docPrzemysław Piwowarczyk - Vademecum Śląsk badania
download 
Reklamacja Transkrypt
Przemysław Piwowarczyk - Vademecum Śląsk badania
Przemysław Piwowarczyk Rolnictwo i jego przemiany na obszarze dzisiejszych Katowic w XIX i XX w. Wstęp Miasto Katowice powstało i przeżywało swój rozkwit w oparciu o wielki przemysł. Także i dziś, mimo upadku wielu zakładów, w powszechnej świadomości Polaków Katowice to miasto przemysłowe. Władze miasta i organizacje pozarządowe próbują zaś – z pewnymi sukcesami – przekuć poprzemysłowe dziedzictwo w swoistą atrakcję turystyczną i wizytówkę regionu. Zanim jednak na obszar dzisiejszych Katowic zawitał przemysł, wioski rozrzucone nad Rawą, Kłodnicą, Ślepiotką i Mleczną funkcjonowały przez stulecia jako osady rolnicze. Łany zbóż, sady i krowy na pastwiskach nie zniknęły z krajobrazu w momencie pojawienia się pieców hutniczych i górniczych szybów. Rolnictwo oddawało pole powoli i choć życie mieszkańców Katowic i okolicznych wiosek nie koncentrowało się już wokół siewu i żniw, to pola i łąki pozostawały i nadal pozostają stałym elementem katowickiej przestrzeni. Poniżej przedstawiono panoramę katowickiego rolnictwa w okresie jego zmierzchu tj. w XIX i XX w., oraz pokazano jak zmieniało się ono wraz z miastem. Całościowe opracowanie tego zagadnienia, które zdecydowanie nie cieszy się zainteresowaniem lokalnych historyków, choć pożądane, nie jest celem niniejszego studium – które stara się dać jedynie dość ogólny obraz przemian w uprawie roli i hodowli zwierząt w oparciu o wybrane źródła drukowane. Choć są one powszechnie dostępne, nie były dotąd wykorzystywane pod kątem badań nad rolnictwem. Jest więc mówa o uprawie i hodowli jako o przejawach ludzkiej aktywności w środowisku. Rolnicy jako tacy nie są jednak bezpośrednio wspominani. Dzieje chłopstwa na terenie Katowic mają bowiem własną, odrębną literaturę [m.in. Sarna 1984; Barciak 2004; Siebel 2012]. Pokazana zostaje natomiast niejako scenografia, w której tak rolnicy, jak i inni mieszkańcy Katowic, toczyli swe życie, czyli historię. 147 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Uprawa roli Podstawowym pytaniem, które należy sobie postawić badając dzieje rolnictwa na obszarze dzisiejszych Katowic, jest pytanie o areał upraw i strukturę zasiewów, oraz o ich zmienność w czasie. Aby stwierdzić, jak zmieniał się krajobraz miasta i okolic, a pośrednio jaką rolę w ich życiu gospodarczym odgrywała uprawa roli, najłatwiej obliczyć stosunek różnego typu użytków rolnych w miejscowościach wchodzących dziś w skład Katowic do obszaru współczesnego miasta. Tego typu próba została już podjęta. Stanisław Czaja [1995: 7] przedstawił zmiany sposobu zagospodarowania gruntów na obszarze dzisiejszych Katowic w ostatnich dwóch stuleciach, które obrazuje poniższa tabela. Tabela 1. Zmiany w użytkowaniu ziemi na obszarze dzisiejszych Katowic [Czaja 1995: 7]. Rok 1801 1860 1910 1960 1985 grunty orne km2 % 28,5 17,4 32,97 20,1 30,53 18,6 21,33 13,0 11,91 7,3 łąki i pastwiska km2 % 16,5 10,1 9,3 5,67 9,8 6,0 9,2 5,6 8,41 5,1 lasy km2 103,3 113,1 108,6 83,0 73,9 % 67,3 69,0 66,3 50,6 45,1 Wyniki badań Czai pokazują stały spadek powierzchni gruntów ornych począwszy od połowy XIX w., a zwłaszcza w XX w., przy niewielkich tylko wahaniach powierzchni łąk i pastwisk. Czaja nie podaje niestety podstaw swych wyliczeń, ale można podejrzewać – opierając się na podanej przez niego literaturze, że korzystał ze źródeł kartograficznych. W tym miejscu trzeba powiedzieć, że są one bardzo nieprecyzyjne. Zwłaszcza dla przełomu XIX w. możemy mówić jedynie o szacunkach. Jak trudne do oszacowania są te liczby pokazują zmiany w wyliczeniach, które Stanisław Czaja wniósł ponad 25 lat później, nie wyjaśniając jednak przyczyn rozbieżności względem swych wcześniejszych badań: 148 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych 1 Tabela 2. Zmiany w użytkowaniu ziemi na obszarze dzisiejszych Katowic [Absalon, Czaja, Jankowski 2012: 73]. rok 1801 1910 20001 grunty orne łąki i pastwiska km2 % km2 % 41,0 24,8 22,3 13,5 57,3 34,7 10,6 6,4 22,9 km2 13,9% lasy km2 94,3 87,1 75,5 % 57,2 52,8 45,8 W opartych na kartografii pracach Czai bardzo cenne jest wskazanie obszarów koncentracji aktywności rolniczej. Dla XIX i początku XX w. to, przede wszystkim, północne i południowo-zachodnie obszary Katowic. Na przełomie XX i XXI w. uprawa roli zanikła natomiast niemal zupełnie w dzielnicach północnych, za wyjątkiem wyspowych upraw na obszarze Dąbrówki Małej i Roździenia. Znacząca ilość upraw występuje jednak nadal na krańcach południowo-zachodnich miasta – w Podlesiu, Zarzeczu i Kostuchnie [Absalon, Czaja, Jankowski 2012: 72]. Poniżej podjęta zostanie próba weryfikacji obliczeń Czai dla połowy XIX w., w oparciu o dane pochodzące z innego źródła niż kartografia. Takim wyjątkowym źródłem do całościowego zbadania areałów upraw (a także hodowli zwierząt) na obszarze dzisiejszych Katowic