Janina Wronska-Kiczor, Potencjal gospodarczy wojewodztwa

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae
Rok 18, Nr 3/2014
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
Rozwój regionalny w liczbach
Janina Wrońska-Kiczor1
POTENCJAŁ GOSPODARCZY
WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO
Wprowadzenie
Poziom rozwoju gospodarczego Polski nie jest równomierny. Istnieje duże
zróżnicowanie regionalne, mimo znacznych osiągnięć w zakresie działań polityki
regionalnej. Wyrównywanie dysproporcji pomiędzy regionami w kraju, czyli od
silnie rozwiniętej gospodarczo zachodnią jej części do słabej wschodniej sprawią,
że nadal aktualne jest pytanie o przyczyny tego stanu. Złożoność determinantów
ma swoje podłoże zarówno w uwarunkowaniach historycznych, politycznych jak
i gospodarczych. Obszary słabiej rozwinięte gospodarczo (do których należy
region świętokrzyski), charakteryzują się niekorzystną strukturą zawodową
mieszkańców, przewagą drobnotowarowego rolnictwa bądź wymagających
restrukturyzacji zakładów przemysłowych, z reguły wyższym bezrobociem,
niższym poziomem wykształcenia i gorszymi warunkami życia.
Celem pracy jest diagnoza stanu i próba oceny potencjału gospodarczego
województwa świętokrzyskiego. Realizację przyjętego celu oparto o analizy:
porównawczą materiału statystycznego, wybranych wskaźników makro
i mikroekonomicznych oraz źródeł faktograficznych obrazujących stan i zmiany
zachodzące w gospodarce regionu.
Charakterystyka obszaru badań
Ukształtowane pod wpływem czynników przyrodniczych, historycznych
i rynkowych struktury gospodarcze województwa świętokrzyskiego są silnie
zróżnicowane przestrzennie. Wynikają one przede wszystkim z małej i średniej
przedsiębiorczości pozarolniczej, skupionej w sektorze gospodarki prywatnej
1
Dr inż. Janina Wrońska-Kiczor, adiunkt, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.
243
głównie na terenach północnej i centralnej części regionu oraz wokół miasta Kielc.
Na południu i w przeważającej części południowo-wschodniej województwa
dominuje indywidualne rolnictwo. Jego główny potencjał wytwórczy ulokowany
jest na terenach o najwyższej jakości gleb tj. w rejonie Wyżyny Sandomierskiej
i w Niecce Nidziańskiej.
Według podziału fizycznogeograficznego Polski, przeważająca część
województwa świętokrzyskiego położona jest w obrębie pod prowincji Wyżyny
Małopolskiej. W jej skład wchodzą trzy makroregiony: Wyżyna Przedborska,
Wyżyna Kielecko-Sandomierska z Górami Świętokrzyskimi i Niecka Nidziańska2.
Naturalną granicę od wschodu i południowego-wschodu tworzą rzeki: Wisła, a na
zachodzie częściowo Pilica i Czarna Włoszczowska. Takie położenie, w zasięgu
którego
występuje
kilka
różnych
makroregionów
morfologicznie
odpowiadających obszarom górzystym, również wyżynnym i nizinnym, wpływa
na duże zróżnicowanie warunków przyrodniczych, które wywierają określony
wpływ na rozwój rolnictwa3.
Obszar województwa jest otoczony z trzech stron czterema największymi
aglomeracjami miejskimi w kraju – warszawską, łódzką, śląską i krakowską.
Stolice tych aglomeracji mają istotne strefy wpływów na teren regionu. Dotyczy to
tak powiązań rynkowych, obsługi komunikacyjnej, jak i usług dydaktycznych
szkół wyższych i kontaktów społecznych. Administracyjnie region podzielony jest
na 13 powiatów i 1 miasto – Kielce na prawach powiatu oraz 102 gminy. Sieć
osadniczą tworzy 31 miast i 2490 miejscowości wiejskich. Obszar województwa
o powierzchni ponad 11710 km2 zamieszkuje1274 tys. osób, w tym na terenach
wiejskich 701,9 tys. Na 1 km2 przypada 109 osób w regionie, a na wsi 60 osób
(31.12 2012 r.). Po 2000 roku zaludnienie zmalało o 2,8%, w tym najwięcej
ludności ubyło na terenach miejskich 4,5%, na wsi o 0,2%. Współczesna struktura
demograficzna, w tym wielkość liczby ludności i zróżnicowanie przestrzenne, to
efekt zmian kierunków rozwoju i zjawisk sprzed pół wieku Rozmieszczenie
ludności na obszarze województwa jest nierównomierne. Największa zaludnienie
notuje się na terenach sąsiadujących z Kielcami oraz położonymi wokół
większych miast zwłaszcza w północnej i centralnej części regionu.
Życie gospodarcze województwa świętokrzyskiego od dawna związane było
z eksploatacją surowców rudonośnych. Początki wydobywania rud żelaza sięgają
I w. p.n.e., a w średniowieczu prowadzono wydobycie ołowiu, cynku, miedzi
i srebra. Udokumentowana historycznie działalność górniczo-hutnicza tego terenu
przypada na koniec XIV wieku, a największy rozwój Staropolskiego Okręgu
Przemysłowego na drugą połowę XVI i XVII w. Górnictwo i hutnictwo kruszców
nieżelaznych rozwijało się w kilkunastu ośrodkach, głównie na obszarze powiatu
kieleckiego. Przemysł ukształtowany został w ścisłym powiązaniu z istniejącymi
2
3
J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 2000, s. 257-270.
