SAA

PRACE POGL¥DOWE
Maria CHOMYSZYN-GAJEWSKA1
Beata KUŒNIERZ-CABALA2
Znaczenie diagnostyczne osoczowego bia³ka
amyloidowego A (SAA) w chorobach przyzêbia
Serum amyloid A (SAA) as a diagnostic marker
in periodontal diseases
Katedra i Zak³ad Periodontologii i Klinicznej
Patologii Jamy Ustnej IS UJCM w Krakowie
Kierownik: Prof. dr hab. n. med.
Maria Chomyszyn-Gajewska
1
Zak³ad Diagnostyki
Katedra Biochemii Klinicznej
Uniwersytet Jagielloñski, Collegium Medicum
w Krakowie
Kierownik: Dr hab. n. med. Bogdan Solnica
2
Dodatkowe s³owa kluczowe:
osoczowe bia³ko amyloidowe A
choroby przyzêbia
markery ostrej fazy
Additional key words:
serum amyloid A
periodontal diseases
acute phase markers
Adres do korespondencji:
Katedra i Zak³ad Periodontologii i Klinicznej
Patologii Jamy Ustnej IS UJCM w Krakowie
ul. Montelupich 4, 31-155, Kraków
Tel./Fax: +48 (12) 424 54 20
email: [email protected]
326
Na podstawie wybranego piœmiennictwa przedstawiono wspó³czesny
stan wiedzy na temat znaczenia diagnostycznego osoczowego bia³ka
amyloidowego A (SAA) w chorobach
przyzêbia.
The contemporary knowledge of
serum amyloid A (SAA) as a diagnostic marker in periodontal diseases was
presented on the basis of the chosen
literature.
Choroby przyzêbia (periodontitis) dotycz¹ blisko 10% wszystkich osób doros³ych i
s¹ przewa¿nie przewlek³ym stanem zapalnym wywo³anym przez bakterie patogenne
jamy ustnej, charakteryzuj¹cym siê utrat¹
koœci oraz tkanki ³¹cznej otaczaj¹cej z¹b
[10]. Do g³ównych patogenów bakteryjnych,
odpowiedzialnych za rozwój schorzeñ przyzêbia, obecnych w p³ytce nazêbnej zaliczamy: Helicobacter pylori, Chlamydia pneumoniae, Porphyromonas gingivalis, Treponema
denticola, Streptococcus sanguis oraz Agregatibacter actinomycetemcomitans [9,10,
35]. Na podstawie prowadzonych w ostatnich latach badañ genetycznych (DNA)
materia³u znalezionego w blaszkach
mia¿d¿ycowych naczyñ wieñcowych i têtnic
szyjnych wykazano obecnoϾ typowych dla
jamy ustnej szczepów bakteryjnych tj.: Agregatibacter actinomycetemcomitans, Porphyromonas gingivalis, Prevotella intermedia
oraz Tanerella forsythiensis [1,14,35].
Tocz¹cy siê proces chorobowy mo¿e
byæ ograniczony do pojedynczych zmian w
jamie ustnej, b¹dŸ obejmowaæ obszar o powierzchni nawet 60 cm2. D³ugotrwa³e nara¿enie na dzia³anie ogólnoustrojowych mediatorów zapalnych u pacjentów z chorobami przyzêbia, mo¿e w opinii wielu autorów
stanowiæ przyczynê zwiêkszonego ryzyka
wyst¹pienia chorób serca oraz innych chorób w tym równie¿ o pod³o¿u autoimmunologicznym tj.: reumatoidalnego zapalenia
stawów, k³êbuszkowego zapalenia nerek,
zapalenia têczówki i siatkówki [1,21,24,25,
31,34,35]. Coraz czêœciej postulowana jest
rola schorzeñ przyzêbia jako niezale¿nego
czynnika mog¹cego wp³ywaæ na powstawanie mia¿d¿ycy uznawanej za g³ówn¹ przyczynê ostrych zespo³ów wieñcowych [14,29,
35]. Schorzenia przyzêbia mog¹ równie¿
wp³ywaæ bezpoœrednio na wyst¹pienie incydentów wieñcowych poprzez indukowanie
powtarzaj¹cych siê epizodów bakteriemii
wywo³anej przez translokacjê patogenów w
œcianie naczyñ krwionoœnych oraz indukowanie lokalnej reakcji zapalnej [1].
