docnr 5 - Instytut Obywatelski
download 
Reklamacja Transkrypt
nr 5 - Instytut Obywatelski
1 Polacy: Kim jesteśmy Kim będziemy spis treści OD REDAKTORÓW Aleksandra Kaniewska, Jarosław Makowski, Polacy: mniej egoizmu, więcej współpracy ..... 5 WCZORAJ Edmund Wnuk-Lipiński, Polska mała apokalipsa ...... 12 Krystyna Skarżyńska, Stare i nowe obawy Polaków ...... 20 Radosław Markowski, Między szlachcicem a obywatelem ...... 26 Martin Pollack, Romantycy, których skłóciła historia ...... 32 Przemysław Czapliński, Tożsamość i przyszłość ...... 38 DZIŚ Aleksandra Jasińska-Kania, Przemiany wartości Polaków ...... 49 Halina Grzymała-Moszczyńska, Polak w podróży permamentnej ...... 57 Mirosława Grabowska, Wierzący jak Polak ...... 63 Katarzyna Kajdanek, Przestrzeń i mieszkańcy polskich suburbiów...... 67 Jacek Gądecki, Polska podziemna ...... 73 Tomasz Szlendak, W kieszeni Polaka ...... 79 JUTRO Henryk Domański, Polacy na drabinie społecznej ...... 86 Małgorzata Sikorska, Gra o rodzinę i gra w rodziny ...... 92 Marek Troszyński, Nietransparentna przezroczystość ...... 98 Małgorzata Bogunia-Borowska, Homo tabloidus i tabloidowy świat ...... 102 OD REDAKTORÓW Polacy: mniej egoizmu, więcej współpracy ALEKSANDRA KANIEWSKA, JAROSŁAW MAKOWSKI Jacy będziemy? Dość tradycyjni, ale nie tradycjonalistyczni; rodzinni, ale wybierający różne warianty życia rodzinnego; wciąż – w dużej mierze – wierzący, ale nie fundamentalistyczni. budynki i mnogość ludzi z różnych stron królestwa – budziła w nim patriotyczne uczucia. „Je ne suis français que par cette grande cité”, czyli: „Czuję się Francuzem jedynie przez to wielkie miasto” – pisał. Dodając także: „uważam wszystkich ludzi za swoich rodaków; tulę do serca Polaka, tak samo jak Francuza, niżej stawiając w tym spójność narodową od powszechnej i ogólnej”1. Pięć wieków później humanistyczna otwartość ro- 1 dem z Montaigne’a zdaje się być w kryzysie. Na świecie W eseju De la vanité Michel de Montaigne, francuski rosną tendencje wsobne. Nacjonalizm – tłumaczony dziś filozof-humanista, pochyla się nad kwestią narodowej często w kategoriach koniecznego patriotyzmu ideolo- tożsamości, a dokładniej – nad swoim stosunkiem do gicznego i ekonomicznego – rządzi w Stanach Zjedno- Francji (własnej ojczyzny) oraz francuskości. Jego obser- czonych, w Azji Południowo-Wschodniej i w Europie. wacje nie są wyobcowanymi przemyśleniami oderwa- Ostatni kryzys finansowy sprawił, że idea kosmopoli- Trybalizm pomaga przetrwać zwierzętom, ale zabija społeczeństwa. nego od rzeczywistości filozofa. Montaigne niejednego tycznej wspólnotowości, na której budowana była Unia w życiu doświadczył: doradzał królom, był politykiem, Europejska, zbladła. Jej alternatywą stają się zamknięte a także wiele podróżował. To właśnie bycie na zewnątrz, społeczeństwa narodowe, budowane na fundamentach poza Francją, pozwoliło mu na dystans wobec pełnych złożonych z dziwnej mieszanki solidarności oraz niena- konfliktów i turbulencji spraw swojego kraju oraz na kry- wiści: solidarności wobec tych, którzy są „z nami”, którzy tyczne i czyste nań spojrzenie. Myślenie o Francji z per- są do nas podobni, a nienawiści w stosunku do „obcych”. spektywy Rzymu uświadomiło Montaigne’owi, że nie Taki trybalizm pomaga przetrwać zwierzętom, ale zabija można klasyfikować go jako Francuza tylko dlatego, że społeczeństwa. urodził się we Francji, i że narodowa tożsamość to war- Wzrost znaczenia polityki narodowościowej to też tość bardziej estetyczna niż moralna. Więcej, Montaigne ogromne ryzyko dla światowego pokoju. Niektórzy swoją francuskość zaczął kojarzyć jedynie z Paryżem. To historycy porównują je nawet do sytuacji sprzed wy- stolica – opisywana przez niego jako zasobna w piękne buchu I wojny światowej. Poszczególne kraje łączą już 1 M. de Montaigne, Próby, przeł. Tadeusz Żeleński (Boy), t. 3, PIW, Warszawa 1985, s. 401. 5 Polacy: mniej egoizmu, więcej współpracy tylko partykularne interesy, a zamiast wielkich projek- i ideach, jak i w ludziach2. To wspólnota uczuć, interesów tów współpracy międzynarodowej widzimy nacisk na i wierzeń. układy dwustronne, gwarantujące maksymalną korzyść Dla Polaków historia jest lustrem, w którym przeglą- i minimalne ryzyko. Wielka Brytania chce zamykać swoje dają się kolejne pokolenia. Znajdują w nim wydarzenia granice przed napływem dalszych imigrantów, Ukraina tragiczne: zabory, przegrane powstania, obie wojny odsuwa się od Europy, ta z kolei odsuwa się od Turcji. światowe, komunizm. Lecz natrafiają także na momenty Francja tonie w długach i staje się żyzną glebą dla popu- podnoszące na duchu: tworzenie podstaw nowoczesnej listycznych haseł polityków. państwowości, walkę o wolność i równe prawa, „Solidar- W 2014 rok wkraczamy w przekonaniu, że jedno ność”, otwarcie na demokrację, wejście do NATO i wresz- tylko jest pewne: całkowita zmienność. „Jak więc żyć?” – cie – do Unii Europejskiej. Historia Polski to także miliony można by zapytać, naśladując ton polskich mediów. Nie poszczególnych historii jej mieszkańców, ich rodzin Wyrzeczenie się własnej przeszłości i tradycji byłoby i niemoralne, i po prostu głupie. chcemy tutaj odpowiadać na to pytanie. W najnowszym i bliskich. Te wszystkie fragmenty i okruchy z przestrzeni wydaniu „Instytutu Idei” postanawiamy odejść na chwilę dziejów składają się na naszą tożsamość. od pytań o Polskę – o stan naszych dróg, dworców, Ale jak przejść od przeszłości do przyszłości, nie szpitali, o narzędzia polityczne, finansowe i prawne, tracąc z oczu tego, co ważne dzisiaj? W tak przyjętej jakich potrzebujemy do sprawnego przeprowadzenia perspektywie kluczową kategorią w myśleniu o dziejach drugiego etapu transformacji. Nie pytamy o ścieżki, Polski staje się czas. A mówiąc mocniej, za Leszkiem którymi dotrzemy do „Polski nowoczesnej, dostatniej Koczanowiczem, najważniejsza staje się „polityka cza- i szczęśliwej”. su”3. Bo cóż się dzieje, kiedy ta, zdawałoby się, neutralna Zamiast przyglądać się stanowi kraju, postanowiliśmy wrócić do korzeni. Do hamletowskiego spojrzenia w głąb siebie. Do freudowskiej psychoanalizy. Zbieramy kategoria mierzenia upływających chwil przeradza się w narzędzie polityczne? Po 1989 roku Polakom zaproponowano dwa sposo- marzenia i lęki współczesnych Polaków, żeby zastanowić by myślenia o wydarzeniach, które rozgrywają się na ich się, kim dziś