikiem obszaru w kontekście ochrony krajowych zasobów awifauny są duże koncentracje migrujących ptaków siewkowych. Zbiornik jest też jednym z ważniejszych krajowych lęgowisk rybitwy białowąsej. Status obszaru chronionego prawem wspólnotowym obliguje kompetentne organy administracji do utrzymania, a w razie potrzeby do odtwarzania, właściwego (korzystnego) stanu ochrony gatunków, dla ochrony których wyznaczono zbiornik jako OSO. W konsekwencji, gospodarowanie na terenach OSO w sposób prowadzący do długoterminowego zmniejszenia liczebności występujących lokalnie gatunków ptaków wskazanych w dokumentacji utworzenia obszaru (Standardowy Formularz Danych) jest generalnie niezgodne z prawem. 2. Czynniki występowania ptaków wodno-błotnych w skali lokalnej
Zgrupowania ptaków nielęgowych (przelotnych lub zimujących) występujące na krajowych zbiornikach wodnych i terenach podmokłych charakteryzują się dużą dynamiką liczebności poszczególnych gatunków. Okresom licznego i bardzo licznego występowania, związanym z reguły z epizodami corocznych migracji, towarzyszą okresy, kiedy dany gatunek jest spotykany nielicznie, lub nie spotykany w ogóle. W rezultacie, większość gatunków ptaków wodnych i wodno‐błotnych posiada charakterystyczne wzorce sezonowych zmian liczebności na terenach naszego kraju. Wzorce te zostały stosunkowo dobrze rozpoznane w toku badań terenowych prowadzonych na zbiornikach zaporowych, kompleksach stawów, jeziorach, zarówno w skali lokalnej, jak i w skali całych regionów kraju. W miejscach, gdzie siedliska ptaków wodnych i błotnych są stosunkowo stabilne w czasie, zmiany liczebności ptaków obserwowane w ciągu roku są przede wszystkim wypadkową liczby ptaków przelatujących nad danym terenem w trakcie swej migracji nad danym regionem kraju. Jednak w miejscach, w których dostępność pokarmu lub żerowisk podlega wahaniom w czasie, liczba obserwowanych ptaków jest funkcją zarówno aktualnej liczebności ich populacji w regionie, jak i atrakcyjności warunków żerowania czy odpoczynku w danym miejscu. Ptaki siewkowe żerujące na błotnistych płyciznach terenów zalewowych w dolinach rzek, odsłaniających się po wiosennych wezbraniach nie będą się zatrzymywać w danym miejscu, jeśli z powodu suszy atmosferycznej nie zostało ono zalane danej wiosny. Ich obecność w regionie będą jednak potwierdzać obserwacje wykonane równolegle na płytko zalanych stawach czy polach irygacyjnych. Te zbiorniki zaporowe, które charakteryzują się zmiennością stanów wody są dobrym przykładem takiego właśnie siedliska, gdzie liczba przelotnych ptaków występujących w danym czasie jest funkcją zarówno wielkości puli 3 migrantów przebywających aktualnie w regionie, jak i lokalnej dostępności siedlisk żerowiskowych, atrakcyjnych dla tych ptaków. Oznacza to, że sposób gospodarowania wodą na danym zbiorniku zaporowym znacząco wpływa na liczbę ptaków użytkujących dany teren w określonym momencie. Zbiornik wypełniony po brzegi wodą będzie oferował atrakcyjne miejsca odpoczynku i żerowania dla przelatujących w danym okresie ptaków wodnych (kaczek, gęsi, łabędzi, perkozów), wymagających otwartego lustra wody. Jednocześnie jednak nie będzie to miejsce oferujące atrakcyjne żerowiska dla ptaków siewkowych szukających pokarmu w błocie odsłaniającym się przy ustępowaniu wody z płytko zalanych obszarów. I odwrotnie, odsłonięcie sporych połaci dna zbiornika w wyniku zmniejszenia poziomu piętrzenia, będzie oznaczać utworzenie atrakcyjnych żerowisk i miejsc odpoczynku dla ptaków siewkowych. W rezultacie, w zależności od prowadzonej gospodarki wodnej, zbiornik zaporowy będzie lub nie będzie w danym momencie oferował siedliska atrakcyjne dla występujących na przelocie ptaków określonego gatunku. Kluczowe znaczenie ma tu fakt, czy w okresie przelotu danego gatunku, w wyniku prowadzonej gospodarki na zbiorniku występować będą atrakcyjne dla niego żerowiska (lub miejsca bezpiecznego odpoczynku). 3. Zgrupowanie ptaków wodno-błotnych Zbiornika Turawskiego
Badania ilościowe ptaków wodno‐błotnych zasiedlających tereny Zbiornika Turawskiego są prowadzone – z mniejszym lub większym natężeniem – przynajmniej od połowy lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia. W latach 2006‐2008 na zbiorniku stwierdzano regularne występowanie ponad 70 gatunków non‐Passeriformes związanych z szeroko rozumianym środowiskiem wodnym. Kilka gatunków z tej liczby nie było objętych systematycznie prowadzonymi liczeniami (np. pospolite gatunki mew, łabędź niemy). Kilka dalszych gatunków było notowanych bardzo rzadko lub wyjątkowo (nie więcej niż kilka razy w ciągu ostatnich dziesięcioleci; wśród nich jedyne lub jedne z kilku krajowych obserwacji biegusa wielkiego Calidris tenuirostris czy brodźca plamistego Actitis macularia). W rezultacie, trudno ustalić dokładne charakterystyki ilościowe całości zgrupowania ptaków wodno‐błotnych występujących na Zbiorniku Turawskim (np. kompletna lista gatunków stwierdzonych w danym okresie, łączne zagęszczenia czy biomasa całego zgrupowania). Natomiast dobrze rozpoznane są charakterystyki występowania regularnie spotykanych, wiodących gatunków non‐Passeriformes (wyjąwszy Larus ridibundus, Larus argentatus/cachinnans, Cygnus olor). Trzon tego zgrupowania tworzyły liczne gatunki ptaków z rzędu blaszkodziobych (Anseriformes; kaczki, łabędzie, gęsi), które wraz z kilkoma gatunkami z innych grup systematycznych (np. perkozy, kormoran, łyska) są określane jako ptaki stricte wodne, mniej lub bardziej związane z lustrem otwartej wody. Drugą licznie reprezentowaną grupą systematyczną były ptaki siewkowe (podrząd Charadrii). Poza tym, regularnie występowały również pojedyncze gatunki Ciconiiformes i Ardeiformes ("ptaki brodzące"), Gruiformes czy Falconiformes (ptaki szponiaste) związane z siedliskami wodnymi i podmokłymi (bielik, błotniaki). Wzorce sezonowego występowania dwóch dominujących grup, ptaków wodnych i siewkowych, wyznaczających walory terenu jako OSO, były odmienne. Ptaki wodne najliczniej występowały w 4 okresie listopad – marzec (Rycina 1), ze szczytem okresie wczesnozimowym (grudzień). Natomiast ptaki siewkowe najliczniej były notowane w okresie bardzo rozciągniętego przelotu jesiennego, rozpoczynającego się w końcu czerwca i kończącego w listopadzie, ze szczytami w lipcu i październiku (Rycina 2). Wyraźnie zaznaczał się również okres migracji wiosennej na przełomie kwietnia i maja. Tego typu wzorce sezonowego występowania dwóch głównych grup nielęgowych ptaków wodno‐