J. Wrońska-Kiczor, Rozdrobnione rolnictwo województwa świętokrzyskiego na przełomie XIX i XX
wieku, UJK, Kielce 2013, s. 31-32.
244
zasobami surowców skalnych energetycznych, a także chemicznych oraz
z wielowiekowymi tradycjami związanymi z wytwarzaniem i obróbką metali.
Obecnie podstawowe znaczenie odgrywa przemysł bazujący na wykorzystaniu
miejscowych zasobów surowców mineralnych, które stanowią dobre zaplecze do
rozwoju produkcji materiałów budowlanych. Wydobywane kopaliny z 27 złóż
(z udokumentowanych 338, o zasobach ponad 9 mln ton), to: wapienie, dolomity,
margle, gipsy, piaskowce (w tym kwarcowe) piaski, gliny i iły, głównie na
potrzeby przemysłów: wapienniczego, cementowego, hutniczego, chemicznego,
na kruszywa drogowe oraz budowlane (ryc. 1).
Rycina 1. Rozmieszczenie zasobów kopalin w województwie świętokrzyskim
Źródło: Program Ochrony Środowiska dla Województwa Świętokrzyskiego Zarząd Województwa
Świętokrzyskiego, Kielce, 2011.
245
Pod względem wielkości wydobycia i różnorodności zasobów województwo
należy do przodujących w kraju. Zajmuje czołowe miejsca w produkcji kamienia
gipsowego (100% krajowej produkcji) i spoiw gipsowych (85,7%), wapna
(51,7 %) i cementu (34,3%). Z obszaru regionu pochodzi 100% siarki rodzimej,
26,7% kruszywa mineralnego łamanego oraz 46,2% nawozów wapniowych
i wapniowo-magnezowych. Przemysł produkcji materiałów budowlanych
koncentruje się w ośrodkach takich jak: Suchedniów, Skarżysko-Kamienna,
Końskie Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski i Stąporków. Tutejsze surowce
mineralne stanowią bazę dla rozwoju przemysłu mineralnego i reprezentowane są
w kraju przez takie firmy jak: Zakłady Przemysłu Wapienniczego „Trzuskawica,”
Lafarge Cement Polska S.A. Cementownie „Dyckerhoff” i „Ożarów” S.A.,
Kopalnia Wapienia „Morawica”, Zakłady Przemysłu Gipsowego „Dolina
Nidy”S.A. „NIDA-GIPS”, Pińczowskie Zakłady Kamienia Budowlanego, Zakłady
Pilkington Sandoglass w Sandomierzu (szkło float pokrywa 35% zaopatrzenia
rynku krajowego), Fabryka Porcelany w Ćmielowie. Na południu województwa
występują liczne cegielnie jak np. Ordonów oraz wiele zakładów branży
budowlanej, w tym największa w kraju produkcja wyrobów gipsowych
zlokalizowana na Ponidziu. Ważne miejsce w gospodarce regionu odgrywa
przemysł metalurgiczny, maszynowy odlewniczy i precyzyjny, w tym głównie
produkujący łożyska toczne, kotły centralnego ogrzewania, rury i armatury.
Ponadto prężnie rozwija się Świętokrzyskie Zagłębie Odlewniczo-Kooperacyjne,
nawiązujące do tradycji Zagłębia Staropolskiego oraz Centralnego Okręgu
Przemysłowego. W ramach klastra odlewniczego znajdują się m.in. odlewnie,
zakłady obróbki mechanicznej i cieplnej, cynkownie, a Huta Celsa w Ostrowcu
Świętokrzyskim zajmuje się produkcją stali i wyrobów hutniczych. Istotną rolę
odgrywa przemysł spożywczy zapewniający ponad 16% produkcji sprzedanej
regionu, który zdominowany jest przez prywatne średnie i duże zakłady. Do
najprężniej rozwijających się branży należą: młynarska, mięsna, mleczarska,
cukiernicza, owocowo-warzywna. Duże znaczenie pełnią usługi poligraficzne
(Poligrafia S.A., Zakłady Papiernicze D.S. Smith). W Połańcu znajduje się jedna
z najnowocześniejszych, węglowych elektrowni parowych z otwartym obiegiem
wodnym, zaopatrująca kraj w energię elektryczną (około 5% krajowego
zaopatrzenia).
Województwo świętokrzyskie należy do grupy 20 najsłabiej rozwiniętych
gospodarczo regionów w Unii Europejskiej. Niski poziom rozwoju i strukturalne
zapóźnienie określane mianem wewnętrznej peryferii Polski, zalicza region do
ziem długotrwale dotkniętych słabością procesów modernizacyjnych4. Obecną
słabość potencjału regionu ukazują jednoznacznie wskaźniki makroekonomiczne.
Produkt Krajowy Brutto per capita w województwie, należy do najniższych
4
A. Gorzelak, Strategiczne kierunki rozwoju Polski Wschodniej - ekspertyza dla potrzeb opracowania Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do 2020,Warszawa 2007,
s. 4.
