na i twórcza, a jej z´ródła bija˛ „w głe˛binach rodzaju ludzkiego

na i twórcza, a jej z´ródła bija˛ „w głe˛binach rodzaju ludzkiego

na i twórcza, a jej źródła bija˛ „w głe˛binach rodzaju ludzkiego”. Wszystkie
państwa sa˛ →imperialistyczne, chociaż nie wszystkie sa˛ zdolne stworzyć
imperium.
Wywodza˛ce sie˛ z ducha rewolucji 1789 r. zasady narodowości,
→wolności ludów, zjednoczenia narodów, wiecznego pokoju sa˛ kłamstwem. Wobec narodów i państw nie można stosować zasad moralnych odnosza˛cych sie˛ do jednostek. Nacjonalizm, maja˛cy w odróżnieniu od altruistycznego →patriotyzmu charakter egoistyczny, winien wywołać w narodzie włoskim wole˛ wojny. Wojna wymaga, by naród był zwarty, by istniał
pokój wewne˛trzny. W imie˛ solidarności narodowej należy przezwycie˛żyć
antagonizm klasowy. C. pote˛piał wie˛c przede wszystkim →socjalizm, nawołuja˛cy robotników do →walki klasowej. Przeciwstawiał sie˛ też →pacyfizmowi, →humanitaryzmowi, →masonerii, →demokracji, →parlamentaryzmowi, →racjonalizmowi i →materializmowi.
Pragna˛c, bezowocnie, pozyskać robotników dla nacjonalizmu, da˛żył do
zbliżenia z dość silnym w końcu I dziesie˛ciolecia →rewolucyjnym syndykalizmem. Sprzyjało temu podobieństwo pewnych elementów ich ideologii:
antyparlamentaryzm, wrogość wobec demokracji, apoteoza heroicznej postawy. C. krytykował też ostro →burżuazje˛. Krytyka ta jednak nie odnosiła
sie˛ do tej jej cze˛ści, która˛ określał jako burżuazje˛ produkcyjna˛. W latach
przedwojennych miał ścisłe kontakty z cze˛ścia˛ przemysłowców nieche˛tnych
polityce rza˛du G. Giolittiego. W publikacjach C. z okresu I wojny światowej
burżuazja ta traktowana jest wyraźnie jako uosobienie narodu, jego elita.
W tym czasie zarysowała sie˛ u C. idea →korporacjonizmu. Nacjonalizm
C. nie znamionował sie˛ ksenofobia˛, →antysemityzmem i kreowaniem narodu-wroga. Przed końcem I wojny światowej C. wywierał nikły wpływ na
opinie˛ publiczna˛. Po wojnie został zepchnie˛ty w cień przez faszyzm.
WYBRANA LITERATURA
U. D’Andrea C. e il nazionalismo, Roma 1928; M. De Taeye-Henen Le nationalisme
d’Enrico C. et les origines du fascisme dans la revue florentine „Il Regno” (1903–1906),
Montreal–Paris–Bruxelles 1973; A.J. De Grand The Italian Nationalist Association and
Rice of Fascism in Italy, Lincoln–London 1978; L. Strappini Introduzione a Enrico C,
Scritti e discorsi (1901–1914), Torino 1980.
M. W.
CROCE Benedetto, myśliciel włoski, filozof, historyk, historyk literatury.
Ur. 25 II 1866 r. w Pescasseroli (Aquila), zm. 20 XI 1952 r. w Neapolu. Pochodził z rodziny posiadaczy ziemskich. Dwa lata ucze˛szczał na wydział
prawa uniwersytetu w Rzymie. W l. 80. zacza˛ł publikować prace historyczne. Od połowy lat 90. czasem uchodził za →socjaliste˛; pod wpływem
→A. Labrioli zainteresował sie˛ doktryna˛ →Marksa, daja˛c wkrótce wyraz zastrzeżeniom wobec niej i staja˛c sie˛ jednym z inicjatorów → rewizjonizmu.
