analiza badań własnyc

Iwona Michalak-Widera
ROM-E Metis Katowice
Problemy dyslaliczne dziecka ze szkoły masowej i specjalnej
w świetle językoznawstwa kognitywnego – analiza badań własnych
Pełne i globalne, płynące z metodologicznego holizmu
i psychologicznego gestaltyzmu ujmowanie otaczającej rzeczywistości, stanowiące również główną przesłankę teorii kognitywnej, ma szansę bycia dominującą tendencją we współczesnych dyscyplinach naukowych.
Młoda dziedzina nauki, jaką jest kognitywizm (Fife 1994,
Lakoff, Johnson 1988, Nowakowska-Kempna 2000a c, 1995,
Tabakowska 2001, 1999, Langacker 1995, Taylor 2001, Kalisz,
Kubiński 1998), pozwala całościowo spojrzeć na problemy
poznania otaczającego świata, w tym na rolę języka. Tolerancyjne podejście teorii kognitywnej do paradygmatu naukowego objawia się stosowaniem teorii prototypów, a więc
szukaniem tego, co najczęstsze i reprezentatywne w danym
zjawisku (Nowakowska-Kempna 2000a, 59) nawet, jeśli przekracza ono standardy i normy ogólnie przyjęte.
Doświadczenia wyniesione z własnej wieloletniej praktyki
logopedycznej, wsparte wiedzą płynącą z językoznawstwa
kognitywnego, pozwoliły mi inaczej spojrzeć na zjawisko zaburzeń dyslalicznych dzieci w normie intelektualnej i z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Mimo prób odrębnego traktowania problemów z mową dyslaliczną uczniów
w obu grupach, analiza badań kierowała mnie w stronę globalnego, tj. całościowego ujęcia zagadnienia.
Próba niestandardowego porównania została dokonana
w oparciu o wiedzę płynącą z językoznawstwa kognitywnego,
w tym teorii prototypów i prototypowej organizacji kategorii
(Nowakowska-Kempna 2000a, 98).
1. Cel badań
Ustalenie różnicy między zjawiskiem dyslalii u uczniów
klas pierwszych z normą intelektualną a dyslalią u uczniów
klas pierwszych z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim.
2. Problem badawczy
Czy w zaburzeniach typu dyslalicznego u uczniów klas
pierwszych szkół podstawowych specjalnych i masowych
występują istotne różnice ilościowe i jakościowe, stanowiące
prototypy dla tychże grup?
9. Obszar badań
W celu przejrzystego przedstawienia obszaru
podjętych przeze mnie badań zbudowałam następujący schemat:
5. Procedura badań – zmienne
• Zmienna zależna – dyslalia, tzn. nieprawidłowa realizacja
dźwięków mowy.
• Zmienne niezależne – norma intelektualna i upośledzenie
umysłowe w stopniu lekkim.
6. Charakterystyka badanych dzieci
294 uczniów klas pierwszych szkół podstawowych masowych oraz 53 uczniów szkół podstawowych specjalnych.
7. Miejsce, czas i przebieg badań
• Losowo wybrane szkoły podstawowe masowe w Katowicach i wszystkie szkoły specjalne tegoż miasta oraz graniczących z Katowicami miast, tj. Świętochłowic, Siemianowic
i Chorzowa.
• Od września 2001 do lutego 2002 roku, a dodatkowa grupa uczniów szkół specjalnych w miastach sąsiednich przebadana na początku roku szkolnego.
• W czasie trwania zajęć lekcyjnych. W wyciszonym pomieszczeniu, po stworzeniu atmosfery sprzyjającej dokładnemu badaniu.
• Ocena wymowy metodą wzrokową i słuchową (Nowak
1995, 11) w czasie obserwacji zaprogramowanej (Łobocki
2001, 220).
10.8. Prototypowe zaburzenia percepcji słuchowej z uwzględnieniem
słuchu fonemowego, syntezy i analizy słuchowej
Obraz prototypowy 4 – Prototypy występowania dyslalii ze względu na rodzaje nieprawidłowo
realizowanych głosek
Kognitywne potraktowanie zagadnienia pozwoliło na odrębną analizę
wyników w szkołach masowych. Wykazała ona, że prototypowo, tj. najczęściej nieprawidłowo realizowanymi głoskami tej grupy są głoski szeregu
szumiących i syczących.
