1957 wstep - Polski Instytut Spraw Międzynarodowych

Wstęp
Nie sposób zrozumieć polityki zagranicznej PRL w 1957 r. bez uwzględnienia przemian, jakie zaszły w kraju rok wcześniej. Stanowiły one znaczący
krok w kierunku demontażu systemu stalinowskiego. Jednocześnie kryzys
wewnętrzny w ZSRR oraz osłabienie kontroli nad państwami uzależnionymi
sprzyjały wyswobadzaniu się Warszawy spod ścisłej kurateli Moskwy, także
w działaniach na płaszczyźnie międzynarodowej. Wybór na I sekretarza
KC PZPR Władysława Gomułki, niedawnego więźnia stalinowskiego, był
znakiem zmian czytelnym nie tylko dla polskiego społeczeństwa, ale i dla
zagranicy. O ile symbolem całości przeobrażeń politycznych w PRL był
Gomułka, o tyle zmiany w polityce zagranicznej symbolizował nowy szef
resortu Adam Rapacki.
Podstawowe znaczenie miały stosunki ze Związkiem Radzieckim. Kontynuowano podejmowane od 1956 r. próby uregulowania spraw z przeszłości.
Najważniejszymi kwestiami w bogato udokumentowanych rozmowach z hegemonem bloku wschodniego były rozliczenie reparacji i eksportu węgla,
„repatriacja”1 Polaków z ZSRR i stacjonowanie wojsk radzieckich.
Liberalizacja w bloku wschodnim dała Warszawie w pewnym zakresie
swobodę działania w polityce zagranicznej, dzięki czemu mogła przedstawiać
i realizować własne plany. Skutkiem osłabienia podległości było częściowe
otwarcie na Zachód, podyktowane m.in. potrzebami ekonomicznymi. Negocjowane były różne umowy gospodarcze, przede wszystkim z USA oraz Wielką
Brytanią.
1
Ze względu na powszechne używanie w publikowanych dokumentach terminu
„repatriacja” zdecydowano o posłużeniu się nim również w główkach i przypisach
– mimo zastrzeżeń co do jego adekwatności do opisu migracji ludności polskiej
i żydowskiej z ZSRR.
VII
WSTĘP
W 1957 r. PRL przejawiała aktywność na różnych polach polityki zagranicznej. Przyjmowano ją w poczet członków organizacji międzynarodowych,
nawiązywała stosunki dyplomatyczne. Jej przedstawiciele składali wizyty
i uczestniczyli w rozmowach poza granicami, a Warszawę odwiedzały
delegacje zagraniczne różnego szczebla. Do ważniejszych wydarzeń tego typu
należały przyjazd w styczniu delegacji ChRL z premierem Zhou Enlaiem,
podróż azjatycka premiera Józefa Cyrankiewicza, czy wrześniowa wizyta
delegacji partyjno-rządowej w Belgradzie, którą należy widzieć także w kontekście nieudanych prób nawiązania stosunków dyplomatycznych z RFN.
Najważniejszą polską inicjatywą na arenie międzynarodowej było ogłoszenie
projektu utworzenia w Europie Środkowo-Wschodniej strefy bezatomowej,
który znany jest jako plan Rapackiego. Wydaje się, iż pomysł tej najbardziej
spektakularnej akcji polskiej polityki zagranicznej w 1957 r. nie był szerzej
dyskutowany w MSZ, natomiast dobrze udokumentowane są międzynarodowe reakcje.
STRUKTURA MSZ, ZMIANY W STOSUNKACH BILATERALNYCH
Ministerstwo Spraw Zagranicznych w zasadzie zachowało strukturę z lat
poprzednich, wprowadzoną 1 grudnia 1951 r. i zmodyfikowaną w roku 1954.
Departament I składał się z wydziałów radzieckiego, naddunajskiego (Jugosławia, Bułgaria, Rumunia, Albania, Węgry, Grecja) oraz czechosłowackiego.