jest Topographisches Handbuch von Oberschlesien, opracowane na zlecenie władz rejencji opolskiej przez asesora tej rejencji – Feliksa Triesta. Dzieło to oparte jest zarówno na oficjalnych danych statystycznych, jak i na informacjach uzyskanych od urzędników, policjantów i prywatnych osób [Triest 1864: IV]. Stąd dane te często są niejednorodne i z trudem dają się ze sobą porównywać. Niemniej są niezastąpione, jeśli idzie o zbadanie charakteru rolnictwa na interesującym nas terenie. Triest rozdziela w swoich opisach grunta dworskie i gminne (stosując dla jednych i drugich rozmaite nazwy). Ogólnie rzecz biorąc, grunta gminne leżały na obszarach podległych samorządom wiejskim, utworzonym w efekcie pruskiej reformy uwłaszczeniowej z pierwszej połowy XIX w., grunty dworskie znajdowały się na obszarach dworskich, będących swoistymi reliktami feudalizmu. Nie funkcjonowały w nich żadne formy samorządu, a rolę naczelników pełnili właściciele majątków. Na obszarze dzisiejszych Katowic obszary dworskie włączono w obręb miasta dopiero w 1924 r. Poniżej znajduje się zestawienie zestawienie areałów użytków rolnych oraz lasów dla miejscowości, leżących na obszarze dzisiejszego miasta Katowice. Podane zostały współczesne nazwy miejscowości; nazwy niemieckie zostały podane w nawiasach, jeśli znacząco różniły się od polskich: 1 Grunty orne, łąki i pastwiska liczone łącznie 149 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze 234 Tabela 3. Powierzchnia użytków rolnych w miejscowościach na terenie obecnych Katowic wg Topographisches Handbuch von Oberschlesien użytek rolny (areał w grunt łąki pastwiska ogrody lasy nieużytki morgach) orny (Wiesen) (Hutung) (Garten) (Wald) (Unland) (Acker) Miejscowość Dąb (dwór) 400 10 20 Dąb (wieś) 524 12 13 Szopienice (dwór) 433 19 37 4 1596 Szopienice (wieś) 593 110 46 12 Roździeń (dwór) 631 28 87 2 3111 Roździeń (wieś) 923 222 25 64 Katowice (dwór) 420 94 33 26 1981 Katowice (wieś). Obejmuje też Brynów i Załęską Hałdę 1733 234 76 24 Bogucice (dwór) 425 157 Bogucice (wieś). 1162 200 Obejmuje też Zawodzie i Koszutkę. Mała Dąbrówka (Klein-Dombrowka; 645 131 dwór) Mała Dąbrówka (wieś). Obejmuje też 816 121 Pniaki i Burowiec. Załęże (dwór) 1200 Załęże (wieś) 900 200 Murcki 120 10 (Emanuelssegen)2 Ligota (Ellgoth; wieś) 575 30 Panewniki (wieś). Obejmuje też 559 46 Kokociniec Piotrowice (wieś). Obejmuje też 3287 243 Kostuchnę i Ochojec. 1796 248 Podlesie (wieś)3 Zarzecze (wieś)4 682 148 31 3 600 18 20 48 5 48 10 47 15 700 100 8 15 15 8 50 30 60 30 55 45 14 5 597 149 34 17 2 Murcki w całości leżały na obszarze dworskim. 3 Zaznaczono dodatkowo 19 mórg stawów. 4 Zaznaczono dodatkowo 18 mórg stawów. 150 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych W wypadku Wełnowca (Ignatzdorf) Triest nie podaje danych nt. zagospodarowania ziemi [Triest 1864: 363-364]. Dla dzielnic południowych (Ligota, Panewniki) nie podaje natomiast informacji o użytkowaniu ziemi należącej do obszarów dworskich, stąd – jako że lasy należały w przeważającej części do dworu – nie mamy właściwie informacji o stosunku ich powierzchni do powierzchni użytków rolnych na tym terenie. Na podstawie powyższych danych można sporządzić zestawienie użytków rolnych w l. 60 XIX w. na terenach dzisiejszego miasta Katowice. W podsumowaniu dla dworu w Załężu przyjęto szacunkowy stosunek gruntów ornych do łąk 3:1, a zatem 900 mórg gruntów ornych do 300 mórg łąk. Przyjęto równowartość morgi na 0,255 ha [Sarna 1984: 19]5 to jest na 0,00255 km2, a obecną powierzchnię miasta Katowice w przybliżeniu na 165 km2: Tabela 4. Powierzchnia użytków rolnych na terenie obecnych Katowic wg Topographisches Handbuch von Oberschlesien użytek rolny razem (morgi) razem (km2) to jest procent dzisiejszej pow. miasta Katowice grunty orne 17524 2563 609 279 44,7 6,5 1,5 0,7 27% 3,9% 0,9% 0,4% łąki pastwiska ogrody lasy nieużytki 8850 196 Czaja dla roku 1860 szacował powierzchnię gruntów ornych na 20,1%, a łąk i pastwisk łącznie na 5,67% [1995: 7]. Powyższe szacunki dają zatem nieco wyższe wartości dla terenów użytkowanych rolniczo. Ze względu na wspomniane pominięcia w dziele Triesta należy uznać, że rzeczywisty zasięg użytków rolnych był jeszcze większy. Oczywiście metodologia przeprowadzonych wyliczeń nie jest wolna od słabości. Po pierwsze nie można stwierdzić, na ile wiarygodne były dane, którymi dysponował Triest. Po drugie jego informacje – choć sam tego nie zaznacza – na pewno nie odnosiły się do jednego roku, a obszar gruntów ornych na przestrzeni roku podlegać może, ze względu na czynniki przyrodnicze i ekonomiczne, istotnym wahaniom. Co jednak najważniejsze, granice miejscowości w ich dziewiętnastowiecznym kształcie nie odpowiadają ściśle granicom dzisiejszych dzielnic, wchodzących w skład Katowic. 5 Jest to tzw. mała morga magdeburska, stosowana w ówczesnych Prusach. 