dr inż. Zofia Łapniewska Płeć w głównym nurcie a budżety Gender

dr inż. Zofia Łapniewska
Płeć w głównym nurcie a budżety
Gender mainstreaming
Polityka równości płci gender mainsteaming (płeć w głównym nurcie) oznacza
uwzględnienie społeczno-kulturowego wymiaru płci we wszystkich działaniach, priorytetach
i procesach politycznych, począwszy od etapu planowania poprzez realizację i prowadzenie
projektów i zdań, aż do ich ewaluacji. Jest to świadoma i celowa ocena prac z perspektywy
ich wpływu na warunki życia kobiet i mężczyzn, która w systematyczny sposób przeciwdziała
dyskryminacji i prowadzi do faktycznego osiągnięcia równości płci. Gender mainstreaming to
nie tylko polityka, ale przede wszystkim „strategia, zgodnie z którą problemy i doświadczenia
kobiet i mężczyzn stają się integralnym elementem planowania, wdrażania, monitorowania
i ewaluacji wszelkiej polityki i programów we wszystkich dziedzinach życia politycznego,
ekonomicznego i społecznego tak, aby kobiety i mężczyźni odnosili równe korzyści,
a nierówność się nie utrwalała”.1 Należy podkreślić, że równość płci dotyczy właśnie
wszystkich trzech obszarów: politycznego, ekonomicznego i społecznego, w każdym z nich
kobiety w równym stopniu co mężczyźni powinny brać udział w podejmowaniu decyzji przez
to mając realny wpływ na jego kształt.
Celem strategii gender mainstreaming jest dokonanie trwałej zmiany społecznej, której
efektem byłyby przemiany: w strukturze rodziny, w życiu społecznym, w praktyce działania
instytucji, w organizacji pracy etc. Aby tego dokonać należy działać długofalowo, eliminując
stereotypy dotyczące płci, które stanowią podstawę do dyskryminacji i uprzedzeń,
oraz zmieniając świadomość społeczną.
Geneza strategii gender mainstreaming
Dzięki naciskom ogólnoświatowego ruchu feministycznego na rządy poszczególnych
państw, światowym konferencjom dotyczącym spraw kobiet, dyskusjom ruchu kobiecego na
temat podejścia do polityki rozwoju, a zwłaszcza dzięki V Światowej Konferencji w sprawie
Kobiet Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), która odbyła się w Pekinie w 1995r.,
powstała strategia gender mainstreaming. Na podstawie wcześniejszych ustaleń z Nairobi
1
Definicja Rady Ekonomiczno-Społecznej ONZ z 1997 roku.
1
(1985 r.), dotyczących strategii działań na rzecz równości, awansu i zwiększenia udziału
kobiet w życiu społecznym, politycznym i gospodarczym, wyznaczono dwanaście obszarów
w ramach Konferencji Pekińskiej, które mają kluczowe znaczenie dla walki z dyskryminacją
kobiet oraz określono działania, które w ciągu kilku lat miały w tym celu podjąć rządy,
instytucje międzynarodowe, organizacje pozarządowe i sektor prywatny. Wszystkie rządy,
które są sygnatariuszami Deklaracji Pekińskiej i Platformy Działania (187 państw, w tym
Polska) zobowiązały się do zwiększenia dostępu kobiet do edukacji i zmniejszenia
analfabetyzmu wśród kobiet i dziewcząt; doskonalenia usług medycznych dla kobiet;
upowszechnienia
informacji
na
temat
metod
planowania
rodziny
i środków
antykoncepcyjnych; likwidowania biedy wśród kobiet i zapobiegania ich marginalizacji
społecznej; podjęcia działań na rzecz eliminacji przemocy wśród kobiet; zwiększenia udziału
kobiet w podejmowaniu decyzji politycznych na szczeblu lokalnym, narodowym
i międzynarodowym.
Po Konferencji w Pekinie, w 1997r. strategia gender mainstreaming została ujęta
zgodnie z rozporządzeniem Komisji Europejskiej w Traktacie Amsterdamskim i jest wiążąca
dla wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej (również Polski, która od chwili
wstąpienia do UE w 2004 roku musiała dostosować swoje prawo wewnętrzne do zapisów
prawa wspólnotowego).
W kolejnych latach w Unii Europejskiej opracowano tzw. „mapy drogowe” (ang. road
maps)2, czyli pięcioletnie programy działania. Określają one najważniejsze obszary
polityczne, w których należy wdrożyć zasadę gender mainstreaming. W mapie na lata 20062010 za kluczowe dla zapewnienia równości płci zostały uznane obszary: równość płci w
gospodarce, równość płci na rynku pracy, udostępnienie usług umożliwiających łączenie
życia rodzinnego z zawodowym, w tym także opieki nad osobami starszymi lub chorymi.
Unia Europejska zachęca państwa członkowskie do podjęcia własnych działań mających na
celu przełamywanie krzywdzących stereotypów płciowych. Apele te kierowane są zwłaszcza
do krajów takich jak Niemcy, Polska, Austria, Włochy, aby podjęły większe starania
i wsparcie,
na
opracowywanie
przykład
poprzez
podręczników
o
organizowanie
tej
tematyce.
treningów
Koncepcja
równościowych
gender
czy
mainstreaming
zapoczątkowała proces uczenia się i dała wiele pozytywnych rezultatów w instytucjach
administracji państwowej, które są zobowiązane w swojej działalności i przy podejmowaniu
2
http://europa.eu/legislation_summaries/employment_and_social_policy/equality_between_men_and_women/c10
404_en.htm, 25.I.2010.
2
decyzji politycznych uwzględniać perspektywę równości płci. W Polsce jednak działania
instytucji państwowych pokazują raczej brak zrozumienia narzędzi równościowych niż ich
stosowanie. Mimo tego wszystkie polskie organizacje pozarządowe i instytucje muszą
przestrzegać horyzontalnej zasady równości szans kobiet i mężczyzn, jeśli pragną otrzymać
środki z Europejskiego Funduszu Społecznego (np. na realizację projektów w ramach
Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki). Wynika to bezpośrednio z Rozporządzeń Rady
Europejskiej regulujących wdrażanie EFS we wszystkich krajach członkowskich Unii
Europejskiej. Przy czym Komisja Europejska szczególną wagę przywiązuje do równoległej
realizacji dwóch zagadnień: polityki równości płci oraz konkretnych działań wspierających
równość płci (działania pozytywne wyrównawcze) np. kierowanie projektów do jednej płci
(np. bezrobotnych kobiet, kobiet wiejskich, samotnych ojców etc.).