Departament II miał trzy wydziały: romański (Francja, Hiszpania, Portugalia,
Włochy), państw Beneluksu i Szwajcarii oraz skandynawski (Dania, Finlandia,
Norwegia, Islandia, Szwecja). Departament III obejmował wydziały: Ameryki
Północnej (USA i Kanada), brytyjski (Zjednoczone Królestwo z częścią kolonii i dominiów) oraz Ameryki Łacińskiej. W Departamencie IV znajdowały się
wydziały: niemiecki I i II (NRD i RFN) oraz samodzielny referat ds. Austrii.
W skład Departamentu V wchodziły Wydział I (Chiny, KRLD, Indochiny
i Mongolia), Wydział II (Afganistan, Egipt, Arabia Saudyjska, Etiopia, Iran,
Irak, Izrael, Jordania, Syria, Turcja) oraz Samodzielny Referat (Birma, Bhutan,
Cejlon, Filipiny, Indie, Indonezja, Japonia, Malaje, Nepal, Pakistan, Syjam)2.
2
Zob. Krzysztof Szczepanik, Dyplomacja Polski 1918–2000. Struktury organizacyjne,
„Askon”, Warszawa 2000, s. 131. Pomocne w opracowaniu tematu były też informatory ministerstwa: Stosunki dyplomatyczne Polski, t. 1–5, Warszawa 1979–1986,
oraz O stosunkach Polska – Związek Radziecki 1944–1991, Warszawa 1994.
VIII
WSTĘP
Strukturę MSZ przedstawia schemat na s. 843 (aneks nr 1). Warto
zwrócić uwagę, że oboje dyrektorzy generalni (Przemysław Ogrodziński i Maria
Wierna) odgrywali istotną rolę w kierowaniu resortem3. Zakres ich kompetencji trudno odróżnić od kompetencji wiceministrów (Marian Naszkowski,
Józef Winiewicz). Mniej więcej raz w miesiącu odbywały się tzw. kolegia
(czyli posiedzenia kierownictwa MSZ; cztery w okresie styczeń–maj).
W Departamencie Międzynarodowych Organizacji Politycznych i Gospodarczych utworzono wydział do spraw UNESCO4. Ponadto reorganizacji uległ
Departament Prasy i Informacji, który składał się z wydziałów: prasy, wymiany kulturalnej oraz propagandy5.
Budżet ministerstwa na rok 1957 wynosił ponad 156 mln zł. Był tylko
nieznacznie wyższy od budżetu z ubiegłego roku, co musiało ograniczać
pobudzoną aktywność placówek zagranicznych. Obejmował m.in. wydatki
centrali i placówek, koszty utrzymywania przedstawicielstw w komisjach
rozejmowych w Indochinach i Korei oraz składki z tytułu uczestnictwa Polski
w organizacjach międzynarodowych6. W dokumentach ministerstwa podkreślano, że jest „wybitnie” oszczędnościowy. „Świadczy o tym fakt – wyjaśniano – iż mimo utworzenia 13 nowych Urzędów Zagranicznych, co stanowi wzrost o 23% w stosunku do poprzedniego stanu, budżet ten zwiększony
został tylko minimalnie”7. Oszczędności chciano uzyskać dzięki zmniejszeniu
zatrudnienia na placówkach (wątku tego dotykają dokumenty nr 66, 117).
Ministerstwo urządzało okresowe spotkania z członkami sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych oraz prasy. Zasady spotkań z posłami ustalono
10 stycznia na wspólnym posiedzeniu ministra spraw zagranicznych i członków
Komisji8. Do maja odbyło się 11 konferencji prasowych dla przedstawicieli
3
4
5
6
7
8
W innych latach dyrektor generalny MSZ (z reguły jeden) zajmował się koordynacją
zaplecza organizacyjnego resortu.