246
w kraju i ma słabą dynamikę wzrostu. W regionie powstaje średnio zaledwie 2,6%
krajowego PKB, co plasuje go na 14 miejscu w rankingu województw.(tab.1).
Tabela 1. Produkt Krajowy Brutto na 1 mieszkańca w województwie
świętokrzyskim na tle kraju w latach 1999-2011
Produkt krajowy brutto (ceny bieżące) na 1 mieszkańca
Wyszczególnienie
w zł
Polska = 100
1999
2002
2005
2011
1999
2002
2005
2006
2011
Województwo
12435
13868
19291 29552
78,2
75,2
74,8
76,0
74,5
Polska
15914
18432
25767 39665
100,0
100,0
100,0
100,0
100,00
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS i BDL, US Kielce
Niska lokata regionu na tle kraju wynika ze struktury gospodarki, w której
dominują mało efektywne działy produkcji. Gospodarkę świętokrzyską cechuje
niski udział w przemyśle krajowym (2,6%), w produkcji sprzedanej przemysłu –
2,3% (14 miejsce) także i w nakładach inwestycyjnych – 2,6% (11 miejsce).
Istotnym czynnikiem ograniczających zatrudnienie jest niedoinwestowanie
przedsiębiorstw. W sektorze przedsiębiorstw wartość wydatków na badania
i rozwój jest o wiele niższa w porównaniu do średniej krajowej. Podobnie jest
z nakładami na działalność badawczo-rozwojową, której udział stanowił 0,33%
(na 1 mieszkańca przypadało 95 zł, relacja do PKB wynosiła 0,38% w 2011 r.)
nakładów poniesionych na ten cel w skali kraju, co dowodzi o dużym dystansie
między najbardziej konkurencyjnymi regionami. Najważniejszymi problemami
sektora produkcyjnego jest mała dynamika rozwoju, niski poziom innowacyjności
obniżający konkurencyjność miejscowych produktów, niewielki stopień
dywersyfikacji, wyrażający się uproszczoną strukturą gałęziową, mało odporną na
czynniki kryzysowe oraz małą aktywnością lokalnych podmiotów gospodarczych,
które w istniejącej sytuacji wyczerpały dotychczasowe możliwości rozwoju.
Rozpatrując kwestie specjalizacji gospodarczej województwa z punktu
widzenia struktury wytworzonej wartości dodanej brutto, czyli efektu działalności
produkcyjnej podmiotów krajowych, można powiedzieć, iż struktura ta wykazuje
różnice w stosunku do średniej krajowej dla rodzajów działalności. Region
cechuje stosunkowo duży udział przetwórstwa przemysłowego oraz budownictwa
(ryc. 2).
247
Rycina 2. Produkcja sprzedana przemysłu, budownictwa i branż budowlanomontażowych w regionie w latach 2006-2012
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS i BDL, US, Kielce
Wśród działów przetwórstwo przemysłowego znaczący udział w sprzedaży ma
produkcja wyrobów z drewna, korka, słomy i wikliny. Dynamicznie zwiększa się
produkcja pojazdów samochodowych, papieru, wyrobów z papieru i artykułów
spożywczych.
Jeszcze do 2008 roku przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw
charakteryzowało się wzrostem, ale w kolejnych latach odnotowywano już spadek.
Warunki na rynku pracy w regionie należą do trudnych. Przeciętne zatrudnienie na
tysiąc ludności wyniosło 92 osoby w 2012 r. (kraj -144).Zatrudnienie w sektorze
przedsiębiorstw województwa na tle regionów, było zróżnicowane w roku 2012.
Niższe wskaźniki notowano w lubelskim – 84 osoby i podlaskim – 83,
a najwyższe w mazowieckim – 252 osoby i wielkopolskim - 173.
Wpływ spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego dał się odczuć na rynku
pracy w województwie. W 2012 r., udział sektora prywatnego ukształtował się na
poziomie 90,4% i zwiększył się o 7 pkt. proc w porównaniu do roku 2005.W 2012
r. przeciętne zatrudnienie wyniosło 105,9 tys. osób, co oznacza wzrost o 23 %
w porównaniu do stanu sprzed siedmiu lat. Przedsiębiorstwa sektora publicznego
zatrudniły tylko 11,2 tys. osób czyli o 34,6% mniej niż w 2005 r.
Udział zatrudnionych w przetwórstwie przemysłowym wyniósł 53,2 tys. osób,
tj. 45,4% ogółu zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw. Najmniejszą grupę
stanowiły osoby związane z informacją i komunikacją (ryc. 3).
248
Rycina 3.Struktura przeciętnego zatrudnienia według sekcji PKD w województwie
świętokrzyskim i w kraju w latach 2005 i 2012
Źródło: Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa świętokrzyskiego, US, Kielce, 32
Wartość dodana brutto na pracującego wzrosła z 52564 zł w 2006 r. do 72801
zł w 2011 r, tj. o 38,5% (w kraju 75,6%), co plasuje świętokrzyskie na 14 pozycji.