BUDOWA PROTOTYPOWA SYSTEMU GŁOSEK ZDEFEKTOWANYCH UCZNIÓW Z NORMĄ
INTELEKTUALNĄ
Prototyp
Wyjątkowo
Rzadziej
Rzadko
v b g l 8 7 9 5 s z c 3 & ( @ 4 r t d n
Obraz prototypowy 1 – Prototypy występowania mowy prawidłowej i zaburzonej u dzieci ze szkół
podstawowych masowych i ze szkół podstawowych specjalnych
10.2. Zjawisko dyslalii w obu grupach badawczych
Przy poziomie istotności statystycznej p = 0,276 nie można mówić o prototypowości tejże cechy w którejkolwiek z grup, co oznacza, że w obu grupach dyslalia występuje w podobnym zakresie.
Procentowy rozkład nieprawidłowych realizacji głosek u uczniów szkół
specjalnych pokazuje, że głoski szumiące są prototypami zaburzonej wymowy tej grupy.
BUDOWA PROTOTYPOWA SYSTEMU GŁOSEK ZDEFEKTOWANYCH UCZNIÓW Z UPOŚLEDZENIEM
UMYSŁOWYM
Wyjątkowo
Rzadziej
Prototyp
Często
Wyjątkowo
t n
& ( @ 4 r
8 7 9 5
s z c 3
d v g
Obraz prototypowy 8 – Prototypy występowania zaburzonej percepcji słuchowej z podziałem na
słuch fonemowy, syntezę i analizę słuchową
Relewantnie wyższa częstotliwość występowania tego rodzaju zaburzeń
u uczniów z upośledzeniem umysłowym nasuwa przypuszczenie co do przyMniejsza liczba prototypowo nieprawidłowych realizacji, tj. cztery (głoski czyn dłuższego niż w przypadku normy czasu trwania terapii.
szumiące) u dzieci specjalnej troski, w stosunku do ośmiu (szereg szumią- 10.9. Prototypowy poziom znajomości słownictwa
cych i syczących) prototypowo zdefektowanych głosek u uczniów prawidłoi prawidłowego użycia form gramatycznych
wo rozwijających się, stwarza lepsze warunki dla prowadzenia terapii logoPorównanie poziomu znajomości słownictwa wskazuje na prototyp ubopedycznej u uczniów obciążonych upośledzeniem umysłowym.
giego słownictwa, który cechuje uczniów z upośledzeniem umysłowym
Duża liczba dzieci w normie, wykazujących wady wymowy w zakresie w stopniu lekkim.
dwóch szeregów głosek, sugeruje konieczność podejmowania działań loPodobne zjawisko ma miejsce przy porównaniu częstości użycia nieprawigopedycznych w szkołach macierzystych, ponieważ tak dużą liczbę głosek dłowych form gramatycznych.
trudno bez intencjonalnych oddziaływań logopedycznych wyeliminować.
10.5. Prototypowe braki cech głosek
Obraz prototypowy 2 – Prototypy występowania zaburzeń mowy z podziałem na dyslalię i inne
zaburzenia
Analiza badań w tym zakresie pokazuje, że jedynie w stosunku do sposobu
artykulacji można mówić o prototypie, który dotyczy uczniów z upośledzeniem umysłowym.
Niepokojący jest fakt, iż u dziecka z normą intelektualną w wieku około
siedmiu lat powinno nastąpić zakończenie rozwoju mowy, tzn. winno ono
operować całym inwentarzem głosek czysto brzmiących. Niestety, jak wykazują wyniki, zaledwie połowa przypadków spełnia ten warunek. Sytuacja
uczniów upośledzonych jest jeszcze trudniejsza, ponieważ około 70% pierwszoklasistów nie mówi prawidłowo i poza dyslalią wykazuje inne bardziej
skomplikowane terapeutycznie zaburzenia mowy.
Obraz prototypowy 9 – Poziom słownictwa i użycia form gramatycznych u dzieci ze szkół
podstawowych masowych i ze szkół podstawowych specjalnych
10.3. Dyslalia z uwzględnieniem prototypowej liczby
nieprawidłowo realizowanych głosek
Analiza zjawiska dyslalii z uwzględnieniem prototypowej liczby nieprawidłowo realizowanych głosek pokazuje, że w żadnej z grup nie wystąpiły
różnice istotne, tj. relewantne.