Wdrażanie polityki gender mainstreaming w Polsce
W ciągu ostatnich kilku lat daje się zauważyć znaczny regres we wprowadzaniu
polityki gender mainstreaming w Polsce. Nadal Polska pozostaje jedynym krajem, który nie
uchwalił ustawy wspomagającej działania równościowe wynikające z prawa UE3. W kwietniu
2007 roku przygotowano nowy projekt ustawy, co zostało wymuszone głównie koniecznością
dostosowania polskiego prawodawstwa do dyrektyw unijnych, zwłaszcza tzw. dyrektywy
usługowej, ale po dojściu Platformy Obywatelskiej do władzy prace nad nim rozpoczęły się
od nowa. Nie wiadomo, kiedy będzie gotowy i trafi do laski marszałkowskiej (stan na 25
stycznia 2010). Sprawa braku wprowadzenia do prawodawstwa krajowego dyrektywy
zakazującej dyskryminacji ze względu na płeć znalazła się w 2009r. w Europejskim
Trybunale Sprawiedliwości przeciwko Polsce.
Regres dotyczy także stanowiska Pełnomocniczki/ka ds. Równego Statusu Kobiet
i Mężczyzn. Od 2001 roku pod wpływem nacisków ze strony organizacji kobiecych a także
Komisji Europejskiej powołano urząd w randze sekretarza stanu przy Kancelarii Prezesa
Rady Ministrów. W 2005 roku został on zdegradowany przez prawicowy rząd Prawa
i Sprawiedliwości do stanowiska podsekretarza stanu, a prace miały być kontynuowane przez
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS). Ucięto również prace nad Krajowym
Programem Działania na Rzecz Kobiet, którego efektem było między innymi powołanie
szesnastu wojewódzkich pełnomocniczek ds. równego statusu kobiet i mężczyzn (obecnie
dzięki działaniom organizacji feministycznych wznowione są rozmowy o ponownym
3
Termin implementacji dyrektywy z 2004 roku, która zakazuje dyskryminacji ze względu na płeć oraz
molestowania seksualnego upłynął w grudniu 2007 roku.
3
powołaniu pełnomocniczek w woj. Pomorskim, Śląskim i Dolnośląskim). W marcu 2008 roku
formalnie przywrócono urząd w randze ministra, a pełnomocniczką została Elżbieta
Radziszewska. 13 stycznia 2010 roku oficjalne doniesienia prasy4 mówią o zamykaniu przez
rząd Departamentu ds. Kobiet i Rodziny w MPiPS. Część zadań zostaje przekazanych
departamentowi analiz ekonomicznych i prognoz, pozostałe pełnomocniczce Radziszewskiej.
Niestety największym obecnie problemem jest brak jakiegokolwiek zaangażowania pani
Radziszewskiej w sprawy kobiet. Dodatkowo w grudniu 2009 roku organizacje pozarządowe
w liście do Premiera RP5 domagały się jej dymisji w związku z wypowiedzią w radiu RMF
FM na temat związków partnerskich: „- Nie może być tak, że mówimy o tolerancji dla rzeczy
nieakceptowalnych społecznie. Dzisiaj w Polsce nie ma przestrzeni, ani społecznej, ani
politycznej na uchwalenie ustawy o małżeństwach dotyczących osób homoseksualnych.”
Zarzucono jej brak wiedzy i kompetencji do zajmowania się powierzonymi jej zadaniami,
oraz brak chęci współpracy ze środowiskami, które oczekują od niej pomocy. Zażądano
powołania urzędu ds. przeciwdziałania dyskryminacji, który byłby kierowany przez
niezależnego eksperta lub ekspertkę i który spełniałby wymogi unijnych standardów. Na list
Premier nie odpowiedział.
Fundusze Strukturalne
W
ramach
realizacji
projektów
Inicjatywy
Wspólnotowej
(IW)
EQUAL
zaprojektowano przeprowadzenie pilotażowej realizacji polityki gender mainstreaming w
blisko stu partnerstwach. Instytucjami administrującymi były: Krajowa Struktura Wsparcia
dla IW EQUAL i UNDP Polska. W raporcie sporządzonym na zamówienie Funduszu
Współpracy w ramach Krajowej Sieci Tematycznej na temat przestrzegania i realizacji
polityki równości płci wykazano wysoką korelację pomiędzy uczestnictwem w partnerstwie
organizacji/instytucji zajmującej się profesjonalnie problematyką równości płci, a uzyskaną
oceną końcową (ocenionych 89 projektów)6. Niestety każde z partnerstw zobowiązane do
wypełnienia punktu 7 wniosku o dotację (Opis polityki równości płci) określało cele
i działania na bardzo ogólnym poziomie, nie podając wskaźników zmiany sytuacji i tym
samym uniemożliwiając ocenę projektu w tym zakresie. W związku z brakiem świadomości
dotyczącej np. znowelizowanego kodeksu pracy czy uregulowań unijnych dot. równości płci
stworzono model szkoleniowy dla przyszłych trenerek i trenerów z zakresu gender
4
A. Monkos, Rząd zamyka departament ds. kobiet i rodziny, Dziennik, 13.I.2010.
"Odwołać Radziszewską". List do premiera, Gazeta Wyborcza 3.XII.2009
6
Szczegółowe opracowanie: E. Rutkowska, Studium przypadku: polityka równości płci w Polsce, w: Gender
mainstreaming. Jak skutecznie wykorzystać jego polityczny potencjał?, HBS, Warszawa 2008, s. 42-43.
5
4
mainstreaming, by następnie przeszkolić partnerstwa. Szkolenia odbyły się na stosunkowo
późnym etapie realizacji projektów, stąd możliwe były tylko zmiany na poziomie
upowszechniania rezultatów.
W kolejnym okresie programowania (2007-2013) zaplanowano działania pilotażowe
obejmujące Program Operacyjny Kapitał Ludzki, w którym polityka równości płci została
przedstawiona wszystkim zaangażowanym instytucjom (organizacjom składającym wnioski,
regionalnym ośrodkom doradztwa, komitetom oceny projektów). Polityka równości płci
została również wsparta przez dwa strategiczne dla Polski dokumenty: Narodowy Plan
Rozwoju i Narodową Strategię Spójności. Z dniem 1 kwietnia 2009 weszły w życie
zmienione zasady systemu realizacji PO KL.7 Nowe zapisy dotyczą m. in. wprowadzenia do
Karty Oceny Merytorycznej wniosku o dofinansowanie projektu PO KL standardu minimum
realizacji zasady równości szans kobiet i mężczyzn. Dlatego przestrzeganie zasady równości
szans kobiet i mężczyzn stanowi teraz obowiązek prawny, zapisany w umowach wiążących
wszystkie instytucje zaangażowane w realizację PO KL w Polsce i korzystające ze środków
Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS).