W rozwoju zmian mia¿d¿ycowych istotn¹ rolê przypisuje siê inicjowaniu odpowiedzi immunologicznej organizmu na obec-
noœæ bakteryjnego bia³ka szoku termicznego 60 (HSP60) wyzwalaj¹cego reakcjê krzy¿ow¹ z jej ludzkim odpowiednikiem ulokowanym w komórkach œródb³onka têtnic (dotyczy np. bakterii Agregatibacter actinomycetemcomitans, Porphyromonas gingivalis,
Bacteroides forsythus) [10,15,35,38].
Wzrost zapadalnoœci na choroby przyzêbia
u blisko 1/3 doros³ych pacjentów przypada
na pi¹t¹ dekadê ¿ycia, podobnie jest w przypadku chorób sercowo-naczyniowych [10].
Osoczowe bia³ko amyloidowe (SAA)
podobnie jak blisko 25 bia³ek, w tym równie¿ bia³ko C-reaktywne (CRP) zaliczane
jest do grupy bia³ek ostrej fazy syntetyzowanych przez w¹trobê pod wp³ywem stymuluj¹cego dzia³ania cytokin prozapalnych tj.:
TNF-a, IL-1ß oraz IL-6 [6,7,10,11,14,18,20].
Prowadzone w ostatnich latach badania
zwracaj¹ dodatkowo uwagê na istnienie Ÿróde³ pozaw¹trobowej syntezy SAA, jednak
zarówno jej zakres jak i znaczenie dla przeciwdzia³ania zmianom o charakterze zapalnym nie zosta³y wystarczaj¹co poznane [18,
20,37]. Podwy¿szone stê¿enia SAA pozostaj¹ tym samym ogólnoustrojowym wskaŸnikiem zarówno dla ostrych, jak i przewlek³ych stanów zapalnych w organizmie [1,2,
4,5,8,18].
W warunkach zapalenia sk³ad apolipoprotein we frakcji HDL podlega znacznym
zmianom, prowadz¹c g³ównie do obni¿enia
poziomów apoAI, AII i wyraŸnego wzrostu
SAA. Spadek apoAI mo¿e wynikaæ z obni¿onej syntezy w¹trobowej lub przemieszczenia maj¹cego miejsce w trakcie wzmo¿onej
syntezy bia³ek ostrej fazy, w tym równie¿
SAA [18]. Apolipoproteina AI odpowiedzialna jest przede wszystkim za zwrotny transport cholesterolu i stanowi wa¿ny element
ochrony przed aterogenez¹. Prawdopodobny udzia³ SAA w usuwaniu apoAI z HDL3
zwi¹zany jest z zaburzeniem metabolizmu
cholesterolu oraz promocj¹ dzia³añ aterogennych na œródb³onek naczyñ krwionoœnych [18]. Obserwacje te znalaz³y potwierdzenie w badaniach doœwiadczalnych ujawniaj¹cych obecnoœæ z³ogów SAA w blaszce
mia¿d¿ycowej, stanowi¹c równoczeœnie
wa¿ny element potwierdzaj¹cy udzia³ bia-
Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 6
M. Chomyszyn-Gajewska i wsp.
³ek ostrej fazy w rozwoju mia¿d¿ycy, przewlek³ego procesu zapalnego oraz powik³añ
sercowo-naczyniowych [7,14,18,20,22,26,
37]. Badania Yamata i wsp. [37] wykaza³y,
¿e osoczowe bia³ko amyloidowe A zwiêksza tak¿e wp³yw cholesterolu frakcji LDL na
komórki œródb³onka i makrofagi, a wzbogacona w SAA na drodze oksydacji frakcja
LDL zyskuje niespecyficzne powinowactwo
do fibroblastów i komórek okreœlanych jako
„makrofag-like-cells” [18,20,37]. Innymi zaburzeniami lipidowymi sprzyjaj¹cemu rozwojowi zmian mia¿d¿ycowych w chorobach
przyzêbia jest zaobserwowany w badaniach
Craiga i wsp. [7] wzrost stê¿enia trójglicerydów.