jesteśmy. Bo tak, jak zmienia się rzeczy- oczach. Pierwszy został wypracowany przez postkomu- wistość dokoła nas – Polska, Europa, której jesteśmy nistyczną lewicę, na czele z prezydentem Aleksandrem częścią, czy też otaczający ją świat globalny – tak samo Kwaśniewskim. Przypomnijmy, że jedno z haseł wybor- zmieniamy się i my, Polacy. czych Kwaśniewskiego z 1995 roku brzmiało „Wybierzmy przyszłość”. Lewica hołdowała wtedy przekonaniu, że 2. „ten, kto panuje nad przyszłością, zapanuje też nad „Na pytanie o klucz do zrozumienia Polaków zawsze przeszłością”. Rozumiane dosłownie, słowa te oznacza- odpowiadam: historia” – przyznaje w rozmowie dla ły sugestię, że idąc ku przyszłości, można zignorować „Instytutu Idei” Martin Pollack, austriacki eseista i tłu- przeszłość. macz literatury polskiej. Bo jak na przełomie XIX i XX Sęk w tym, że nie można. Dlatego teza Aleksandra wieku pisał w Psychologii rozwoju narodów francuski Kwaśniewskiego okazała się fałszywa. Czas nie tylko nie socjolog i psycholog Gustave Le Bon – dusza narodu jest niewinny, ale lubi się mścić. Ta zemsta czasu dosięgła jest organicznie związana z miejscem w przestrzeni, ma prawicy, która zaproponowała Polakom dokładnie prze- swoją siedzibę zarówno w instytucjach, prawach, historii ciwstawne odczytanie historii, sprowadzając ją do hasła: 2 G. Le Bon, Psychologia rozwoju narodów, V.I.D.I., Nowy Sącz 1999, s. 15. 3 L. Koczanowicz, Polityka czasu. Dynamika tożsamości w postkomunistycznej Polsce, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2009. 6 Polacy: mniej egoizmu, więcej współpracy „ten, kto panuje nad przeszłością, zapanuje też nad postępowcy. Polska prawica jak mantrę powtarza, że przyszłością”. Tak zrodziła się „polityka historyczna”, któ- nasze społeczeństwo jest konserwatywne i tradycyjne. ra – jak słusznie i szybko zorientowali się Polacy – stała Dlatego jej strategia działania sprowadza się do kilku się narzędziem delegitymizacji politycznych oponentów haseł. Podatki? Zawsze są za wysokie. Państwo? Zawsze i podważania głębszej integracji europejskiej. jest złe. Kobiety? Powinny siedzieć w domu i rodzić dzie- Dzisiaj, jak wszystko na to wskazuje, Polki i Polacy ci. Młodzi? Rozwydrzeni i nieokrzesani. Geje i lesbijki? odrzucają obie, ich zdaniem skrajne, „polityki czasu”. Walczą z tradycyjną rodziną i po cichu prowadzą nas do Bo kto nie czułby się źle, gdyby kazano mu wybrać „cywilizacji śmierci”. Intelektualiści? Banda wichrzycieli przyszłość i zapomnieć o przeszłości? Albo gdyby i genderowców. To dlatego świat według prawicy jest zmuszono go do wyznawania, jak wiary, że liczy się tylko dwubiegunowy, czarno-biały. Więcej w nim zagrożeń przeszłość, chwalebna i męczeńska, a przyszłość, której niż możliwości rozwoju. symbolem jest nowoczesność, należy odrzucić? Oczywiście ten stan umysłu szybko można poddać A jeśli Polacy odrzucają oba te rozumienia dziejów najnowszych, to za czym właściwie się opowiadają? falsyfikacji. Problem w tym, że w Polsce jest to szalenie trudne, by nie rzec – niemożliwe. Dlaczego? Konserwa- Polacy doskonale zdają sobie sprawę, że to niezależne od rządów i państw warunki zewnętrzne zmieniają hierarchie wartości. Wyrzeczenie się własnej przeszłości i tradycji, czyli tyści mają swoją telewizję (TV Trwam i TV Republika), całej tej tożsamościowej tkanki, na którą składają się swoje szkoły (zazwyczaj katolickie), swoje gazety („Ga- język, kody kulturowe, symbole, religie, literatura – zeta Polska”, „wSieci” czy „Do Rzeczy”), swoje think tanki krótko: kultura – byłoby i niemoralne, i po prostu głupie. (Instytut Sobieskiego), swoje ośrodki badania opinii Z drugiej jednak strony Polacy chcą być nowocześni. publicznej, wreszcie – ideologicznie homogeniczną Zawsze spoglądaliśmy na Zachód. Ten, szczególnie blogosferę z portalami Fronda.pl czy Salon24. w dobie komunizmu, jawił się Polakom jako ziemia obie- Krótko mówiąc, prawica stworzyła sobie alterna- cana. I dziś, kiedy już jesteśmy częścią owego elitarnego, tywny świat. Jeśli nie wychyli się poza niego nosa – zachodniego klubu, jakim jest bez wątpienia Unia Eu- a większość rodzimych prawicowców tak właśnie czyni ropejska, widać, że Polacy doskonale czują się zarówno – ma się poczucie, że żyjemy w Polsce, która stoi nierzą- w Warszawie, jak i w Londynie, Rzymie czy Berlinie. dem i pełna jest zagrożeń: czy to ze strony sąsiadów, Zaczęliśmy budować i rozumieć naszą tożsamość (a tak- całego zglobalizowanego świata, Unii Europejskiej, że historię) nie jako alternatywę „albo-albo” (albo Polak, ateistów, gejów i lesbijek, czy wreszcie innych Polaków, albo Europejczyk), ale koniunkcję „i-i” (i Ślązak, i Polak, współobywateli, którzy nie podzielają prawicowego i Europejczyk). Najtrafniej ten otwarty i nowoczesny światopoglądu. sposób myślenia Polaków oddaje tytuł książki Marii Jednakże budowanie takiego alternatywnego świata Janion Do Europy – tak, ale razem z naszymi umarłymi . 4 kończy się zazwyczaj katastrofą polityczną. Taki świat ze swej natury jest hermetyczny. Rodzi on i kształtuje za- 3. mknięty umysł, niedopuszczający do siebie wiadomości, Kategoria czasu dobrze pokazuje jeszcze inny po- które podważyłyby jego logikę. Polska prawica świetnie dział polskiego społeczeństwa, który – narażając się na wpisuje się w casus Hegla, który na wątpliwość: „Mistrzu, zarzuty uogólnienia – można sprowadzić do dychotomii: ale rzeczywistość jest inna”, odpowiedział: „Tym gorzej konserwatyzm kontra liberalizm. Albo: prawica kontra dla rzeczywistości”... Każdy, kto mówi, że Polska i Polacy 4 M. Janion, Do Europy – tak, ale razem z naszymi umarłymi, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2000. 