Jednym z kryteriów horyzontalnych, które wniosek musi spełnić jest zasada równości szans.
Zgodnie z Przewodnikiem po kryteriach wyboru projektów (udzielenia dofinansowania):
„Zgodnie z PO KL każdy projekt winien zawierać diagnozę uwzględniającą sytuację kobiet
i mężczyzn w danym obszarze i ocenę wpływu na sytuację płci (gender impact assessment)
(punkt 3.1 wniosku o dofinansowanie), której wyniki staną się podstawą do organizacji
projektu w zakresie doboru działań i instrumentów wspierających (usługi towarzyszące –
transportowe, opiekuńcze czy zapewnienie udziału asystentów i trenerów w pracy oraz inne)
umożliwiających grupom dyskryminowanym uczestnictwo w projekcie..”8
Wszelkie organizacje w trakcie przygotowywania projektu/ programu muszą zwrócić
szczególną uwagę na profil jego beneficjentów: płeć uczestnika, wiek, pełną lub niepełną
sprawność, orientację seksualną, grupę etniczną z której się wywodzi, sytuację społeczną
i ekonomiczną. Nowa karta oceny merytorycznej wniosku o dofinansowanie uwzględnia
kryteria oceny pod kątem spełnienia standardu minimum. Do standardu minimum
kwalifikuje się sprawdzenie czy:
1. Dane ilościowe dotyczą kobiet i mężczyzn.
7
Szczegółowo to zagadnienie jest opisane w poradniku: M. Branka, M. Rawłuszko, A.Siekiera, Zasada
równości szans kobiet i mężczyzn w projektach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa 2009.
8
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Przewodnik po kryteriach wyboru projektów (udzielania
dofinansowania) w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa 2008, s. 28.
5
2. Każda grupa docelowa jest scharakteryzowana pod kątem płci.
3. Cele szczegółowe projektu są sformułowane oddzielnie dla kobiet, oddzielnie dla
mężczyzn.
4. Grupa docelowa wyznaczona jest adekwatnie do analizy ilościowej i jakościowej
problemu.
5. Uzasadnienie projektu zawiera analizę pod kątem płci.
6. Działania projektowe przyczyniają się do osłabienia stereotypów płci.
7. Działania projektowe wspierają grupę niedoreprezentowaną w danym obszarze
problemowym.
8. Proporcja uczestnictwa 50%/50% bezpośrednio wynika z analizy sytuacji.
9. W opisie projektu pojawia się język wrażliwy na płeć.
Program Operacyjny Kapitał Ludzki stanowi odpowiedź na istniejącą dyskryminację
i bariery, które wykluczają m.in. kobiety z rynku pracy, a mężczyzn z profilaktyki
zdrowotnej. Na wnioskodawcy spoczywa obowiązek dostrzeżenia istniejących barier
i aktywne im przeciwdziałanie. W wielu przypadkach oznacza to zróżnicowanie rodzaju
wsparcia (a nie „jednakowe działania” kierowane do kobiet i mężczyzn, jak rozumieją to
często polscy projektodawcy), różną liczbę kobiet i mężczyzn uczestniczących w projekcie (a
nie 50/50) i ostatecznie odejście od „równego dostępu” rozumianego jako np. kolejność
zgłoszeń.
Należy dodać, że w związku z brakiem zrozumienia polityki gender mainstreaming
przez polskie organizacje ubiegające się o dofinansowanie z EFS oraz ciągle niskim dostępem
do szkoleń i wiedzy nt. równości płci, od chwili wprowadzenia standardu minimum ponad
60% wniosków jest odrzucana, gdyż nie spełniania tego właśnie standardu. Na tej podstawie
można wnioskować, że dla Polaków horyzontalny wymiar równości płci jest zagadnieniem
ciągle nowym, dotychczas przypisanym jedynie ruchowi kobiecemu.
Poniżej przedstawione zostały cele strategiczne PO KL oraz przykładowe obszary
interwencji, w których możliwe jest podjęcie wielu działań na rzecz równości kobiet
i mężczyzn w Polsce9. Poniższa lista nie wyczerpuje zagadnienia.
1. Zatrudnienie i rynek pracy:
9
Pełne zestawienie znajduje się w: M. Branka, M. Rawłuszko, A.Siekiera, Zasada równości szans…, op.cit.
s.58-61.
6
segregacja pozioma rynku pracy – dominacja kobiet w sektorach o gorszych zarobkach
i niskim prestiżu, niski udział kobiet w sektorach strategicznych dla rozwoju kraju, niski
udział mężczyzn w zawodach „opiekuńczych” (ekonomia opieki),
segregacja pionowa rynku pracy – niski udział kobiet w procesach podejmowania decyzji,
niewielki odsetek kobiet na stanowiskach kierowniczych w administracji, edukacji, służbie
zdrowia i sektorze prywatnym,
nierówności w wynagrodzeniach (wage gap) kobiet w stosunku do mężczyzn na
porównywalnych stanowiskach.
2. Edukacja:
stereotypy powielane w programach nauczania wzmacniające tradycyjne role płci, mity na
temat
zdolności,
możliwości,
zainteresowań,
predyspozycji
dziewcząt/kobiet,
chłopców/mężczyzn,
brak programów z zakresu zapobiegania przemocy i obroną przed przemocą skierowanych
do chłopców i dziewcząt,
niewielka obecność tematów związanych z równością, emancypacją, prawami człowieka,
w tym prawami kobiet, przeciwdziałaniem dyskryminacji.
3. Administracja publiczna:
niewielki udział kobiet na stanowiskach decyzyjnych w administracji publicznej,
niski stopień świadomości i wiedzy na temat zasady równego traktowania w zatrudnieniu
w administracji publicznej (w tym brak instrumentów promujących awans kobiet, brak
działań zapobiegających molestowaniu seksualnemu i mobbingowi),
kategorii płci jest rzadko uwzględniania przy formułowaniu polityk i planów działań na
poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym,
brak analizy dotyczącej budżetów wrażliwych na płeć (gender budget) i brak wiedzy na ten
temat (zostaną one opisane szczegółowo w następnej części tego artykułu).