151 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Opierając się jednak na ścisłych danych liczbowych, nie zaś na przedstawieniach kartograficznych, które w dobie braku fotografii lotniczej cechowały się znacznym stopniem dowolności, uzyskane wyniki można jednak uznać za precyzyjniejsze niż szacunki Stanisława Czai. Powyższe dane pozwalają również powiedzieć nieco na temat rozmieszczenia użytków rolnych na obszarze dzisiejszego miasta Katowice na początku drugiej połowy XIX w. Zdecydowanie najwięcej gruntów ornych znajdowało się na terenie Piotrowic, mniej natomiast na obszarach Katowic i Podlesia. Również największy areał łąk znajdujemy w Podlesiu i Piotrowicach. Znaczne ich obszary ciągnąć musiały się jednak także wzdłuż Rawy, co pokazują liczby dotyczące Katowic, Bogucic, Roździenia i Załęża. Jeśli idzie o pastwiska, to największy areał posiadały Roździeń i Katowice. Także ogrody Roździenia przewyższały powierzchnią wszystkie inne osady z obszaru dzisiejszych Katowic. Dalsze miejsca zajmowały Mała Dąbrówka i Katowice. Widać stąd, że najlepiej rozwinięte rolniczo były obszary w górnym biegu Ślepiotki i Mlecznej (Piotrowice, Podlesie) oraz w dolnym biegu Rawy (Katowice, Roździeń). Obserwacje te korespondują dobrze z rezultatami Czai, uwzględniając jednak dodatkową kategorię ogrodów. Dzieło Feliksa Triesta przydatne jest jednak nie tylko do badań ilościowych, ale również jakościowych. Autor podaje dość często uwagi na temat jakości gleby i rodzajów upraw na poszczególnych obszarach. Zanim damy zestawienie tych wypowiedzi, musimy rozważyć dwie kwestie leksykalne. Grykę określono terminem „Heiden”, obecnie nieużywanym, w XIX w. jednak stosowanym [Deutsches Worterbuch]6. Mało prawdopodobne, aby Triest rozumiał pod tym słowem wrzosiec – Erica sp., roślinę z rodziny wrzosowatych, określaną obecnie po niemiecku jako „Heide” lub „Heidekraut”. Jego korzeń jest co prawda doskonałym surowcem do wyrobu fajek, być może wytwarzano na obszarze dzisiejszych Katowic7, jednak brak informacji, jakoby roślinę tę uprawiano w tym celu na miejscu. Triest (a raczej jego źródła) z rzadka tylko używają właściwej nazwy żyta (Roggen). To właśnie żyto występuje jednak pod ogólną nazwą „Korn”, kiedy określenie to jest przeciwstawiane owsowi i jęczmieniowi lub (jeden raz) pszenicy. 6 DWB, Bd. 10, Sp. 804: Polygonum fagopyrum, buchweizen, heidenkorn. Die form heiden ist wol nächste kürzung aus heidenkorn, s. d.; sie verändert sich zu heidel und mit anlehnung an heide. 7 Jak sugeruje pieśń ludowa o następujących słowach „Kupcie, kupcie, z Bogucic fajeczki” [Wójcik 2011: 83]. 152 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych 8 Tabela 5. Jakość gleby i rodzaje upraw w miejscowościach na terenie obecnych Katowic wg Topographisches Handbuch von Oberschlesien Dąb (dwór) Ziemia jest średniej jakości [Triest 1964: 338]. Szopienice (dwór) Ziemia średniej jakości [Triest 1964: 357]. Ziemia jest średnia. Plony z ledwością zaspokajają własne potrzeby [Triest 1964: 357]. Ziemia jest średnia [Triest 1964: 357]. Ziemia jest średnia. Plony z ledwością pokrywają zapotrzebowanie [Triest 1964: 357]. Szopienice (wieś) Roździeń (dwór) Roździeń (wieś) Wełnowiec (Ignatzdorf) Katowice (dwór) Bogucice (dwór i wieś) Dąbrówka Mała (dwór) Dąbrówka Mała (wieś) Załęże (dwór) Murcki Ligota (wieś) Panewniki (wieś) Piotrowice (wieś) Podlesie (dwór) Zarzecze Ziemia średniej jakości [Triest 1964: 364]. Ziemia przeciętnie zdatna do uprawy żyta; uprawia się także ziemniaki, owies, jęczmień, kapustę, buraki, grykę, koniczynę [Triest 1964: 364]. Ziemia przeciętnie zdatna do uprawy żyta; uprawia się także ziemniaki, jęczmień, owies, kapustę i buraki [Triest 1964: 367]. Ziemia jest w większej części dobra dla uprawy żyta, miejscami nadaje się nawet do uprawy pszenicy. Plony sprzedaje się na miejscu w większej części handlarzom, natomiast w mniejszych ilościach także (miejscowym) konsumentom [Triest 1964: 367]. Ziemia nadaje się w większej części do siewu żyta, uprawia się jednak także owies, ziemniaki, kapustę, grykę i nieco pszenicy. Plony z ledwością pokrywają zapotrzebowanie [Triest 1964: 367]. Ziemia bardzo średnia, rodzi tylko żyto, owies, grykę i ziemniaki [Triest 1964: 367]. Ziemia leśna. Uprawia się tylko żyto i ziemniaki [Triest 1964: 618]. Ziemia jest w przeważającej części piaszczysta. Uprawia się żyto, ziemniaki, owies oraz nieco jęczmienia i kapusty [Triest 1964: 619]. Ziemia jest zupełnie piaszczysta. Uprawia się tylko żyto, grykę, ziemniaki i niecko owsa [Triest 1964: 619]. Ziemia jest w większej części piaszczysta i rodzi tylko żyto, jęczmień, owies, grykę, kartofle i kapustę [Triest 1964: 620]. Ziemia częściowo zdatna do uprawy żyta (Roggen), częściowo zaś piaszczysta, marnej jakości [Triest 1964: 620]8. Ziemia jest gliniasta a częściowo piaszczysta, ogólnie jednak dobra. Uprawia się żyto, jęczmień, owies, grykę, ziemniaki, kapustę i buraki [Triest 1964: 620]. 8 W wypadku Podlesia (wsi) wspomina się, że ziemia jest taka jak w Piotrowicach. 