Stê¿enia osoczowego bia³ka amyloidowego A mog¹ zmieniaæ siê w szerokim zakresie w przebiegu ostrego procesu zapalnego o pod³o¿u bakteryjnym (grzybiczym,
uszkodzeniu tkanek, czy w przebiegu schorzeñ autoimmunologicznych), a wartoœæ ta
mo¿e wahaæ siê od 100 do 1000 mg/l, natomiast w przewlek³ym procesie zapalnym
dynamika wzrostu SAA jest znacznie mniejsza [7,11,18]. Za najwa¿niejsz¹ rolê SAA w
przebiegu ostrej reakcji zapalnej, uznawany jest jej udzia³ w hamowaniu produkcji
przeciwcia³ przez limfocyty, ograniczeniu
wybuchu tlenowego w neutrofilach, indukcji dzia³ania kolagenazy oraz wzroœcie w³aœciwoœci chemotaktycznych w stosunku do
neutrofili i monocytów [12,18]. OdpowiedŸ
zapalna na infekcjê mo¿e, równie¿ podczas
próby odtworzenia homeostazy, staæ siê
szkodliwa, gdy jest nadmierna lub zaburzona [23].
Typowa rola prozapalna zwi¹zana z
destrukcyjnym dzia³aniem SAA zwi¹zana
jest z odk³adaniem w narz¹dach mi¹¿szowych z³ogów amyloidu (typ AA). W³ókna
amyloidu A powstaj¹ jako amino koñcowa,
nierozpuszczalna forma towarzysz¹ca zaburzeniom w procesie degradacji osoczowego bia³ka amyloidowego A. Najlepszym
sposobem zapobiegania i prewencji przed
wyst¹pieniem progresywnego odk³adania
amyloidu pozostaje redukcja ognisk zapalnych, których obecnoœæ mo¿na potwierdziæ
g³ównie poprzez oznaczanie stê¿eñ SAA.
Monitorowanie poziomu SAA stanowi rekomendowany przez klinicystów standard diagnostyczny pozwalaj¹cy na stwierdzenie
obecnoœci przewlek³ego stanu zapalnego
oraz kontrolê pacjentów z potwierdzon¹
wczeœniej w badaniu bioptatu amyloidoz¹
[3,19].
W oparciu o obserwacje Inanc-Cengiz i
wsp. [3] oraz Khoury i wsp. [19] wykazano
zale¿noœæ pomiêdzy przewlek³ym zapaleniem przyzêbia oraz czêstoœci¹ wystêpowania wtórnej amyloidozy z wyraŸnym wzrostem stê¿enia prekursora w³ókien amyloidu
[3,19]. Dodatkowo, prowadzenie leczenia
zaawansowanego periodontitis poprzez
ekstrakcjê zêba wi¹za³o siê z redukcj¹ poziomów czynników ryzyka schorzeñ sercowo-naczyniowych oraz reakcji zapalnej [3,
19]. Wdro¿enie intensywnej terapii periodontalnej jest ponadto zalecane jako element postêpowania ograniczaj¹cy progresjê zmian u chorych z rozpoznan¹ chorob¹
wieñcow¹ [1].
Glurich i wsp. [14], a tak¿e Pussinen i
wsp. [27] wykazali, wy¿szy poziom SAA u
Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 6
osób z periodontopati¹ i chorobami serca,
podczas gdy u pacjentów jedynie z periodontopati¹ poziom ten by³ zbli¿ony do normy. Monitorowanie stê¿enia SAA u chorych
z chorobami przyzêbia po œwie¿o przebytym zawale miêœnia sercowego oceniane
jest jako najbardziej adekwatny czynnik prognostyczny powik³añ i œmierci [10,14]. Vuletic i wsp. [36] mierzyli poziom SAA w osoczu u pacjentów z chorobami przyzêbia i
serca. W grupie 66 osób w wieku powy¿ej
40 lat z zaawansowan¹ periodontopati¹,
stwierdzono czynniki ryzyka m. in. takie jak
nadciœnienie, cukrzycê i podwy¿szony poziom lipidów. Po przeprowadzeniu badañ
klinicznych i potwierdzeniu wskazañ, u pacjentów tych usuniêto wszystkie zêby. Po
oko³o 3 miesi¹cach pobrano ponownie próbkê krwi. Porównanie poziomów SAA (wstêpnego i w drugim badaniu) wykaza³o znacz¹cy jego spadek po 3 miesi¹cach od usuniêcia zêbów, szczególnie u osób, które mia³y
znacznie podwy¿szony jego poziom przed
usuniêciem zêbów. Wyniki te potwierdzaj¹
badania O'Brien i wsp. (2005) sugeruj¹c, ¿e
d³ugotrwa³y podwy¿szony poziom SAA spowodowany chorobami przyzêbia mo¿e bezpoœrednio lub poœrednio przyczyniaæ siê do
rozwoju chorób sercowo-naczyniowych,
m.in. poprzez retencjê lipoprotein w œcianie
naczynia krwionoœnego (oksydacja lipoprotein i rozwój p³ytki mia¿d¿ycowej). Inni autorzy w swoich badaniach nie uzyskali potwierdzenia obni¿enia poziomu SAA po konwencjonalnym leczeniu, co mog³o byæ spowodowane przetrwa³ym stanem zapalnym
w kieszonkach [14]. Taylor i wsp. [31] w opublikowanej w 2006 roku pracy wykazali statystycznie znacz¹ce obni¿enie poziomu
SAA, a tak¿e bia³ka CRP u pacjentów z periodontopati¹ po ca³kowitym usuniêciu zêbów. Sugeruje to zmniejszenie ryzyka wyst¹pienia chorób sercowo-naczyniowych u
pacjentów z periodontopati¹, którzy maj¹
podwy¿szony poziom zarówno CRP, jak i
SAA.