błotnych nie odbiegają od spotykanych powszechnie na zbiornikach zaporowych śródlądzia Polski. Stosunkowo liczne występowanie przelotnych ptaków siewkowych odróżnia zbiorniki zaporowe od naturalnych zbiorników wodnych, gdzie ich występowanie jest z reguły śladowe z uwagi na brak lub bardzo ograniczoną powierzchnię dobrych żerowisk. Natomiast podobne do stwierdzanego na zbiornikach zaporowych wzorce występowania obu grup stwierdzane są na kompleksach stawów rybnych, gdzie prowadzone zabiegi gospodarcze powodują, że ptaki siewkowe znajdują w okresie swego przelotu dogodne żerowiska na opróżnianych zbiornikach. 12 000
Ptaki wodne
Średnia liczba osobników
10 000
8 000
6 000
4 000
2 000
0
11 12 13 21 22 23 31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 1. Zmiany liczebności ptaków wodnych w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. Oś pionowa‐ łączna liczba ptaków z grupy gatunków stricte wodnych (średnia ± błąd standardowy). Oś pozioma – kolejne okresy 10‐11‐
dniowe odpowiadające dekadom miesięcy. Ostatnia cyfra oznacza dekadę miesiąca (zakres: 1‐3), pierwsza i ewentualnie druga cyfra oznacza numer miesiąca (zakres: 1‐12). Zapis "53" oznacza trzecią dekadę maja. 5 200
Siewkowe
Średnia liczba osobników
150
100
50
0
11 12 13 21 22 23
31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 2. Zmiany liczebności ptaków siewkowych w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. 4. Dane wykorzystane w opracowaniu i metody ich analizy
Dane o ptakach wykorzystane w niniejszym opracowaniu dotyczą okresu 1976‐2008 i były analizowane w podziale na 2 okresy, różniące się ogólną liczebnością przelotnych ptaków siewkowych, jak również charakterystykami piętrzenia na zbiorniku: •
•
lata 1976‐1994, lata 1995‐2008. Podstawowym źródłem danych dla pierwszego okresu było opracowanie Stawarczyka i in. (1996) zestawiające syntetyczne charakterystyki przelotu ptaków siewkowych w latach 1976‐1994. Pomimo braku zasadniczych danych źródłowych, opracowanie dostarczało cennych informacji o maksymalnych koncentracjach oraz o uśrednionych dla całego okresu zmianach liczebności poszczególnych gatunków w cyklu rocznym. Dodatkowe informacje z tego okresu pochodzą z opracowania Dyrcza i in. (1991). Dane dla drugiego okresu pochodziły z regularnych liczeń wykonywanych na całości zbiornika w przybliżeniu co 7‐10 dni w latach 1997‐2008. Niepublikowane dane źródłowe pochodzące z obserwacji A. Wojciechowskiego, J. Stasiaka i M. Wybraniec zostały udostępnione dla potrzeb niniejszej analizy przez M. Wybraniec. Dokładniejsze charakterystyki występowania wybranych gatunków zostały opracowane dla lat 2006‐2008. Dodatkowo wykorzystano również opracowanie Stajszczyka (2008) i raport Komisji Faunistycznej PTZool (Komisja Faunistyczna 2006). Związek pomiędzy stanami wody i liczebnością ptaków siewkowych był analizowany z wykorzystaniem dostępnych danych o maksimach rocznych (maksymalna liczebność stwierdzona w trakcie kontroli zbiornika) dla wybranych gatunków w obu okresach badań. Maksymalne liczebności ptaków były analizowane w powiązaniu z charakterystykami hydrologicznymi piętrzenia w danym roku, uzyskanymi dzięki uprzejmości RZGW Wrocław. Analizowane zmienne hydrologiczne obejmowały: •
stany dzienne piętrzenia na stanowisku górnym zapory (lub równoważnie – rzędne piętrzenia zbiornika), uśredniane dla różnych okien czasowych; 6 •
•
odchylenia standardowe stanów dziennych dla okresu 30 dni poprzedzających wybraną datę, uśredniane później dla różnych okresów (np. miesięcznych, rocznych); różnice dzienne stanów w dniach t oraz t‐1, skumulowane dla okresu 30‐dniowego poprzedzającego wybraną datę, uśredniane następnie dla różnych okresów (miesięcznych, rocznych). Podstawowe techniki analityczne obejmowały regresję wielokrotną i analizę wariancji, implementowane w pakiecie statystycznym SPSS 13. Przy regresji wielokrotnej jako miarę "siły związku" zmiennych podawano procent wariancji zmiennej zależnej wyjaśnionej przy pomocy zmiennych niezależnych (współczynnik determinacji, R2). Należy podkreślić, że modele regresji wielokrotnej pozwalają na ocenę wpływu jednej zmiennej niezależnej po uwzględnieniu wpływu (niezależnie od) drugiej (lub kolejnej) zmiennej niezależnej. 5. Wzorce sezonowego występowania wybranych gatunków
5.1. Ptaki wodne
Gęś zbożowa Anser fabalis Gatunek spotykany głównie na przelocie jesiennym i w okresie zimowania, największe koncentracje stwierdzano w grudniu (Rycina 3). Maksymalnie ok. 19 000 osobników 17.12.2006. Wydaje się, że tak jak w przypadku innych krajowych zbiorników wodnych, liczba gęsi zbożowych korzystających z akwenu jako noclegowiska jest zapewne w pierwszym rzędzie pochodną nie tyle lokalnych warunków wodnych na zbiorniku, co warunków zimowania w zachodniej części kraju i dostępności atrakcyjnych żerowisk na polach w promieniu 20‐30 km wokół zbiornika. 12 000
Anser fabalis
Średnia liczba osobników
10 000
8 000
6 000
4 000
2 000
0
