Kraków, 23 października 2009 r

dr hab. Zofia Berdychowska
[email protected]
Recenzja w postępowaniu habilitacyjnym dr Izabeli Bawej
(zgodnie z art. 16 ust. 1 Ustawy z dnia 14.03.2003 oraz Rozp.
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 1 września 2011)
1. Sylwetka Habilitantki
Pani dr Izabela Bawej, od 2005 r. adiunkt w Instytucie Neofilologii i
Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy,
uzyskała w 1996 r. tytuł zawodowy magistra filologii germańskiej na
Uniwersytecie Gdańskim. Pracę magisterską pt. Die katholische Kirche im
Dritten Reich, napisała pod kierunkiem prof. dra hab. Mariana Holony.
Stopień doktora nauk humanistycznych otrzymała w 2005 r. na Uniwersytecie
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na podstawie rozprawy doktorskiej pt.
Błąd leksykalny jako skutek procesów interferencyjnych implikowanych
różnorodną kategoryzacją rzeczywistości pozajęzykowej (na materiale prac
pisemnych studentów), przygotowanej pod kierunkiem prof. dr hab. Barbary
Skowronek. Recenzentami w przewodzie byli prof. dr hab. Kazimiera Myczko
i prof. dr hab. Marian Szczodrowski.
2. Ocena istotnej aktywności naukowej
Na dorobek Pani dr Izabeli Bawej składa się 8 artykułów, które w latach 20022005, jeszcze przed uzyskaniem stopnia doktora, ukazały się w czasopiśmie dla
nauczycieli „Języki Obce w Szkole”. Kolejne 20 artykułów ukazało się po
uzyskaniu stopnia doktora. Są to teksty publikowane wyłącznie w
wydawnictwach krajowych, z tego jeden w czasopiśmie dla nauczycieli
„Języki Obce w Szkole”, sześć w czasopismach naukowych o zasięgu
krajowym (Neofilolog oraz Przegląd Glottodydaktyczny, później Lingwistyka
stosowana /Applied Linguistics / Angewandte Lingusitik), pozostałe w
czasopismach o zasięgu lokalnym. W 2008 roku ukazała się publikacja Błąd
leksykalny jako skutek procesów interferencyjnych. Poradnik metodyczny dla
dydaktyków języka niemieckiego, a w 2014 r. książka pt. Muttersprachliche
Interferenz im Lichte der kontrastiven Fehleranalyse am Beispiel PolnischDeutsch. Ponadto Habilitantka opublikowała jedenaście recenzji, z czego
osiem ukazało się po uzyskaniu stopnia doktora.
Zainteresowania badawcze dr Izabeli Bawej koncentrują się na wybranych
aspektach i problemach nauczania języków obcych, konkretnie języka
niemieckiego jako obcego. W ocenianym dorobku można wyróżnić
rozproszone pojedyncze artykuły odnoszące się do takich zagadnień jak rola
języka polskiego w nauce języka obcego, rozwijanie kompetencji
1
interkulturowej w nauczaniu języka niemieckiego jako języka obcego, związki
między językiem i kulturą, semantyka koloru czarnego, związki
frazeologiczne, formy adresatywne i skrypty konwersacyjne. W dwóch
artykułach Pani dr Bawej zajęła się tautonimami, a w trzech sprawnością
pisania w procesie uczenia się i nauczania języka obcego. Główny nurt Jej
badań i zainteresowań stanowi problematyka błędów językowych w procesie
glottodydaktycznym, a w szczególności błędu leksykalnego i leżący u jego
podstaw proces interferencji. Poświęciła temu zagadnieniu zarówno rozprawę
doktorską, jak i przeważającą część swych artykułów przygotowanych do
publikacji przed ukazaniem się jej monografii habilitacyjnej. Do tej grupy
należą dwa artykuły z 2006 r. - opublikowany w czasopiśmie dla nauczycieli
Języki Obce w Szkole artykuł Tautonimy jako przykład różnic między językami
w innym sposobie werbalizacji rzeczywistości pozajęzykowej oraz Precyzja
językowego opisu rzeczywistości w czasopiśmie Neofilolog; z 2007 Zu
sprachlichen Unterschieden zwischen dem Deutschen und dem Polnischen im
lexikalischen Subsystem, z 2008 Błąd leksykalny jako skutek różnorodnej
interpretacji rzeczywistości pozajęzykowej oraz Der fremdsprachliche Fehler
im Kontext der Kultur; z 2009 Sprachliche Fehler und ihre Ursachen im Lichte
dreier Spracherwerbshypothesen, z 2011 Analiza porównawcza konotacji
semantycznej czarnego koloru na materiale języka polskiego i języka
niemieckiego, z 2011 Semantische Differenzen zwischen dem Deutschen und
Polnischen am Beispiel der Fehler vom Typ der falschen Freunde jak i
praktycznie ukierunkowany artykuł z 2013 r. W jaki sposób język angielski
może ułatwić proces nauki języka niemieckiego na poziomie zaawansowanym?