7 Polacy: mniej egoizmu, więcej współpracy dynamicznie się zmieniają, słyszy więc dziś odpowiedź ktoś celowo chce tę tradycyjną rodzinę zniszczyć, ale z prawej strony: „Tym gorzej dla nich”. dlatego, że zmienia się rola kobiety w społeczeństwie, Jeśli jeszcze głębiej przyjrzeć się temu, jak pracuje przeobraża się także dynamika coraz bardziej global- prawicowy umysł, dochodzimy do kolejnego paradoksu. nych rynków pracy. Czy oceniamy to dobrze, czy też Okazuje się bowiem, że rodzima prawica potrzebuje źle, z powodu najróżniejszych wyborów – miłosnych porażki, by trwać. To przegrana jest dla niej największym czy ekonomicznych – coraz więcej rodzin na świecie to źródłem inspiracji. Wedle tego założenia prawicowi rodziny światowe: multikulturowe, wielojęzyczne, miesz- politycy źródło kolejnych porażek wyborczych upatrują kające na odległość, „patchworkowe”, czyli wychowują- w tym, że nie byli wystarczająco: tradycyjni, narodowi, ce dzieci z różnych związków. Niemieccy socjologowie patriotyczni, antyeuropejscy. Krótko: porażka nie tyle ich Ulrich Beck i Elizabeth Beck-Gernsheim, którzy od lat otwiera, co zamyka. Nie tyle zmusza do reinterpretacji badają ten „globalny chaos miłości”, są zgodni co do strategii politycznej, co do jej radykalizacji. Rodzimi jednego: „nie ma powrotu do przeszłości”6. prawicowcy wolą odrzucić otaczającą rzeczywistość niż sensownie ją zanalizować, gdyż nie pasuje ona do ich 4. wizji. Im bardziej więc polska prawica przejawia oznaki Ostatni aspekt, który wydaje się kluczowy, kiedy żywotności (w swoim, oczywiście, mniemaniu) – czyli myśli się o Polakach A.D. 2014, to konflikt między indywi- staje się narodowa i antymodernistyczna – tym bardziej dualizmem a wspólnotowością. Po 1989 roku Polacy dali jest martwa. wiarę, że kapitalizm to recepta na wszystkie bolączki: od Prawicowy radykalizm jest reakcją na zmiany, jakie zachodzą w polskim społeczeństwie. A ono powoli, ale gospodarki po kulturę. Dlatego niemal z dnia na dzień narodziło się w Polsce społeczeństwo indywidualistów. Dobre zwyczaje biorą się nie z nadzwyczajnej, wrodzonej moralności, ale z praktyki. jednak systematycznie, się liberalizuje5. Staje się postę- Po pierwsze, był to efekt uboczny po chorobie ko- powe i europejskie. Bardziej egalitarne. Bardziej toleran- munizmu. Po drugie, „ojcowie transformacji” powtarzali cyjne. Aż 78 procent Polaków dobrze ocenia integrację rodakom, że ważne jest, by „brać sprawy w swoje ręce”. z UE (pod względem euroentuzjazmu jesteśmy liderami Że to, kim jesteś i co zyskasz, jest owocem li tylko twojej w Europie i regionie). Polscy obywatele w większości pracy, zdolności i zaradności. To była filozofia myślenia popierają też nowoczesne rozwiązania: in vitro, niefor- o społeczeństwie, która doprowadziła do tego, że dziś malne związki partnerskie, częściej się rozwodzą. Coraz mamy „doskonałych polskich konsumentów” i „biernych silniejszy staje się głos kobiet, które skutecznie rozbijają polskich obywateli”. Konsumentów, którzy – jeśli pod- „męski monopol” obecności w biznesie, polityce i sferze winie im się noga – winią za to państwo, myśląc podług publicznej. następującej logiki: „Gdy odnoszę sukces, to wyłącznie Dzisiaj Polacy doskonale zdają sobie sprawę, że to moja zasługa. A kiedy przytrafia się porażka, za moje niezależne od rządów i państw warunki zewnętrzne – od potknięcie obwiniam państwo”. Krótko: to państwo jest globalizacji poczynając, poprzez aspiracje ludzi, a na źródłem moich cierpień. stylach życia kończąc – zmieniają hierarchie wartości. To dlatego utrzymującym się w Polsce modelem Przykładowo, weźmy tak bliskie konserwatystom pojęcie działania jest nadal „amoralny familizm”, rozpoznany „rodzina”. Ono przechodzi przemianę nie dlatego, że przez socjologów w latach pięćdziesiątych ubiegłego 5 P. Wroński, Szczęśliwi i coraz bardziej liberalni Polacy, http://wyborcza.pl/1,76842,13170451,Szczesliwi_i_coraz_bardziej_liberalni_Polacy.html (dostęp dnia 17 stycznia 2014). 6 U. Beck, E. Beck-Gernsheim, Miłość na odległość. Rodzina i związki w nowych czasach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013. 8 Polacy: mniej egoizmu, więcej współpracy wieku u środkowoamerykańskich farmerów. Jego głów- o tym wyniki ostatniej Diagnozy społecznej 7, której auto- nym wyznacznikiem jest uparte dążenie do celu, nawet rzy piszą wprost: bez zaufania i współpracy nie będzie z pogwałceniem norm moralnych, które teoretycznie kolejnego polskiego sukcesu. uznaje się za ważne. Tak postępuje część Polaków, świa- Tylko wspólnota ludzi, która razem pracuje na domie łamiąc obowiązujące zasady społeczne i prawne, rzecz dobra wspólnego – państwa – jest gwarantem przy jednoczesnym wytłumaczeniu (i wewnętrznym roz- szybkiego rozwoju. Warto po raz kolejny przypomnieć Polska nie dokona drugiego kroku modernizacyjnego, jeśli nie zaczniemy budować wspólnoty. grzeszeniu), że „wszyscy tak czynią”. Amoralny familizm słowa amerykańskiej senator Elizabeth Warren, która oznacza, że na szczycie priorytetów stawiamy interes w 2011 roku, podczas walki o fotel senatorski w stanie własny (i naszych najbliższych), a nie dobro wspólne. Massachusetts, mówiła: „Nie ma w tym kraju nikogo, kto Jedną z przyczyn, ale też i skutków takiej plagi, jest brak doszedł do bogactwa sam. Nikogo! Zbudowałeś fabrykę zaufania – do siebie nawzajem, ale też do instytucji. – to świetnie. Ale powiedzmy sobie szczerze: woziłeś Większość Polaków żyje więc w zgodzie z egoistyczną towary po drogach, za które reszta z nas zapłaciła, maksymą: „jeśli umiesz liczyć, licz na siebie”. zatrudniałeś pracowników, których wykształcono za Socjolog Edmund Wnuk-Lipiński uważa, że brak nasze pieniądze, byłeś bezpieczny w swojej fabryce, bo zaufania na poziomie indywidualnym niesie za sobą za nasze pieniądze pilnowały cię policja i straż pożarna. wymierne konsekwencje – ekonomiczne, społeczne Miałeś świetny pomysł, wyszło ci coś cudownego – Bóg i polityczne – dla całego społeczeństwa. Na przykład z tobą. Weź dla siebie duży kawałek tortu. Ale częścią w wymiarze ekonomicznym podważa się wszystkie trans- umowy społecznej jest to, że resztę oddasz następnemu akcje, co oznacza, że każda umowa między ludźmi musi dziecku, które będzie chciało pójść w twoje ślady”8. Pro- być ubezpieczana. Rośnie biurokracja, bariery prawne społeczny entuzjazm Warren przekonał Amerykanów i niechęć do dalszego działania. I tak koło się zamyka: nie – została senatorem. ufamy nikomu, więc nie działamy. A skoro nie działamy, Richard Sennett, amerykański socjolog, który swoje nie mamy też poczucia wpływu na rzeczywistość. To po- życie dzieli między Starym i Nowym Kontynentem (wy- woduje coraz większą inercję i brak motywacji. Psycholog kłada zarówno w London School of Economics, jak i na społeczny Krystyna Skarżyńska w znakomitym studium Uniwersytecie Nowojorskim), w swojej najnowszej książ- polskiego strachu zauważa, że „prawie wszystkie lęki ce Razem. Rytuały, zalety i zasady współpracy9 tłumaczy, Polaków mają źródło w zgeneralizowanym braku zaufania czemu dla współczesnego, rozpędzonego i zmiennego do ludzi”. Nietrudno dojść do dalszych wniosków: przy świata jedynym ratunkiem jest współpraca międzyludz- pomocy tych właśnie lęków łatwo jest dzielić, trudniej ka. „Kooperacja jest rzemiosłem”, pisze Sennett, tak jak budować. Tę tendencję cynicznie wykorzystują w Polsce wcześniej w Etyce dobrej roboty10 podkreślając, że dobre kolejne pokolenia polityków-populistów. zwyczaje biorą się nie z nadzwyczajnej, wrodzonej moralności, ale z praktyki. Tu wraca jak mantra pozy- 5. tywistyczne hasło „pracy u podstaw”, językowo przez Polska nie dokona drugiego kroku modernizacyj- wielu znienawidzone, a tak przecież mądre i konieczne. nego, jeśli nie zaczniemy budować wspólnoty. Mówią Zwłaszcza że żyjemy w epoce różnic – ekonomicznych, 7 Diagnoza społeczna 2013, J. Czapiński, J. Panek (red.), 2013, www.diagnoza.com (dostęp dnia 17 stycznia 2014). 