153 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Obszar dzisiejszych Katowic został u Triesta przedstawiony ogólnie jako niezbyt korzystny dla uprawy roli. Potwierdza to opinia Richarda Holzego, pierwszego przewodniczącego katowickiej rady miejskiej: „ziemia jest miernej jakości, zaliczana do piątej lub szóstej klasy” [Holtze 2005: 21]. Jednak i katowicka piosenka ludowa zanotowana przez Adolfa Dygacza w Dąbrówce Małej w 1978 r. mówi „na góreczce sucho było, tam słoneczko wypaliło, a na dołku wymokło, boć tam było za mokro”. Ta sama piosenka mówi o „chłopskich piaskach” [Dygacz 1987: 344]. Nieurodzaj zresztą jest stałym elementem pieśni katowickich chłopów, jak tej z zasobnych przecież w pola Piotrowic: „żytko się nie darzy ani proso, będziesz ty musiała chodzić boso”9 [Dygacz 1987: 340]. Uderzające w powyższych wyciągach z dzieła Triesta jest to, że obszary z największym areałem ziemi ornej zostały ocenione jako mające słabą glebę. Za tereny o szczególnie korzystnych warunkach glebowych uznano zaś Zarzecze i Dąbrówkę Małą, w wypadku której – jedyny raz na obszarze całego dzisiejszego miasta – wspomina się o uprawie pszenicy. Niewielki areał upraw w tych dwóch osadach trzeba uzasadnić w ogóle niewielkim obszarem tych miejscowości – należy jednak założyć, że rolnictwo na ich terenie miało charakter intensywny – zwłaszcza w Dąbrówce Małej, która była wówczas już niemal zupełnie wylesiona. Na terenach większych gmin – jak Piotrowice – uprawy mogły być bardziej ekstensywne – bowiem cały czas można było powiększać ich obszar poprzez karczunek lasu. Jedynie w wypadku gruntów dworskich w Dąbrówce Małej wspomina się o plonach, które przekraczały lokalne zapotrzebowanie i były sprzedawane na rynek zewnętrzny. Kilkakrotnie (grunty gminne w Szopienicach i Roździeniu, oraz – co ciekawe – w Dąbrówce Małej) wraca natomiast stwierdzenie, iż plony z ledwością pokrywają potrzeby lokalnej społeczności. Znaczny areał roździeńskich upraw nie zapewniał zatem żywnościowego bezpieczeństwa mieszkańcom osady. To raczej zła ziemia powodowała konieczność zwiększania areału. O złych warunkach glebowych, ale również o szkodliwym wpływie przemysłu pisał pod koniec XIX w. w swej Historii miasta Katowice Georg Hoffmann: „Warstwa gleby, mająca przeciętnie 9 Pieśń tę zanotował Dygacz w 1978 r. Z pieśni ludowych, jako źródła do poznania rolnictwa danego obszaru, należy korzystać z dużą ostrożnością i zawsze w zestawieniu z innymi źródłami. Pieśni są bardzo konserwatywnym elementem kultury, mogą opisywać rzeczywistość wcześniejszą nawet o stulecia niż moment, w którym zostały spisane. Motywy jak i całe utwory ponadto wędrują, a zatem mogą odzwierciedlać inną rzeczywistość ekonomiczno-przyrodniczą. Nie można jednak tego źródła zupełnie lekceważyć, trudno bowiem przypuszczać, że pieśń, z treścią której ludność miejscowa zupełnie nie mogła się identyfikować, mogła pozostać żywa na jakimś obszarze. Identyfikacja ta jednak nie zawsze musi polegać na dosłownym odniesieniu wszystkich elementów treściowych do własnego otoczenia. 154 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych sześć do ośmiu cali należy do grupy chudych glin (o małej zawartości ziemi glinianej i niskiej kwasowości). Piasek w głębi ziemi składa się z mikroskopijnie małych nierozpuszczalnych kryształków kwarcu. Zawartość miki oraz soli potasowych i magnezji w piasku stanowi o żyzności gleby. Bezpośrednio pod tą warstwą można znaleźć zatrzymujące wodę lessowe i gliniane masy lub piasek. Właściwości fizyczne tej ziemi są niekorzystne do uprawy i rozwoju rolnictwa. Drobny piasek nawet podczas najmniej obfitego deszczu zatyka wszelkie otwory podłoża, a tworzące się rozlewiska nie pozwalają na wyparowanie tak, jak dzieje się to za sprawą twardego podłoża, wskutek czego mokre lata są na naszym terenie niebezpieczniejsze dla rolnictwa niż suche. Pola uprawne stanowią przede wszystkim zboża średniej wielkości, uprawia się także ziemniaki, proso, jęczmień, buraki, koniczynę, gdzieniegdzie kukurydzę (…) Uprawa drzew owocowych prawie nie występuje: po części wynika to z ukształtowania terenu i surowego klimatu, po części ze względu na występowanie trujących gazów wydobywających się z sąsiadujących hut. Dlatego też z daleka sprowadzane są warzywa i owoce, mające zaspokoić zapotrzebowanie ludności.” [Hoffmann 2003: 19]. Należy dodać, że uprawa kukurydzy na obszarze Katowic musiała zostać wprowadzona w drugiej połowie XIX w., Triest nic jeszcze bowiem o niej nie wie. W tak niekorzystnych warunkach przyrodniczych miejscowe rolnictwo nie mogło sprostać potrzebom rosnącej liczbie ludności napływowej. Richard Holtze pisze: „Lokalne rolnictwo nie było już w stanie wyżywić będącej w przewadze klasy robotniczej i coraz liczniejszych urzędników, co w konsekwencji ożywiło dowóz i wymianę targową, ale w następstwie spowodowało większy wyzysk ekonomiczny, rozdrobnienie ziemi i jej drożyznę [Holtze 2005: 19]”; w innym zaś miejscu: „Chałupnicze gospodarstwa miały poniżej 5 mórg, ich właścicielom właściwe utrzymanie dawała praca najemna w kopalniach i hutach lub w rzemiośle i stopniowo ulegały one rozdrobnieniu lub po sprzedaży zamieniały się w parcele budowlane” [Tamże: 21]. Konkurencja sprowadzanej żywności nie zachęcała miejscowych rolników do intensyfikacji produkcji na potrzeby miasta, zwłaszcza że pewny dochód można było mieć nie tyle ze sprzedaży płodów, ile ziemi na działki budowlane i na potrzeby przemysłu. Można było co prawda w miejsce sprzedanej ziemi poddać pod uprawę łąki i karczowiska, ale wyższy i pewniejszy zarobek dawała praca na rzecz przemysłu [Tamże: 20]. Im miasto bardziej się rozrastało tym bardziej wycofywało się rolnictwo. Konsumpcja miejska mogła lokalnie prowadzić do zwiększania areałów upraw w podkatowickich wioskach, jednak w miarę rozrastania się zabudowy a także urbanizacji okolicznych miejscowości, zjawisko zanikania uprawy ziemi potęgowało się. 155 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Roczniki statystyczne miasta Katowic z lat międzywojennych nie podają udziału poszczególnych użytków rolnych w ogólnej powierzchni miasta. Zmniejszanie się areałów upraw nie budzi jednak żadnych wątpliwości. Zwłaszcza w szybko urbanizujących się Katowicach działki rolne prędko były dzielone i przeznaczane pod zabudowę. W tym miejscu ponownie można wspomnieć opinię Richarda Holzego, który mówi o przełomie lat 60. i 70. XIX w., podkreślając reliktową już tylko obecność chłopstwa – a co za tym idzie i rolnictwa – we współczesnych mu Katowicach: „Z wcześniejszych 49 gospodarstw zagrodniczych, trwających tu z dziada pradziada, zostało w dzisiejszym mieście tylko 30, podczas gdy inne przeszły w ręce mieszczańskie i po części rozdrobniły się. 25 chłopów siedzi jeszcze na przedmieściach po tym, jak 12 uciekło «za kolej», a z 29 zagród chłopskich, które zajmowały obszar właściwego miasta, zostało jeszcze tylko 6. Niewykluczone, że przy dalszej ekspansji Katowic pogodna ongiś muza podejmie pieść o ostatnim mieszczaninie włościańskim” [Tamże: 22]. Holtze podkreśla wycofywanie się rolnictwa na obszary peryferyjne. Kiedy pisze o ucieczce chłopów za kolej, oznacza to, że gospodarka rolna na obszarze dawnej wsi Katowice (oś dzisiejszych ulic Staromiejskiej i Starowiejskiej) pod koniec lat 60. XIX w. zanikła niemal zupełnie. W tamtym okresie upadek rolnictwa nie dotknął jeszcze Brynowa i Załęskiej Hałdy, wyodrębnionych z Katowic przed nadaniem im praw miejskich. Zmniejszeniu, choć nie tak drastycznemu, jak w wypadku gruntów ornych, ulegała także powierzchnia łąk i pastwisk. Wiązało się to przede wszystkim z osuszeniem Stawu Hutniczego w centrum Katowic (na litografii Ernesta Wilhelma Knippla z poł. XIX w. widzimy bydło pasące się wzdłuż jego brzegów i korzystające z wodopoju […Bogucice, Załęże et nova villa Katowice]) i regulacją Rawy, co umożliwiło zabudowę brzegów rzeki. W końcu XIX w. i pierwszej połowie XX w. znaczny wpływ na zmniejszenie się upraw roli musiał mieć także przemysł, który prowadził do degradacji gleby. Pogorszenie jej stanu odbywało się ogólnie w trzech wymiarach. Poprzez powstawanie bezglebowych terenów wykopów i nasypów, poprzez zmiany stanu wód gruntowych wywoływane przez górnictwo oraz poprzez szkodliwy wpływ zadymienia i zapylenia na glebę [Komornicki 1971: 6]. Górnictwo zmieniło na obszarze Katowic szczególnie stosunki wodne. Wypompowywanie z chodników kopalnianych przesiąkającej od powierzchni wody [Komornicki 1971: 20], spowodowało w tej części miasta wyschnięcie większości potoków takich jak Struga Wełnowiecka czy Potok Normy. Także zanieczyszczenia atmosferyczne, emitowane przez zakłady przemysłowe, dotkliwie pogorszyły jakość gleby – zakwaszając ją dwutlenkiem siarki lub odkwaszając pyłem węglowym [Lazar 1962: 92]. 156 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych Pewne dane odnośnie do udziału gruntów rolnych w obszarze miasta. można znaleźć dopiero w wydawnictwach statystycznych z lat po drugiej wojnie światowej, które jednak podchodziły do tej kwestii w sposób bardzo niejednolity – bardzo często dla powiatów miejskich podając jedynie dane zbiorcze, bez rozbicia na poszczególne miasta. Liczby dla samych Katowic możemy znaleźć w niektórych rocznikach pomiędzy latami 60. a 90. XX w.: 1011 Tabela 6. Powierzchnia użytków rolnych na obszarze Katowic po drugiej wojnie światowej. rok użytki grunty orne rolne ha % 1968 [Rocznik statystyczny 1784 1969: 216-217]10 1978 [Rocznik statystyczny 1914 1979: 172-173]11 1998 1849 [Statystyka 1998: 154] łąki ha % pastwiska ha % sady ha % 17,9 274 2,8 89 0,9 45 0,4 11,6 419 2,5 134 0,8 115 0,7 11,2 405 2,4 121 0,7 101 0,6 Dla roku 1968 musimy pamiętać, że obszar miasta był znacznie mniejszy niż dzisiaj – Murcki i Kostuchnę włączono bowiem dopiero w 1975 r. Rocznik nie precyzuje również, czy statystyka uwzględnia