Najwyższą wartość dodaną brutto na pracującego według rodzajów działalności
w 2011 r (ceny bieżące) zanotowano w działalności finansowej, ubezpieczeniach
iw obsłudze rynku nieruchomości, a najniższą w rolnictwie i leśnictwie.
Analizując wybrane dane o rynku pracy w powiatach regionu w latach 2005
i 2012, można stwierdzić, że były one zróżnicowane. Na przestrzeni siedmiu lat,
populacja pracujących wzrosła o ponad 6%. Największy wzrost w ich liczbie
notowano na terenach powiatów starachowickiego i kieleckiego, natomiast spadek
w opatowskim i ostrowieckim. Istotnym problemem jest nadmiar pracujących
w rolnictwie, których przybywa nie tylko na terenach typowo rolniczych ale
ostatnio także i na poprzemysłowych np. powiat skarżyski. miasto Kielce (tab. 2).
249
Tabela 2. Wybrane dane z rynku pracy w powiatach regionu świętokrzyskiego
w latach 2005 i 2012
Zmiany w liczbie pracujących
ogółem i wg sektorów
2005 = 100
Stopa bezrobocia
[%]
ogółem
rolniczy
czy
przemy
słowy
usługo
wy
2005
2012
zatrudnienie
ogółem
106,2
111,1
102,7
100,8
114,8
100,0
92,4
97,7
100,0
104,8
100,7
121,6
103,4
102,7
110,2
97,8
100,6
98,5
102,7
94,5
87,0
99,5
111,9
88,8
96,5
221,7
109,8
95,8
91,5
180,0
100,9
95,1
140,8
56,0
120,0
108,2
102,6
87,0
123,9
113,2
87,0
100,5
99,6
110,3
93,0
98,2
99,6
116,0
99,4
97,0
92,7
99,6
96,9
83,5
99,7
104,4
109,7
92,7
91,1
98,0
23,9
12,1
18,2
13,0
27,2
30,1
19,8
25,7
15,2
16,0
32,0
25,1
16,6
21,8
14,4
20,8
9,1
13,9
12,6
19,7
22,6
22,6
22,2
9,8
12,8
27,4
18,8
12,9
14,3
10,7
106,9
110,1
108,2
88,7
130,0
106,0
74,8
98,1
117,3
135,1
83,7
101,2
104,9
115,4
107,2
Wyszczególnienie
Województwo
Buski
Jędrzejowski
Kazimierski
Kielecki
Konecki
Opatowski
Ostrowiecki
Pińczowski
Sandomierski
Skarżyski
Starachowicki
Staszowski
Włoszczowski
m. Kielce
Zmiany
przeciętnego
2005=100
wynagrodzenie
brutto
149,6
146,6
165,0
152,6
146,4
158,1
133,9
159,3
160,2
139,5
133,5
141,0
180,1
155,5
146,2
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych BDL, US Kielce.
Bezrobocie jako zjawisko negatywne, hamuje rozwój gospodarczy, wywołuje
wiele napięć społecznych oraz niekorzystnie wpływa na poziom życia
mieszkańców często doprowadzając do zagrożenia ubóstwem. W analizowanym
siedmioleciu pomimo spadku bezrobocia o 3,1 pkt. proc., jego poziom nadal jest
za wysoki, w tym także na terenach poprzemysłowych. Możliwości przezwyciężenia tego zjawiska są niewielkie i trudne. Jednym z podstawowych warunków
jego zmniejszenia powinna być aktywizacja mieszkańców regionu, zmierzająca do
rozwoju drobnej przedsiębiorczości a także wielofunkcyjnego rozwoju, który
„wchłonie” nadmiar siły roboczej5.W latach 2000-2012 zanotowano wzrost
zagrożenia ubóstwem. Województwo zajmowało drugie lub trzecie miejsce po
lubelskim lub warmińsko-mazurskim.
Pomimo wzrostu podmiotów gospodarczych w rejestrze REGON na 10 tys.
ludności z 684 w 2000 r. do 848 w 2012 r. (w kraju 1032), region wciąż znajduje
5
I. Kiniorska., J. Wrońska, Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne rozwoju województwa świętokrzyskiego, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych nt. Regionalny
wymiar integracji europejskiej, (red. S. Ciok, D. Ilnicki), UW, Wrocław, 2004, z. VIII/1, s. 216.
250
się na odległym miejscu wśród województw (15 miejscu). Przemiany gospodarcze
silnie oddziaływały na sektor gospodarki państwowej. Większość z nich o słabszej
kondycji ekonomicznej została zlikwidowana, a pozostałe przejął obcy kapitał.
W latach 1990-2012, skomercjalizowano 33% przedsiębiorstw sektora
państwowego metodą bezpośrednią, sprywatyzowano 31%, a likwidacji poddano
35% w tym zlikwidowano 16,4%.
Największą aktywność gospodarczą przejawiają mieszkańcy gmin stref
podmiejskich, mniejszą z terenów rolniczych i leżących na obrzeżach regionu.
Najwięcej podmiotów lokowano w sekcji handlu i naprawy37,6%, budownictwie
11,5% i w przetwórstwie przemysłowym7,1%. W rejestrze REGON podmiotów
gospodarki narodowej znaczny był udział osób fizycznych (tab.3.).