(Raport z badań własnych). W tym nurcie tematycznym mieszczą się zarówno
wcześniej już wymieniona książka Błąd leksykalny jako skutek procesów
interferencyjnych. Poradnik metodyczny dla dydaktyków języka niemieckiego
jak i wskazane osiągnięcie. Przedstawiony dorobek naukowy opublikowany po
uzyskaniu stopnia doktora spełnia wymogi stawiane w przewodzie
habilitacyjnym co do liczby publikacji.
Pani dr I. Bawej brała aktywny udział w piętnastu międzynarodowych i
krajowych konferencjach naukowych, a więc średnio w blisko jednej rocznie,
w tym pięciokrotnie w konferencjach Polskiego Towarzystwa
Neofilologicznego. Nie uczestniczyła w żadnym programie europejskim ani w
innych programach międzynarodowych i krajowych.
3. Ocena wskazanego osiągnięcia
Wskazanym osiągnięciem naukowym jest licząca 315 stron publikacja
Muttersprachliche Interferenz im Lichte der kontrastiven Fehleranalyse am
Beispiel Polnisch-Deutsch, która ukazała się w 2014 r. w Wydawnictwie
Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (ISBN 978-83-7096-9509).
Praca poświęcona błędom popełnianym w użyciu języka obcego pod wpływem
języka pierwszego składa się ze wstępu (s. 7-18), sześciu głównych rozdziałów
z podziałem na części: teoretyczną (s. 19-149) i empiryczną (150-297) oraz
spisu literatury (s. 298-315).
2
Istotę postawionego nadrzędnego pytania badawczego (por. rozdział
wprowadzający), odnoszonego do pary językowej polski i niemiecki, stanowi
sposób oddziaływania języka ojczystego na przyswajany język obcy: „Als
übergeordnete Fragestellung der vorliegenden Arbeit soll untersucht werden, in
welcher Weise sich die Muttersprache, hier am Beispiel des Polnischen, das
Vorwissen und die Vorerfahrungen aus der Muttersprache einer Person auf die
erlernte Fremdsprache (hier Deutsch) auswirken.“ (s. 9). Głównym celem
pracy jest stworzenie przejrzystej metody klasyfikacji błędów
interferencyjnych, którą można by stosować także w innych badaniach, przy
czym badane są wyłącznie błędy leksykalne w zakresie niemieckiego
rzeczownika (s. 9), co Habilitantka zdaje się uzasadniać później (s. 47)
przytoczonym za Szulcem (1978) rozróżnieniem na podsystemy języka
bardziej i mniej zdeterminowane, z których te ostanie, przede wszystkim
leksykalny, dają większą swobodę wyboru, a więc i większe możliwości
zachodzenia procesu interferencji językowej. Pojęcie interferencji, na którym
opiera dalsze wywody i badania empiryczne, definiuje Pani dr Bawej na
potrzeby swoich badań po zreferowaniu ujęć Weinreicha, Juhásza i Szulca jako
interferencję interlingwalną, pod którą rozumie negatywny transfer z języka
ojczystego do przyswajanego języka obcego (s. 48), zachodzący w przypadku
zarówno istniejących podobieństw jak i różnic między językami (s. 52).
Zaznaczając, że w wyniku interakcji języków zachodzą nie tylko procesy
interferencji, wyklucza z interferencji m.in. unikanie (s. 47). U podstaw
przedstawionej analizy leży przekonanie o kulturowym charakterze języka.