wymianę terenów między Katowicami a Chorzowem, która miała miejsce właśnie w roku 1968. Dane z tego roku można zatem zestawiać z późniejszymi tylko przy zachowaniu dużej ostrożności. Mimo tych zastrzeżeń, rzuca się w oczy spadek udziału gruntów ornych w ogólnej powierzchni miasta na przestrzeni lat,. Wskazuje to na rzeczywiste i gwałtowne kurczenie się areałów upraw w okresie powojennym. Obserwacja ta zgadza się z rezultatami badań Andrzeja Wrony, który wskazał że na terenie GOP na lata 1952-1970, czyli na okres intensywnej industrializacji, przypada skurczenie się użytków rolnych o 15% [Wrona 1985: 9]. W latach 80. proces ten został w znacznej mierze zahamowany. Utrzymywanie się względnie stałej powierzchni łąk i pastwisk tłumaczyć należy przechodzeniem do tych kategorii niezdatnych do użytku gruntów ornych [Wrona 1985: 10]. Od końca lat 70. możemy mówić o utrzymywaniu się względnie stałych wartości udziału użytków rolnych w powierzchni miasta. Zarówno w roku 1978 jak i 1998 areał gruntów rolnych przekraczał nieco ponad 11% powierzchni Katowic, areał łąk 10 Rocznik ten podaje dane na czerwiec roku poprzedniego 11 Rocznik ten podaje dane na czerwiec roku bieżącego. 157 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze oscylował wokół 2,5%, areał pastwisk i sadów nie przekraczał natomiast 1%. W przeciągu tych dwudziestu lat, mimo intensywnej działalności budowlanej na terenie miasta, nie zachodziły większe wahania w powierzchni użytków rolnych. Dane z lat 70. i 90. dotyczące gruntów ornych są bardzo zbliżone do wyliczeń Czai dla roku 1985, jeśli idzie o łąki i pastwiska są jednak znacząco niższe. I w tym wypadku uważamy, że dane liczbowe – w tym okresie już bardzo ścisłe – lepiej oddają rzeczywisty zasięg poszczególnych użytków rolnych niż kartografia. Z rzadka tylko powojenne wydawnictwa statystyczne podają strukturę zasiewów dla poszczególnych miast. Za przykład mogą posłużyć dane z 1978 roku [Rocznik statystyczny 1978: 180-181]: Tabela 7. Struktura zasiewów na obszarze Katowic w 1978 r. 1943 cztery zboża ogółem 479 100 24,6 zasiewy ogółem w hektarach procent ogółu zasiewów pszenica żyto ziemniaki rośliny przemysłowe 76 165 188 2 3,9 8,5 9,7 0,1 Źródło niestety nie podaje struktury pozostałej – znaczącej – części zasiewów. Widać wyraźną przewagę żyta nad pszenicą, choć nadal łączny areał zasiewów żyta i pszenicy równa się areałowi zasiewów owsa i jęczmienia (tak należy identyfikować pozostałe dwa zboża). Rośliny przemysłowe stanowiły margines upraw na obszarze Katowic. Były to buraki cukrowe oraz rzepak i rzepik. W roku 1978 w Katowicach nie uprawiano lnu. Zdumiewająco odmienne liczby dają statystyki za rok 1996. W okresie tym to pszenica stanowiła główne zboże uprawiane na terenie Katowic (16,1% ogółu zasiewów). Żyto (15,7%) znajdowało się tuż za nią. Na dalszych pozycjach były: jęczmień, owies, ziemniaki (4,7%), rzepak i rzepik (3,3%). Pozycja roślin przemysłowych za sprawą upraw rzepaku w przeciągu 20 lat znacznie zatem wzrosła. Nie zanotowano natomiast uprawy buraków cukrowych [Województwo Śląskie w 1998]. Hodowla zwierząt Triest podaje w swoim dziele również dane odnośnie do pogłowia zwierząt gospodarskich. Dokładność informacji jest jednak bardzo różna. Dla wsi Katowice brak ich w ogóle. Na uwagę zasługuje określenie „Schwarzvieh”, pojawiające się przy opisie Bogucic. Deutsches Wörterbuch 158 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych Jacoba i Wilhelma Grimmów [Deutsches Worterbuch] pod hasłem „Schwarzvieh“ podaje: „Wildschweine”, czyli dzika. Być może informator Triesta chciał zasugerować, że Boguciczanie wypasają swe świnie w lasach. Trudno jednak mieć co do tego pewność. Tabela 8. Pogłowie zwierzą gospodarskich w miejscowościach na obszarze dzisiejszych Katowic wg Topographisches Handbuch von Oberschlesien Konie źrebięta byki krowy cielęta kozy świnie (Pferde) (Fohlen) (Stiere) (Kühe) (Jungvieh) (Ziegen) (Schweine) Dąb (dwór i wieś) Szopienice (dwór) Szopienice (wieś) Roździeń (dwór) Roździeń (wieś) Ignatzdorf (razem z kolonią Friederike) Bogucice (wieś) Dąbrówka Mała (dwór) Dąbrówka Mała (wieś) Załęże (dwór) Załęże (wieś) Murcki Ligota (wieś) Panewniki (wieś) 62 20 26 42 3 2 149 dorosłe bydło (Rindvieh) 41 dorosłe bydło (Rindvieh) 84 dorosłe bydło (Rindvieh) 6 dorosłe bydło (Rindvieh) 163 12 24 bez liczby bez liczby 16 5 4 17 18 3 8 bez liczby 40 dorosłe bydło (Rindvieh) 42 15 23 107 13 18 bydło (Rindvieh) bez wyróżnienia cieląt 70 45 180 10 84 20 84 24 154 bez liczby (Schwarzvieh) 159 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Konie źrebięta byki krowy cielęta kozy świnie (Pferde) (Fohlen) (Stiere) (Kühe) (Jungvieh) (Ziegen) (Schweine) Piotrowice (wieś) Podlesie (wieś) Zarzecze 29 265 34 243 18 243 Ze względu na brak jednolitości danych dotyczących bydła i na zupełnie szczątkowe informacje na temat świń, dla całego obszaru dzisiejszych Katowic można podać jedynie ogólną