11 12 13 21 22 23 31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 3. Występowanie gęsi zbożowej w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. 7 Krzyżówka Anas platyrhynchos Występowanie większych stad krzyżówki było ograniczone do późnej jesieni i zimy (Rycina 4). Największe koncentracje notowano w listopadzie i grudniu. Liczba ptaków notowanych zimą była zmienna, odzwierciedlając po części również warunki lodowe na zbiorniku. 1 500
Anas platyrhynchos
Średnia liczba osobników
1 200
900
600
300
0
11 12 13 21 22 23 31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 4. Występowanie krzyżówki w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. Cyraneczka Anas crecca Podobnie jak w przypadku krzyżówki, gatunek występował głównie jesienią i w początkach zimy (Rycina 5). Najwięcej cyraneczek – ok. 3300 osobników – stwierdzono 5.12.1981. Maksymalne liczebności notowane w latach 1997‐2008 nie przekraczały już 1000 ptaków. 8 300
Anas crecca
Średnia liczba osobników
250
200
150
100
50
0
11 12 13 21 22 23
31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 5. Występowanie cyraneczki w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. Głowienka Aythya ferina Spotykana głównie w okresie przelotu wiosennego, ze szczytem w końcu lutego i marcu (Rycina 6). Największa koncentracja liczyła ok. 1000 osobników, ale w latach 1997‐2008 najwyższe odnotowane liczebności nieznacznie przekraczały 400 ptaków (13.11.1999) Aythya ferina
Średnia liczba osobników
150
100
50
0
11 12 13 21 22 23
31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 6. Występowanie głowienki w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. 9 Czernica Aythya fuligula Najliczniej stwierdzana w okresie przelotu wiosennego, w marcu i kwietniu, ale duże koncentracje niekiedy były notowane również w listopadzie lub grudniu (Rycina 7). 70
Aythya fuligula
60
Średnia liczba osobników
50
40
30
20
10
0
11 12 13 21 22 23 31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 7. Występowanie czernicy w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. 5.2. Ptaki siewkowe
Biegus zmienny Calidris alpina Najbardziej regularnie spotykany spośród biegusów występujących na zbiorniku. W okresie przelotu wiosennego (maj) notowano jedynie pojedyncze ptaki. W latach 2006‐2008 zauważalny przelot jesienny rozpoczynał się dopiero we wrześniu i osiągał szczyt w pierwszej dekadzie października, przeciągając się do listopada (Rycina 8). Jako taki zbiegał się on ze szczytem przelotu młodych ptaków występującym w tym okresie na terenach środkowej Europy. Charakterystyczny był niemal zupełny brak stwierdzeń z okresu przelotu jesiennego ptaków dorosłych, przypadającego na lipiec i początki sierpnia. W latach 2006‐2008 w tym okresie notowano jedynie pojedyncze ptaki tego gatunku. Kontrastuje to z sytuacją stwierdzaną na zbiorniku w latach 1976‐1994, kiedy to wczesnoletni szczyt przelotu, choć wielokrotnie niższy od październikowego, był jednak wyraźniej zaznaczony. W tamtym okresie biegus zmienny był w okresie przelotu jesiennego spotykany kilkukrotnie liczniej niż w ostatnich latach. Maksymalne roczne liczebności ptaków stwierdzanych w latach 1976‐2008 wahały się w granicach od 11 do 560 osobników. Były one skorelowane z charakterystykami piętrzenia w październiku danego roku, w szczególności ze średnim stanem wody w październiku (Rycina 9). Ta zależność wyjaśniała 10 42% zmienności maksymalnej rocznej liczebności biegusów zmiennych w zbiorze 14 lat, dla których istniały stosowne dane. Dodatkowo, dalszych 18% zróżnicowania maksymalnej liczebności rocznej objaśniała zmienna mierząca rozmiary zmian stanów wody w okresie 30 dni poprzedzających przeciętny dzień w październiku (kumulatywna suma różnic pomiędzy stanami wody w kolejnych dniach). W sumie, łączne działanie obu zmiennych objaśniało 60% obserwowanych różnic w maksymalnych koncentracjach biegusów zmiennych w poszczególnych latach. Więcej niż 200 biegusów (czyli więcej niż średnia maksymalna liczebność roczna) obserwowano niemal wyłącznie w latach, w których stan wody układał się na poziomie niższym niż 11,5 m (poziom piętrzenia na stanowisku górnym zapory, odpowiadający rzędnej 171,5 m n.p.m.) lub w których we wrześniu‐
październiku woda spadła o przynajmniej 2 m. 140
Calidris alpina
120
Średnia liczba osobników
100
80
60
40
20
0
11 12 13 21 22 23
31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 8. Występowanie biegusa zmiennego w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. 11 600
500
500
400
400
Max liczba osobników
Max liczba osobników
600
300
200
300
200
100
100
0
0
10,00
11,00
12,00
StanG_30 październik
13,00
14,00
-3,00
-2,00
-1,00
SumaR_30 październik
0,00
Rycina 9. Zależność pomiędzy maksymalną liczebnością biegusa zmiennego w danym roku (oś pionowa) a charakterystykami piętrzenia na Zbiorniku Turawskim (oś pozioma). Lewy panel: średni stan wody na zbiorniku (piętrzenie na stanowisku górnym zapory) w październiku. Prawy panel: suma różnic stanów wody w kolejnych dniach w okresie 30 dni poprzedzających dowolny dzień, uśredniona dla października. Biegus malutki Calidris minuta Przelot wiosenny słabo widoczny, z pojedynczymi osobnikami widywanymi niekiedy w maju. Przelot jesienny w latach 2006‐2008 skoncentrowany głównie we wrześniu, w okresie migracji ptaków młodych (Rycina 10). W latach 1976‐1994 wzorzec czasowy pojawów gatunku był zbliżony do obserwowanego ostatnio, przy kilkukrotnie wyższych liczebnościach ptaków. Maksymalne roczne liczebności biegusów malutkich w latach 1976‐2008 (dane dla 15 lat) wahały się w szerokich granicach od 2 do 407 osobników. Zmienność ta była objaśniana przez średnie stany wody w sierpniu (lecz nie we wrześniu) danego roku, przy współczynniku determinacji 38% (Rycina 11). Duże koncentracje biegusów malutkich, przekraczające 100 osobników zdarzały się w latach, gdy średnie stany wody w sierpniu układały się poniżej 14,3‐15,0 m. 12 14
Calidris minuta
12
Średnia liczba osobników
10
8
6
4
2
0