Informator Ministerstwa Spraw Zagranicznych, maj 1957, nr 1, AMSZ, z. 23, w. 1,
t. 2.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem. Minister Rapacki zobowiązał się do comiesięcznych spotkań informacyjnych. Posłowie mieli otrzymywać „Informator MSZ” oraz materiały Polskiego
Instytutu Spraw Międzynarodowych na temat polityki zagranicznej.
IX
WSTĘP
prasy krajowej. Informowano o bieżących sprawach polskiej polityki zagranicznej, a także o rokowaniach finansowo-handlowych z różnymi państwami9.
W roku 1957 PRL nawiązała stosunki dyplomatyczne z trzema państwami: Japonią (18 lutego), Sri Lanką (18 kwietnia) oraz Jemenem
Północnym (21 grudnia)10. Została przyjęta w poczet członków następujących
organizacji międzynarodowych: Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej
(International Atomic Energy Agency – IAEA) oraz Międzynarodowej Organizacji Metrologii Prawnej (International Organisation of Legal Metrology
– OIML)11. Wznowione zostało członkostwo w Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (Food and Agriculture Organisation – FAO).
Wykaz ważniejszych umów dwustronnych zawartych przez PRL w 1957 r.
zawiera aneks nr 2.
PODSTAWA ŹRÓDŁOWA I KRYTERIA DOBORU
Polskie dokumenty dyplomatyczne dotyczą różnych aspektów polityki
zagranicznej. Powstały przede wszystkim w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, które przez sieć swych placówek dostarczało informacji o sytuacji na
świecie. Akta te przechowywane są w Archiwum Ministerstwa Spraw
Zagranicznych (dalej AMSZ). Część dokumentów pochodzi z archiwum
Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej – dziś
w Archiwum Akt Nowych (dalej AAN). Ogromna większość publikowanych
dokumentów była opatrzona klauzulą „tajne” lub „ściśle tajne”.
Stan zachowania akt w AMSZ jest w zasadzie dobry. Podstawą kwerendy
były materiały zgromadzone w Gabinecie Ministra, departamentach terytorialnych i w zespole depesz. Najbogatsza okazała się dokumentacja stosunków
Polski z krajami wschodniej i zachodniej Europy. Nieliczne dokumenty
dotyczą Ameryki Południowej i Afryki, zwłaszcza Środkowej i Południowej.
Depesz (szyfrogramów), wysyłanych do i z centrali, zachowało się wprawdzie
sporo, ale nie wszystkie placówki reprezentowane są dostatecznie. Pisane
9
10
11
X
Ibidem.
Zob. Robert Kupiecki, Krzysztof Szczepanik, Polityka zagraniczna Polski 1918–1994,
Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 1995, s. 291.
Ibidem, s. 271, 273.
WSTĘP
często w pośpiechu, pod presją wydarzeń, szyfrogramy wyróżniają się zwięzłością i są nieocenionym źródłem do poznania pracy resortu, kulis rozmów
i atmosfery, w jakiej się toczyły.
W AAN znajdują się materiały Biura Politycznego i Sekretariatu KC
PZPR, Kancelarii Sekretariatu, sekretariatu I sekretarza, Wydziału Zagranicznego/Komisji Zagranicznej oraz – w zespole Urzędu Rady Ministrów –
Prezydium Rządu. Po porównaniu z materiałami MSZ wybrano stąd jedynie te
dokumenty, które wnosiły nowe treści, pokazywały stosunek najwyższych
gremiów partyjnych i państwowych do spraw polityki zagranicznej. Znaczenie
tych źródeł wynika ze szczególnej roli decyzyjnej, jaką odgrywały wtedy różne
organa PZPR. Warto wspomnieć, iż po objęciu resortu spraw zagranicznych
przez Adama Rapackiego i w związku z wydarzeniami w 1956 r. ograniczono
wszechwładzę Wydziału Zagranicznego KC (przemianowanego w marcu 1957 r.
na Komisję Zagraniczną)12. Dzięki dokumentom partyjnym można lepiej
poznać losy niektórych spraw przygotowanych w MSZ dla podejmujących
decyzje czynników politycznych. Akta te zawierają zapisy rozmów ze spotkań
partyjno-rządowych na najwyższym szczeblu, dyskusji z władzami „bratnich”
partii, także z Zachodu, informacje o formach „braterskiego” wsparcia (dok.
nr 90, 185).