Wywód utrzymany jest w ramach tradycyjnego ujęcia procesu
glottodydaktycznego. Autorka podaje na zakończenie rozdziału (s. 18) w
króciutkim spisie oznaczenie L1 dla języka pierwszego jako odpowiednik
Muttersprache i L2 dla języka drugiego jako Fremdsprache. Terminy
Muttersprache, Fremdsprache, Erstsprache, Zweitsprache objaśnia i rozróżnia
następnie w rodz. 1.1., biorąc pod uwagę sytuacyjne zróżnicowanie
przyswajania języka i jego zasięg komunikacyjny. Rozróżnia przy tym między
naturalną akwizycją języka i sterowanym uczeniem się języka w ramach
różnych form kształcenia sformalizowanego (Spracherwerb i Sprachlernen; s.
20-23). W swoich wywodach stosuje konsekwentnie terminy Muttersprache i
Fremdsprache. Omówionych w podrozdziale 1.2. hipotez identyczności,
kontrastywnej i o międzyjęzyku nie wykorzystuje w dalszych rozważaniach,
poza odniesieniem się do międzyjęzyka.
W rozdziale drugim, zatytułowanym „Zur Vielfalt der Sprachen” referując
poglądy w szczególności Humboldta oraz Sapira i Whorfa łączy różnorodność
języków z różnorodnością formalną i poznawczą. Poświęca uwagę różnicom w
ustrukturyzowaniom znaczeń i ekwiwalencji międzykodalnej. Jednak w
dalszych rozważaniach Habilitantka postrzega język już tylko jako narzędzie
komunikacji, marginalizując jego funkcję poznawczą i organizującą wiedzę.
W rozdziale trzecim, poświęconym znaczeniu, zreferowaniu modeli znaków
językowych de Saussure’a, Ogdena i Richardsa oraz Bühlera, omawia po
krótce znaczenie wyrazów w płaszczyźnie związków syntagmatycznych i
paradygmatycznych, znaczenie denotatywne i konotatywne i przedstawia
3
wybrane elementy teorii pól semantycznych i semantyki prototypowej. Także
ten rozdział nie znajduje jednak zastosowania w metodzie analizy
przedstawionej w części B. Pierwsze trzy rozdziały mają charakter odtwórczy.
Główna, empiryczna częśc pracy (B) obejmuje opis przedmiotu, celu, metody i
faz badań oraz grupy uczących się, których prace stanowiły materiał badawczy,
oraz analizę wyekscerpowanych blisko sześciuset błędów leksykalnych w
zakresie rzeczownika, których popełnieniu można przypisać wystąpienie
zjawiska interferencji językowej, a u podstaw którego leżą zdaniem
Habilitantki różnice kulturowe. Zgromadzony na przestrzeni lat 2005-2011
materiał pochodzi z 685 pisemnych prac studentów. Istotnym dla badania
transferu i interferencji tematom wielojęzyczności oraz leksykonu umysłowego
i zależności między leksykonami języka pierwszego i następnych
przyswajanych języków poświęca Habilitantka uwagę na str. 160-161, przy
okazji charakterystyki uczestników badań, zaliczając ich w szczególności do
grupy funkcjonalnie wielojęzycznej (s. 161). Opiera przy tym swoje wywody
na literaturze z lat dziewięćdziesiątych XX w. i pracy Bauscha z 2003 r.
Naszkicowany na tej podstawie stan badań w tym zakresie nie jest pełny i
aktualny. Uwaga ta odnosi się również szerzej do wykorzystanej w pracy
literatury przedmiotu, o czym poniżej. Od str. 186 Autorka opisuje po kolei
wyróżnione jako dwa główne typy błędy w zakresie struktury wyrazu, w tym
słowotwórcze (a wobec wyodrębnienia złożeń jako podtypu - de facto
derywacyjne), błędy w złożeniach i neologizmy semantyczne oraz błędy w
zakresie wyrażania, określone także jako substytucyjne, do których zalicza
faux amis, błędy w kolokacjach oraz błędy kontekstowe.
