Nr 603. Wpływ zobowiązań wynikających z ratyfikacji Europejskiej

KANCELARIA SEJMU
BIURO STUDIÓW
I EKSPERTYZ
WYDZIAŁ ANALIZ
EKONOMICZNYCH
I SPOŁECZNYCH
Wpływ zobowiązań
wynikających z ratyfikacji
Europejskiej Karty Społecznej
na kierunki polityki społecznej
wybranych krajów
(Austrii, Francji, RFN, Szwecji)
Marzec 1998
Informacja
Nr 603
Małgorzata Dziubińska-Michalewicz
Przyjęcie przez kraje - członków Rady Europy zobowiązań wynikających z ratyfikacji Europejskiej Karty Społecznej wiąże się z koniecznością uwzględnienia
postanowień tego aktu prawa międzynarodowego w kształtowaniu celów polityki
społecznej poszczególnych państw. Zapoznanie się z doświadczeniami krajów,
które przyjęły Kartę w latach sześćdziesiątych (Austria, Szwecja, RFN) i siedemdziesiątych (Francja), może być przydatne ze względu na ratyfikację przez Polskę
tego dokumentu znacznie później, to jest w czerwcu 1997 r.
BSE
1
1. Charakterystyka zobowiązań wynikających z Europejskiej Karty Społecznej
Państwa ratyfikujące Europejską Kartę Społeczną zobowiązane są do kierowania się w
swojej polityce społecznej postanowieniami tego aktu prawa międzynarodowego. Karta ta
uznaje i chroni podstawowe prawa ekonomiczne i socjalne. W preambule Karty zdefiniowane
zostały jej podstawowe cele, a mianowicie:
- zapewnienie korzystania z praw społecznych bez dyskryminacji ze względu na rasę,
kolor, płeć, religię, poglądy polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne,
- podjęcie wszelkich wysiłków dla podnoszenia poziomu życia,
- dążenie do dobrobytu społecznego, zarówno ludności miejskiej jak i wiejskiej, za pomocą odpowiednich instytucji i działań.1
Podstawowe zasady ujęte w Karcie są wiążące dla przyjmującego Kartę państwa w
ten sposób, że nie może ono wydać przepisów, ani podjąć jakichkolwiek działań sprzecznych z tymi zasadami. Od państw - sygnatariuszy Karty oczekuje się stałego postępu w
dziedzinie realizacji praw społecznych.
Część pierwsza Karty zawiera 19 skrótowo ujętych praw, omówionych szczegółowo w
części drugiej. Ta część zawiera 19 artykułów, określających katalog spraw społecznych oraz
sposoby ich realizacji. Można je pogrupować na prawa:
- związane z pracą,
- związków zawodowych,
- dotyczące ochrony pracowników i innych osób,
- dotyczące szkolenia zawodowego,
- związane z przepływem pracowników.
Prawa określone w artykułach 1-4 gwarantują prawo do pracy, sprawiedliwych warunków pracy, bezpiecznych i higienicznych jej warunków oraz prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia. Prawa związkowe, ujęte w art. 5 i 6 dotyczą prawa do organizowania się pracowników i pracodawców dla obrony ich interesów oraz prowadzenia rokowań i akcji zbiorowych
w razie konfliktu interesów, w tym prawa do strajku.
Prawa pracowników, a w niektórych przypadkach innych osób, chronią następujące prawa:
- dzieci i młodzieży do ochrony szczególnej, zwłaszcza w zakresie minimalnego wieku
dla celów zatrudnienia (art. 7),
- pracujących kobiet do szczególnej ochrony (art. 8),
- do ochrony zdrowia (art. 11),
- do zabezpieczenia społecznego (art. 12),
- do pomocy społecznej i medycznej (art. 13),
1
Europejska Karta Społeczna, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Ośrodek Informacji i Do-
kumentacji Rady Europy, Biuletyn nr 1-2 z 1997 r.
2
BSE
- do korzystania z usług socjalnych (art. 14),
- rodziny do pomocy społecznej, prawnej i ekonomicznej (art. 16),
- matek i dzieci do ochrony ekonomicznej (art, 17).
Prawa związane z poradnictwem i szkoleniem zawodowym ujęte są w art. 9, 10 i 15 i dotyczą prawa do:
- poradnictwa zawodowego,
- szkolnictwa zawodowego,
- osób niepełnosprawnych do szkolenia zawodowego, rehabilitacji i readaptacji zawodowej.
Prawa osób migrujących określone zostały w art. 18 i 19.