11 12 13 21 22 23 31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 10.Występowanie biegusa malutkiego w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. Calidris minuta
Rycina 11. Zależność pomiędzy maksymalną liczebnością biegusa malutkiego (transformowana logarytmicznie; log 10) w danym roku (oś pionowa) a średnim stanem wody na zbiorniku (piętrzenie na stanowisku górnym zapory) w sierpniu (oś pozioma). Dane dla 15 lat z okresu 1976‐2008. Log10 (max liczba osobników)
2,50
2,00
1,50
1,00
0,50
13,00
13,50
14,00
14,50
StanG_30 sierpień
15,00
15,50
13 Biegus krzywodzioby Calidris ferruginea Występowanie tego biegusa w latach 2006‐2008 było ograniczone do okresu migracji jesiennej we wrześniu, czyli do okresu kiedy przez Europę wędrują młode ptaki tego gatunku (Rycina 12). W okresie migracji osobników dorosłych, w lipcu, były widziane tylko pojedyncze ptaki. Charakterystyka przelotu w latach 1976‐1994 była zbliżona, przy daleko lepiej zaznaczonym szczycie przelotu osobników dorosłych i wyższych liczebnościach ogólnych. Dla 15 lat w okresie 1976‐2008, maksymalna liczba biegusów krzywodziobych (transformowana logarytmicznie; log 10) obserwowanych w danym roku była negatywnie skorelowana ze średnim stanem wody w sierpniu lub wrześniu, względnie ze skumulowaną sumą różnic stanów w kolejnych 30 dniach poprzedzających dowolny dzień w sierpniu. Zależności te były jednak stosunkowo słabe (współczynniki determinacji odpowiednio 22%, 26% i 40%), w dwóch pierwszych przypadkach na pograniczu istotności statystycznej. Generalnie, większe koncentracje ptaków tego gatunku, przekraczające 100 osobników, obserwowano w latach, kiedy średni stan wody w sierpniu układał się poniżej rzędnej 14,4 m w sierpniu lub 13,5 m we wrześniu (Rycina 13). Alternatywnie, większe koncentracje były związane ze spadkami wody przekraczającymi 0,6 m na 30 dni w sierpniu. 25
Calidris ferruginea
Średnia liczba osobników
20
15
10
5
0
11 12 13 21 22 23 31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 12. Występowanie biegusa krzywodziobego w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. 14 Calidris ferruginea
Calidris ferruginea
2,00
Log10 (max liczba osobników)
Log10 (max liczba osobników)
2,00
1,50
1,00
0,50
1,50
1,00
0,50
10,00
11,00
12,00
13,00
StanG_30 wrzesień
14,00
15,00
-2,00
-1,00
0,00
1,00
SumaR_30 sierpień
Rycina 13. Zależność pomiędzy maksymalną liczebnością biegusa krzywodziobego (transformacja logarytmiczna; log10; oś pionowa) a charakterystykami piętrzenia na Zbiorniku Turawskim. Lewy panel: średni stan wody na zbiorniku (piętrzenie na stanowisku górnym zapory) dla września (oś pozioma).Prawy panel: suma różnic stanów wody w kolejnych dniach dla 30 dni poprzedzających dowolny dzień, uśredniona dla sierpnia. Dane dla 15 lat z okresu 1976‐2008. Batalion Philomachus pugnax Przelot wiosenny tego gatunku w latach 2006‐2008 zaznaczał się wyraźnym wzrostem liczby stwierdzanych osobników pod koniec kwietnia i na początkach maja. Wczesnoletni przelot osobników dorosłych (lipiec‐sierpień) był słabo zauważalny i wyraźnie liczniej batalion był notowany dopiero we wrześniu i październiku, w okresie migracji ptaków młodych (Rycina 14). Taki wzorzec zmian liczebności jest wyraźnie odmienny od stwierdzanego tu w latach 1976‐1994, kiedy dominujący szczyt liczebności przypadał na lipiec i sierpień (przelot ptaków dorosłych), a później liczebność ptaków stopniowo malała i występowanie gatunku we wrześniu i październiku wpisywało się w obraz wygasającej fali przelotu jesiennego. W latach 1976‐2008, maksymalne liczebności batalionów były negatywnie skorelowane ze stanami wody w sierpniu oraz – pozytywnie – ze zmiennością tych stanów w okresie 30 dni poprzedzających dowolny dzień w sierpniu (Rycina 15). Łącznie obie te zmienne objaśniały 93% obserwowanej zmienności maksymalnej koncentracji batalionów dla 13 lat. Sama zmienność średniego poziomu wody w sierpniu wyjaśniała 68% różnic w rocznych maksimach liczebności bataliona. Większe koncentracje bataliona były notowane przy średnich stanach niższych niż 13,5‐14,0 m w sierpniu. 15 20
Philomachus pugnax
Średnia liczba osobników
15
10
5
0
11 12 13 21 22 23 31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 14. Występowanie bataliona w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. 150
100
Philomachus pugnax
Philomachus pugnax
100
Max liczba osobników
Max liczba osobników
50
50
0
0
-50
-50
-100
-100
-2
-1
0
StanG_30 sierpień
1
-0,4
-0,2
0,0
SD_30 sierpień
0,2
0,4
Rycina 15. Zależność pomiędzy maksymalną liczebnością bataliona w danym roku (oś pionowa) a charakterystykami piętrzenia na Zbiorniku Turawskim. Lewy panel: średni stan wody dla sierpnia. Prawy panel: odchylenie standardowe stanów wody okresie 30 dni poprzedzających daną dat, uśrednione dla sierpnia. W obu przypadkach, na obu osiach przedstawiono wartości resztowe z regresji uwzględniającej wpływ drugiej zmiennej niezależnej (regresja cząstkowa). 16 Kwokacz Tringa nebularia W latach 2006‐2008 przelot wiosenny słabo zaznaczony, przejawiający się spotkaniami pojedynczych ptaków w trzeciej dekadzie kwietnia i pierwszej dekadzie maja (Rycina 16). Przelot jesienny rozpoczynał się w pierwszej dekadzie lipca, ale liczebność kwokacza w okresie przelotu ptaków dorosłych (lipiec) pozostawała generalnie niska. Dopiero w sierpniu i wrześniu obserwowane były nieco większe skupienia gatunku, pokrywające się z okresem przelotu młodych ptaków. Taka charakterystyka przelotu była zdecydowanie różna od stwierdzanej tu w latach 1976‐1994. W tym wcześniejszym okresie przeciętne liczebności kwokacza były wielokrotnie większe (40‐50 osobników w porównaniu z 5‐10 w ostatnich latach), przy czym gatunek najliczniej był obserwowany w lipcu (średnio 50‐70 ptaków, maksymalnie 170‐242 osobników), a w sierpniu i wrześniu liczebność stopniowo