Obraz prototypowy 5 – Prototypy występowania braku cech głosek
W terapii logopedycznej uczniów szkół specjalnych równolegle z wywoływaniem i automatyzowaniem głosek nieprawidłowo realizowanych na ścieżce kognitywnej, należy wzbogacać słownik ucznia i na bieżąco korygować
niepoprawne formy gramatyczne.
11. Podsumowanie wyników badań
9. Metoda psychologiczna
1. Fife J., 1994: Wykłady z gramatyki kognitywnej, [w] Podstawy gramatyki kognitywnej (red) H. Kardela, Warszawa, s. 9 – 64.
2. Kalisz R., Kubiński W., 1998: Dwadzieścia lat językoznawstwa kognitywnego
w USA i w Polsce – próba bilansu, [w] Językoznawstwo kognitywne. Wybór tekstów, (red) W. Kubiński, R. Kalisz, E. Modrzejewska, Gdańsk, s. 7 – 27.
3. Langacker R. W., 1995: Wykłady z gramatyki kognitywnej, Lublin.
4. Nowakowska-Kempna I., 2000a: Jednostki językowe w analizie prototypowej,
Katowice.
5. Nowakowska-Kempna I., 2000b: Konceptualizacja uczuć w języku polskim. Część
II. data, Warszawa.
6. Tabakowska E., 2001: Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Kraków.
7. Taylor J. R.,2001: Kategoryzacja w języku, prototypy w teorii językoznawczej,
Kraków.
8. Wojcieszke B., 1986: Teoria schematów społecznych. Struktura i funkcjonowanie
jednostkowej wiedzy w otoczeniu społecznym. Wrocław.
Reasumując, można stwierdzić, iż istnieje szczególna potrzeba zwracania
uwagi na stan warunków anatomiczno-czynnościowych w obrębie jamy
ustnej dzieci dyslalicznych z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim.
Dzieci specjalnej troski – częściej niż uczniowie w normie – winni być poddawani ćwiczeniom usprawniającym język, wargi, czy podniebienie miękkie.
Zaburzenia słuchu fonemowego, jak i zaburzenia analizy i syntezy słuchowej są prototypowymi z racji frekwencji najczęstszego ich występowania
u uczniów szkół specjalnych.
• Test Istotności Różnic Chi-kwadrat z poprawką Yatesa.
Bibliografia
Obraz prototypowy 7 – Prototypy występowania dyslalii ze względu na liczbę równolegle
występujących nieprawidłowych warunków anatomiczno-czynnościowych w obrębie jamy ustnej
Prototypem mowy wśród uczniów klas pierwszych jest prawidłowa mowa
uczniów szkół podstawowych masowych (skrót SPM). Natomiast prototypową mową uczniów szkół specjalnych (skrót SPS) jest mowa zaburzona, tj.
dyslalia wraz z innymi zaburzeniami, tj. jąkaniem, alalią, a także problemami z mówieniem przy mózgowym porażeniu dziecięcym, autyzmie, zespole
Downa.
8. Metoda statystyczna i psychologiczna
• Opis kognitywny (Nowakowska-Kempna 2000a, 89
– 112), tj. prototyp, przykład par excellence dyslalii.
Wykładniki na skali częstości występowania zjawiska:
• prototyp w granicach od 100% do 76%,
• bardzo często w granicach od 75% do 51%,
• często w granicach od 50% do 26%,
• rzadziej w granicach od 25% do 13%,
• rzadko w granicach od 12% do 7%,
• wyjątkowo od 6% (por. Wojciszke 1986, 24).
Porównanie liczby współwystępujących zaburzonych warunków anatomiczno-czynnościowych narządów mownych: języka, wędzidełka podjęzyczkowego, warg, podniebienia twardego, stanu uzębienia oraz wad zgryzu
wskazuje na prototyp zerowy u dzieci z upośledzeniem, tzn. że nie wystąpił
żaden z wymienionych braków. Prototypem tej grupy jest występowanie aż
czterech lub pięciu wad anatomiczno-czynnościowych równocześnie. Prototypowe występowanie jednej wady ma miejsce u uczniów w normie intelektualnej.