Państwo ratyfikujące Kartę nie musi zobowiązać się do realizacji wszystkich zawartych w niej praw. Zobowiązania dotyczą zawartych w części pierwszej celów. Cele te sformułowane zostały następująco:
1." Każdy będzie miał możliwość zarabiania na życie poprzez pracę swobodnie wybraną.
2. Wszyscy pracownicy maja prawo do odpowiednich warunków pracy.
3. Wszyscy pracownicy mają prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
4. Wszyscy pracownicy mają prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia, wystarczającego
dla zapewnienia im, jak i ich rodzinom, godziwego poziomu życia.
5. Wszyscy pracownicy i prawodawcy maja prawo do swobodnego zrzeszania się w organizacjach krajowych lub międzynarodowych, w celu ochrony ich interesów ekonomicznych i
społecznych.
6. Wszyscy pracownicy i pracodawcy mają prawo do rokowań zbiorowych.
7. Dzieci i młodociani mają prawo do szczególnej ochrony przed zagrożeniami fizycznymi i
moralnymi, na które są narażeni.
8. Kobiety pracujące, w razie macierzyństwa, oraz inne kobiety pracujące, w uzasadnionych
przypadkach, mają prawo do szczególnej ochrony swej pracy.
9. Każdy ma prawo do odpowiednich ułatwień w zakresie poradnictwa zawodowego w
celu pomocy w wyborze zawodu odpowiadającego jego osobistym uzdolnieniom i zainteresowaniom.
10. Każdy ma prawo do odpowiednich ułatwień w zakresie szkolenia zawodowego.
11. Każdy ma prawo do korzystania ze wszelkich środków umożliwiających mu osiągnięcie
możliwie najlepszego stanu zdrowia.
12. Wszyscy pracownicy i osoby będące na ich utrzymaniu mają prawo do zabezpieczenia
społecznego.
13. Każdy nie mający wystarczających zasobów ma prawo do pomocy społecznej i medycznej.
14. Każdy ma prawo do korzystania ze służb opieki społecznej.
15. Osoby niepełnosprawne mają prawo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz
readaptacji zawodowej i społecznej, bez względu na przyczynę i rodzaj ich inwalidztwa.
BSE
3
16. Rodzina, jako podstawowa komórka społeczeństwa, ma prawo do odpowiedniej ochrony
społecznej, prawnej i ekonomicznej dla zapewnienia jej pełnego rozwoju.
17. Matki i dzieci, niezależnie od stanu cywilnego i stosunków rodzinnych, mają prawo do
odpowiedniej ochrony socjalnej, prawnej i ekonomicznej.
18. Obywatele każdej z Układających się Stron mają prawo do prowadzenia wszelkiej działalności zarobkowej na terytorium innej Układającej się Strony, na zasadzie równości z
obywatelem tej ostatniej, z zastrzeżeniem ograniczeń wynikających z ważnych powodów
ekonomicznych lub społecznych.
19. Pracownicy migrujący, którzy są obywatelami Układającej się Strony oraz ich rodziny,
mają prawo do ochrony i pomocy na terytorium każdej innej Układającej się Strony."
Następnie, spośród siedmiu artykułów części drugiej (art. 1, 5, 6, 12, 13, 16 i 19), w
których zawarto prawa o podstawowym znaczeniu (tzw. hard core), państwo może wybrać pięć, które zobowiązuje się ratyfikować. Państwo musi być ponadto związane innymi
wybranymi przez siebie postanowieniami, tak aby ogólna liczba artykułów lub ustępów, którymi się zwiąże, nie była mniejsza niż 10 artykułów lub 45 numerowanych ustępów.
Państwa, które ratyfikowały Kartę, zobowiązane są do przedstawiania Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy, w odstępach dwuletnich, sprawozdań dotyczących stosowania w
praktyce przyjętych postanowień. Sprawozdania te są także rozpatrywane przez Komitet Ekspertów, składający się z członków o najwyższej prawości i uznanej kompetencji w międzynarodowych sprawach społecznych. Wnioski Komitetu Ekspertów są podstawą wszelkich niezbędnych zaleceń kierowanych za pośrednictwem Komitetu Ministrów do poszczególnych
państw-sygnatariuszy Karty. Nadmienić należy, że postanowienia Karty nie naruszają postanowień prawa wewnętrznego lub jakichkolwiek dwustronnych lub wielostronnych traktatów,
konwencji lub porozumień już istniejących lub które wejdą w życie, zgodnie z którymi osoby
chronione byłyby korzystniej traktowane.