liczbę koni, która wynosiła 423 sztuki (bez źrebiąt). Do tego należałoby jednak dodać konie trzymane w miejscowościach dla których brak odnośnych danych (np. Katowice, wiele obszarów dworskich). W zestawieniach Triesta nie pojawiają się zupełnie owce. Nie znaczy to jednak, że nie hodowano ich na obszarze dzisiejszych Katowic. W początkach XIX w. chłopi załęscy musieli pracować na rzecz dworu przy strzyżeniu owiec, a wśród danin składanych przez chłopów z okolicznych wiosek dość często pojawia się przędza, podobnie jak jaja i kury, również nie wzmiankowane przez Triesta [Sarna 1984:25-26]. Obecność owiec w Katowicach w połowie XIX w. potwierdza również litografia Ernesta Wilhelma Knippla przedstawiająca okolice dzisiejszego Rynku [….Bogucice, Załęże et nova villa Katowice]. Na temat upadku hodowli na obszarze miasta pisze w kilku zdaniach Hoffmann: „Nie ma miejsca na hodowlę bydła12, jedynie zwierzęta pociągowe utrzymywane są w stajniach. Liczba bydła w powiecie, oparta na spisie z roku 1893, wynosiła: 27 sztuk bydła wołowego do lat dwóch, 76 sztuk bydła wołowego powyżej drugiego roku życia (łącznie z krowami) oraz 415 świń. Łąk w mieście praktycznie nie ma, podczas gdy na obszarze dworskim znajduje się wiele nawadnianych i szerokich łąk oraz pastwisk. Bydło małych właścicieli ziemskich skazane jest marną egzystencję wśród licznych wykopów. Właściciele13 przestawili się po części na większą hodowlę bydła z powodu opłacalnego skupu mleka i masła w mieście” [Hoffmann 2003: 20]. Bernard Colbert także zauważa brak zainteresowania hodowlą bydła w Katowicach i okolicach, w czym widzi przyczynę niewielkiego znaczenia targów bydlęcych w Katowicach [Tamże: 131]. Pogłowie zwierząt hodowlanych w okresie międzywojennym można poznać dzięki wynikom spisu zwierząt gospodarskich z 1927 r. [Rocznik statystyczny 1928: 98] Obejmował on swym zasięgiem granice Wielkich 12 Przekład ma „uprawę bydła” co jest oczywistym nonsensem. 13 Chodzi chyba o właścicieli obszarów dworskich. 160 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych Katowic z 1924 r. Spis był bardzo dokładny, z wyszczególnieniem różnych grup wiekowych zwierząt oraz zwierząt o różnym przeznaczeniu, także z podziałem na dzielnice. Poniżej podajemy jedynie zbiorcze dane dla poszczególnych grup zwierząt gospodarskich, oraz osobne dla dzielnicy III, obejmującej Załęże, celem porównania z danymi zawartymi u Triesta. Tabela 9. Pogłowie zwierząt gospodarskich na obszarze dzisiejszych Katowic w 1927 r. razem 1391 bydło rogate 445 w tym dzielnica III 337 124 konie trzoda chlewna 4466 1289 owce 1 Możemy zauważyć znaczący wzrost liczby koni, w samym Załężu z 63 do 337 sztuk oraz znaczący spadek ilości bydła – w Załężu z 250 do 124 sztuk. Tendencję tę można wytłumaczyć zwiększonym wykorzystaniem koni do celów pozarolniczych, zwłaszcza do transportu, szczególnie węgla. Już wcześniej pisał o tym Holtze: „wielu mniejszych właścicieli wskazywało na uboczne zarobki, które łatwo i korzystnie można było uzyskać w przemyśle, dostarczając zwierząt pociągowych tytułem wektury” [Holtze 2005: 21]. Spadek pogłowia bydła można zaś wyjaśnić zmniejszaniem się powierzchni łąk i pastwisk. Pogłowie trzody utrzymywało się na dość wysokim poziomie. Owiec właściwie nie hodowano. Jedyna owca w Katowicach została wykazana w dzielnicy I, a więc w centrum miasta. Spadek pogłowia zwierząt gospodarskich można tłumaczyć działaniem w Katowicach rzeźni (od 1905 r.), która dostarczała mięso na rynki lokalne – tak, że mieszkańcy Katowic nie musieli utrzymywać zwierząt przeznaczonych na ubój we własnych gospodarstwach. Sugerowałoby to zwłaszcza spadki w pogłowiu trzody chlewnej, których jednak w oparciu o przedstawione liczby nie da się udowodnić. Pogłowie zwierząt hodowlanych, z rozbiciem na poszczególne miasta, nie jest stałym punktem zainteresowania autorów powojennych wydawnictw statystycznych. Zwłaszcza najnowsze roczniki w ogóle pomijają to zagadnienie. Poniżej podane zostały dane za lata 1968 i 1978. Przy ich analizie musimy mieć na względzie wszystkie te uwagi, które poczyniliśmy przy okazji omawiania statystyki użytków rolnych: 161 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Tabela 10. Pogłowie zwierząt gospodarskich na obszarze dzisiejszych Katowic w latach powojennych. konie 1968 [Rocznik statystyczny 1969: s. 232] 1978 [Rocznik statystyczny 1979: 192] 100 bydło trzoda owce 392 2650 855 930 4238 1530 Najbardziej uderza duże pogłowie owiec w stosunku do niemal zupełnej nieobecności tych zwierząt w przedwojennych Katowicach. Tę zmianę można wyjaśnić tym, że to dzielnice wschodnie a zwłaszcza (ze względu na różnicę między rokiem 1968 a 1978) Kostuchna i Murcki były obszarami, na których z powodzeniem hodowano te zwierzęta. Ponieważ rocznik z 1978 r. wyraźnie zaznacza, że mowa o zwierzętach w gospodarce nieuspołecznionej, zatem należy wykluczyć ewentualny wpływ dużych ferm mięsnych i mlecznych