10.1. Prototypy mowy prawidłowej i zaburzonej
4. Metody badań
• Metoda sondażu – w postaci wywiadu z uczniami,
w oparciu o samodzielnie sformułowaną kartę badania mowy
wraz z adekwatnie do niej sporządzonym kwestionariuszem
obrazkowym.
• Analiza dokumentów – zapisy z dzienników szkolnych
i opinie poradni psychologiczno-pedagogicznych.
10.7. Prototypowa dyslalia ze względu na liczbę nieprawidłowych
warunków anatomiczno-czynnościowych w obrębie jamy ustnej
10. Wyniki badań
3. Hipotezy empiryczne
Hipoteza 1. Częstość występowania dyslalii u uczniów klas
pierwszych z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim
i u uczniów w normie intelektualnej przebiega na podobnym
poziomie, co wyraża się brakiem prototypowości systemu fonologiczno-fonetycznego w każdej z badanych grup.
Hipoteza 2. Rodzaje dyslalii u uczniów klas pierwszych
szkół specjalnych i masowych cechuje:
• brak istotnych różnic, tj. brak prototypów w ilości i jakości głosek realizowanych nieprawidłowo,
• brak istotnych różnic, czyli nieprototypowych ilości i jakości cech głosek błędnie wypowiadanych.
Hipoteza 3. Sprawność anatomiczno-czynnościowa na obwodzie układu artykulacyjnego i poza nim u uczniów klas
pierwszych szkół podstawowych specjalnych w porównaniu
z uczniami szkół podstawowych masowych charakteryzuje
się:
• istotnie niższym poziomem w zakresie budowy i sprawności narządów artykulacyjnych, czyli stanowi prototyp grupy dzieci z upośledzeniem umysłowym,
• istotnie niższą sprawnością percepcji słuchowej, budując
w ten sposób prototyp dysfunkcji słuchowej u tych dzieci,
• istotnie niższym poziomem zasobu leksykalnego i sprawności gramatycznej, a także niższą sprawnością w zakresie
małej i dużej motoryki, wskazując na prototypowość tychże
dysfunkcji u wspomnianej grupy uczniów.
Powyższe dane pozwalają stwierdzić, że w terapii logopedycznej dominuje
korekcja defektów w obrębie jednej cechy fonetycznej głosek zdefektowanych, co sprzyja szybszemu osiągnięciu pozytywnych rezultatów korekcji.
Obraz prototypowy 3 – Prototypy występowania dyslalii ze względu na liczbę nieprawidłowo
realizowanych głosek
Dzięki możliwości kognitywnego ujęcia zjawiska dyslalii, tzn. przekraczającego sztywne matematyczne ramy, analiza ilości głosek nieprawidłowo
wypowiadanych w obu grupach przedstawia się następująco:
PROTOTYPY ZDEFEKTOWANYCH GŁOSEK W OBU GRUPACH (wg wskaźnika ilościowego)
Prototyp
Wyjątkowo
Rzadziej
Często
Wyjątkowo
1 głoska 10 – 13 głosek 2 – 5 głosek 6 – 9 głosek 14 i więcej głosek
Prototypowa, tj. najczęściej występująca deformacja dwóch do pięciu
głosek, wśród pierwszoklasistów obu rodzajów szkół napawa optymizmem
z powodu pozytywnych i szybkich efektów prowadzonej terapii dzięki niewielkiej liczbie zdefektowanych głosek. Natomiast wyjątkowo rzadko pojawiająca się deformacja lub substytucja jednej albo więcej niż trzynastu
głosek, potwierdza poglądy specjalistów dziedziny, że niezmiernie rzadko
zdefektowaną jest jedna głoska, a także bardzo duża ich liczba.
10.4. Prototypy rodzajów nieprawidłowo realizowanych głosek
Porównanie poniższe pozwala stwierdzić, że prototypowo zniekształcone
lub substytuowane głoski występują u uczniów dyslalicznych szkół specjalnych i są nimi głoski szumiące oraz głoska g. Zaś szeregi: syczący, ciszący,
głoska r oraz głoski t d n v nie wykazują różnic, przebiegają na podobnym poziomie, czyli są nieprototypowe.