8 Lucy Madison, Elizabeth Warren: „There is nobody in this country who got rich on his own”, http://www.cbsnews.com/news/elizabeth-warren-there-isnobody-in-this-country-who-got-rich-on-his-own/ (dostęp dnia 3 stycznia 2014), tłum. własne. 9 R. Sennett, Razem. Rytuały, zalety i zasady współpracy, Wydawnictwo Muza SA, Warszawa 2013. 10 Idem, Etyka dobrej roboty, Wydawnictwo Muza SA, Warszawa 2009. 9 Polacy: mniej egoizmu, więcej współpracy etnicznych, religijnych, kulturowych – zaś sprzężenie – w dużej mierze – wierzący, ale nie fundamentalistycz- tendencji globalizacyjnych i kosmopolitycznych z ma- ni. Jeśli Polsce i Europie będzie sprzyjać koniunktura, rzeniami o powrocie do lokalności wcale nie zmniejsza staniemy się najpewniej bardziej zasobni, może przez temperatury napięć, ale ją zwiększa. Pojawiają się zwy- to też bardziej otwarci, przyjaźni i pewni siebie. Jeśli cięzcy i przegrani, wykluczeni i ci, którym się udało. zaś zaczniemy współpracować – w szkole, w pracy, Współpracy Polacy powinni zacząć się uczyć już dziś, na własnym podwórku – może wreszcie zbudujemy już zaraz. Bo to, jacy jesteśmy teraz, jest ważne o tyle, wspólnotę obywatelską, aktywne społeczeństwo. że stanowi bramę do naszej przyszłości. Od naszej dzi- Może w polski kod kulturowy na trwałe wpisze się tak siejszej pracy nad sobą jako społeczeństwem zależy, jak polskie przecież słowo „solidarność”. będą wyglądały dalsze dzieje Polski. Czy da się przewidzieć, jacy będziemy? Jeśli oprzeć Warto powiedzieć to głośno: dziś największym zagrożeniem dla Polski nie jest kolejny kryzys finanso- się na badaniach socjologów, pozostaniemy pewnie: wy, nie są wojny i turbulencje polityczne, ale my sami. dość tradycyjni, ale nie tradycjonalistyczni; rodzinni, Dlatego: mniej egoizmu, więcej współpracy. ale wybierający różne warianty życia rodzinnego; wciąż Aleksandra Kaniewska – analityczka ds. polityki zagranicznej w Instytucie Obywatelskim, absolwentka Modern Japanese Studies na Uniwersytecie Oksfordzkim, publicystka. Jarosław Makowski – filozof i publicysta, redaktor naczelny kwartalnika „Instytut Idei”, szef Instytutu Obywatelskiego. 10 Polacy: mniej egoizmu, więcej współpracy WCZORAJ Polska mała apokalipsa Z EDMUNDEM WNUKIEM-LIPIŃSKIM rozmawia ALEKSANDRA KANIEWSKA Aleksandra Kaniewska: Tylko znawcy tematu oznacza, że w wyścigu o władzę inni nie są rywalami czy wiedzą, że w czasach komunistycznych regularnie konkurentami, ale wrogami. A skoro nie zasługują na na- pisywał pan opowiadania i powieści z gatunku sze zaufanie, uznajemy, że albo są idiotami, albo kierują fantastyki. Wówczas ich głównym bohaterem był się złą wolą i dlatego nie można z nimi współpracować. opresyjny system. Gdyby dziś miał pan coś napisać, To prowadzi do ogromnej polaryzacji sceny politycznej jaki wycinek współczesnej Polski posłużyłby panu i decentralizacji zaufania. za inspirację? Nieufający sobie biznesmeni, urzędnicy i poliProf. Edmund Wnuk-Lipiński: Myślę, że niestety tycy. Rozumiem, że jeśli dołożyć do tego wymiar pewnie zanurzyłbym taką powieść w bardzo niepo- społeczny, brak zaufania tworzy z Polaków wspólno- kojącym zjawisku, które obserwuję w naszym kraju, tę niezbyt przyjaznych dla siebie obywateli. czyli w świecie o niskim zaufaniu społecznym. Polskie społeczeństwo pozostaje w kontrze chociażby do Właśnie. Polacy sobie nie ufają. Widać to mocno na Szwecji, gdzie do obcego podchodzi się z założeniem, że poziomie najbardziej lokalnym, na przykład we wspól- zasługuje on na zaufanie, i dopiero kiedy je zawiedzie, to notach mieszkaniowych. Tam, jeżeli ktoś występuje zaufanie się cofa. z inicjatywą, wskutek braku zaufania od razu pojawiają się podejrzenia, że wcale nie działa w imię dobra wspól- A Polsce można kogoś znać latami… nego, ale kieruje się partykularnym interesem. To nie jest, na szczęście, domena tylko polskiego społeczeń- … i wciąż wymagać, żeby udowadniał, że zasługuje na nasze zaufanie. To jest proces, który nigdy się nie koń- stwa. Takie mechanizmy pojawiają się również w innych krajach – od lat znają je i opisują socjologowie. czy! Polską chorobą jest brak zaufania. I ma to wymierne konsekwencje – ekonomiczne, społeczne i polityczne. Co to za zjawiska? W wymiarze ekonomicznym podważa wszystkie transakcje. Oznacza to, że każda umowa między ludźmi musi być ubezpieczana. Jedno z nich to amoralny familizm, czyli sytuacja, w której dążymy do celu nawet z pogwałceniem norm moralnych teoretycznie uznawanych przez nas za A to powoduje, na przykład, kosztowny rozrost biurokracji. ważne. Przymiotnik „amoralny” wskazuje, że jesteśmy gotowi działać w sposób, który gwałci uznawane przez nas normy moralne („bo wszyscy tak czynią”), a „fa- Biurokracji, papierologii, a przede wszystkim syste- 12 milijny” oznacza, że nie myślimy w kategoriach dobra mu kontroli. Wszystko i każdy musi być kontrolowany, wspólnego, lecz raczej partykularnego interesu własne- łącznie z kontrolą kontrolujących. Ale ekonomia to tylko go i najbliższych. Część Polaków tkwi w takim błędnym część problemu. W wymiarze politycznym brak zaufania kole, uważając, że skoro wszyscy kradną, to nawet jeśli ja Polska mała apokalipsa nie kradnę, i tak wszyscy myślą, że kradnę, więc w sumie będę kradł, bo to nic nie zmienia. Czuło się pewien społeczny, kolektywny i wspólnotowy zryw. Tym bardziej że miał on jeden cel – dobro Polski. Natomiast jeśli w państwie nie ma zaufania społecznego To wszystko brzmi jak opis społeczeństwa