Obawy związane z wdrażaniem gender mainstreaming
Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej (która respektowała zasadę równości płci w
wielu swoich dokumentach) pozwoliło na rozwój polityki równości płci w kraju. Jednakże w
samej Unii Europejskiej (a także w Polsce w 2005 roku) do władzy dochodzą rządy
konserwatywne, które często odkładają w czasie przyjęcie unijnych polityk dot. równości
płci, czy robią to w stopniu niepełnym. W Polsce partie rządzące zamiast przeciwdziałać przyczyniają się do wzmocnienia tradycyjnych ról płci w dyskursie publicznym, nie reagują
(a nawet wywołują) nasilenie się homofobii i ksenofobii, co utrudnia dyskusję o
7
dyskryminacji ze względu na orientację seksualną, pochodzenie etniczne, a także o
kulturowych uwarunkowaniach dyskryminacji. Dodatkowo bardzo często polityka równości
płci koncentruje się jedynie na godzeniu życia rodzinnego z zawodowym, tym samym
podporządkowując się polityce rodzinnej. Zjawiska te działają na niekorzyść dalszego
rozwoju strategii gender mainstreaming i wdrażania rozwiązań równościowych w każdej
dziedzinie życia, dlatego koniecznym jest ponowne podjęcie kwestii realizacji gender
mainstreaming na szczeblu rządowym.
Dodatkowo Think Tank Feministyczny10 przestrzega przed zawłaszczeniem polityki
gender mainstreaming jedynie przez „femokratki” czyli kobiety zatrudnione przez rządy
i instytucje państwowe, które jednocześnie są neoliberalnymi ekonomistkami, przekonanymi,
że wdrażanie mechanizmu rynkowego rozwiąże problemy równości płci. Wg autorek
wdrażanie strategii gender mainstreaming może prowadzić do neoliberalnego zarządzania
różnorodnością w celu jedynie umożliwienia kobietom pełniejszego uczestnictwa w rynku
pracy, bez czego europejskie strategie wzrostu i konkurencyjności nie zostaną zrealizowane.
Tymczasem porzucone zostaną działania zmierzające do likwidacji przyczyn ucisku kobiet,
asymetrycznych relacji kobiet i mężczyzn oraz przeobrażenia patriarchalnych instytucji
społecznych (państwo, rynek) i organizacji w egalitarne struktury umożliwiające kobietom
równoprawne uczestnictwo.
Gender Budgeting
Budżetowanie pod kątem płci (ang. gender budgeting) jest oceną finansów państwa z
punktu równości płci. Perspektywa płci zostaje uwzględniona na wszystkich szczeblach
procesu budżetowego i wiąże się z przedefiniowaniem i przekształceniem struktury
dochodów i wydatków budżetu państwa w taki sposób, aby przyczyniły się one do zwalczania
nierówności pomiędzy dziewczynkami/kobietami a chłopcami/mężczyznami.
Obecnie gender budgeting jest ugruntowaną na świecie strategią polityki budżetowej
promującą równość płci. W ponad 60 krajach na różny sposób analizuje się wpływ polityki
budżetowej na życie kobiet i mężczyzn. Pierwszym państwem prowadzącym działania w tej
dziedzinie była Australia, która w 1984 roku wprowadziła jako uzupełnienie do budżetu
coroczny raport o programach ukierunkowanych na potrzeby kobiet (tzw. budżet kobiet).11
10
E. Charkiewicz, A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Gender mainstreaming: historia, konteksty, alternatywy,
http://www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/readarticle.php?article_id=250, 25.I.2010.
11
D. Budlender, D. Elson, G. Hewitt, T. Mukhopadhyay, Gender Budgets Make Cents. Understanding gender
responsive budgets, London 2002, s.7.
8
W krajach, w których prowadzono programy pilotażowe, czy
kompleksowo
analizowano budżet, gender budgeting zostało uznane za doskonałe narzędzie w walce z
dyskryminacją kobiet. Ponadto cechy takie jak: przejrzystość, elastyczność, odpowiedzialność
i nadzór wskazują, że budżet wrażliwy na płeć wspiera przemiany demokratyczne i daje
obywatelkom i obywatelom prawo do decydowania o tym, na co przeznaczane są publiczne
pieniądze.
Najważniejsze pytania, które powinny sobie stawiać osoby odpowiedzialne na
opracowanie projektu budżetu, jak i uchwalające go, to:
jaki wpływ ma budżet państwa na równość płci?
czy redukuje istniejące nierówności?
czy je zaostrza?
czy pozostawia niezmienione?
Polityka fiskalna państwa powinna odpowiadać na potrzeby obywatelek i obywateli.
Edukacja, służba zdrowia, pomoc społeczna, a nawet infrastruktura muszą być dostosowane
do szczególnych wymagań kobiet i mężczyzn. Z drugiej strony wysokość podatków
pośrednich i bezpośrednich (w Polsce ponad 100 różnego rodzaju podatków), akcyz i opłat,
które trafiają do budżetu i są dalej redystrybuowane powinna być poddawana analizie
przyczynowo-skutkowej. Jeśli rośnie podatek VAT nałożony np. na ubranka dla dzieci, to
dotknie on przede wszystkim ubogie rodziny, w szczególności wielodzietne, a gdy maleje
podatek od luksusowych samochodów, nie zyskuje na tym całe społeczeństwo, tylko
najbogatsi obywatele, których prawdopodobnie stać by było na wyższe opodatkowanie.
Kolejnym zagadnieniem, którym interesują się feministyczne ekonomistki są role
kobiety i mężczyzny w gospodarstwie domowym i w pracy, które często mylnie są
postrzegane jako równoważne. Politycy zakładają, że pieniądze, które trafiają do
gospodarstwa domowego są równo dzielone, bez względu na to, kto je zarabia. Jest to niestety
fałszywe założenie. Dlatego waga badań społecznych jest nie do przecenienia.