Tabela 3. Podmioty gospodarki narodowej w rejestrze REGON według sektorów
i wybranych form prawnych w województwie świętokrzyskim w latach 1999-2012
Wyszczególnienie
Ogółem
1999
2000
2002
2006
2007
2012
1999
=100
81112 89129 99538 106312 106904 108068
133,2
Sektor publiczny
3216
Sektor prywatny
77896 85766 95760 102416
3363
3778
3896
3939
3347
104,1
10304
104721
134,4
Przedsiębiorstwa państwowe
105
90
72
15
10
3
2,86
Spółdzielnie
585
568
555
537
534
481
82,2
Spółki prawa handlowego w tym:
z udziałem kapitału zagranicznego
Osoby fizyczne prowadzące
działalność gospodarcza
2450
385
2643
427
3429
460
4123
528
4311
541
5206
538
212,5
139,7
65734 72522 80911
85652
85720
84198
128,1
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych BDL, US, Kielce
Istotne znaczenie odgrywają spółki, cywilne (7366) i handlowe (4206) oraz
stowarzyszenia i organizacje społeczne (3530). Coraz większy wpływ na rozwój
przemysłu ma kapitał zagraniczny, który zaangażowany był w 583 spółkach,
głównie na terenie subregionu kieleckiego - 485, (w Kielcach 269). W regionie
dominują podmioty mikroprzedsiębiorstw, które zatrudniały ponad 95% ogółu
zarejestrowanych (tab. 4).
251
Tabela 4. Struktura podmiotów gospodarki narodowej wg liczby pracujących
w województwie świętokrzyskim w latach 2007-2012
Wyszczególnienie
2007
2008
2009
2010
2011
2012
106904
108339
105678
108715
105906
108068
poniżej 10 osób [%]
95,2
95,2
94,9
94,9
94,9
95,3
10-14 osób [%]
3,9
4,0
4,2
4,2
4,2
3,8
15 -249 osób [%]
0,8
0,7
0,8
0,8
0,8
0,8
powyżej 249 osób[%]
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
Ogółem [osoby]
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych BDL, US Kielce
Do największych firm w regionie należą: GK Rovese SA, prezentująca
branżę budowlaną i zatrudniająca ponad 5,8 tys. osób, GK Barlinek SA
zajmuje się przetwórstwem drewna i daje pracę dla 2,6 tys. osób oraz NSK
Bearings Polska SA, specjalizująca się w branży przemysłu metalowego, która
zatrudnia ponad 1,3 tys. osób 6.
W rankingu atrakcyjności inwestycyjnej województw, region utrzymuje się
nieprzerwanie na niskiej pozycji od 2005 r. W ciągu siedmiu lat jego pozycja nie
uległa większej zmianie. Nadal był na dalekiej 15 pozycji, przy czym najniższe
wyniki osiągnął w kategoriach: aktywność wobec inwestorów (16 miejsce),
infrastruktura gospodarcza i rynek zbytu (15 miejsce). Jedną z przyczyn może być
wysoki udział terenów prawnie chronionych (64,5% ogólnej powierzchni) i lasów.
Nakłady na badania i rozwój w województwie w 2012 r. w porównaniu
z rokiem poprzednim wzrosły o ponad jedną piątą, stąd łączne wydatki sięgnęły
0,9% PKB. Niestety, region nadal pozostaje jednym z bardziej zacofanych
w kraju, bowiem wydatki na B+R per capita jak i udział przedsiębiorstw
w ogólnych wydatkach na B+R dają mu przedostatnie 15 miejsce wśród
województw. Ta odległa lokata regionu wynika zarówno z istnienia wielu
przestarzałych, mało efektywnych działów produkcji, a także wpływających na to
zjawisko czynników pośrednich, takich jak: znikoma łączność między sektorem
naukowym i badawczym a gospodarką, niewielkimi powiązaniami między
regionalnymi ośrodkami wzrostu rozwoju, niskim poziomem rozwoju sieci
instytucji otoczenia biznesu, w tym także funduszy pożyczkowych,
gwarancyjnych i venture capital, słabo rozwiniętą infrastrukturą techniczną
i gospodarczą oraz restrykcyjną polityką kredytową.
Województwo świętokrzyskie jest słabo wyposażone infrastrukturalnie, co
lokuje go na odległej pozycji wśród regionów w kraju. Brak dobrze rozwiniętej
infrastruktury technicznej i społecznej niekorzystnie odbija się na warunkach życia
ludności zwłaszcza na wsi, ochronie środowiska naturalnego oraz na napływie
6
Analiza sytuacji na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w latach 2007, 2008, 2009, 2010,
2011, 2012.
252
inwestycji, co spowolnia rozwój miejscowych podmiotów gospodarczych oraz
ogranicza dochody jego mieszkańców.