komunistycznego. albo jest ono niskie, ludziom niknie z pola widzenia coś, co powinno być podstawowym wyznacznikiem działalności polityków, czyli zdefiniowane dobro wspólne. A ono Ale ma starszy rodowód. Amoralny familizm to zjawisko odkryte w połowie ubiegłego stulecia w Stanach nie jest prostą sumą dóbr partykularnych. Dobro wspólne jest czymś odrębnym. Jest z innego porządku. Zjednoczonych. Można je jakoś zdefiniować, żeby nie było pojęFrancuski intelektualista i liberał Alexis de To- ciem abstrakcyjnym? cqueville zachwycał się tym, jak Amerykanie umieją współpracować. Chwalił fakt, że stawiają na siłę stowarzyszeń. Najlepiej ilustruje to paradoks pastwiska. Załóżmy, że jest kawałek łąki – pastwisko należące do dziesięciu gospodarzy. Na tym pastwisku pasie się dziesięć krów, To prawda. Ale amoralny familizm, który został z których każda daje dziesięć litrów mleka dziennie. opisany przez amerykańskiego socjologa Edwarda C. Nagle jeden z gospodarzy wpada na pomysł, żeby wpro- Banfielda, dotyczył środkowych stanów USA w latach wadzić na pastwisko dodatkową krowę. Mleczność krów Polską chorobą jest brak zaufania. I ma to wymierne konsekwencje – ekonomiczne, społeczne i polityczne. pięćdziesiątych XX wieku. To samo zjawisko widoczne jest w Polsce, na południu Włoch i w Rosji, czyli wszędzie tam, gdzie poziom zaufania społecznego jest niski. I nie ma żadnych przesłanek, żeby źródła szukać w systemie komunistycznym? W pewnej mierze jest to dziedzictwo dawnego systemu, ale nie obciążałbym go nadmiernie, ponieważ – a wynika to z badań – poziom zaufania społecznego w Polsce komunistycznej był o wiele wyższy niż dzisiaj. Oczywiście rozumiem, że może to zabrzmieć jak paradoks. Ale w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku istniała „Solidarność”. Dzięki niej ludzie mieli powód, żeby sobie ufać. Samo państwo było wrogiem, ale ludzie – sojusznikami. W czasach tej pierwszej, romantycznej fazy „Solidarności” nikt nie grzebał ludziom w życiorysach, a nawet jeśli ktoś miał niejasną przeszłość, dawano mu szansę na nawrócenie, jak św. Pawłowi. Nie skreślano ludzi. Polacy byli wspólnotą. 13 Polska mała apokalipsa spada, bo zasób trawy się nie zmienił, więc każde ze zwierząt produkuje teraz po dziewięć litrów mleka. Ale pomysłowy gospodarz jest szczęśliwy, bo skoro ma dwie krowy, przypada na niego aż osiemnaście litrów mleka, a nie dziesięć, jak wcześniej. Czyli jest bogatszy. Jego sąsiad, współwłaściciel pastwiska, myśli, że nie chce być frajerem, i też kupuje drugą krowę. Postanawia więc wprowadzić tę samą metodę. Mleczność krów spada do ośmiu litrów dziennie, ale i tak ci, którzy mają dwie krowy, zbierają co dzień po szesnaście litrów. Przedsiębiorczych gospodarzy naśladuje trzeci właściciel, po nim następny i następny. Piąty właściciel pastwiska jest już zmuszony do wprowadzenia na łąkę drugiej krowy, żeby utrzymać pierwotny utarg dziesięciu litrów mleka na dzień, bo każda krowa produkuje teraz już tylko po pięć litrów mleka. Ten proces trwa tak długo, aż wszystkie krowy zdechną z braku trawy. Albo aż gospodarze pozabijają się ze złości. To też możliwe. Paradoks pastwiska pokazuje bowiem ciekawą rozbieżność. Z partykularnego punktu widzenia, czyli z pozycji indywidualnego właściciela, działania gospodarzy były racjonalne (bo pomnażały żeby rodzice dawali mu pieniądze, ale nie lubi, żeby się ich zyski), ale z punktu widzenia dobra wspólnego były wtrącali w jego życie. to decyzje nieracjonalne i samobójcze (bo zniszczyły hodowlę krów i produkcję mleka w całości). A jeśli Polak myśli o państwie, to co myśli? Personifikujemy je jakoś? Postawili na prywatę, a nie na dobro ogółu. Zwyciężył egoizm i chwilowy zysk. Na przełomie 2007 i 2008 roku razem z doktor Xymeną Bukowską przeprowadziliśmy badania, z których Podobnie jest w polityce. Tu często mamy do czy- wynikało, że w Polacy odnoszą się do państwa jak do nienia z paradoksem pastwiska. Względy partykularne niesprawiedliwego opiekuna, czyli jak do rodzica, który powodują, że człowiekowi ginie z pola widzenia dobro nie wszystkie dzieci traktuje równo, ale którego w sumie Względy partykularne powodują, że człowiekowi ginie z pola widzenia dobro wspólne – interes całego kraju. wspólne – interes całego kraju. Kieruje się dobrem par- kochamy. Nie jest tak, że do państwa polskiego zupełnie tykularnym, czyli interesem swoim lub własnej partii. nie mamy zaufania. Ale jesteśmy młodą demokracją, która musi na nowo zdefiniować swoje elementy wspólnotowe. Dlatego Polacy nie ufają politykom? Jak to zrobić? Prawda jest taka, że politycy nie są gorsi od społeczeństwa. Trudno zresztą sobie wyobrazić, żebyśmy To rola polityków. To oni są grupą wzorotwórczą, w wolnych i demokratycznych wyborach głosowali silnie oddziałującą na kształtowanie się relacji spo- tylko na najgorszych ludzi. Z polskim narzekaniem łecznych. Niestety, niespecjalnie się w taką działalność na klasę polityczną jest trochę jak z Gogolowskim angażują. Proszę zwrócić uwagę na historię Polski po pytaniem: „Z kogo się śmiejecie? Z samych siebie się 1989 roku, a może nawet wcześniejszą. Słowo „prywa- śmiejecie!”. Politycy są emanacją naszego społeczeń- ta” niekoniecznie pojawiło się w naszych słownikach stwa i kiedy ich krytykujemy, powinniśmy też czasem dopiero po transformacji. Przecież mieliśmy prywatę spojrzeć w lustro. szlachty, która doprowadziła do upadku Polski. Wtedy też myślano tylko w kategoriach interesu partykularne- Czy dobro wspólne jest nam tak trudno dostrzec z powodu pełnej turbulencji historii, czy szybkiej go, a nie publicznego. Tak jak dzisiaj, Polska z czasów demokracji szlachec- transformacji, w której zajęliśmy się tylko pomnaża- kiej była rozdzierana partykularyzmami. Można tu przy- niem własnego bogactwa? A może dobro wspólne pomnieć słynną scenę z Sienkiewiczowskiego Potopu, kojarzy nam się z państwem, a państwu generalnie w której książę Bogusław Radziwiłł tłumaczy Kmicicowi, nie ufamy? czym jest Polska: Rzeczpospolita to kawał czerwonego sukna, które każdy ciągnie w swoją stronę. Później to tra- Polacy – i to wynika z badań – są w stanie tolerować wzajemnie sprzeczne poglądy. Dlatego, na przykład, dycyjnie zakorzenione poczucie prywaty zostało jeszcze wzmocnione. chcą, żeby państwo zwiększało zakres świadczeń socjalnych, ale też obniżało podatki. Kolejny nielogiczny