Porównanie, w kognitywnym ujęciu, zaniku cech głosek w obu grupach
równocześnie wskazuje, że prototypowym jest brak odpowiedniego miejsca
Kognitywne potraktowanie zjawiska dyslalii u dzieci rozpoczynających
artykulacji.
etap edukacyjny, pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków z przeBUDOWA PROTOTYPOWA BRAKU CECH GŁOSEK W OBU GRUPACH
prowadzonych przeze mnie badań:
Wyjątkowo
Prototyp
Wyjątkowo
1. zaledwie połowa dzieci w wieku przedszkolnym, prawidłowo rozwijająsposób artykulacji
miejsce artykulacji
udział wiązadeł głosowych
cych się i o nieharmonijnym rozwoju intelektualnym wykazujących zaburzenia dyslaliczne, objęta jest postępowaniem logopedycznym;
Istotnym problemem logopedycznym są trudności polegające na znale2. ponad połowa dzieci z normą intelektualną i upośledzeniem umysłozieniu prawidłowego miejsca artykulacji podczas wybrzmiewania głosek.
wym rozpoczynających naukę w szkołach podstawowych wymaga terapii
Efektem są mniej prototypowe bądź nieprototypowe realizacje dźwięków
logopedycznej w zakresie dyslalii;
w postaci: elizji, substytucji lub deformacji. Przyczyną jest słaba sprawność
3. wady wymowy występują w podobnej liczbie u pierwszoklasistów pranarządów artykulacyjnych bądź niewykształcona kinestezja, tj. brak czucia
widłowo rozwijających się i z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekmiejsca lub ruchów narządów mowy.
kim;
Brak pionizacji języka wywiera szczególny wpływ na realizacje prototy4. ponieważ inwentarz zaburzonych dźwięków jest na podobnym poziopowo zdefektowanych głosek szumiących i głoski r, a także – o czym nie
mie ilościowym i jakościowym, zbędne jest tworzenie oddzielnych zestawów
należy zapominać – nie prototypowo, czyli wyjątkowo rzadko nieprawidłoćwiczeń przygotowujących do prototypowego wybrzmiewania głosek i spowo wypowiadanych l oraz d t n. Efektem problemów nieprawidłowego
sobów ich uzyskiwania w stosunku do dzieci ze szkół masowych i specjalmiejsca artykulacji są realizacje międzyzębowe, boczne, przyzębowe, itd.,
nych;
a także różnego typu substytucje. Najprostszym rozwiązaniem jest wczesna
5. prowadzenie terapii logopedycznej z dziećmi o mniejszych możliwoprofilaktyka logopedyczna.
ściach intelektualnych wymaga stosowania metod opartych na pokazie, tekstach wyrazowo-obrazkowych i formach zabawowych z powodu trudności
10.6. Występowanie dyslalii ze względu na prototypową liczbę
zaniku cech głosek
z przyswajaniem materiału wynikającym z myślenia konkretno-obrazoweAnaliza porównawcza wskazuje, że w tym zakresie nie ma istotnych, tj. go;
relewantnych różnic między obiema grupami.
6. dzieci specjalnej troski różni od uczniów z normą intelektualną prototypowe występowanie różnorodnych zaburzeń mających bezpośredni wpływ
na kształtowanie prawidłowo rozwijającej się mowy. Należą do nich: nieprawidłowe warunki anatomiczno-czynnościowe, zaburzony słuch fonemowy
oraz analiza i synteza słuchowa, a także ubogie słownictwo i trudności w posługiwaniu się formami gramatycznymi oraz słaba sprawność grafomotoryczna;
Zbyt pobłażliwe traktowanie potrzeby prowadzenia terapii logopedycznej
w zakresie dyslalii u wszystkich dzieci w okresie przedszkolnym wymaga
społecznej zmiany poglądu w tym zakresie. Podejmowanie działań profilaktycznych w stosunku do każdego małego dziecka i wczesnej interwencji
logopedycznej do przypadków nieharmonijnego rozwoju powinny spowodować pozytywne zmiany w wymowie uczniów klas pierwszych szkół podstawowych masowych i specjalnych.
Obraz prototypowy 6 – Prototypy występowania dyslalii ze względu na liczbę zaniku cech głosek