Warunki budżetowania pod kątem płci
Efekty oddziaływania budżetu na kobiety i na mężczyzn są różne, gdyż pełnią oni
różne role w społeczeństwie i gospodarce. Stąd celem gender budgeting (GB) jest analiza
wszystkich form dochodów i wydatków publicznych z perspektywy płci oraz wskazanie w
jaki sposób wpływają one na pozycję kobiet w porównaniu do pozycji mężczyzn w
społeczeństwie. GB nie stanowi oddzielnego budżetu dla kobiet, czy wrażliwego tylko na
potrzeby kobiet. Inicjatywa GB jest ukierunkowana na zmniejszanie różnic w szansach
9
wszystkich obywateli i powinna ona jednocześnie być skoordynowana z programami
promującymi równość.12 Aby pełna analiza budżetu była możliwa do przeprowadzenia w
Polsce, muszą być spełnione dwa warunki:
1. budżet powinien być zadaniowy – czyli ujmować w zadania działalność państwa / a na
poziomie lokalnym – gminy. Budżety zadaniowe stanowią alternatywę w stosunku do
tradycyjnego budżetu liniowego, pozwalają na lepszą alokację zasobów finansowych
i rzeczowych, a także na zaspokojenie potrzeb obywateli. Budżet taki wiąże konkretny
wydatek z zadaniem, które np. ministerstwo realizuje na rzecz konkretnej grupy docelowej,
umożliwia on również wybór najlepszego sposobu realizacji zadania. Poprzez układ
zadaniowy budżet staje się przejrzysty i zrozumiały zarówno dla jego wykonawców –
m.in. pracowników poszczególnych komórek organizacyjnych (dając możliwość szerszego
udziału
w
tworzeniu
budżetu,
a
przez
to
zwiększenie
poczucia
faktycznej
odpowiedzialności za realizację zadań), jak i wszystkich obywateli, którzy łatwiej mogą
monitorować prawidłowe jego wykonanie;
2. budżet powinien być podporządkowany potrzebom obywatelek/li i odpowiadać na ich
najważniejsze oczekiwania. Do spełnienia tego warunku ważny jest dialog społeczny,
a także rzetelne, przeprowadzane regularnie na reprezentatywnej grupie badania
statystyczne dotyczące potrzeb mieszkanek i mieszkańców, które również uwzględniałyby
różnice płci. W tym zakresie różne są doświadczenia krajów wprowadzających gender
budget. Nie zawsze są to bezpośrednio oczekiwania obywatelek i obywateli związane z
instytucjami publicznymi tj. żłobki i przedszkola, służba zdrowia czy pomoc społeczna. W
San Francisco w jednym z sondaży kobiety wykazały, że najważniejszą potrzebą jest dla
nich poczucie bezpieczeństwa, które można zagwarantować lepiej oświetlając ulice. Także
tym sposobem inwestycje w infrastrukturę stały się częścią budżetu wrażliwego na płeć. W
Polsce ani badania ani konsultacje społeczne nie są przeprowadzane. Taka sytuacja może
być brzemienna w skutkach – takich jakie miały miejsce w Szkocji. Rząd Szkocji
postanowił przeznaczyć dodatkowe fundusze na „sport dla dziewczynek”, a wybór padł na
piłkę nożną i golfa. Jednak dziewczynki nie były zainteresowane w tak dużym stopniu ani
golfem ani piłką nożną, natomiast oczekiwały dofinansowań np. w zakresie lekkoatletyki,
gimnastyki czy zajęć artystycznych.
Od wyżej przedstawionych dwóch zagadnień należałoby rozpocząć budżetowanie pod
kątem płci w Polsce. Do tego jednakże niezbędne jest stworzenie grupy eksperckiej, która
12
D. Elson, B. Young, Geschlechtergerechtigkeit durch Gender Budgeting? Nummer 2 der Reihe Texte zur
Einmischung, Heinrich-Böll-Stiftung, Berlin 2002, s.10.
10
skupiłaby zarówno środowiska akademickie, organizacje kobiece, jak i rząd (w tym
Ministerkę/a Finansów) i urzędniczki/ków państwowych zainteresowanych tym tematem.
Jeśli zagadnienia dotyczyłyby np. warunków pracy czy płac – konsultacje odbywałyby się z
izbami handlowymi i organizacjami pracodawców, a także związkami zawodowymi. Grupa
mogłaby prowadzić rozmowy i wymieniać doświadczenia także z międzynarodowymi
organizacjami tj. UNIFEM, Nordic Council, czy grupami prowadzącymi podobne inicjatywy
w Europie i na świecie.
Procedura uchwalania ustawy budżetowej
Działania związane z budżetowaniem pod kątem płci (a przede wszystkim
lobbingiem) należy podejmować na etapie przygotowywania i uchwalania budżetu. Budżet
państwa jako plan finansowy zawierający dochody i wydatki rządowe w danym roku,
zatwierdzany jest przez parlament ustawą budżetową. Procedura uchwalania budżetu w
Polsce składa się z następujących etapów13:
1. Projekt ustawy budżetowej jest przygotowywany przez Ministerkę/ra Finansów (MF),
która/y współdziała z innymi ministrami i kierownikami urzędów centralnych. Na tym już
etapie mogłyby zostać wprowadzone założenia budżetu wrażliwego na płeć poprzez
identyfikowanie celów odpowiadających na potrzeby kobiet i mężczyzn we wszystkich
dziedzinach działalności rządu.
2. Gotowy projekt wraz z uzasadnieniem MF przedkłada Radzie Ministrów (projekt zawiera
także dochody i wydatki Kancelarii Sejmu, Senatu, Prezydenta, Najwyższej Izby Kontroli,
Państwowej Inspekcji Pracy, Naczelnego Sądu Administracyjnego i Trybunału
Konstytucyjnego). Rada Ministrów w znacznym stopniu wpływa na ostateczny kształt
dochodów i wydatków państwa przed jego zaprezentowaniem w parlamencie. Bardzo
istotna na tym etapie jest wrażliwość poszczególnych ministrów na nierówności płci w
zakresie
ich
kompetencji
i
odpowiedzialności
oraz
wiedza
o
możliwościach
przeciwdziałania wszelkim przejawom dyskryminacji.
3. Rząd prezentuje przygotowany i uzasadniony projekt w Sejmie do 30 września
poprzedzającego rok budżetowy. W tym miejscu ważna jest zasada jawności czyli
konieczności zapoznania opinii publicznej z budżetem oraz jawnego uchwalania go.
Obywatelki i obywatele oraz reprezentujące je/ich organizacje pozarządowe mogą
interweniować, lobbować na rzecz przyjęcia innych niż założone rozwiązań, które w
13
Formalna procedura opisana na postawie: K. Brząkalik, Budżet państwa, NBPortal.pl, s. 9-10.
11
większym stopniu wpływałyby na zapewnienie równych szans kobietom i mężczyznom, a
także domagać się szczegółowych wyjaśnień alokacji budżetowych, które w ich
mniemaniu nie służą szeroko pojętemu interesowi społecznemu.
Budżet uchwala się w systemie trzech czytań:
Przemówienia MF, która/y prezentuje główne założenia budżetu, po którym następuje
dyskusja plenarna. Po dyskusji ma miejsce głosowanie nad przyjęciem projektu
i odesłaniem go do dalszej pracy w komisjach sejmowych. Kluczową rolę odgrywa tu
komisja budżetowa, polityki gospodarczej i finansów. Jeśli członkiniami i członkami tej
komisji byłyby osoby wrażliwe genderowo, z pewnością mogłyby zaproponować
rozwiązania korzystne dla obu płci.
Posłanka/eł – sprawozdawczyni/ca komisji budżetowej – składa sprawozdanie i wnioski
dotyczące projektu, po czym następuje kolejna debata.
W trzecim czytaniu projekt wraz ze zgłoszonymi poprawkami zostaje poddany
głosowaniu.
4. Uchwalona przez Sejm ustawa jest przesyłana do Senatu, który może wnieść poprawki w
ciągu 20 dni. Poprawki te mogą zostać uwzględnione lub odrzucone przez Sejm
bezwzględną większością głosów.