zmniejszała się. Wielkość maksymalnych koncentracji rocznych wahała się w latach 1976‐2008 w granicach od 3 do 242 osobników (dane dla 13 lat). Zmienność ta była w znacznej mierze pochodną różnic stanów wody w lipcu w poszczególnych latach (Rycina 17). Zależność ta objaśniała 65% zróżnicowania w wielkości maksymalnych koncentracji kwokacza w poszczególnych latach. Dodatkowo, istotne znaczenie miała również zmienność stanów wody w 30‐dniowym okresie poprzedzającym przeciętny dzień w lipcu (mierzona jako odchylenie standardowe stanów wody dla tego okresu). Ta zależność wyjaśniała dalszych 13% różnic w maksymalnej liczbie ptaków obserwowanych w poszczególnych latach. W sumie, duże koncentracje kwokaczy były obserwowane głównie w latach, kiedy stan wody w lipcu układał się na poziomie niższym od 14,2 m lub odchylenie standardowe stanów wody w tym okresie było – niezależnie od samego stanu wody – ponadprzeciętnie wysokie. Średnia liczba osobników
15
Tringa nebularia
10
5
0
11 12 13 21 22 23 31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 16. Występowanie kwokacza w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. 17 250
Tringa nebularia
Rycina 17. Zależność pomiędzy maksymalną liczebnością kwokacza w danym roku (oś pionowa) a średnim stanem wody na zbiorniku (piętrzenie na stanowisku górnym zapory) w lipcu (oś pozioma). Dane dla 13 lat z okresu 1976‐2008. Max liczba osobników
200
150
100
50
0
13,00
14,00
15,00
16,00
StanG_30 lipiec
Brodziec leśny (łęczak) Tringa glareola Najczęściej i najliczniej spotykany gatunek brodźca w latach 2006‐2008. Dobrze widoczny szczyt przelotu wiosennego w końcu kwietnia i początkach maja (Rycina 18). Przelot jesienny zauważalny już od drugiej połowy czerwca, ze szczytem w trzeciej dekadzie lipca (tj. okresie przelotu osobników dorosłych) i nielicznymi ptakami notowanymi w sierpniu. Charakterystyka występowania łęczaka w latach 1976‐1994 była zbliżona, ale obejmowała wyraźnie zarysowany drugi szczyt przelotu w sierpniu, rozciągający się na początki września, większy od lipcowego i tworzony przez młode ptaki. W latach 1976‐2008 maksymalne liczebności roczne wahały się w granicach od 15 do 484 ptaków. Zmienność maksimów rocznych była determinowana charakterystykami zmian stanu wody w lipcu i sierpniu, podczas gdy sam poziom wody (wartość bezwzględna) nie miał dużego znaczenia. Duże koncentracje łęczaka były notowane przy dużych spadkach poziomu wody w lipcu i sporej zmienności stanów wody w sierpniu (Rycina 19). Łącznie obie zmienne objaśniały 78% zarejestrowanej zmienności maksymalnych rocznych koncentracji gatunku (dane dla 14 lat). 18 50
Tringa glareola
Średnia liczba osobników
40
30
20
10
0
11 12 13 21 22 23 31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 18. Występowanie brodźca leśnego w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. 300
Tringa glareola
Tringa glareola
200
Max liczba osobników
Max liczba osobników
200
100
0
100
0
-100
-100
-200
-200
-0,3
-0,2
-0,1
0,0
SD_30 sierpień
0,1
0,2
0,3
-1,5
-1,0
-0,5
0,0
SumaR_30 lipiec
0,5
1,0
1,5
Rycina 19. Zależność pomiędzy maksymalną liczebnością brodźca leśnego w danym roku (oś pionowa) a charakterystykami piętrzenia na Zbiorniku Turawskim. Lewy panel: odchylenie standardowe stanów wody okresie 30 dni poprzedzających daną datę, uśrednione dla sierpnia. Prawy panel: suma różnic stanów wody w kolejnych 2 dniach dla 30 dni poprzedzających dowolny dzień, uśredniona dla lipca. W obu przypadkach, na obu osiach przedstawiono wartości resztowe z regresji uwzględniającej wpływ drugiej zmiennej niezależnej (regresja cząstkowa). Dane dla 14 lat z okresu 1976‐2008. 19 Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos Przelot wiosenny w latach 2006‐2008 stosunkowo dobrze zaznaczony (Rycina 20), ze szczytem w końcu kwietnia i pierwszych dniach maja. Przelot jesienny w lipcu i sierpniu, z maksymalnymi liczebnościami notowanymi w trzeciej dekadzie lipca. W latach 1976‐1994 wzorzec czasowy przelotu był zbliżony do ostatnio obserwowanego, przy wielokrotnie wyższych liczebnościach ptaków notowanych w trakcie poszczególnych kontroli. Maksymalne liczebności brodźców piskliwych (zakres zmienności: 0‐210 osobników) odnotowane na przestrzeni ostatnich trzech dziesięcioleci (1976‐2008; dane dla 15 lat) korelowały z charakterystyka‐
mi piętrzenia w sierpniu. Niskie stany wody w sierpniu sprzyjały występowaniu dużych koncentracji gatunku, podczas gdy przy wysokich stanach spotykano jedynie nieliczne brodźce piskliwe ( Rycina 21). Zależność ta objaśniała 57% wieloletniego zróżnicowania w wielkości maksymalnych rocznych koncentracji tego gatunku brodźca. Dodatkowo, zmienność stanów wód w tym samym okresie (obliczana jako odchylenie standardowe dla 30 dni poprzedzających dowolną datę w sierpniu i uśredniana dla całego miesiąca) wyjaśniała dalszych 25% różnic w maksymalnych rocznych koncentracjach. Łączne działanie obu zmiennych, charakteryzujących dynamikę stanów wód w sierpniu, wyjaśniało 82% obserwowanej zmienności w maksymalnej liczebności brodźca piskliwego w poszczególnych latach. Duże koncentracje piskliwca były spotykane przy stanach wody kształtujących się w sierpniu na poziomie poniżej 13,5 m (poziom piętrzenia na stanowisku górnym zapory). 12
Actitis hypoleucos
Średnia liczba osobników
10
8
6
4
2
0
11 12 13 21 22 23 31 32 33 41 42 43 51 52 53 61 62 63 71 72 73 81 82 83 91 92 93 101 102 103 111 112 113 121 122 123
MiesiącDekada
Rycina 20. Występowanie brodźca piskliwego w cyklu rocznym na Zbiorniku Turawskim w latach 2006‐2008. 20 250
Rycina 21. Zależność pomiędzy maksymalną liczebnością brodźca piskliwego (oś pionowa) a średnim stanem wody na zbiorniku (piętrzenie na stanowisku górnym zapory) w sierpniu (oś pozioma). Dane dla 15 lat z okresu 1976‐2008 Actitis hypoleucos
200
Max liczba osobników