2. Postanowienia Karty przyjęte przez Austrię, Francję, RFN oraz Szwecję
Z analizowanych krajów najwcześniej ratyfikowała Kartę Szwecja (1962 r.), następnie
RFN (1965 r.), Austria (1969 r.) oraz Francja (1973 r.). Karta weszła w życie 26.02.1965 r. w
Szwecji oraz RFN, 28 listopada 1969 r. w Austrii oraz 8 marca 1973 r. we Francji.2
Pomimo, że Francja najpóźniej z wymienionych krajów ratyfikowała i wprowadziła
w życie postanowienia Karty, kraj ten zaakceptował wszystkie artykuły i ustępy. Tyra
samym Francja zobowiązała się do przestrzegania wymogów Karty w najszerszym zakresie.
Z pozostałych krajów zarówno Austria, RFN jak i Szwecja nie przyjęły do akceptacji
kilka ustępów w poszczególnych artykułach.
2
Charts of Signatures and Ratifications of Selected Human Rights Instruments, Human Rights Information Cen-
tre, Council of Europe, Strasbourg, 1 Sept, 1997.
4
BSE
Austria
Kraj ten nie zaakceptował następujących ustępów:
- ust. 1, art. 2 "określić rozsądny dzienny i tygodniowy czas pracy, stopniowo skracać
tygodniowy czas pracy do takiego wymiaru, na jaki pozwala wzrost wydajności oraz inne
związane z tym czynniki",
- ust. 4, art. 4: "uznać prawo wszystkich pracowników do rozsądnego okresu wypowiedzenia w razie zwolnienia z pracy",
- ust. 4, art. 6: "prawo pracowników i pracodawców do zbiorowego działania w przypadku konfliktu interesów, włączając w to prawo do strajku, z zastrzeżeniem zobowiązań,
jakie mogłyby wyniknąć z wcześniej zawartych układów zbiorowych pracy",
- ust. 1, art. 7: "ustalić, że wiek piętnastu lat będzie minimalnym wiekiem dopuszczenia
do zatrudnienia, z zastrzeżeniem wyjątków wobec dzieci zatrudnionych przy określonych, lekkich pracach, nieszkodliwych dla ich zdrowia, moralności lub kształcenia,
- ust. 6, art. 7: "ustalić, że osoby zatrudnione, mające mniej niż osiemnaście lat, uprawnione będą do nie krótszego niż trzytygodnumego corocznego płatnego urlopu",
- ust. 3, art. 18: "liberalizować, indywidualnie lub zbiorowo, regulacje prawne dotyczące zatrudniania pracowników zagranicznych",
- ust. 4, art. 19: "zapewnić pracownikom (migrującym), przebywającym legalnie na ich
terytoriach, tak dalece jak reguluje to ustawodawstwo lub podlega kontroli władz administracyjnych, traktowanie nie mniej korzystnie niż własnych obywateli w zakresie następujących
praw:
a. wynagrodzenia oraz innych warunków zatrudnienia i pracy;
b. członkostwa w związkach zawodowych oraz korzystania z dobrodziejstw rokowań
zbiorowych;
c. zakwaterowania,
- ust. 7, art. 19: "zapewnić pracownikom (migrującym), znajdującym się legalnie na
ich terytoriach, traktowanie nie mniej korzystne niż własnych obywateli w zakresie postępowania sądowego, dotyczącego spraw przedstawionych w niniejszym artykule”,
- ust. 8, art. 19: " zapewnić, by pracownicy (migrujący), mieszkający legalnie na ich terytoriach, nie mogli być wydaleni, o ile nie zagrażają bezpieczeństwu państwa lub nie naruszała interesu publicznego lub dobrych obyczajów".