Dlatego, że otworzyliśmy się na kapitalizm? pogląd to oczekiwanie, że państwo powinno świadczyć, ale nie może nam nic nakazywać. Trochę przypomina to zachowanie nastolatka w stosunku do rodziców. Chce, 14 Polska mała apokalipsa Niekoniecznie. Polsce bardzo zaszkodził sposób, w jaki po 1989 roku podzieliła się „Solidarność”. „Solidar- ność”, która była naszym dobrem wspólnym. Oczywiście A może my, Polacy, jesteśmy po prostu takim było nieuniknione, że ten wielki ruch społeczny się indywidualistycznym narodem, zbiorowością jedno- podzieli – wspólny wróg ustąpił, przestał istnieć czynnik stek? Dlatego trudno jest nam działać wspólnie? jednoczący i w ramach obozu solidarnościowego zaczęła się walka o władzę. Już Józef Piłsudski mawiał, że dla Polaków można dużo zrobić, ale z Polakami niewiele. Ale oczywiście trze- Mówi pan: „nieuniknione”. Dlaczego? Bo taka jest ludzka natura? ba podkreślić wagę statystyki. Mówiąc „wszyscy Polacy”, tak naprawdę wskazujemy tylko część Polaków. Godząc się na taki uproszczony opis, można powiedzieć – jak Stałoby się tak w każdym kraju, bo scena polityczna pokazała socjolog profesor Mirosława Marody jeszcze musiała się spluralizować. W innym wypadku jeden w latach osiemdziesiątych – że Polacy są bardzo zaradni system monocentryczny zastąpiłby drugi. Poza tym w sferze prywatnej i eksponują wyuczoną bezradność Politycy są emanacją naszego społeczeństwa i kiedy ich krytykujemy, powinniśmy też czasem spojrzeć w lustro. w obozie solidarnościowym było i skrzydło socjalde- w sferze publicznej. Dlatego większość z nas ma dwie mokratyczne, i konserwatywne, i liberalne. Ale według różne strategie. Jedną w życiu prywatnym, w której mnie ten polski podział „Solidarności” nastąpił po staramy się, jak możemy, a drugą w relacjach z pań- pierwsze, brzydko, a po drugie, przynajmniej o rok za stwem – i tu jesteśmy nieaktywni. Uważamy, że państwo wcześnie. powinno zapewniać świadczenia, a jeśli tego nie robi, to znaczy, że się nie sprawdza. Jak można się było „ładnie” podzielić? To by wyjaśniało pozorny paradoks Diagnozy W szlachetnej rywalizacji o poparcie dla okre- społecznej1, według której Polska to kraj szczęśli- ślonego programu. Tymczasem skoncentrowano się wych ludzi mieszkających w nieszczęśliwym społe- na zawłaszczaniu (więc znów prywata!) pewnych czeństwie. Wskaźniki zadowolenia z życia i ogólne wartości historycznych i nazw. Dodatkowo, co gorsza, poczucie szczęścia rosną, jednocześnie zwiększa się liderzy „Solidarności”, czyli dawni koledzy, zaczęli niezadowolenie z sytuacji całego kraju. Zdaje się, że się wzajemnie oskarżać o najgorsze rzeczy, łącznie zachodzi taki mechanizm: o swoim życiu wiemy wię- ze współpracą z organami bezpieczeństwa państwa cej niż o państwie, tym bardziej w kontekście świata, komunistycznego. Nie tyle mobilizowano poparcie jaki kreują media. dla siebie, co demobilizowano poparcie dla przeciwnika politycznego, którego definiowano jako wroga. To jest dokładnie ten mechanizm. Nasz optymizm Trudno się dziwić, że Polacy byli zdezorientowani. jest największy, kiedy dotyczy nas samych, a najmniej- SLD zostało wywindowane na szczyty popularności szy, kiedy dotyczy państwa. Nic w tym dziwnego. O nas w 1993 roku dlatego, że było ostoją stabilności. W tym samych dowiadujemy się z własnego doświadczenia, paradoksie pierwszych lat po komunizmie znów nie potrzebujemy do tego mediów. A o stanie państwa byliśmy prekursorami. W innych demoludach postko- donoszą nam środki komunikacji masowej. I nie jest to muniści wrócili do władzy już pod szyldem socjalde- nawet żaden spisek, tylko zwyczajny mechanizm wolnych mokratycznym i długo po nas. mediów. Dobre wieści nie są newsem. Otwarcie kolejnych 1 Diagnoza społeczna 2013, J. Czapiński, J. Panek (red.), 2013, www.diagnoza.com (dostęp dnia 16 października 2013). 15 Polska mała apokalipsa odcinków autostrady nie jest newsem. Jest nim za to ich pensje były niższe niż wynagrodzenie anestezjolo- zawalenie się mostu czy wybrzuszenie na autostradzie gów niemieckich, wykonujących tę samą pracę. Wiadomo też, że ci, którzy chcą legitymizować roszczenia, nie Albo zagłodzenie dziecka przez matkę. Tu też mogą odwoływać się do wskaźników, które pokazują, że często upatrujemy winy państwa. Czy naprawdę im się poprawiło. Wtedy manipulują punktami odniesie- w Polsce jest tak źle, jak starają się pokazać media? nia. Dlatego polscy lekarze porównywali się do lekarzy niemieckich, a nie do swojej sytuacji sprzed pięciu lat. Mało kto analizuje statystyki, które ogólnie są całkiem dobre. Śmiertelność niemowląt spada, przeciętna długość życia rośnie, podobnie jak nasycenie Czy jesteśmy społeczeństwem wybitnie roszczeniowym? gospodarstw domowych dobrami trwałego użytkowania. A poprawa wielu wskaźników często następuje skokowo. Dlatego ogólnie polskie społeczeństwo jest Tak, ale wszystkie społeczeństwa są roszczeniowe. Tutaj nie jesteśmy wyjątkiem. bardziej zamożne, ale ten wzrost zamożności nie dotyczy w równym stopniu wszystkich szczebli społecznych. Nawet skandynawskie? Jedni mają więcej, inni mają lepiej niż w przeszłości, ale w porównaniu z tymi, którzy mają więcej, wciąż mają mniej – to relatywna deprywacja. Mimo że przeciętny Nawet oni. Gdyby zabrać im ich ukochane przywileje socjalne, wybuchłaby rewolucja. Kowalski żyje dziś lepiej niż kiedyś, to nie przeszłość jest jego punktem odniesienia, ale dystans do innych. To mechanizm obecny we wszystkich społeczeństwach, które A skąd w krajach Europy Północnej tak wysokie zaufanie społeczne? nie mają charakteru egalitarnego. A egalitarny charakter mogą mieć tylko społeczeństwa totalitarne. Wszystko zależy więc od kontekstu. Nie ma jednej odpowiedzi. Złożyło się na to wiele czynników. Jednym z nich jest fakt, że na przykład w Szwecji od bardzo dawna nie było wojen. Dlatego I od miejsca na drabinie. Człowiek lubi patrzeć ludzie nie stawali wobec dramatycznych wyborów: w górę, nie w dół. Dlatego zawsze porównuje się do być z okupantem czy przeciwko niemu. Co to powodo- tego, który ma lepiej. Dzisiaj, na przykład, Polacy wało? Z pokolenia na pokolenie coraz bardziej usta- chcieliby żyć tak jak Niemcy i Francuzi, nie jak Czesi. bilizowane pakiety relacji społecznych, które dalej się reprodukowały i były niezawodne w funkcjonowaniu Pozwolę sobie wyostrzyć to porównanie. Skala od- społeczeństwa. Budowanie