Dokumenty ułożone są chronologicznie. W ich doborze nie tylko kierowano się wagą problemów dla polskiej polityki zagranicznej, lecz także
– sięgając po tematy może mniej istotne i odległe geograficznie – starano się
pokazać jej złożoność i różnorodność. Takie postępowanie wydaje się uzasadnione, chociaż dokumentów dotyczących ZSRR, NRD czy innych krajów
Europy Wschodniej jest nieporównywalnie więcej.
Innym kryterium doboru było wskazanie na margines swobody, jakim
w tym czasie cieszyła się PRL. Dużo miejsca poświęcono negocjacjom z USA
i Wielką Brytanią w sprawach gospodarczych, kilka dokumentów ilustruje
szeroko rozumianą problematykę polonijną.
Oprócz względów rzeczowych, przy wyborze materiału miały znaczenie
także względy formalne. Dokumenty miały różną objętość: od jednej do
kilkudziesięciu stron. Z tych najdłuższych (jak ciekawe sprawozdania okresowe ambasad w Paryżu i Moskwie, dok. nr 172 i 178) przytoczono obszerne
12
Szerzej o tym Włodzimierz Borodziej, Wydział Zagraniczny KC PZPR, w: Andrzej
Paczkowski (red.), Centrum władzy w Polsce 1948–1970, ISP PAN, Warszawa
2003, s. 71 i n.
XI
WSTĘP
fragmenty, najwięcej wnoszące do tematu. Wyjątkowo (zapis majowych
rozmów polsko-radzieckich, dok. nr 124) zdecydowano się na publikację
w całości.
Wydawnictwo zamieszcza materiały archiwalne, które w zasadzie nie były
wcześniej publikowane. Dla kilku dokumentów uczyniono wyjątek, gdyż są
bądź trudno dostępne, bądź niezbędne do zrozumienia sąsiadujących tekstów.
Zostały opatrzone odpowiednią adnotacją. Zrezygnowano z przedruku dokumentów oficjalnych, jak umowy, komunikaty, deklaracje, czy oświadczenia,
które można znaleźć m. in. w ówczesnej prasie.
OPRACOWANIE DOKUMENTÓW
Dokumenty publikowane są zasadniczo w całości. Skróty zaznaczono
nawiasem kwadratowym.
Prawie wszystkie dokumenty w tomie to maszynopisy. Nieliczne rękopisy
mają odpowiednie metryczki. Nie odnotowano, czy chodzi o kopię, drugi lub
kolejny egzemplarz. Opuszczono też rozdzielniki, z reguły obszerną listę
nazwisk (od kilku do kilkudziesięciu). Natomiast w przypisach podano informację o ewentualnym przesłaniu pisma poza centralę. W „główce” dokumentu zwykle określono jego wystawcę.
Niektóre publikowane teksty to projekty. Oznacza to, że nie znaleziono
dokumentu, który został zaakceptowany i puszczony w obieg. Być może
w toku późniejszej kwerendy dokument taki zostanie odnaleziony.
Najczęściej rezygnowano z publikowania pism przewodnich. Jeśli się
zachowały, a ich treść była istotna, wprowadzono je do przypisu.