W ocenianej publikacji nie doczekały się wystarczającej eksplikacji istotne dla
badania procesu interferencji konstatacje, że uczenie się języka jest procesem
kognitywnego przetwarzania danych językowych (np. Edmondson 2002) i
jednocześnie użyciem języka, równoznacznym z konstruowaniem, ale nie
(tylko) konstruowaniem aktualnej wypowiedzi, lecz w wyniku przetwarzania
danych konstruowaniem (także) kolejnego, wyższego poziomu wiedzy
językowej oraz indywidualnego budowania systemu przyswajanego języka
przez stawianie rozwijających tę wiedzę hipotez, interioryzację
zweryfikowanych reguł i konsolidację wiedzy językowej, uwidaczniające się w
postępie umiejętności (Wolff 2002). Autorka nie postrzega przyswajania
języka jako akwizycji wiedzy w jej zróżnicowaniu na proceduralną i
deklaratywną oraz implicytną i eksplicytną. Pomija różnicę między wiedzą i
wiedzą językową, jak również relację między wiedzą i umiejętnościami.
W porównaniu publikacją książkową z 2008 r. wskazane osiągnięcie wykazuje
w części teoretycznej nieco inny rozkład treści, inny jest także poddany
analizie materiał językowy. Obie publikacje podnoszą jednak te same
zagadnienia i aspekty interakcji między językiem polskim i niemieckim i w
takim samym ujęciu. Trudno jest stwierdzić postęp czy też zmianę
paradygmatu badawczego. Zasadniczą różnicę stanowi przytaczany z innych
opracowań oraz poddany analizie własny materiał językowy i jego podział ze
względu na wyróżnione typy błędów. W publikacji z 2008 r. wbrew deklaracji
w podtytule trudno dopatrzyć się charakteru poradnika metodycznego dla
4
dydaktyków języka niemieckiego, chyba, że rolę tę pełnić mają podane
wyrażenia i sformułowania uznane za poprawne. W publikacji z 2014
wskazanie „poprawnie” zastąpione zostało po prostu strzałką, po której podana
jest zdaniem Autorki poprawna, prawidłowa forma.
Na podstawie analizy uwzględnionej w pracy literatury można stwierdzić, że
Habilitantka nie wykazuje wystarczającej orientacji w – trzeba to przyznać –
obszernej, interdyscyplinarnej literaturze przedmiotu, w szczególności w
literaturze nowszej i najnowszej. W pracy zabrakło odwołań do wielu istotnych
opracowań tematu. Deficyty w wykorzystanej literaturze przedmiotu i dyskusji
z reprezentowanymi w niej poglądami dotyczą nie tylko tak klasycznych
pozycji jak np.:
Butzkamm, W. (1989, 32002). Psycholinguistik des Fremdsprachenunterrichts.
Tübingen.
Grucza, F. (1976): Fehlerlinguistik, Lapsologie und kontrastive Forschungen.
W: Kwartalnik Neofilologiczny, 3/1976, 237 – 247.
Nickel, G. (1972) (red.): Fehlerkunde. Beiträge zur Fehleranalyse,
Fehlerbewertung und Fehlertherapie. Berlin.
Nickel, G. (red.) (1978): Error Analysis. Stuttgart.
Ringbom, H. (1987): The role of the first language in foreign language
learning. Clevedon.
a także prac takich autorów jak m.in. F. Grosjean, W. Klein, A. Paivio,
pomieszczonych w przekładzie na język polski w tomie Psychologiczne
aspekty dwujęzyczności pod red. Idy Kurcz. Pominięta została m.in.
Metodologia badań w glottodydaktyce pod red. W. Wilczyńskiej i A.
Michońskiej-Stadni,( 2010, Kraków), jak i liczne nowsze i najnowsze
opracowania tematyki transferu i (leksykalnych) błędów interferencyjnych
(m.in. Arabski, J. (red.) (2006): Cross-linguistic Influences in the Second
Language Lexicon. Clevedon; Grosjean, F. (2008): Studying Bilinguals.
Oxford, New York; Ringbom, H. (2007): Cross-linguistic similarity in Foreign
Language Learning. Clevedon). W niewielkim i dalece niewystarczającym
stopniu uwzględniony został w publikacji wkład glottodydaktyki i
psycholingwistyki polskiej i polskiej glottodydaktyki germanistycznej. Można
tutaj przykładowo wskazać na m.in. następujące pozycje:
Arabski, J. (2007a): Transfer międzyjęzykowy. W: Kurcz, Ida (red.):
Psychologiczne aspekty dwujęzyczności. Gdańsk, 341-352.