Zagospodarowanie infrastrukturalne oraz prawidłowe funkcjonowanie
urządzeń wpływa bezpośrednio lub pośrednio na poziom i warunki życia oraz
pracy ludności mieszkającej na terenach miejskich i wiejskich. Dużą barierę
w wielofunkcyjnym rozwoju zwłaszcza obszarów wiejskich jest niski poziom
infrastruktury technicznej. Na 100 km2 sieci wodociągowej przypada 111 km
(w kraju 90,5 km/100 km2), na terenach wiejskich 94,6 km/100 km2. W miastach
z sieci wodociągowej korzysta 95% ogółu mieszkańców, a na wsi 76 %.Długość
sieci ogólnospławnej i na ścieki gospodarcze liczy 4803,7 km, sytuując region na
12 miejscu w kraju. Na 100 km2 sieci kanalizacyjnej przypada 41 km (w kraju
40,4 km/100 km2), na terenach wiejskich 27,5 km/100 km2. Ludność korzystająca
z oczyszczali ścieków stanowi w miastach 84,6% ogółu mieszkańców regionu
(w kraju 91,7%), a na wsi 24,6 (w kraju 33,1%). Z kolei na 100 km2 sieci gazowej
rozdzielczej i przesyłowej przypada w regionie 34,2 km (w kraju 43,9 km/100
km2), na wsi 23,3 km. Ludność korzystająca z sieci gazowej w miastach stanowi
68,8% ich ogółu, na wsi 10,2%.
W Świętokrzyskim w 2012r. wytworzonych było 74,2 mln m3 ścieków
komunalnych i przemysłowych, z których 67,6% poddano procesowi
oczyszczania. Mechanicznie oczyszczono ich 21,9%, chemicznie 1,1%
a metodami biologicznymi i z podwyższonym usuwaniem biogenów 44,7%
ścieków. Najwięcej nieoczyszczonych ścieków, notuje się na południu
województwa. Odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków jest tutaj
niewielki i waha się od 22,7% w powiecie kazimierskim do 54% w staszowskim.
Pomimo realizacji szeregu zamierzeń inwestycyjnych w regionie dla poprawy
stanu czystości wód powierzchniowych (modernizacja lub rozbudowa
oczyszczalni ścieków, kanalizacji sanitarnej), stopień oczyszczania ścieków jest
niewystarczający, gdyż ich większość w postaci nieczyszczonej, wędruje do wód
powierzchniowych i ziemi. Wyposażenie budynków i mieszkań w podstawową
instalację sanitarną w znacznym stopniu jest zróżnicowane. Dobrze wyposażone w
sieć urządzeń komunalnych są głownie tereny zurbanizowane, powiaty: kielecki,
ostrowiecki, starachowickim i skarżyski. Obszar regionu zwodociągowany jest
w około 84%, skanalizowany w 69% a zgazyfikowany w 36%. Mimo widocznej
poprawy warunków higienicznych na wsi, tylko około 70% mieszkań jest
wyposażone w podstawowe urządzenia sanitarne. Najwięcej mieszkańców posiada
bieżąca wodę z sieci wodociągowej – 80%, ponad połowa mieszkań ma łazienkę –
62% i wc – 59,8%, w centralne ogrzewanie wyposażone jest prawie 60%.
Zagrożeniem, dla środowiska naturalnego są odpady, które składuje się na 14
kontrolowanych terenach o powierzchni 50 ha (3 w miastach, 11 na wsi). W 2012
r. zanotowano 2296,9 tys. ton odpadów (1,9% udział w kraju). Wśród nich
najwięcej było nieorganicznych pochodzących z procesów termicznych (stałe
z gazów odlotowych, mieszanki popiołowo-żużlowe), w tym z elektrowni,
hutnictwa żelaza i stali. Niektóre gałęzie przemysłu oddziałują niekorzystnie na
253
środowisko naturalne. Emisję zanieczyszczeń w regionie powoduje: przemysł
wydobywczo-przetwórczy surowców mineralnych, maszynowy, energetyka
i hutnictwo. Powstające podczas produkcji pyły (zasobne w tlenki węgla, siarki,
azotu, węglowodory) są źródłem zanieczyszczeń powietrza.
Rozwój komunikacyjnej dostępności województwa, pomimo tranzytowego
usytuowania, jest niedostateczny. Główne źródło braku perspektyw rozwojowych,
wynika z faktu, że region leży poza korytarzami autostradowymi łączności
z Europą tak w układzie wschód-zachód o znaczeniu kontynentalnym (autostrady
A-2 i A-4) jak i północ-południe (A1). W infrastrukturze komunikacyjnej
znacznym utrudnieniem jest mała przepustowość dróg, wynikająca z niskich
nakładów na utrzymanie i modernizację oraz brak obwodnic dla obszarów
zurbanizowanych, co ogranicza ruch tranzytowy i lokalny. Długość dróg
publicznych wynosi 13603 km (drogi krajowe754 km), jest dobrze rozwinięta
i zapewnia połączenie między gminami i sąsiednimi regionami. Udział dróg
o nawierzchni twardej ulepszonej stanowiły 85,9% długości o nawierzchni twardej
w 2012 r. Ich gęstość wyniosła 116,2 km/100 km2 (89,8 km/100 km2 średniej
w kraju). Mimo ilościowego wzrostu dróg, połowa z nich jest w złym stanie
technicznym, a tylko ¼ w dobrym.
Przez region przebiega 10 linii kolejowych o długości 721 km, w tym 610 km
to linie o znaczeniu państwowym, oraz Linia Hutniczo-Szerokotorowa, łącząca
Polskę z krajami za wschodnią granicą. Gęstość sieci kolejowej wynosi
6,2 km/100 km2, przy średniej w kraju 6,4 km/100 km2. Linie kolejowe są
w większości zelektryfikowane (poza LHS), co korzystnie wpływa na stan
środowiska.