Zaja˛ł sie˛ wówczas problematyka˛ historiozoficzna˛ i filozofia˛. W 1903 r. roz419
pocza˛ł wydawanie czasopisma „La Critica”, ukazuja˛cego sie˛ do 1945 r.
W 1910 r. został mianowany senatorem. W czerwcu 1920 r. został ministrem
w ostatnim rza˛dzie →G. Giolittiego. Odniósł sie˛ z sympatia˛ do przeje˛cia
władzy przez partie˛ →faszystowska˛, jednakże już w maju 1925 r. napisał
manifest intelektualistów antyfaszystów. Jako senator nieraz wyste˛pował
przeciw polityce faszyzmu, m.in. przeciw konkordatowi z Watykanem. Po
upadku reżimu faszystowskiego aktywnie uczestniczył w życiu politycznym. Wywarł duży wpływ na kongres antyfaszystowski w Bari (29 I 1944),
był ministrem, stał na czele partii liberalnej (do jesieni 1947), od maja 1948 r.
zasiadał w Senacie.
WAŻNIEJSZE PRACE
Materialismo storico ed economia marxista, Bari 1900; Cultura e vita morale, Bari 1926
(wyd. II); Storia d’Italia dal 1871 al 1915, Bari 1928; Storia d’Europa dal 1815 al 1915,
Bari 1932; Etica e politica, Bari 1931.
C. wywarł znacznie wie˛kszy wpływ niż ktokolwiek inny na kulture˛ włoska˛ I połowy XX w. Tematyka jego licznych prac była bardzo rozległa, ale
do połowy lat 20. niewiele z nich poświe˛cił problematyce politycznej. Bardziej niż doktryna˛ zajmował sie˛ filozofia˛ polityczna˛, zwia˛zana˛ z własna˛
orientacja˛ filozoficzna˛ i →historiozoficzna˛. Stale przeciwstawiał sie˛ →pozytywizmowi i →oświeceniu, przyczynił sie˛ walnie do sukcesu we Włoszech
idealizmu. Podziwiał →Hegla. Podzielał pewne idee →irracjonalizmu. Stałymi elementami myśli C. były realizm historyczny i antyintelektualizm.
W okresie poprzedzaja˛cym I wojne˛ światowa˛ jego filozofia polityczna była
→liberalno-konserwatywna. Pochwalał jedność i dyscypline˛ społeczna˛ i takie instytucje, jak →monarchia i →Kościół. Wysoko cenił →tradycje˛, skłonny był uważać, iż wszystko, co realne, jest racjonalne. Cenia˛c cia˛głość historyczna˛, był przeciwny przyśpieszaniu przemian. Pisał: „Nie chodzi o to [...]
by tworzyć nowy świat, ale o kontynuowanie pracy nad starym, który jest
zawsze nowym”.
Nieche˛ć i nieufność C. wobec →demokracji tylko po cze˛ści wynikała
z tego, że wia˛zał ja˛ z pozytywizmem, z „mentalnościa˛ masońska˛”, znamionuja˛ca˛ sie˛ według niego abstrakcjonizmem, be˛da˛cym przeciwieństwem historycyzmu, oraz symplifikatorstwem, prowadza˛cymi do twierdzenia, że
wszyscy ludzie sa˛ równi. Przeciwny był →humanitaryzmowi; w 1916 r. pisał, że określanie, jak to czynia˛ humanitaryści i →masoni, wojny jako pozostałości barbarzyństwa i wyrazu krwawych instynktów jest świadectwem
nieuleczalnego ubóstwa mentalności masońskiej. Wojna ukazała błe˛dność
prezentowanego przez ideologie˛ humanitarna˛ idyllicznego uje˛cia historii.