150
100
50
0
11,000
12,000
13,000
14,000
StanG_30 sierpień
15,000
16,000
6. Wieloletnie zmiany charakterystyk hydrologicznych zbiornika
Analiza 34‐letniej (1975‐2008) serii danych dotyczących dziennych poziomów piętrzenia na zaporze czołowej zbiornika wykazuje istotne zmiany w podstawowych charakterystykach reżimu hydrologicznego, wyznaczających powierzchnię siedlisk dogodnych dla występowania ptaków siewkowych i wybranych gatunków z innych grup. Przeciętne stany miesięczne w okresie przelotu ptaków siewkowych (lipiec – październik) wykazywały na przestrzeni ostatnich trzech dziesięcioleci istotną tendencję wzrostową dla każdego z tych czterech miesięcy (Rycina 22). Tendencja ta wynikała głównie ze zmniejszającej się frekwencji lat z niskimi stanami wody w lipcu i sierpniu, do pewnego stopnia także we wrześniu. Zauważalne jest też postępujące ujednolicenie stanów w kolejnych latach (w początkowym okresie kolejne lata charakteryzowały się często diametralnie odmiennymi stanami wody w tym samym miesiącu). Trendowi zmian wartości średniej towarzyszyły również trendy zmian w miarach zmienności stanów w okresie 30 dni. Odchylenie standardowe stanów wody dla 30‐dniowego okna czasowego poprzedzającego dowolny dzień w lipcu lub sierpniu bardzo wyraźnie zmalało w ciągu ostatnich dziesięcioleci (Rycina 23). Oznacza to, że zmiany stanu są ostatnio wolniejsze i rzadziej zmienia się ich kierunek. Także różnice stanów w kolejnych dniach (t, t‐1) wykazują tendencje kierunkowych przemian w analizowanym okresie (Rycina 24). Dla lipca wyraźny jest tutaj trend dodatni, a dla sierpnia – ujemny. Oznacza to zmianę terminu i tempa zasadniczego opróżniania zbiornika w okresie letnim. Większe zrzuty wody w lipcu, połączone z nierzadkim powtórnym piętrzeniem w sierpniu, były powszechne w przybliżeniu do roku 1990. Później jednak reżim zmienił się na bardziej długotrwałe, ciągłe zrzuty, bardzo małe w lipcu, rosnące w sierpniu i największe we wrześniu. 21 Miesiąc
7
8
9
10
17
16
15
StanG
14
13
12
11
Rok
Rok
Rok
2008
2005
1996
2002
1993
1999
1990
1987
1984
1981
1978
1975
2008
2005
2002
1996
1999
1993
1990
1987
1984
1981
1978
1975
2008
2005
2002
1996
1999
1993
1990
1987
1984
1981
1978
1975
2008
2005
2002
1996
1993
1999
1990
1987
1984
1981
1978
1975
10
Rok
Rycina 22.Wieloletnie zmiany średniego miesięcznego poziomu piętrzenia w okresie przelotu ptaków siewkowych (lipiec – październik). Dane dla lat 1975‐2008. miesiąc
7
8
9
10
1,2
1,0
SD_30
0,8
0,6
0,4
0,2
Rok
Rok
Rok
2008
2005
2002
1999
1996
1993
1990
1987
1984
1981
1978
1975
2008
2005
2002
1999
1996
1993
1990
1987
1984
1981
1978
1975
2008
2005
2002
1999
1996
1993
1990
1987
1984
1981
1978
1975
2008
2005
2002
1999
1996
1993
1990
1987
1984
1981
1978
1975
0,0
Rok
Rycina 23. Wieloletnie zmiany średniej miesięcznej miary zmienności stanów wody w okresie 30‐dniowym (odchylenie standardowe poziomu piętrzenia) w okresie przelotu ptaków siewkowych (lipiec – październik). Dane dla lat 1975‐2008. 22 Miesiąc
7
8
9
10
0,15
Różnica stanów 1d
0,10
0,05
0,00
-0,05
-0,10
Rok
Rok
Rok
2008
2005
1996
2002
1993
1999
1990
1987
1984
1981
1978
1975
2008
2005
1996
2002
1999
1993
1990
1987
1984
1981
1978
1975
2008
2005
1996
2002
1999
1993
1990
1987
1984
1981
1978
1975
2008
2005
1996
2002
1999
1993
1990
1987
1984
1981
1978
1975
-0,15
Rok
Rycina 24. Wieloletnie zmiany średniej miesięcznej różnicy stanów w kolejnych dniach w okresie przelotu ptaków siewkowych (lipiec – październik). Dane dla lat 1975‐2008. 7. Wieloletnie zmiany liczebności ptaków siewkowych
Dla 10 analizowanych gatunków ptaków siewkowych średnia standaryzowana liczebność (maksimum roczne) była dwukrotnie wyższa w latach 1976‐1995 niż w latach 1996‐2008 (średnia ± SE: 0.857±0.08 versus 0.428±0.08). Efekt tak wyróżnionego okresu badań był istotny statystycznie (2‐czynnikowa analiza wariancji; efekt okresu: F=13,959, df=1 i 13,825; P=0.002; efekt gatunku: F=0,646, df=9 i 9; P=0.73; interakcja: P=0.45). 8. Czynniki determinujące występowanie ptaków siewkowych
Występowanie szeregu przelotnych gatunków ptaków siewkowych (mierzone ich maksymalnymi liczebnościami stwierdzonymi w danym roku) było związane z dostępnością odsłoniętych fragmentów dna zbiornika w krytycznych okresach ich przelotu przez tereny Europy Środkowej. Tym samym, realizowany na zbiorniku system gospodarowania wodą przekładał się na liczebności ptaków wykorzystujących tereny Zbiornika Turawskiego jako żerowiska na trasie ich dalekodystansowych migracji. Powszechnie stwierdzano zależność pomiędzy niskim stanem wody w okresie szczytu przelotu danego gatunku (lub klasy wiekowej danego gatunku) a licznym występowaniem ptaków, które znajdowały w takich warunkach bogate żerowiska na odsłoniętych fragmentach dna zbiornika. Zależności takie udało się ustalić głównie dla średniego poziomu wody w wybranych miesiącach. Negatywna korelacja pomiędzy rocznym maksimum liczebności ptaków a średnimi stanami miesięcznymi została wykazana dla 6 spośród 7 analizowanych gatunków ptaków siewkowych. 