Arabski, J. (2007b): General Trends in Language Transfer Studies. W: Arabski,
Janusz (red.): Challenging Tasks for Psycholinguistics in the New Century.
Katowice, 11-21.
Chłopek, Z. (2009): Transferfehler in der schriftlichen Produktion der
polnischen Germanistikstudenten in ihrer Drittsprache - Englisch: Zum Formund Inhaltstransfer. W: Kunicki, Wojciech/Rzeszotnik, Jacek/Tomiczek,
Eugeniusz (red.): Breslau und die Welt: Festschrift für Prof. Dr. Irena
Światłowska-Prędota zum 65. Geburtstag. Wrocław, 515-529.
Chłopek, Z. (2011): Lexical transfer in the written production in a third
language – the case of content words and function words. W: Studia
Linguistica XXX, 39-55.
Gabryś-Barker, Danuta (2005): Aspects of Multilingual Storage, Processing
and Retrieval. Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego.
5
Gabryś-Barker, D. (2006a): The Interaction of Languages in the Lexical Search
of Multilingual Language Users. W: Arabski, Janusz (red.): Cross-linguistic
Influences in the Second Language Lexicon. Clevedon, 144-166.
Gabryś Barker, D. (2006b): How do Highly Proficient Bilinguals Control their
Lexicalization Process? Inhibitory and Language-Specific Selection
Mechanisms are both functional. W: Journal of Experimental Psychology:
Learning, Memory and Cognition, Vol. 32, No.5, 1057-1074.
Gabryś-Barker, D. (2012): Cross-linguistic Influences in Multilingual
Language Acquisition, Berlin Heidelberg
Grabowska, A. (2011): Organizacja wewnętrzna słownika umysłowego. W:
Kurcz, Ida/Okuniewska, Hanna (red.): Język jako przedmiot badań
psychologicznych. Psycholingwistyka ogólna i neurolingwistyka. Warszawa,
119-120.
Grucza, S. (2012): Język a myślenie. W: Lingwistyka Stosowana nr 5, 155-173.
Kurcz, I. (2005a): Słownik umysłowy. W: Kurcz, Ida (red.) Psychologia języka
i komunikacji. Warszawa, 119-141.
Kurcz, I. (2005b): Dwujęzyczność. W: Kurcz, Ida (red.) Psychologia języka i
komunikacji. Warszawa, 196-215.
Kurcz, I. (2011): Charakterystyka kompetencji językowej – reprezentacje
umysłowe. W: Kurcz, Ida/Okuniewska, Hanna (red.): Język jako przedmiot
badań psychologicznych. Psycholingwistyka ogólna i neurolingwistyka.
Warszawa, 80-103.
Lipińska, E. (2003), Język ojczysty, język obcy, język drugi, Kraków, Wyd. UJ..
Żylińska, M. (2013): Neurodydaktyka. Nauczanie i uczenie się przyjazne
mózgowi. Toruń.
Autorka zdaje się nie znać tych publikacji, w każdym razie nie odnosi się do
nich, co znacznie obniża wartość ustaleń i budzi wątpliwości, czy elementy
wiedzy przedstawione przez dr Izabelę Bawej w uwagach i wnioskach
końcowych jako wyniki badawcze można uznać w zakresie czy to procesu
interferencji, czy błędu językowego i leksykalnego czy wreszcie samego
procesu glottodydaktycznego za poszerzające dotychczasową wiedzę w tym
zakresie, a więc za nowatorskie. Dokonana klasyfikacja błędów leksykalnych
stanowiących ślad zajścia procesu interferencji interlingwalnej ma znaczenie i
zastosowanie przede wszystkim praktyczne, przy ocenie poprawności
wypowiedzi w języku obcym. Wzięte pod uwagę i zanalizowane błędy
uzasadnia Habilitantka różnicami kulturowymi, natomiast nie odnosi się do
tego, czy wynikają one wyłącznie z braku korelacji między teorią i praktyką
nauczania języków ojczystego i obcego, a przede wszystkim, co one
sygnalizują z punktu widzenia procesu przetwarzania danych.