zaufania społecznego to niesienia bywa absolutnie decydująca. Jeśli wspomnimy długotrwały proces. Niestety, bardzo łatwo za to je literaturę opisującą świat obozów koncentracyjnych albo zburzyć. łagrów na Syberii, można powiedzieć, że ten, kto miał cynową miskę i widelec, był królem. Bo reszta musiała Jak przemodelować system edukacji, żeby lepiej wystrugać sobie sobie naczynia z drewna albo jeść rę- tworzyć środowisko zaufania społecznego i wiary kami z ziemi. W PRL-u, kiedy benzyna była racjonowana, w dobro wspólne? ktoś, kto miał dostęp do nieracjonowanego paliwa, czuł się panem świata. Najważniejsza jest edukacja obywatelska, tworząca obywateli w sensie arystotelesowskim. Dla Arystotelesa A dzisiaj zmieniły się punkty odniesienia. pełnokrwistym człowiekiem, czyli istotą zasługującą na miano człowieka, był ten, kto interesował się czymś Właśnie! Polscy anestezjolodzy strajkowali kilka lat temu nie dlatego, że umierali z głodu, tylko dlatego, że 16 Polska mała apokalipsa więcej niż swoimi sprawami prywatnymi – czyli troszczył się też o sprawy publiczne. Arystoteles podkreślał, że człowiek to zwierzę polityczne. polityków i obywateli, którzy we wszystkich innych sprawach się różnią? Od razu odpowiem: nie mamy. A człowieczeństwo zaczyna się tam, gdzie interesu- A Unia Europejska? jemy się tym, co bezpośrednio nie przynosi nam korzyści. Zwierzę polityczne musi posiadać minimum wiedzy Unia Europejska była celem instrumentalnym, bo obywatelskiej. Na przykład rozumieć, że w państwie jest miała służyć zakotwiczeniu polskiej demokracji i gospo- jak w rodzinie – jeśli wydaje się więcej, niż się zarabia, darki w Europie Zachodniej. Nie możemy mieć wspólne- popada się w długi. Mało który Polak myśli o państwie go interesu narodowego tak długo, jak długo politycy, Teraz, kiedy w Polsce nie ma już wroga w postaci komunizmu czy okupanta, staliśmy się wrogami dla siebie samych. jak o własnej rodzinie. Nie zastanawiamy się nad tym, że którzy definiują swojego oponenta w kategoriach wroga kiedy państwo wydaje więcej, niż ma dochodów, wpada i zdrajcy, uważają, że polityka zagraniczna w wykona- w długi. I że są to długi, które my wszyscy będziemy niu rządzących jest zdradą kraju. Nie będziemy mieć spłacać. Obywatel musi znać reguły funkcjonowania jednego celu, jeśli nie znajdziemy wspólnego mianow- w życiu publicznym. nika w wymiarze polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i elementarnych kwestii związanych z rozwojem i mo- Pewnie trzeba było zacząć taką edukację obywa- dernizacją kraju telską już w 1989 roku. Co mogłoby – w teorii – stać się celem strategiczTak, ale politycy obawiali się, że będzie to uznane za nym dla wszystkich Polaków? indoktrynację. I tak weszliśmy w nowy, demokratyczny system bez żadnego przygotowania. W Wielkiej Brytanii Ważne są małe kroki. Zawsze powtarzam, że naj- zamiast lekcji wychowawczych są lekcje obywatelskie. dłuższy marsz rozpoczyna się od pierwszego kroku. Ja Edukacja obywatelska powinna stać się absolutnym bym zaczął od budowania zaufania społecznego. Nie priorytetem dla kolejnych ekip rządzących. mówię o samym zaufaniu do polityków, ale o zaufaniu między ludźmi, o zmianie mentalności z partykularnej Brytyjczycy od połowy lat dziewięćdziesiątych próbowali zdefiniować się na nowo, stworzyć nową na wspólnotową. I tak budować – od poziomu wspólnot lokalnych wzwyż. tożsamość Wielkiej Brytanii, żeby sprostać wyzwaniom XXI wieku. Tak powstał projekt „Cool Britannia”. My też potrzebujemy takiej ogólnopolskiej debaty? Brytyjczycy nie musieli tak naprawdę tego robić. 17 Czego, według pana profesora, bardziej trzeba Polsce – stabilizacji czy rewolucji? Stabilizacji, oczywiście. Mówiliśmy wcześniej o tym, Od wielu wieków, od kiedy Brytania stała się monarchią jak prywata niszczyła Polskę od czasów szlacheckich. konstytucyjną, Wyspiarze mają takie powiedzenie, że Podobnie jest z dzisiejszymi podziałami politycznymi. kolejne rządy mogą się zmieniać, ale interes Wielkiej Bry- Możemy tego nie zauważać, ale one są bardzo polskie, tanii się nie zmienia. To jest klucz do zrozumienia, wokół związane z naszą historią, naszą literaturą i naszą trady- czego można scalać ludzi. Proszę natomiast zwrócić cją. Proszę sobie przypomnieć, jak przed odzyskaniem uwagę na to, co dzieje się w Polsce. Czy my mamy jedną niepodległości w 1918 roku nie cierpieli się romantycy definicję interesu narodowego, wspólną dla wszystkich i pozytywiści. Dla romantyków najważniejsze było Polska mała apokalipsa nie mędrca szkiełko i oko, ale emocje i mistycyzm. Jak Polski, tylko w nieco innych kostiumach, bo żyjemy w Panu Tadeuszu powiedział Sędzia: „My z synowcem w XXI wieku. Romantycy z PiS-u kontra pozytywiści z PO. na czele i jakoś to będzie”. A w kontrze do nich stoją pozytywiści – i ich twarde stąpanie po ziemi, budowa- Powieść fantasy, o której rozmawialiśmy na po- nie od dołu instytucji i infrastruktury. Przecież ten spór czątku spotkania, miałaby wymiar apokaliptyczny? rozgrzewał do białości Polaków podczas zaborów. Pewnie trochę tak, ale byłaby to apokalipsa trochę jak A dzisiaj…? z książki Tadeusza Konwickiego. Mała, polska apokalipsa, która w sposób niezauważalny dla mniej bystrego Dziś tak samo ostry i dychotomiczny spór rozgrywa obserwatora wkrada się w nasze życie codzienne i powoli się między PiS-em i PO. Wystarczy poczytać publicy- zaczyna nad nami panować. Apokalipsa karmiona trują- stów, na przykład Jarosława Marka Rymkiewicza, którzy cym zielem braku zaufania. Teraz, kiedy w Polsce nie ma piszą o „skarleniu” Polski, o potrzebie rozlewu krwi. To już wroga w postaci komunizmu czy okupanta, staliśmy jest czystej wody romantyzm, zakorzenione kody kultu- się wrogami dla siebie samych. Można się zastanawiać, rowe. Ten dzisiejszy spór to odwieczny konflikt o wizję czy to tylko fikcja literacka, czy już rzeczywistość. Edmund Wnuk-Lipiński – profesor socjologii, nauczyciel akademicki, pisarz fantastyki naukowej. Były rektor uczelni Collegium Civitas. Autor wielu książek socjologicznych, między innymi: Granice wolności. Pamiętnik polskiej transformacji (2003), Socjologia życia publicznego (2005). 