23 Wysoki stan wody jako czynnik ograniczający liczebność ptaków wykorzystujących ostoję dawał się ustalić dla każdego z miesięcy przelotu siewkowych przez Europę Środkową – od lipca po październik. Wysoki stan wody w lipcu ograniczał np. liczebność kwokaczy zatrzymujących się na terenie zbiornika w okresie przelotu ptaków dorosłych. Podobnie ograniczał on liczebność przelatujących wtedy dorosłych biegusów zmiennych, dorosłych batalionów czy dorosłych brodźców leśnych. We wszystkich tych przypadkach wzorzec zmian liczebności w cyklu rocznym był dla lat 2006‐2008 wyraźnie odmienny od wzorca obserwowanego w latach 1976‐1994. Różnica polegała na "obcięciu" szczytu liczebności związanego z okresem przelotu wczesnoletniego. Jednocześnie, istniejące dane jednoznacznie wykazują, że występowanie dużych koncentracji ptaków siewkowych jest możliwe również w ostatnich latach, jeśli tylko – w konsekwencji większych niż przeważające obecnie – spadków lustra wody, w okresie jesiennego przelotu tych ptaków pojawią się duże tereny świeżo odsłoniętego dna zbiornika. Spektakularnych przykładów dostarczają tu np. nieprzeciętnie duże koncentracje biegusów malutkich i kwokaczy stwierdzane w październiku 1998, biegusów zmiennych w październiku 2001, czy kwokaczy, batalionów i brodźców leśnych w lipcu 2000 – we wszystkich przypadkach związane z dużymi/szybkimi spadkami poziomu piętrzenia, zbliżonymi do tych, które przeważały w latach 1976‐1994. Generalnie, dane o dużych koncentracjach ptaków z pierwszej połowy analizowanego okresu (1976‐1994) wpisują się w zależności wyznaczane przez obserwacje z lat 1996‐2008 i stwierdzane silne korelacje nie wynikają wyłącznie z kontrastu pomiędzy dwoma tak wyróżnionymi okresami. Drugim czynnikiem istotnie wpływającym na występowanie ptaków siewkowych było tempo zmian (dokładniej: spadków) stanu wody. Dla 5 spośród 7 analizowanych gatunków, miary zmienności poziomu wody w okresie 30 dni (odchylenie standardowe, kumulatywna suma różnic dziennych) miały – niezależnie od efektu samego poziomu ‐ istotny wpływ na obserwowane maksima liczebności ptaków. Liczne występowanie ptaków siewkowych było związane z dużymi zmianami piętrzenia w okresie bezpośrednio poprzedzającym te obserwacje. Powyższe ustalenia znajdują potwierdzenie przy analizie wykresów rocznych zmian stanu wody na zbiorniku w podziale na 3 grupy lat (ryciny 25‐27): •
•
•
lata z bardzo dużymi koncentracjami przelotnych ptaków siewkowych, z okresu 1976‐1994; lata z bardzo niskimi koncentracjami przelotnych ptaków siewkowych, z okresu 1996‐2008; lata z relatywnie wysokimi koncentracjami przelotnych ptaków siewkowych, z okresu 1996‐
2008. 24 Rycina 25. Zmiany dziennych stanów wody (oś pionowa, poziom piętrzenia na stanowisku górnym zapory czołowej) w cyklu rocznym (oś pozioma, linie dzielą cały wykres na okresy 30‐dniowe odpowiadające w przybliżeniu kolejnym miesiącom roku) dla 3 lat z bardzo wysokimi liczebnościami przelotnych ptaków siewkowych w okresie 1976‐1994. Wspólną cechą jest bardzo szybki spadek poziomu wody rozpoczynający się w lipcu, prowadzący do niskich stanów w sierpniu, wrześniu lub październiku. 25 Rycina 26. Zmiany dziennych stanów wody (oś pionowa, poziom piętrzenia na stanowisku górnym zapory czołowej) w cyklu rocznym (oś pozioma, linie dzielą cały wykres na okresy 30‐dniowe odpowiadające w przybliżeniu kolejnym miesiącom roku) dla 3 lat z bardzo niskimi liczebnościami przelotnych ptaków siewkowych w okresie 1996‐2008. Wspólną cechą jest bardzo powolny spadek lustra wody w lipcu‐wrześniu, kontrastujący z tempem spadku dla lat pokazanych na poprzedniej rycinie. Silniejsze spadki poziomu piętrzenia w październiku nie prowadzą do powstania dużych koncentracji ptaków siewkowych. 26 Rycina 27. Zmiany dziennych stanów wody (oś pionowa, poziom piętrzenia na stanowisku górnym zapory czołowej) w cyklu rocznym (oś pozioma, linie dzielą cały wykres na okresy 30‐dniowe odpowiadające w przybliżeniu kolejnym miesiącom roku) dla 3 lat z relatywnie wysokimi liczebnościami przelotnych ptaków siewkowych w okresie 1996‐2008. W 1998 roku (niebieska linia) wysokie koncentracje siewek miały miejsce w końcu września po szybkim i dużym spadku wody w sierpniu. W2000 roku (czerwona linia) duże stada odnotowano w lipcu, czasie krótkotrwałego okresu obniżonych stanów po szybkim spadku wody trwającym od połowy czerwca do końca pierwszej dekady lipca. W 2001roku (zielona linia) duże koncentracje biegusów zmiennych stwierdzono w październiku, przy bardzo niskich stanach i po bardzo szybkim spadku lustra wody.
27 9. Gniazdowanie rybitwy białowąsej
Rybitwa białowąsa jest jedynym gatunkiem, dla którego Zbiornik Turawski odgrywa znaczącą w skali kraju rolę w kontekście podtrzymania populacji lęgowej, a nie przelotnej. Gatunek ten stosunkowo niedawno skolonizował obszar Polski i w ostatnich dwóch dziesięcioleciach silnie rozprzestrzenia się na terenie kraju, zasiedlając nowe stanowiska. Zasiedlenie Zbiornika Turawskiego wpisuje się w szczególnie szybką fazę ekspansji terytorialnej datującą się od początków obecnego stulecia. Pierwszy raz rybitwa białowąsa gniazdowała tu w 2001 r. (50 par), ale w kolejnych dwóch latach nie stwierdzono jej lęgów; w 2004 r. gniazdowały 2 pary, a w 2005 6‐8 par. W latach 2006‐2008 populacja lęgowa była szacowana na odpowiednio: 20, 25 i 30 par. Gniazdowanie gatunku było ograniczone do lat, kiedy średni poziom wody w okresie zakładania gniazd (16‐31.05.) kształtował się na poziomie wyższym od 14,85 m (Rycina 28). Rycina 28. Zmienność średniego stanu wody w drugiej połowie maja (16‐31.05.) w latach 2000‐2008 i gniazdowanie rybitwy białowąsej. Puste kwadraty oznaczają lata, w których gatunek nie gniazdował na zbiorniku, czarne kwadraty – lata, w których stwierdzono jego gniazdowanie. Poziomą linią zaznaczono poziom piętrzenia wynoszący 14,85 m. 16,0
Stan_G [16-31 maja]
15,5
15,0
14,5
14,0
13,5
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Rok
10. Zalecenia