We wskazanym osiągnięciu za fundamentalny uważam brak ustaleń, czym jest
język. Brakuje również przedstawienia systemu wiedzy językowej uczącego
się i faz jego rozwoju. Nie zostały wydobyte różnice między przyswajaniem
wiedzy w ogóle a przyswajaniem wiedzy i umiejętności językowych. Nie
dostrzeżone zostały i nie są rozważane różnice między właściwościami języka
a właściwościami wytworzonych na ich podstawie wypowiedzi. Pani dr Bawej
pomija podstawowe dla akwizycji języka możliwości tkwiące w ogólnych
procesach przyswajania wiedzy i procesach przyswajania wiedzy językowej,
nabywania umiejętności i przetwarzania danych, możliwości mających źródło
właśnie w samym potencjale człowieka jako gatunku, lecz o zróżnicowanych
dyspozycjach indywidualnych. Wynikające z właściwości umysłu ludzkiego
6
podstawowe złożone procesy o charakterze generalnym, tj. przetwarzanie
danych oraz (w aspekcie indywidualnym i społecznym) konstruowanie wiedzy,
należą do fundamentów zjawiska interferencji językowej, w tym leksykalnej.
4. Charakterystyka dorobku dydaktycznego
Główny obszar działań dydaktycznych Pani dr I. Bawej stanowi praktyczna
nauka języka niemieckiego. Nadto prowadzi na pierwszym stopniu kształcenia
wykłady specjalizacyjny i monograficzny oraz seminarium dyplomowe, na
drugim stopniu kształcenia ćwiczenia z komunikacji interkulturowej oraz
wykłady i ćwiczenia z językoznawstwa stosowanego, a także seminarium
magisterskie. Pod Jej opieką powstało 18 prac licencjackich i 17 magisterskich.
Pani dr Bawej podejmowała działania popularyzujące naukę języka
niemieckiego, wygłaszając w ramach Bydgoskiego Festiwalu Nauki referaty:
Język niemiecki nie musi być trudny. Czyli o efektywnych technikach uczenia
się niemieckiej leksyki słów kilka (2011) oraz W jaki sposób język polski może
ułatwić nam naukę języka niemieckiego? (2013). Jest członkiem Polskiego
Towarzystwa
Neofilologicznego
i
Krakowskiego
Towarzystwa
Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej.
5. Konkluzja
Reasumując uważam, że dr Izabela Bawej wykazuje umiarkowanie
intensywną, słabo zróżnicowaną tematycznie oraz metodologicznie aktywność
naukową i pewną aktywność dydaktyczno-popularyzatorską. Dorobek
naukowy Habilitantki powiększył się wprawdzie od czasu uzyskania stopnia
doktora, jednak nie jest on ani metodologicznie ani empirycznie nowatorski,
nie poszerza zakresu wiedzy w stosunku do stanu wcześniejszego. Publikacje
te bowiem dają wgląd w Jej doświadczenia dydaktyczne, jednak nie
wzbogacają dotychczasowej wiedzy o procesie interferencji, błędzie
językowym, ani też o procesach uczenia się i nauczania języków obcych i roli
kontrastów językowych w tych procesach. Przedstawione w publikacjach, w
tym także we wskazanym osiągnięciu, fundowane empirycznie wyniki analiz
nie budują na najnowszym stanie badań w odniesieniu do rozumienia, czym
jest i jak funkcjonuje język, nie wnosząc tym samym nowych treści do teorii
interferencji interlingwalnej ani do kontrastywnej analizy błędów i nie
prowadzą do sformułowania na podstawie przeprowadzonych badań nowych
istotnych wniosków. Biorąc powyższe pod uwagę uważam, że dorobek
Habilitantki nie stanowi pod względem badawczym wystarczającej podstawy
do uznania jego rezultatów za spełniające warunki określone w art. 16 Ustawy
z dnia 14 marca 2003 r. O stopniach naukowych i tytule naukowym […]. Nie
mogę zatem wnioskować o nadanie Pani dr Izabeli Bawej stopnia naukowego
doktora habilitowanego w zakresie specjalności
językoznawstwo
(językoznawstwo germańskie).
/-/ Zofia Berdychowska
Kraków, 12.05.2015
7