na powyższe liczby. Pod koniec lat 70. w porównaniu z latami międzywojennymi drastycznie spadło pogłowie koni, co odzwierciedla zminimalizowanie roli tych zwierząt w transporcie. Podsumowanie Z gąszczu statystyk wyłania się dość jasny obraz specyfiki rolnictwa na terenie dzisiejszych Katowic. Widoczne stają się zmiany spowodowane przemysłowym charakterem miasta. Warunki przyrodnicze, przede wszystkim słaba jakość gleby, nigdy nie zapewniały katowickim rolnikom obfitych plonów, a co za tym idzie względnej nawet zasobności. Często musieli się oni zmagać wręcz z niedostatkiem żywności. Nie dziwi wobec tego fakt, że w momencie pojawienia się przemysłu stosunkowo łatwo porzucali swoje tradycyjne zajęcia a ziemię sprzedawali. Miasto Katowice już od samego początku musiało polegać na żywności sprowadzanej z zewnątrz. Pod koniec XIX w. można dostrzec pewne przejawy dostosowywania się działalności rolniczej do obsługi rynku miejskiego – jak intensyfikacja produkcji mleka, czy użycie koni w transporcie – niemniej produkcja plonów nie wydawała się miejscowej ludności intratnym zajęciem. Z czasem na zmniejszanie areałów upraw znaczny wpływ zaczął wywierać przemysł, głównie w sposób pośredni – poprzez degradację gleb i zaburzenie stosunków wodnych. Niemniej aż do lat powojennych proces ten nie miał gwałtownego charakteru. Po wojnie natomiast, do lat 70. XX w. intensywna industrializacja i zabudowa zmniejszyły całkowitą powierzchnię użytków rolnych do kilkunastu procent, który to stan 162 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych utrzymał się do końca wieku. Szczególnie widoczny jest niemal zupełny zanik upraw w północnej części miasta, jeszcze na początku wieku XX bardzo intensywnie zagospodarowanej. Bibliografia …Bogucice, Załęże et nova villa Katowice. Rozwój w czasie i przestrzeni (1993), Katowice: Śląsk. Absalon Damian, Czaja Stanisław, Jankowski Andrzej (2012), Środowisko geograficzne, [w:] A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, Katowice: Muzeum Historii Katowic. Barciak Antoni (2004), Uwagi o strukturze zawodowej i społecznej mieszkańców terenów współczesnych Katowic do początków XVIII, [w:] A. Barciak, Katowice w 139 rocznicę uzyskania praw miejskich. Przemiany struktur społeczno-zawodowych ludności w dziejach Katowic, Katowice: Instytut Górnośląski – Urząd Miasta Katowice – Muzeum Historii Katowic. Czaja Stanisław (1995), Zmiany użytkowania ziemi i powierzchniowej sieci hydrograficznej na obszarze miasta Katowice w latach 1901-1985, „Geographia. Studia et dissertationes,” t. 19. Dygacz Adolf (1987), Pieśni ludowe miasta Katowic. Źródła i dokumentacja, Katowice: Katowickie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne. Hoffmann Georg (2003), Historia miasta Katowic, przeł. D. Makselon, M. Skop, Katowice: Muzeum Śląskie. Komornicki Tomasz (1971), Gleby terenów zniszczonych lub przekształconych przez przemysł i górnictwo, Kraków: Wyższa Szkoła Rolnicza w Krakowie. Lazar Jan (1962), Gleby województwa katowickiego możliwości ich ulepszenia i inne czynniki produkcji roślinnej (klimat, budowa geologiczna itp.) oraz ogólne podstawy gospodarki rolnej i leśnej i rejonizacji rolnej i leśnej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Rocznik statystyczny miasta Katowic za rok 1927 (1928), Katowice: Urząd Statystyczny Miasta Katowice. Rocznik statystyczny Województwa katowickiego (1969), Katowice: Wojewódzki Urząd Statystyczny w Katowicach. Rocznik statystyczny Województwa Katowickiego (1979), Katowice: Wojewódzki Urząd Statystyczny w Katowicach. Sarna Kazimierz (1984), Dzieje chłopów katowickich ze szczególnym uwzględnieniem okresu likwidacji stosunków feudalnych, „Kronika Katowic” r. 1983, Katowice. 163 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Statystyka gmin Województwa Katowickiego (1998), Katowice: Urząd Statystyczny w Katowicach. Siebel Jacek (2012), Ludność parafii bogucickiej (Województwo Śląskie) w latach 1738-1860 (na podstawie ksiąg metrykalnych), Katowice: Muzeum Historii Katowic. Triest Felix (1864), Topographisches Handbuch von Oberschlesien: Zur Auftrage der Königlichen Regierung und nach amtliche Quellen, Breslau: Verlag von W. G. Korn. Województwo Śląskie w 1998 roku. Ważniejsze dane o województwie, powiatach i gminach (1999), Katowice: Urząd Statystyczny w Katowicach. Wójcik Andrzej (2011), „Hej śpiewajmy, póki czas”. Boguckie tropy w dziejach śląskiego ruchu śpiewaczego dziejów Bogucic. Materiały z sesji popularnonaukowej zorganizowanej przez Miejski Dom Kultury „BoguciceZawodzie” z okazji 650-lecia Bogucic w dniach 13-14 października 2010 roku, Katowice, MDK „Bogucice-Zawodzie”. Wrona Andrzej (1975), Kierunki zmian użytkowania Ziemi w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, „Aura” nr 5. Źródła internetowe Deutsches Wörterbuch von Jacob und Wilhelm Grimm. 16 Bde. in 32 Teilbänden. Leipzig 1854. http://woerterbuchnetz.de/DWB/. 164