Gheren i wsp. [13] oraz Graziani i wsp.
[16] w swoich badaniach wykazali, ¿e podwy¿szony poziom SAA w œlinie u pacjentów z przewlek³¹ periodontopati¹ ulega obni¿eniu pomiêdzy 1-szym a 6-tym miesi¹cem od przeprowadzonego niechirurgicznego leczenia. Dane te korelowa³y z lepszymi
wynikami wskaŸników klinicznych oraz innymi markerami uogólnionego stanu zapalnego (tj.: bia³ko C-reaktywne, ca³kowita liczba krwinek bia³ych, liczba neutrofili, haptoglobina, fibrynogen), co mog³oby œwiadczyæ
o tym, ¿e poziom SAA mo¿e byæ markerem
klinicznego stanu przyzêbia [11, 13, 16].
Trzeba tak¿e pamiêtaæ, ¿e w sk³adzie œliny
znajdujemy czynniki znajduj¹ce siê w osoczu krwi, tj.: a2-makroglobulina, a1-antytrypsyna, metaloproteinaza 9 (MMP-9), cytokiny (IL-1, IL-6), czy CRP [11]. Poziom
SAA ulega obni¿eniu najprawdopodobniej
wskutek redukcji stanu zapalnego, spowodowanego przez drobnoustroje zwi¹zane z
chorobami przyzêbia [13, 16].
Sosroseno i wsp. [30] stwierdzili, ¿e lipopolisacharydy z drobnoustrojów Agregatibacter actinomycetemcomitans zdolne s¹
do stymulacji aktywnoœci SAA poprzez makrofagi mysie. Mikroorganizmy kolonizuj¹ce tkanki przyzêbia poprzez zwiêkszenie
produkcji amyloidowego bia³ka mog¹ doprowadziæ do obni¿enia odpornoœci tkanek gospodarza [30].
Autorzy, porównuj¹cy poziom SAA przed
i po leczeniu chorób przyzêbia, nie zawsze
otrzymywali obni¿enie jej wartoœci [17]. Przyczyn¹ mo¿e byæ fakt, ¿e badane s¹ ró¿ne
tkanki i p³yny ustrojowe, a tak¿e w kieszonkach przyzêbnych obecne s¹ bakterie o ró¿nej aktywnoœci enzymatycznej obejmuj¹cej
degradacjê argininy [32,33]. Jednak¿e przewa¿nie wraz z obni¿eniem poziomu SAA obserwowano tendencjê do zmniejszenia wartoœci klinicznych wskaŸników zapalenia przyzêbia (g³êbokoœci kieszonek, krwawienia,
utraty przyczepu). Powik³ania mia¿d¿ycowe
tj. zawa³ miêœnia sercowego, udary naczyniowe mózgu oraz arytmia sercowa stanowi¹ najczêstsze przyczyny nag³ych zgonów
u chorych ze schy³kow¹ niewydolnoœci¹ nerek leczonych hemodializami [6]. Destrukcyjny wp³yw chorób przyzêbia zwi¹zany ze
wzrostem iloœci powik³añ mia¿d¿ycowych i
utrzymuj¹cy siê przewlek³y proces zapalny,
mo¿e byæ monitorowany poprzez pomiar stê¿eñ markerów zapalnych, w szczególnoœci:
wzrost bia³ek ostrej fazy tj.: CRP, SAA, fibrynogen, haptoglobina oraz spadek stê¿enia albuminy i transferyny [6].