5. Konstytucja zobowiązuje Prezydentkę/ta do podpisania ustawy budżetowej w ciągu 7 dni.
Nie przysługuje jej/mu prawo veta ale przed podpisaniem ustawy może wystąpić do
Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności ustawy budżetowej z
Konstytucją RP. Trybunał jest zobowiązany do rozpatrzenia wniosku w ciągu dwóch
miesięcy.
Każdy etap sprzyja działaniu i stwarza szansę monitorowania wydatków państwa przez
obywateli. Wykonanie budżetu nie kończy się jednak na jego uchwalaniu. Przez cały rok
środki są pozyskiwane i wydawane na realizację różnych celów. Zgodność założeń z efektami
także powinna podlegać ewaluacji, a wnioski wyciągnięte zarówno z sukcesów jak
i niepowodzeń prowadziłyby do lepszego planowania wydatków w kolejnych latach, tak by
budżet odzwierciedlał wolę społeczeństwa.
Polskie doświadczenia we wdrażaniu budżetów wrażliwych na płeć
20 lat temu, gdy w Polsce rozpoczął się okres transformacji, jednym z radykalnie
podjętych kroków było ograniczenie usług i świadczeń ze strony państwa na rzecz
obywatelek i obywateli. Rozpoczął się proces prywatyzacji przedsiębiorstw i likwidacji osłon
socjalnych, których beneficjentkami były głównie kobiety. Wskutek nieznajomości oraz
12
braku przejrzystości procesów ekonomicznych zachodzących w kraju nierówności pomiędzy
kobietami i mężczyznami stały się bardziej widoczne, a przejawy dyskryminacji (na bazie
utrwalonych stereotypów) i brak odpowiedniej polityki je penalizującej sprawiły że położenie
kobiet w społeczeństwach Europy Środkowo-Wschodniej uległo znacznemu pogorszeniu.14
Na sytuację tę złożyła się również nieobecność kobiet w gremiach decyzyjnych (udział kobiet
w Sejmie w latach 1989-1991 to 13%, w kolejnej kadencji 1991-1993 jedynie 10%) i brak
rzeczywistego wpływu na planowanie wydatków państwa. Kontrola i ocena finansów
publicznych pozwala aktywnie oddziaływać na dystrybucję środków z budżetu państwa na
dobra i usługi kierowane do ludności i efektywniej zaspokajać jej potrzeby. Korzyści z
prowadzenia analiz budżetu wrażliwych na płeć to nie tylko odniesienie się do obszarów, w
których dochody budżetu są nadmierne a wydatki niewystarczające na zapewnienie równych
szans kobiet i mężczyzn, lecz także zwrócenie uwagi na problemy ludzi biednych, którzy
przeważnie nie posiadają swoich reprezentantów w społeczeństwie. Pomimo że gender budget
promuje przejrzystą politykę budżetową i przyczynia się do lepszego zrozumienia możliwości
i ograniczeń przed jakimi stoi polityka budżetowa państwa, oraz przyczynia się do
zwiększenia odpowiedzialności państwa za realizowane cele, niewiele jest ciągle przykładów
analiz budżetów pod kątem płci w Polsce. Zaangażowanie organizacji pozarządowych
i ekspertek/ów w prowadzenie badań nad wydatkami budżetowymi oraz zachęcanie
obywatelek/li do aktywnego uczestnictwa w zwalczaniu korupcji są ciągle zjawiskami
rzadkimi.
W latach 2004 – 2005 Stowarzyszenie Współpracy Kobiet NEWW-Polska (NEWW)
przeprowadziło pierwszy w Polsce projekt oceny budżetu lokalnego (miasta na prawach
powiatu) z perspektywy płci.15 Gdańska inicjatywa miała przede wszystkim za zadnie ocenić
budżet z kobiecego punktu widzenia i przeanalizować skutki strony wydatkowej dla kobiet
i mężczyzn. Niestety w Polsce zakres decentralizacji wydatków oraz autonomia finansowa
samorządu terytorialnego pozostają wciąż niewielkie. Są to wydatki rzędu 11,2% PKB.16 W
związku z tym, władze lokalne nie mają aż tak wielkiego wpływu na życie mieszkańców,
czyli „szerokiego zakresu swobodnego decydowania we własnym imieniu i na własną
odpowiedzialność o sprawach regionalnych lub lokalnych w celu zaspakajania potrzeb
14
Płeć a możliwości ekonomiczne w Polsce: czy kobiety straciły na transformacji? Biuro Banku Światowego w
Polsce, Warszawa 2004, s. 1.
15
K. Bałandynowicz – Panfil, U. Opacka, Gdańska inicjatywa budżetowania pod kątem płci, NEWW-Polska,
Gdańsk 2005.
16
C. Kosikowski, E. Ruśkowski (red.), Finanse publiczne i prawo finansowe, Dom Wydawniczy ABC,
Warszawa 2003, s. 353.
13
mieszkańców swojego terytorium”.17 Jednakże jednostki samorządu terytorialnego (JST)
posiadają pewne środki własne, którymi mogą dowolnie dysponować w celu m.in. wykonania
zleconych im ustawowo zadań publicznych. Te środki własne i sposób ich wydatkowania
zbadało NEWW. Analizy oparte były zarówno na oficjalnych statystykach, jak i seriach
wywiadów przeprowadzonych z pracownikami administracji publicznej, konsultacjach z
ekspertkami i ekspertami zarówno z dziedziny finansów, jak i ekonomii. Przeprowadzono
także analizę sytuacji kobiet i mężczyzn w Gdańsku, dzięki której zidentyfikowano trzy
podstawowe problemy: brak aktywizacji osób starszych, nierówne traktowanie kobiet
i mężczyzn na rynku pracy oraz długotrwałe bezrobocie. W związku z tym autorki raportu
(Balandynowicz – Panfil i Opacka) najwięcej uwagi zwróciły na działania wynikające z zadań
Urzędu Miasta Gdańska (UMG), jego założeń polityki społecznej, budżetu i podejmowanych
programów właśnie w tych obszarach, dodatkowo poddając analizie projekt działań „Strategia
Rozwiązywania Problemów Społecznych” , którego UMG był głównym inicjatorem, a który
został opracowany przy współudziale innych instytucji, szczególnie Miejskiego Ośrodka
Pomocy Społecznej. Celem raportu opracowanego przez NEWW było przedstawienie
konkretnych
propozycji
i rekomendowanie
działań
możliwych
i
koniecznych
do
przeprowadzenia przy współudziale władz i społeczności lokalnej. W ramach działań na rzecz
osób starszych wskazywano na rozwiązania tj.:
- stworzenie kompleksowej bazy danych ofert pracy dla osób starszych o charakterze
prac krótkoterminowych (dla osób o specyficznych kwalifikacjach rzemieślniczych) lub
eksperckich (dla emerytowanych pracowników wiedzy),
- wprowadzenie systemu promującego elastyczne formy zatrudnienia, pracę na
odległość, telepracę,
- skonstruowanie odpowiedniego systemu ustawicznego kształcenia, kładącego także
nacisk na obsługę nowoczesnych urządzeń komunikacyjnych,
- prowadzenie programów promujących aktywne starzenie, profilaktykę zdrowia - nie
tylko wśród najstarszej grupy ludności, ale również, a może nawet przede wszystkim, u osób
dorosłych w średnim wieku,
-
dostrzeżenie
specyficznych
potrzeb
osób
starszych
przez
producentów
i usługodawców.