W świetle ustalonych zależności pomiędzy liczebnością ptaków siewkowych a miarami poziomu piętrzenia i tempa spadku lustra wody w okresie ich przelotu jesiennego można sformułować zalecenia dotyczące gospodarowania wodą na Zbiorniku Turawskim. Zalecenia te mają na celu stworzenie (a raczej: odtworzenie) warunków sprzyjających występowaniu na tym terenie dużych koncentracji migrujących ptaków siewkowych w okresie ich przelotu jesiennego. Należy podkreślić, że w świetle wymogów ochronnych przewidzianych dla OSO Jezioro Turawskie, gospodarowanie wodą na zbiorniku w sposób sprzyjający licznemu występowaniu ptaków siewkowych, stanowiących tu przedmiot ochrony obszarowej, stanowi powinność kompetentnych organów administracji. Jednocześnie jednak, zalecenia sformułowane z uwagi na wymogi przelotnych ptaków siewkowych są częściowo niespójne z wymogami ochrony lęgowej populacji rybitwy białowąsej. Dotyczy to dwóch 28 pierwszych dekad lipca, kiedy to okres wczesnoletniego przelotu ptaków siewkowych nakłada się na okres dorastania piskląt rybitwy białowąsej. W konsekwencji, proponowane dla lipca rozwiązania stanowią kompromis pomiędzy wymogami ochrony lęgów rybitwy białowąsej (która może mieć aktywne lęgi nawet jeszcze w drugiej połowie sierpnia) a wymogami ochrony migrujących ptaków siewkowych (których duże koncentracje bywają notowane już w pierwszej dekadzie lipca, a regularnie w drugiej dekadzie tego miesiąca). Poniżej przedstawione zalecenia mają postać raczej warunków brzegowych, niż konkretnych wartości. Te ostatnie powinny wynikać z optymalizacji wielorakich funkcji zbiornika i potrzeb różnych użytkowników, przy istniejących ograniczeniach wynikających z konieczności ochrony przeciwpowodziowej, ochrony ptaków, ochrony jakości wody itd., przy jednoczesnym uwzględnieniu stochastycznej zmienności w dopływach wody do zbiornika. Licznemu występowaniu przelotnych ptaków siewkowych, przy ochronie walorów awifauny lęgowej, powinno sprzyjać jednoczesne stosowanie poniższych reguł decyzyjnych: •
•
•
od 1 kwietnia do 20 lipca maksymalnie stabilne piętrzenie na poziomie przynajmniej 15,0 m (175,0 m n.p.m.); dozwolone są niewielkie wahnięcia lub sukcesywne spadki , nie przekraczające 0,3 m w ciągu miesiąca; od 21 lipca do 01 października utrzymanie generalnego wzorca postępującego spadku stanów wody, z preferencją dla serii 2‐4 szybkich spadków w tempie 1,5‐2,0 m/miesiąc, przedzielanych okresami 7‐15 dni relatywnie stabilnego poziomu (wahania w zakresie 0,1‐0,2 m maksymalnej różnicy stanów w tym okresie); górne progi poziomu piętrzenia nie powinny przekraczać: o 31 lipca ok. 14,0‐14,3 m (174,0‐174,3 m n.p.m.) ; o średnie piętrzenie w sierpniu (w ramach preferowanych spadków) poniżej 14, 0 m (174,0 m n.p.m.), preferowane poniżej 13,5 m (173,5 m n.p.m.), o średnie piętrzenie we wrześniu (w ramach preferowanych spadków) poniżej 13,5 m (173,5 m n.p.m.), preferowane poniżej 12,5 m (172, 5 m n.p.m.); relatywnie stabilne piętrzenie w październiku, układające się na poziomie poniżej 11,5 m (171,5 m n.p.m.). W przypadku potwierdzonego przez wykwalifikowanego ornitologa braku aktywnych lęgów rybitwy białowąsej w ostatniej dekadzie czerwca danego roku można stosować poniższą modyfikację tego algorytmu. •
•
od 1 kwietnia do 30 czerwca maksymalnie stabilne piętrzenie na poziomie przynajmniej 15,0 m (175,0 m n.p.m.); dozwolone są niewielkie wahnięcia lub sukcesywne spadki , nie przekraczające 0,3 m w ciągu miesiąca; od 01 lipca do 01 października utrzymanie generalnego wzorca postępującego spadku stanów wody, z preferencją dla serii 2‐4 szybkich spadków w tempie 1,5‐2,0 m/miesiąc, przedzielanych okresami 7‐15 dni relatywnie stabilnego poziomu (wahania w zakresie 0,1‐0,2 m maksymalnej różnicy stanów w tym okresie); górne progi poziomu piętrzenia nie powinny przekraczać: o średnie piętrzenie w lipcu (w ramach preferowanych spadków) poniżej 14,2 m (174,2 m n.p.m.), preferowane ok. 13,5 m (173,5 m n.p.m); 29 •
o średnie piętrzenie w sierpniu (w ramach preferowanych spadków) poniżej 14, 0 m (174,0 m n.p.m.), preferowane poniżej 13,0 m (173,0 m n.p.m.), o średnie piętrzenie we wrześniu (w ramach preferowanych spadków) poniżej 13,5 m (173,5 m n.p.m.), preferowane poniżej 12,0 m (172, 0 m n.p.m.); relatywnie stabilne piętrzenie w październiku, układające się na poziomie poniżej 11,5 m (171,5 m n.p.m.). 11. Wnioski
(1) Jednym z głównych przedmiotów ochrony obszarowej na terenie OSO Natura 2000 Jezioro Turawskie jest występowanie dużych koncentracji ptaków siewkowych w okresie ich migracji jesiennej od lipca do października. (2) Obserwowany w ostatnich latach spadkowy trend liczebności występujących na zbiorniku ptaków siewkowych wynika z zachodzących równolegle zmian w reżimie piętrzenia i systemie gospodarowania przepływami. Generalnie, w okresie jesiennego przelotu ptaków z tej grupy, ich potencjalne siedliska pozostają w ostatnich latach częściej/dłużej zalane. (3) Stwierdzone zależności pomiędzy dynamiką warunków hydrologicznych na zbiorniku a liczebnością ptaków siewkowych stwarzają potencjał dla odtworzenia sytuacji hydrologicznej sprzyjającej liczniejszemu występowaniu przelotnych ptaków siewkowych w okresie od lipca do października. (4) Zastosowanie nowych algorytmów decyzyjnych gospodarowania przepływami na zaporze Zbiornika Turawskiego, uwzględniających warunki brzegowe zaproponowane z uwagi na wymogi występowania ptaków siewkowych, pozwala prognozować zwiększenie ich liczebności w okresie migracji jesiennej. Taki efekt jest spójny z wymogami zapewnienia warunków dla utrzymania i odtwarzania korzystnego (właściwego) stanu ochrony populacji ptaków chronionych w ramach sieci Natura 2000. 30 12. Literatura
Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. (red.) 1991. Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. Komisja Faunistyczna 2006. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2005. Notatki Ornitologiczne 47: 97‐
124. Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.) 2004. Ostoje ptaków o znaczeniu europejskim w Polsce. OTOP, Warszawa. Stajszczyk M. 2008. Wyniki inwentaryzacji awifauny na terenie proponowanego Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków PLB 160004 (IBA PL091) Jezioro Turawskie. Niepublikowany maszynopis. BULiGL, Warszawa. Stawarczyk T., Grabiński W., Karnaś A. 1996. Migracja siewkowych Charadriiformes na zbiornikach Nyskim i Turawskim w latach 1976 – 1994. Ptaki Śląska 11: 39 – 80. 31