Ważną rolę w zaspokojeniu potrzeb energetycznych mieszkańców regionu
i kraju odgrywa konwencjonalna węglowa elektrownia blokowa w Połańcu. Do
produkcji energii elektrycznej obok węgla wykorzystywana jest biomasa (drewno,
wierzba krzewiasta), z której uzyskuje się około 9% energii. Działające w obrębie
regionu 4 zakłady energetyczne zaopatrują w energię elektryczną ponad 460 tys.
odbiorców (w miastach 233,4 , na wsi 226,6 tys. odbiorców). W 2012 r. zużycie
energii elektrycznej na 1 mieszkańca wyniosło 619 KWh, na 1 odbiorcę 15021,4
KWh (15 miejsce w kraju). Ponadto, w regionie jest 37 źródeł energii odnawialnej
wykorzystujących energię wody (29), wiatru (6) i biogazów (2), o mocy ok.3,53
MW. Zamortyzowane w większości urządzenia sieciowe (stacje trafo, linie
średniego i niskiego napięcia) wymagają przebudowy i modernizacji z uwagi na
dużą awaryjność i niską przepustowość, dlatego niezbędna jest reelektryfikacja.
Województwo świętokrzyskie zajmuje ostatnie miejsce w kraju pod względem
liczby łączy na 1000 mieszkańców (124,2 łączy/1000 osób, w tym na wsi 62,3).
W ostatnich latach utrzymywało się przyspieszone tempo rozwoju telefonii
przewodowej. Jednak wskaźnik gęstości abonenckiej w regionie w 2012 r. wyniósł
8,9/100 mieszkańców (5,3 na wsi) i był niższy do średniej w kraju 14,6.
Warunki naturalne odgrywają istotną rolę w rozwoju gospodarczym regionu.
Obszar województwa leży w zlewni środkowego odcinka Wisły. Zasoby wodne
254
gromadzone są także w zlewniach rzek: Kamiennej, Nidy, Koprzywnianki,
Czarnej Staszowskiej i Nidzicy, o łącznym poborze 5,8 mln m3 i rocznym
odpływie1890 mln m3. Zretencjonowana woda stanowi 3,6% ogólnych zasobów
wód powierzchniowych. Region należy do najczystszych obszarów Polski. Tereny
przyrodnicze prawnie chronione zajmują 65% areału województwa (pierwsze
miejsce w kraju), zaś pod względem powierzchni chronionej przypadającej na 1
mieszkańca plasuje się na drugim miejscu7. Znacząca ranga środowiska
przyrodniczego regionu w międzynarodowym i krajowym systemie
przyrodniczym wiąże się z występowaniem sieci ekologicznej ECONET8. Pod
względem walorów środowiska przyrodniczego województwo należy do bardzo
atrakcyjnych w kraju.
Na terenie województwa funkcjonuje 25 szpitali, które dysponują 6581
łóżkami i 540 przychodami ambulatoryjnej opieki zdrowotnej. Do dyspozycji
pacjentów jest 13 sanatoriów i 3 szpitale uzdrowiskowe, posiadające łącznie 2810
łóżek. Najwięcej ośrodków zdrowia jest w powiatach głównie zurbanizowanych.
Restrukturyzacja służby zdrowia od początku lat 90. doprowadziła do likwidacji
wielu obiektów medycznych i ambulatoryjnych i zmniejszenia personelu
medycznego. W rezultacie, tych zmian nastąpiła likwidacja wielu publicznych
obiektów służy zdrowia, (głównie na terenach wiejskich). Natomiast spośród
obiektów socjalnych wciąż przybywa aptek, punktów aptecznych, i gabinetów
lekarskich głównie prywatnych zwłaszcza na terenach dużych i mniejszych miast
Stan infrastruktury społecznej w regionie jest niezadowalający. Na wsi nadal
utrzymuje się niedostateczne wyposażenie w obiekty kulturalno-oświatowe
i socjalne. Ich brak jest wynikiem zachwianej równowagi pomiędzy nakładami na
inwestycje o charakterze komercyjnym, a przedsięwzięciami mającymi na celu
zaspokojenie potrzeb oświatowych i kulturalnych. Zjawiska te mają negatywny
wpływ na więzi międzyludzkie i spowalniają aktywność gospodarczą ludności.
Niska aktywność społeczno-gospodarcza społeczności niejednokrotnie jest
również skutecznym hamulcem tych poczynań. Bodźcem przełamującym tę
niemożność może być wsparcie z funduszy krajowych i unijnych, które przyczynią
się do znacznego zminimalizowania dysproporcji między warunkami życia
ludności wsi i miast. Tempo poprawy stanu infrastruktury technicznej
i gospodarczej w dużym stopniu będzie zależne od aktywności władz lokalnych,
których działania winny zmierzać w kierunku rozwoju inwestycji i aktywizacji
7
8
System obszarów chronionych: Świętokrzyski Park Narodowy,69 rezerwatów przyrody, 9 parków
krajobrazowych, 18 obszarów krajobrazu chronionego. Obszary wchodzące w skład europejskiej
sieci ekologicznej NATURA 2000 (4 projektowane obszary SOO to: specjalne obszary ochrony
siedlisk, 2 istniejące obszary OSO obszary specjalnej ochrony ptaków oraz 4 projektowane obszary
SOO).Ponadto: 90 użytków ekologicznych, 9 stanowisk dokumentacyjnych, 9 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych oraz 712 pomników przyrody.