W sferze walki z długotrwałym bezrobociem zaproponowano rozwiązania tj.:
stworzenie planów współdziałania z naukowcami zajmującymi się tą problematyką z uczelni
17
E. Chojna-Duch, Polskie prawo finansowe. Finanse publiczne. LexisNexis, Warszawa 2003, s. 201.
14
wyższych
Gdańska,
organizacjami
pozarządowymi,
przedstawicielami
pracodawców
i władzami lokalnymi w celu stworzenia społecznej platformy współpracy, której zadaniem
byłoby wypracowanie nowych rozwiązań w tej sferze; wprowadzenie klubów pracy dla
kobiet, gdzie kobiety mogłyby udzielać sobie wzajemnie wsparcia i rozwijać umiejętności;
organizowanie spotkań z osobami, które kiedyś były osobami bezrobotnymi.
W zakresie równego traktowania kobiet i mężczyzn na rynku pracy oraz aktywizacji
zawodowej kobiet podstawowym zagadnieniem była konieczność rozwiązania problemu
opieki nad dziećmi. Inne rekomendowane działania to: zwiększenie liczby programów
skierowanych na zaspakajanie potrzeb kobiet (tj. cykliczne szkolenia z przedsiębiorczości,
które zostałyby oparte na tworzeniu biznesplanów ocenianych również przez specjalistów
z dziedziny zarządzania i ekonomii; szkolenia oparte na metodach multimedialnych, które
wymagają opanowania programów komputerowych; stworzenie możliwości korzystania
z komputerów również po zakończonym szkoleniu). Interesującym rozwiązaniem jest
stworzenie centrum, w którym kobiety mogłyby zasięgać porad dotyczących praw
pracowniczych, czy własnej działalności gospodarczej. Do zadań centrum należałoby również
gromadzenie i dystrybuowanie informacji o rodzajach dostępnych szkoleń, ofertach pracy
i możliwościach założenia działalności gospodarczej samodzielnie, lub ze wspólnikiem/czką.
Ważną kategorią, której nie należy pomijać są również działania promocyjne i informacyjne
skierowane
do
pracodawców.
To
jedynie
wybrane
rozwiązania
spośród
wielu
zaproponowanych przez autorki w odpowiedzi na zidentyfikowane problemy. Nie jest to
jednak pełna analiza budżetu pod kątem płci, która w założeniu zawierałaby również
prześledzenie wydatków JST na ww. cele w opozycji do wydatków alternatywnych na
realizację innych zadań JST. Nie zawiera także wskazania skąd władze samorządowe
mogłyby pozyskać fundusze na wdrożenie ich w życie (poprzez np. przesunięcie wydatków z
innych kategorii, czy pozyskanie dodatkowych środków). Analiza pomija także zalecenia
dotyczące wpływów do budżetu. Projekt ten możemy raczej nazwać wstępem do realizacji
pełniejszej analizy budżetu pod kątem płci. W chwili obecnej jest to jednak niemożliwe, jak
już wcześniej wspomniano, z dwóch względów: budżety konstruowane lokalnie mają
charakter liniowy a nie zadaniowy, co zdecydowanie utrudnia monitorowanie realizacji
założonych przez samorząd celów (w tym równościowych) oraz brak podziału na płeć w
gromadzonych danych, przez co obraz beneficjentów wielu programów i projektów jest
niepełny.
W latach 2006-2008 Stowarzyszenie Współpracy Kobiet NEWW-Polska wraz
z partnerskimi organizacjami z Austrii i Niemiec prowadziło kolejną analizę (tym razem
15
budżetów uczelni wyższych), która w Polsce dotyczyła Uniwersytetu Gdańskiego. Szereg
raportów udostępnionych w języku angielskim na stronach organizacji prowadzącej18
wskazuje nie tylko na sposób pozyskiwania i wydatkowania budżetu z podziałem na płeć
(niestety w przypadku Polski nie wszystkie dane były dostępne), lecz także sposób, w jaki
podejmowane są decyzje na wyższych uczelniach (formalny i nieformalny wpływ na wydatki
uczelni np. na projekty badawcze naukowczyń i naukowców, czy pomoc socjalną). Jest to
doskonały przykład kompleksowej analizy budżetu pod kątem płci przeprowadzonej w
instytucji publicznej i może w przyszłości być wykorzystany także w innych jednostkach
państwowych (np. urzędach czy szpitalach).
Poza rozlicznymi szkoleniami z zakresu używania narzędzi gender budget
prowadzonymi przez wiele organizacji kobiecych, a także prywatnych firm oferujących
szkolenia w zakresie strategii gender mainstreaming nie przeprowadzono dotąd analiz w
innych miastach Polski. Również sfera budżetu krajowego pozostaje wyzwaniem na
przyszłość.
Tematyką tworzenia planów budżetowych odpowiadających na potrzeby rozlicznych
nieuprzywilejowanych grup społecznych zajmują się także organizacje strażnicze, które
zamieszczają
informacje
o
prowadzonych
badaniach
i
projektach
na
portalu:
www.watchdog.org.pl stworzonym przez Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup
Obywatelskich. Stowarzyszenie to przede wszystkim skupia się na zagwarantowaniu
przejrzystości finansowej instytucji publicznych oraz aktywizacji środowisk pozarządowych
w partycypacji społecznej na poziomie lokalnym, skutecznej kontroli i ochronie interesu
publicznego. Stowarzyszenie to wypracowało „Narzędzie do monitorowania jawności
i przejrzystości procedur budżetowych w
samorządach
gminnych
i powiatowych:
opracowania, realizacji oraz sprawozdania z realizacji, z uwzględnieniem uczestnictwa
obywateli”19, które również może być bardzo pomocne w konstruowaniu analogicznego
narzędzia do przeprowadzania analiz budżetu pod kątem płci – poprzez wzbogacenie go o ten
właśnie aspekt. Wskazane byłoby również włączenie się środowisk kobiecych (w tym przede
wszystkim organizacji feministycznych) w działania strażnicze a także zwrócenie uwagi na
kwestię równych szans kobiet i mężczyzn, które powinny znaleźć odzwierciedlenie w
badaniach i analizach prowadzonych przez wszystkie organizacje strażnicze.