W czasie I wojny światowej uważał, że mocarstwa centralne sa˛ nosicielami
wyższej niż Ententa koncepcji politycznej i historycznej. Już wcześniej zreszta˛ znamionowała go pewna pogarda dla tego, co angielskie i francuskie,
420
a nawet, choć w mniejszym stopniu, włoskie, natomiast wielka admiracja
dla tego, co niemieckie. Za zakamuflowana˛ forme˛ demokratycznego
→reformizmu uznał w 1911 r. ruch socjalistyczny, w którym we Włoszech
wzia˛ł wówczas góre˛ nurt reformistyczny. Twierdził, że socjalizm dał już
wszystko, co mógł dać kulturze współczesnej, wyczerpał swa˛ misje˛ historyczna˛ i jest martwy. Uwypuklaja˛c walory →patriotyzmu, był krytyczny wobec →nacjonalizmu.
W okresie poprzedzaja˛cym zwycie˛stwo faszyzmu C. nie wniósł nic istotnego do myśli liberalnej. Orientacja →konserwatywna skłoniła C. w l. 1923–
–1924 do poparcia faszyzmu, od którego oczekiwał przywrócenia
→autorytetu władzy państwowej. Twierdzi sie˛ nieraz, iż sa˛dził wówczas, że
wzmocni on i ożywi tradycje˛ liberalna˛, be˛dzie jej kontunuatorem. Przejściu
w 1925 r. do opozycji wobec faszyzmu, zmierzaja˛cego w kierunku systemu
→totalitarnego, towarzyszyło zerwanie z →G. Gentile, z którym ła˛czyło go
długotrwałe podobieństwo pogla˛dów i osobista przyjaźń. Rozpocza˛ł sie˛ nowy i oryginalny okres w kształtowaniu przez C. myśli liberalnej. Bieg dziejów uznał za rozwój →wolności. Przez liberalizm rozumiał nie →ideologie˛,
lecz koncepcje˛ dziejów. Idea wolności znajdowała sie˛ w centrum jego historii Włoch i Europy. Zdławienie wolności, stanowia˛cej ideał moralny człowieka, nie może wie˛c być długotrwałe. C. przeciwstawiał liberalizm koncepcjom →autorytarnym, za które uważał również →katolicyzm i socjalizm.
W 1928 r. podkreślił różnice˛ mie˛dzy liberalizmem, stanowia˛cym ideał etyczny, a liberyzmem (tj. liberalizmem ekonomicznym), stanowia˛cym tylko zasade˛ ekonomiczna˛: liberalizm może istnieć również bez liberyzmu. Pisał:
„Liberyzmowi, podobnie jak →komunizmowi, liberalizm mówi: Zaakceptuje˛ lub odrzuce˛ wasze poszczególne propozycje w zależności od tego, czy
w określonym czasie i miejscu promuja˛, czy też uciskaja˛ kreatywność człowieka, wolność”. Liberalna filozofia polityczna C. wywierała znaczny
wpływ na różne nurty opozycji antyfaszystowskiej, zwłaszcza wśród młodszej generacji.
WYBRANA LITERATURA
E. Agazzi Il giovane C. e il marxismo, Torino 1962; A. Garosci Il pensiero politico di B.
C. Note per la letteratura di etica e politica, Torino 1962; G.A. Roggerone B. C. e la
fondazione del concetto di liberta, Milano 1966; G. Sartori Storia e politica nel pensiero di
B. C., Napoli 1966; S. Krzemień-Ojak B. C. i marksizm, Warszawa 1975; V. Pirro
Filosofia e politica in B. C., Roma 1976; G. Galasso C. e lo spirito del suo tempo, Milano
1990.
M. W.
CROMWELL Oliver, angielski parlamentarzysta i polityk. Ur. 25 IV 1599 r.
w Huntingdon, zm. 3 IX 1658 r. w Londynie. Urodził sie˛ w średniozamożnej
→purytańskiej rodzinie szlacheckiej, która swa˛ świetność przeżywała
w czasach Henryka VIII, kiedy antenat rodu Cromwellów, Tomasz, pełnił
421