Funkcjonują trzy węzły ekologiczne o randze międzynarodowej (Obszar Świętokrzyski, Buski
i Środkowej Wisły) i cztery o randze krajowej (Obszar Przedborski, Cisowsko-Orłowiński, Nadnidziański i Miechowski),
255
społeczności wiejskiej w kreowaniu wielofunkcyjnego rozwoju obszarów
wiejskich.
Podsumowanie
Zachodzące przemiany po 1989 r. w gospodarce kraju znalazły odbicie
w możliwościach cech fizjonomicznych regionu świętokrzyskiego. Analiza
badanego problemu wskazała, że region charakteryzuje się niskim poziomem
rozwoju i strukturalnym zapóźnieniem, które określane jest mianem wewnętrznej
peryferii Polski zaliczanej do ziem długotrwale dotkniętych słabością procesów
modernizacyjnych. Aktualną słabość potencjału regionu ukazują jednoznacznie
wskaźniki makroekonomiczne. Niska jego lokata na tle województw wynika ze
struktury gospodarki, w której dominują mało efektywne działy produkcji,
przemysłowej, niski stopień innowacyjności, niskie nakłady inwestycyjne, słabo
rozwinięta infrastruktura techniczna(komunalna, komunikacyjna) oraz niski
stopień przedsiębiorczości. Do barier na płaszczyźnie demograficznej i społecznej
zalicza się między innymi: ubytek naturalny ludności, wzrost obszarów
depopulacyjnych, nadmiar pracujących w rolnictwie, niski poziom wykształcenia
lub jego brak związany z potrzebami rynku, wysokie bezrobocie, wzrost ludności
w wieku produkcyjnym, starzenie się ludności, wzrost migracji zarobkowych,
niskie przeciętne wynagrodzenie brutto; pauperyzacja społeczeństwa.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
256
Analiza sytuacji na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w latach 2007,2008,
2009, 2010, 2011, 2012.
Gorzelak A, Strategiczne kierunki rozwoju Polski Wschodniej - ekspertyza dla
potrzeb opracowania Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej
do 2020,Warszawa, 2007.
Kiniorska I., Wrońska J, Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne rozwoju województwa świętokrzyskiego, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalnoprzestrzennych nt. Regionalny wymiar integracji europejskiej, (red. S. Ciok, D. Ilnicki), UW, Wrocław, 2004, z. VIII/1.
Kondracki J. Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa,2000.
Program Ochrony środowiska dla Województwa Świętokrzyskiego Zarząd
Województwa Świętokrzyskiego, Kielce, 2011.
Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa świętokrzyskiego w 2012 r.,
US, Kielce, 2013.
Wrońska-Kiczor J., Rozdrobnione rolnictwo województwa świętokrzyskiego na
przełomie XIX i XX wieku, UJK, Kielce, 2013.
Abstrakt
Opracowanie stanowi próbę oceny potencjału gospodarczego województwa
świętokrzyskiego. Analizę badanego problemu przeprowadzono w oparciu o dane
statystyczne, których zakres obejmował wybrane cechy określające poziom
rozwoju gospodarczego, stan infrastruktury technicznej i społecznej. Zachodzące
przemiany po 1989 r. w gospodarce kraju znalazły odbicie w możliwościach cech
fizjonomicznych
regionu
świętokrzyskiego.
Zaprezentowana
analiza
porównawcza wskazuje na niski poziom rozwoju i strukturalne zapóźnienie
województwa, które określane jest mianem wewnętrznej peryferii Polski
zaliczanej
do
ziem
długotrwale
dotkniętych
słabością
procesów
modernizacyjnych. Aktualną słabość potencjału regionu ukazują jednoznacznie
wskaźniki makroekonomiczne. Niska jego lokata na tle województw wynika ze
struktury gospodarki, w której dominują mało efektywne działy produkcji.
The economic potential of the Świętokrzyskie Voiodship
In the article an attempt was made to analyze the economic potential in the
Świętokrzyskie Voivodship (also known as Świętokrzyskie Province). The
analysis of the examined problem was based on the statistical data, the range of
which included the selected characteristics determining the possibilities of the
economic development, the state of the technical and social infrastructures. The
changes in the economy of the country that occurred after the year 1989 were
reflected in the possibilities - physiognomic characteristics of the Świętokrzyskie
Region. The demonstrated comparative analysis indicated alow level of the
development and structural back wardness of the Świętokrzyskie Voivodship,
which was considered to be the inner periphery of Poland classified as lands that
are long-term effected by the weakness of the modernization processes. The
present weakness of the potential of the region were clearly distinguished by them
macroeconomic indicators. Its low placement considering other voivodships was
the result of the structure in the sphere of the economy dominated by in efficient
production.
Phd engineer Janina Wrońska-Kiczor, assistant professor, Jan Kochanowski
University in Kielce.
257