- ust, 10, art. 19: "rozszerzyć ochronę i pomoc przewidzianą w niniejszym artykule na
pracowników migrujących pracujących na własny rachunek, tak dalece, jak środki te mają
wobec nich zastosowanie",
Austria nie przyjęła więc zaleceń Karty w zakresie stopniowego skracania tygodniowego
czasu pracy, ustalenia rozsądnego okresu wypowiedzenia, prawa pracodawców i pracowników do zbiorowego działania w przypadku konfliktów interesów. Nie zaakceptowany zostało
BSE
5
także wiek 15 lat jako minimalny do podjęcia zatrudnienia jak i minimalny wymiar urlopu dla
osób poniżej 18 lat. Austria nie przyjęła też niektórych regulacji prawnych dotyczących zatrudniania pracowników migrujących, zobowiązujących do traktowania tych osób nie mniej
korzystnie niż własnych obywateli,
Szwecja
Kraj ten, przyjmując wszystkich 19 praw wyszczególnionych w Karcie, nie akceptował
następujących ustępów:
- ust 1 , art. 2: "określić rozsądny dzienny i tygodniowy czas pracy, stopniowo skracać
tygodniowy czas pracy do takiego wymiaru, na jaki pozwala wzrost wydajności oraz inne
związane z tym czynniki",
- ust. 2, art. 2: "zapewnić płatne dni świąteczne",
- ust. 4, art. 2: "zapewnić pracownikom zatrudnionym przy określonych pracach, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia, bądź skrócenie czasu pracy, bądź dodatkowe płatne
urlopy",
- ust. 2, art. 4: "uznać prawo pracowników do zwiększonej stawki wynagrodzenia za
pracę w godzinach nadliczbowych, z zastrzeżeniem wyjątków w przypadkach szczególnych",
- ust. 5, art. 7: "uznać prawo pracowników młodocianych i praktykantów do sprawiedliwego wynagrodzenia lub do innych odpowiednich zasiłków",
- ust. 6, art. 7: "przewidzieć, że czas poświęcany przez młodocianych na szkolenie zawodowe podczas zwykłego czasu pracy będzie, za zgodą pracodawcy, traktowany jako stanowiący część dnia pracy",
- ust. 2, art. 8: "uznać z bezprawne wypowiedzenie przez pracodawcę pracy kobiecie w
okresie jej nieobecności z powodu urlopu macierzyńskiego lub dokonania wypowiedzenia w
takim terminie, że okres wypowiedzenia wygaśnie w trakcie takiej nieobecności",
- ust. 4, art. 12: "podjąć kroki, poprzez zawarcie odpowiednich porozumień dwustronnych i wielostronnych lub za pomocą innych środków, i z zastrzeżeniem warunków ustanowionych w takich porozumieniach, w celu zapewnienia:
a. równego traktowania własnych obywateli i obywateli innych Układających się
Stron, jeżeli chodzi o uprawnienia z tytułu zabezpieczenia społecznego, w tym zachowanie
korzyści wynikających z ustawodawstwa dotyczącego zabezpieczenia społecznego, bez względu na zmiany miejsca pobytu na terytoriach Układających się Stron, które mogłyby podjąć
osoby chronione;
b. przyznania, zachowania i przywracania uprawnień z tytułu zabezpieczenia
społecznego za pomocą takich środków, jak zliczanie okresów ubezpieczenia lub za
dudnienia, wypełnionych zgodnie z ustawodawstwem każdej z Układających się
Stron".
Szwecja nie przyjęła zatem regulacji prawnych przyjętych w Karcie z zakresu:
6
nego.
BSE
stopniowego skracania czasu pracy,
opłacania dni świątecznych,
przyjęcia zwiększonych stawek wynagrodzenia za godziny nadliczbowe,
włączania do czasu pracy młodocianych i praktykantów czasu szkolenia zawodowego,
niewypowiadania pracy w okresie przebywania na urlopie macierzyńskim,
równego traktowania własnych obywateli z innymi w zakresie zabezpieczenia społecz-
Republika Federalna Niemiec
Kraj ten, przyjmując wszystkie prawa Karty, nie zaakceptował kilku jej ustępów, a mianowicie:
- ust, 4, art 4: "uznać prawo wszystkich pracowników do rozsądnego okresu wypowiedzenia w razie zwolnienia z pracy",
- ust. 1, art. 7: "ustalić, że wiek piętnastu lat będzie minimalnym wiekiem dopuszczenia
do zatrudnienia, z zastrzeżeniem wyjątków wobec dzieci zatrudnionych przy określonych, lekkich pracach, nieszkodliwych dla ich zdrowia, moralności lub kształcenia"
- ust 2, art. 8: "uznać z bezprawne wypowiedzenie przez pracodawcę pracy kobiecie w
okresie jej nieobecności z powodu urlopu macierzyńskiego lub dokonania wypowiedzenia w
takim terminie, że okres wypowiedzenia wygaśnie w trakcie takiej nieobecności",
- ust. 4, art. 8: "(a) uregulować zatrudnianie kobiet przy pracy nocnej w przemyśle; (b)
zakazać zatrudniania kobiet w kopalniach pod ziemią oraz, jeżeli ma to miejsce, przy wszelkich innych pracach nieodpowiednich dla nich z powodu niebezpiecznego, niezdrowego lub
uciążliwego charakteru",
- ust. 4, art. 10 (dotyczy prawa do szkolenia zawodowego): "popierać pełne wykorzystanie ułatwień zapewnianych poprzez odpowiednie środki, takie jak:
a. obniżenie lub zniesienie wszelkich kosztów lub opłat;
b. przyznanie, w uzasadnionych przypadkach, pomocy finansowej;
c. włączenie do zwykłego czasu pracy czasu spędzonego na zawodowym szkoleniu uzupełniającym, podjętym w okresie zatrudnienia przez pracownika na życzenie
jego pracodawcy;
d. zapewnienie, poprzez odpowiedni nadzór, w porozumieniu z organizacjami
pracodawców i pracowników, skutecznego systemu przysposobienia zawodowego i każdego
innego systemu szkolenia młodych pracowników oraz, w sposób ogólny, odpowiedniej ochrony młodych pracowników.