Oznaczanie SAA oraz CRP mog¹ posiadaæ znaczn¹ przydatnoœæ prognostyczn¹
w przewidywaniu przedwczesnego rozwi¹zania ci¹¿y u pacjentek z chorobami przyzêbia oraz niskiej masy urodzeniowej u ich
dzieci [6,28].
Wyniki wiêkszoœci analizowanego piœmiennictwa sugeruj¹, ¿e lokalny aspekt
schorzeñ przyzêbia wywiera znacz¹cy
wp³yw na uogólnion¹ odpowiedŸ gospodarza i mo¿e odzwierciedlaæ ciê¿koœæ i rozleg³oœæ zmian destrukcyjnych przyzêbia [11].
Piœmiennictwo
1. Amabile N., Susini G., Pettenati-Soubayroux I. et
al.: Severity of periodontal disease correlates to inflammatory systemic status and independently predicts the presence and angiographic extent of stable
coronary artery disease. J. Intern Med. 2008, 263,
644.
2. Cabana V.G., Lukens J.R., Rice K.S. et al.: HDL
content and composition in acute phase response in
three species: triglyceride enrichment of HDL a factor in its decrease. J. Lipid Res. 1996, 37, 2662.
3. Cengiz M.I., Wang H.L., Yildiz L.: Oral involvement
in a case of AA amyloidosis: a case report. J. Med.
Case Rep. 2010, 4, 200.
4. Chait A., Han C.Y., Oram J.F. et al.: Thematic review series: the immune system and atherogenesis.
Lipoprotein -associated inflammatory proteins: markers of mediators of cardiovascular disease? J. Lipid
Res. 2005, 46, 389.
5. Clifton P.M., Mackinnon A.M., Barter P.J.: Effects
of serum amyloid A protein (SAA) on composition,
size and density of high density lipoproteins in subjects with myocardial infarction. J. Lipid Res. 1985,
26, 1389.
6. Craig R.G., Spittle M.A., Levin N.W.: Importance of
periodontal disease in kidney patient. Blood Purif.
2002, 20, 113.
7. Craig R.G., Yip J.K., Ki So M. et al.: Relationship of
destructive periodontal disease to the acute-phase
response. J. Periodontol. 2003, 74, 1007.
8. Cremona M., Calabro E., Randi G. et al.: Elevated
levels of the Acute-Phase Serum Amyloid are associated with heightened lung cancer risk. Cancer.
2010, online, 1-10.
9. Dave S., Van Dyke T.E.: The link between periodontal disease and cardiovascular disease is probably
inflammation. Special review in periodontal medicine.
Oral Dis. 2008, 14, 95.
10. De Nardin E.: The role of inflammatory and immuno327
logical mediators in periodontitis and cardiovascular disease. Ann. Periodontol. 2001, 6, 30.
11. Ebersole J.L., Machen R.L., Steffen M.J. et al.:
Systemic acute-phase reactants, C-reactive protein
and haptoglobin, in adult periodontitis. Clin. Exp.
Immunol. 1997, 107, 347.
12. Elkind M.S., Coates K., Tai W. et al.: Levels of acute
phase proteins remain stable after ischemic stroke.
BMC Neurol. 2006, 16, 37.
13. Gheren LW., Cortelli JR., Rodrigues E. et al.: Periodontal therapy reduces arginase activity in saliva
of patients with chronic periodontitis. Clin. Oral Invest. 2008, 12, 67.
14. Glurich I., Grossi S., Albini B. et al.: Systemic inflammation in cardiovascular and periodontal disease: comparative study. Clin. Diagn. Lab. Immunol.
2002, 9, 425.
15. Graves D.: Cytokines that promote periodontal tissue destruction. J. Periodontol. 2008, 79, 1585.
16. Graziani F., Cei S., Tonetti M. et al.: Systemic inflammation following non-surgical periodontal therpy.
J. Clin. Periodontol. 2010, 37, 848.
17. Gullu C., Özmeric N., Tokman B. et al.: Effectiveness of scaling and root planning versus modified
Widman flap on nitric oxide synthase and arginine
activity in patients with chronic periodontitis. J. Periodontal. Res. 2005, 40, 168-175.