Przypisy rzeczowe ograniczone zostały do podstawowych informacji. Zrezygnowano z przytaczania literatury przedmiotu. Jeżeli nie podano innej daty,
w przypisach mowa jest o wydarzeniach z 1957 r. By ułatwić czytelnikowi
korzystanie z wydawnictwa, postanowiono – wzorem wcześniejszych tomów –
zamieścić rozbudowany indeks rzeczowy oraz indeks osobowy. Wykaz skrótów zastępuje ich tradycyjne rozwinięcie w nawiasach kwadratowych.
XII
WSTĘP
PRZYPISY LITEROWE
Cechy charakterystyczne dokumentu – podkreślenia czy uwagi na marginesie – zaznaczono za pomocą przypisów literowych:
a
…a tak w tekście,
b
…b komentarz odręczny,
c
…c odręczna poprawka w tekście lub dopisek,
d
…d podkreślenie odręczne,
e
…e zakreślone na marginesie,
f
…f podpis odręczny,
g
…g podpis nieczytelny,
h
…h przekreślone,
i
…i tekst nieczytelny,
j
…j znak zapytania
Autorstwo znacznej części poprawek i podkreśleń jest trudne do ustalenia.
Jedynie w przypadku szczególnie niezręcznych sformułowań lub opuszczenia wyrazu uniemożliwiającego zrozumienie tekstu wprowadzano przypis
literowy a…a.
Zachowano oryginalne przypisy w dokumentach oznaczone literą x.
KOREKTA JĘZYKOWA
Ingerencje korektorskie w oryginalny tekst ograniczały się do wstawienia
znaków diakrytycznych i poprawienia (bez zaznaczenia) oczywistych błędów
czy usterek literowych, ortograficznych i interpunkcyjnych – zgodnie z zasadami pisowni obowiązującymi w 1957 r., zawartymi w dostępnych słownikach
(zatem jeszcze niedostosowanych do uchwał Komitetu Językoznawstwa PAN
z 1956 r.). Zachowano nieprawidłowo użyte wielkie litery, których nadmiar
był i jest cechą dokumentów urzędowych. Nie zmieniono spolonizowanej
formy obcych nazwisk (np. Sziroki zamiast Široký), robiąc odpowiednie
odsyłacze w indeksie osobowym. Również nazwiska chińskie, mające dziś inny
zapis, pojawiają się w indeksie w dwóch wersjach.
XIII
WSTĘP
PODZIĘKOWANIA
Niniejszy tom nie powstałby bez życzliwości i cierpliwości wielu osób.
Przede wszystkim chcemy podziękować redaktorowi naczelnemu serii,
prof. Włodzimierzowi Borodziejowi za wszelkie uwagi krytyczne. Dziękujemy
panu Mikołajowi Morzyckiemu–Markowskiemu za pomoc, jakiej udzielił nam
w trakcie kwerendy archiwalnej w AMSZ, oraz panu Krzysztofowi Smolanie,
który pomógł nam w kwerendzie w AAN. Podziękować pragniemy także
dyrektor AAN, pani Jolancie Louchin, dyrektorowi AMSZ, panu Adamowi
Halamskiemu i wicedyrektor, pani Małgorzacie Mroczkowskiej. Dziękujemy
recenzentom tomu, prof. prof. Andrzejowi Paczkowskiemu i Ryszardowi
Stemplowskiemu. Uwagi i sugestie członków Komitetu Redakcyjnego staraliśmy się w miarę możliwości uwzględnić. W przygotowaniu maszynopisu
pomagali nam Elżbieta Kołowrocka, Kalina Mróz-Jabłecka oraz Dariusz
Wojtaszyn, którym także chcemy serdecznie podziękować. W kwestiach
szczegółowych nieocenioną pomocą służył nam prof. Mieczysław Tomala.
Osobne podziękowania należą się prof. Janowi Rowińskiemu, prof. Szymonowi Rudnickiemu, Tytusowi Jaskułowskiemu i Ernestowi Wyciszkiewiczowi
za pomoc w trakcie opracowywania dokumentów.
Krzysztof Ruchniewicz, Tadeusz Szumowski
XIV