Niemcy nie zobowiązały się zatem do uwzględniania w swojej polityce społecznej takich
zaleceń Karty jak:
- wprowadzenie rozsądnego okresu wypowiedzenia,
- respektowania wieku 15 lat jako minimalnego do podjęcia zatrudnienia,
BSE
7
- uznanie za bezprawne wypowiedzenie pracy kobiecie korzystającej z urlopu macierzyńskiego.
- zakazu pracy kobiet w pewnych warunkach,
- pewnych regulacji w zakresie prawa do szkoleń.
3. Zrewidowana Europejska Karta Społeczna z 1996 r.
Prace nad zmianami standardów społecznych doprowadziły do wypracowania zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej i przedstawienia jej w 1996 r. do podpisu i ratyfikacji
przez państwa członkowskie Rady Europy. W tej zrewidowanej Karcie ujęto 19 praw zamieszczonych w poprzedniej Karcie z 1961 r. (z których część określona została na wyższym
poziomie) oraz dodano szereg nowych praw, a mianowicie:
- prawo do ochrony w razie rozwiązania stosunku pracy,
- prawo pracowników do ochrony ich roszczeń w razie niewypłacalności pracodawcy,
- prawo do ochrony godności w pracy,
- prawo pracowników mających obowiązki rodzinne do równych szans i równego traktowania,
- prawo przedstawicieli pracowników do ochrony w przedsiębiorstwie,
- prawo do informacji i konsultacji w razie zwolnień grupowych,
- prawo do ochrony przed ubóstwem i wyłączeniem społecznym,
- prawo do mieszkania.
W zrewidowanej Karcie zamieszczono również art. E, który zakazuje dyskryminacji w
korzystaniu z prawa zawartych w Karcie, z powodu rasy, płci, języka, religii, przekonań politycznych lub innych, narodowości, pochodzenia społecznego, stanu zdrowia, przynależności
do mniejszości narodowej, urodzenia lub innego statusu. Przyjęcie zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej oznacza, że państwa członkowskie Rady Europy mogą być stronami
obu Kart. Przez dłuższy czas oba instrumenty będą obowiązywać równolegle i wspólny będzie mechanizm kontroli ich przestrzegania.
Dotychczas, z analizowanych krajów, zrewidowaną Kartę podpisała tylko Francja, a żaden z krajów Rady Europy jej nie ratyfikował. Francja więc przyjęła na siebie największy
zakres zobowiązań wynikających z postanowień Karty.
Podsumowanie
Analizowane kraje członkowskie Rady Europy, ratyfikujące Europejską Kartę Społeczną, zgodziły się tym samym na respektowanie w swojej polityce wewnętrznej podstawowego jej celu, jakim jest podnoszenie poziomu życia i dobrobytu społecznego ludności własnego państwa. Akceptacja wybranych dobrowolnie artykułów Karty zobowiązuje poszczególne państwa do postępowania nie sprzecznego z zawartymi w nich postanowieniami dotyczącymi konkretnych praw.
Omawiane kraje zobowiązały się do realizacji wszystkich zawartych w Karcie praw, z
8
BSE
wyłączeniem kilku ustępów. Przekroczyły tym samym minimalny zakres zobowiązań niezbędny do ratyfikacji. Francja, poprzez podpisanie jeszcze zrewidowanej Karty, przyjęła na
siebie najbardziej szeroki zakres zobowiązań. Przyjęcie tego aktu prawa międzynarodowego
nakłada na poszczególne państwa obowiązek kierowania się w swojej polityce społecznej
zawartymi w nim postanowieniami. Wypełnianie zaleceń Karty podlega ocenie międzynarodowej.