18. Jylhava J., Haarala A., Eklund C. et al.: Serum
amyloid A is independently associated with metabolic risk factors but not with early atherosclerosis:
the Cardiovascular Risk in Young Finns Study. J. Intern. Med. 2009, 266, 286.
19. Khoury S., Dusek J.J., Anderson G.B. et al.: Systemic amyloidosis manifesting as localized, severe
periodontitis. J. Am. Dent Assoc. 2004, 135, 617.
328
20. Kuœnierz-Cabala B., Galicka-Lata³a D., Naskalski
J.W.: Wartoœæ diagnostyczna oznaczeñ osoczowego
bia³ka amyloidowego A (SAA). Przegl. Lek. 2007, 64,
115.
21. Kweider M., Lowe GD., Murray GD. et al.: Dental
disease, fibrinogen and white cells count: links with
myocardial infarction? Scott. Med. J. 1993, 38, 73.
22. Liuzzo G., Biasucci L.M., Gallimore J.R. et al.: The
prognostic value of C-reactive protein and serum
amyloid A in severe unstable angina. N. Engl. J. Med.
1994, 331, 471.
23. Medzhitov R.: Origin and physiological roles of inflammation. Nature 2008, 24, 428.
24. Morrison H.I., Ellison L.F., Taylor G.W.: Periodontal disease and risk of fatal coronary health and cerebrovascular diseases. J. Cardiovasc. Risk. 1999,
6, 7.
25. Persson RG., Ohlsson O., Petersson T. et al.:
Chronic periodontitis a significant relationship with
acute myocardial infarction. Eur. Heart. 2003, 24,
2108.
26. Petri P., Vyssoulis G., Vlachopoulos C. et al.: Relationship between low-grade inflammation and arterial stiffness in patients with essential hypertension.
J. Hypertens. 2006, 24, 2231.
27. Pussinen P.J., Jauhiainen M., Vilkuna-Rautiainen
T. et al.: Periodontitis decreases the antiatherogenic
potency of high density lipoprotein. J. Lipid Res. 2004,
45, 139.
28. Rai B.: Acute phase protein: pregnancy periodontitis. Turk. J. Biochem. 2008, 33, 126.
29. Schillinger T., Kluger W., Exner M. et al.: Dental
and periodontal status and risk for progression of
carotid atherosclerosis. Stroke 2006, 37, 2271.
30. Sosroseno W., Musa M., Ravichancran M. et al.:
Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 6
Arginase activity in a murine macrophage cell line
(RAW264,7) stimulated with lipopolisaccharide from
Actinobacillus actinomycetemcomitans. Oral.
Microbiol. Immunol. 2006, 21, 145.
31. Taylor BA., Toffler GH., Carey HM. et al.: Full mouth
tooth extraction lowers systemic inflammatory and
thrombotic markers of cardiovascular risk. J. Dent.
Res. 2006, 85, 74.
32. Uematsu H., Sato N., Hossain M.Z., et al.: Degradation of arginine and other aminoacids by butyrateproducing asaccharolytic anaerobic Gram-positive
rods in periodontal pockets. Arch. Oral Biol. 2003,
48, 423.
33. Ugar-Çankal D., Özmeric N.: A multifaceted molecule, nitric oxide in oral and periodontal diseases.
Clin. Chim. Acta 2006, 366, 90.
34. Wu T., Trevisan M., Genco R.J. et al.: Examination
of the relation between periodontal health status and
cardiovascular risk factors, serum total and high density lipoprotein cholesterol, C-reactive protein, and
plasma fibrinogen. Am. J. Epidemiol. 2000, 151, 273.
35. Wo¿akowska-Kap³on B., Filipiak K.J., Opolski G.
i wsp.: Znaczenie opieki periodontologicznej u
pacjentów ze schorzeniami sercowo-naczyniowymi.
Kardiol Pol. 2009, 67, 1125.
36. Vuletic S., Taylor BA., Tofler GH. et al.: SAA and
PLTP activity in plasma of periodontal patients before and after full-mouth tooth extraction. Oral Dis.
2008, 14, 514.
37. Yamata T.: Serum amyloid A (SAA): a concise review of biology, assay methods and clinical usefulness. Clin. Chem. Lab. Med. 1999, 37, 381.
38. Zaremba M., Górska R.: Choroba przyzêbia jako
potencjalny czynnik ryzyka chorób sercowonaczyniowych. Kardiol. Pol. 2008, 66, 1102.
M. Chomyszyn-Gajewska i wsp.