18
FAM: Frauenakademie München e.V. :
http://www.frauenakademie.de/projekt/eu_gender-budgeting/gender-budgeting_reports.htm, 24.XI.2009.
19
SLLGO, Narzędzie do monitorowania jawności i przejrzystości procedur budżetowych w samorządach
gminnych i powiatowych: opracowania, realizacji oraz sprawozdania z realizacji, z uwzględnieniem
uczestnictwa obywateli. Warszawa 2007, http://www.lgo.pl/uploads/download/LMB_narzedzie.pdf, 24.XI.2009.
16
Podsumowanie
Doświadczenia krajów Europy Zachodniej a także Australii i Kanady pokazują, że
analizy budżetów lokalnych i krajowych pod kątem płci przynoszą wiele korzyści, które
dotyczą nie tylko większej efektywności wydatków budżetowych lecz także obrazują postęp
w zmniejszaniu nierówności pomiędzy kobietami i mężczyznami. Kraje te, podobnie jak
Polska, są sygnatariuszami międzynarodowych konwencji praw człowieka, praw kobiet,
i przeciwdziałaniu
wszystkim
formom
dyskryminacji.
Raporty dotyczące
finansów
publicznych z punktu widzenia podstawowej kategorii społecznej jaką jest płeć miały duży
wydźwięk społeczny i medialny, co często bezpośrednio przekładało się na poparcie dla
władz samorządowych oraz na budowanie lokalnego społeczeństwa obywatelskiego i jego
samoorganizację. Wzorując się na tych doświadczeniach polskie organizacje kobiece, jak
i grupy nieformalne powinny rozpocząć budowanie szerokiej koalicji, która zrzeszałaby także
naukowczynie i naukowców akademickich, badaczki/czy oraz reprezentantów różnych partii
politycznych w celu podjęcia skutecznych działań na rzecz wprowadzenia budżetowania pod
kątem płci na poziomie krajowym i lokalnym. Do tego niezbędne jest – podobnie jak w
Szwajcarii w 2000r. przekształcenie budżetów liniowych w budżety zadaniowe (takie budżety
z powodzeniem były tworzone w Poznaniu i Krakowie) oraz na wzór Szwecji – kompleksowe
gromadzenie danych statystycznych z podziałem na płeć (w tym dotyczących:
nierównomiernego podziału obowiązków w gospodarstwie domowym, różnic w poziomie
płac, czy zatrudnienia na wyższych stanowiskach)20. Koalicja mogłaby również wprowadzić
ujednolicone narzędzie do przeprowadzania analiz budżetów pod kątem płci na poziomie
lokalnym, dzięki któremu można by dokonywać porównań gmin w Polsce pod kątem
realizacji zasady równych szans kobiet i mężczyzn w przestrzeni prywatnej i publicznej.
Pozostaje nadzieja, że w wyniku przemian społecznych i coraz większej ilości działań
podejmowanych w Polsce na rzecz równości (tj. zabieganie o ustanowienie parytetu na listach
wyborczych) również narzędzia do analizy gender budgeting znajdą zastosowanie raczej w
bliższej niż dalszej przyszłości, tym samym z powodzeniem odpowiadając na oczekiwania
społeczne zarówno kobiet, jak i mężczyzn.
20
C. Schmitz, Gender Responsive Budgeting in the Nordic Countries. The Scandinavian Experience: Barriers,
Results and Opportunities, 2005:
http://www.ief.es/Investigacion/Recursos/Seminarios/Genero/14abril_catharina.pdf, 24.XI.2009.
17
Bibliografia
Bałandynowicz – Panfil K., Opacka U., Gdańska inicjatywa budżetowania pod kątem płci,
NEWW-Polska, Gdańsk 2005.
Blickhäuser A., Bargen H., Zorientowane na gender planowanie projektu (GOPP), Fit for
gender mainstreaming, Berlin 2007.
Branka M., Rawłuszko M., Siekiera A., Zasada równości szans kobiet i mężczyzn w
projektach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa 2009.
Brząkalik K., Budżet państwa, NBPortal.pl, 2002.
Budlender D., Elson D., Hewitt G., Mukhopadhyay T., Gender Budgets Make Cents.
Understanding gender responsive budgets, London 2002.
Budlender D., Hewitt G., Engendering Budgets A Practitioners Guide to Understanding and
Implementing Gender-Responsive Budgets, London 2003.
Charkiewicz E., Zachorowska-Mazurkiewicz A., Gender mainstreaming: historia, konteksty,
alternatywy, Think Tank Feministyczny,17.III.2009
Chojna-Duch E., Polskie prawo finansowe. Finanse publiczne, LexisNexis, Warszawa 2003.
Elson D., Young B., Geschlechtergerechtigkeit durch Gender Budgeting? Nummer 2 der
Reihe Texte zur Einmischung, Heinrich-Böll-Stiftung, Berlin 2002.
Kosikowski C., Ruśkowski E. (red.), Finanse publiczne i prawo finansowe, Dom
Wydawniczy ABC, Warszawa 2003.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Przewodnik po kryteriach wyboru projektów
(udzielania dofinansowania) w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa
2008.
Monkos A., Rząd zamyka departament ds. kobiet i rodziny, Dziennik, 13.I.2010.
Płeć a możliwości ekonomiczne w Polsce: czy kobiety straciły na transformacji? Biuro Banku
Światowego w Polsce, Warszawa 2004.
Rutkowska E., Studium przypadku: polityka równości płci w Polsce, w: Gender
mainstreaming. Jak skutecznie wykorzystać jego polityczny potencjał?, HBS, Warszawa
2008.
Schmitz C., Gender Responsive Budgeting in the Nordic Countries. The Scandinavian
Experience: Barriers, Results and Opportunities, 2005.
SLLGO, Narzędzie do monitorowania jawności i przejrzystości procedur budżetowych w
samorządach gminnych i powiatowych: opracowania, realizacji oraz sprawozdania z
realizacji, z uwzględnieniem uczestnictwa obywateli. Warszawa 2007.
Spånt S., Gonäs L., Supplementary information regarding policies to promote gender equality
and employment, Report for European Commission’s Group of Experts on Gender, Karlstad
University 2002.
Tekst ukazał się w publikacji zbiorczej:
Raport: „Pracując dla zmiany – 15 lat po Pekinie – Rekomendacje dla Przyszłości”, wydanym
przez Polskie Lobby Kobiet 31 grudnia 2009r., s. 210-237.
18