18 Polska mała apokalipsa Stare i nowe obawy Polaków KRYSTYNA SKARŻYŃSKA Spróbujmy przyjrzeć się obawom, jakie wyrażali Polacy w ostatnich dwudziestu kilku latach, oraz temu, co z tych starych i nowych lęków wynikało i może wynikać dla naszej przyszłości. wśród holenderskich kupców, którzy czuli się zagrożeni budową w ich miejscowości supermarketu – wykazało, że im bardziej kupcy bali się spadku dochodów, tym silniej popierali osobę autokratyczną i wybierali ją na lidera własnej grupy. Wiadomo, że również instytucje czy organizacje społeczne, gdy czują się zagrożone, mają tendencje do niedemokratycznego, rygorystycznego zarządzania. O tym, że zasiany w ludziach strach niszczy jakość życia i osłabia tendencje demokratyczne Potrzeba bezpieczeństwa jest jedną z podstawo- w społeczeństwach, dobrze wiedzą różnej maści terrory- wych i uniwersalnych potrzeb człowieka. Jednostki ści. Wzbudzenie zagrożenia jest ich bronią; niestety – i grupy żyjące w chronicznym lęku, dostrzegające skuteczną, bo w rezultacie często prowadzącą do zgody w świecie nieprzyjazne siły, poważne zagrożenia na zawieszenie działania praw człowieka i demokracji. fizyczne lub wrogów społecznych, nie tylko mają Nic dobrego z poczucia zagrożenia nie wynika, gorszy nastrój, ale także ich funkcjonowanie poznaw- dopóki jednostka czy grupa nie nauczy się takich cze i społeczne jest odmienne od zachowania osób sposobów funkcjonowania, które potrafią owo poczucie Jednostki i społeczności z silnym poczuciem zagrożenia stają się mniej innowacyjne, a także mniej demokratyczne. i grup czujących się względnie bezpiecznie. Wieloletnie zredukować. Psychologowie dowodzą, że lęk może być badania prowadzone w różnych dziedzinach psycholo- czynnikiem motywującym do uczenia się reakcji uni- gii i socjologii pokazują silne związki poczucia zagro- kania zagrożeń, ale wymaga to trafnej diagnozy źródeł żenia z uogólnioną nieufnością, deficytem motywacji i przyczyn. Spróbujmy przyjrzeć się obawom, jakie wy- osiągnięć i nadziei na sukces, koncentracją na unikaniu rażali Polacy w ostatnich dwudziestu kilku latach, oraz porażek, dogmatyzmem w zakresie przekonań i ten- temu, co z tych starych i nowych lęków wynikało i może dencją do poszukiwania i akceptacji autokratycznych wynikać dla naszej przyszłości. przywódców. W rezultacie jednostki i społeczności 20 Badacze zajmujący się adaptacją ludzi do zmian są z silnym poczuciem zagrożenia stają się mniej innowa- zgodni co do tego, że im większa liczba zmian skumu- cyjne, a także mniej demokratyczne. Jedno z pierwszych lowanych w okresie jednego, dwóch lat, tym większy badań przeprowadzonych w warunkach naturalnych – stres, nawet gdy zmiany mają charakter pozytywny. Stare i nowe obawy Polaków Reformy gospodarcze i zmiana systemu politycznego preferencji politycznych. Realistycznymi optymistami po 1989 roku zaowocowały zarówno nadzieją na lepsze częściej byli mężczyźni niż kobiety, mieszkający w mie- życie, jak i różnorodnymi obawami, dotyczącymi niemal ście niż na wsi, mający wyższe lub średnie wykształcenie, wszystkich sfer życia. W 1990 roku w każdej z ośmiu pełniący funkcje kierownicze. Nierealistyczni optymiści sfer życia, o które pytaliśmy reprezentatywną próbę różnili się od nich przede wszystkim niższym poziomem Polaków1, przeważały obawy. Najwięcej osób (prawie 70 wykształcenia i niższą pozycją zawodową. Wśród pesy- procent próby) obawiało się wtedy pogorszenia sytuacji mistów (dostrzegających zagrożenia niemal wszędzie) materialnej, wzrostu przestępczości i braku wpływu na przeważały kobiety, częściej osoby z wykształceniem własne życie. Bezrobocia obawiało się 61 procent, a 50 podstawowym niż średnim i wyższym, mieszkające na procent deklarowało obawy o stan własnego zdrowia wsi. Gospodyń domowych, rencistów i osób niepełnią- oraz o degradację środowiska naturalnego. Nieco mniej cych żadnych funkcji kierowniczych było w tej grupie badanych (49 procent) obawiało się pogorszenia klima- więcej niż w dwóch pozostałych. Poziom i sfera obaw tu życia publicznego, agresji i nietolerancji, 47 procent wiązały się także z przynależnością do „Solidarności” lub – nowego totalitaryzmu. Natomiast najmniej respon- OPZZ: w grupach optymistów przeważali członkowie dentów (39 procent) obawiało się wówczas emigracji „Solidarności”, wśród pesymistów – członkowie OPZZ. zarobkowej. Chociaż stosunkowo najwięcej respondentów Także oceny poszczególnych kandydatów ubiegających się wtedy o urząd prezydenta RP były związane z pozio- dostrzegało zagrożenie w większości sfer życia, to mem i rodzajem obaw. Ocena Lecha Wałęsy była tym w porównaniu z innymi społeczeństwami postkomu- bardziej pozytywna, im mniej obaw żywili respondenci. nistycznymi (badanymi w tym samym czasie przez Wśród jego zwolenników najwięcej było nierealistycz- Instytut Gallupa) byliśmy większymi optymistami jeżeli nych optymistów. Realistyczni optymiści częściej pozy- idzie o wzrost bezrobocia oraz przewidywanie ogólnej tywnie oceniali Tadeusza Mazowieckiego i Włodzimierza sytuacji ekonomicznej kraju w najbliższym roku. Cimoszewicza, a najwięcej pesymistów było wśród osób Bardziej szczegółowe analizy pozwoliły wyróżnić trzy grupy respondentów: realistycznych optymistów, pozytywnie oceniających Stanisława Tymińskiego. Poziom obaw na początku zmian systemowych był nierealistycznych optymistów i pesymistów. Pierwsi, naj- więc wyraźnie związany z jednej strony z kapitałem mniej liczni, wiązali nadzieje (a nie dostrzegali zagrożeń) społecznym respondentów: osoby mniej wykształcone, ze sferą społeczno-polityczną, ale obawiali się material- niepełniące funkcji kierowniczych i mające słabą wiedzę nych kosztów transformacji (bezrobocia i pogorszenia o funkcjonowaniu systemu społecznego wiązały trans- poziomu życia różnych grup społecznych) oraz wzrostu formację raczej z zagrożeniem dla jakości ich życia niż przestępczości. Nieco więcej było nierealistycznych z nadzieją na to, że będzie im się żyło lepiej. Ale chyba optymistów, którzy w większości sfer życia (albo nawet silniejszym niż własne zasoby buforem chroniącym we wszystkich, o które pytano) nie dostrzegali zagrożeń. wielu Polaków przed lękiem transformacji była identy- W tej grupie obawiano się niemal wyłącznie pogor- fikacja z nową siłą polityczną, z ruchem „Solidarności”. szenia materialnych warunków życia własnej rodziny. Osoby, które miały wtedy poczucie zwycięstwa w walce Najwięcej było pesymistów, dostrzegających zagrożenia z komunistami, czuły się dumne i silne. Były dość pewne w większości (lub we wszystkich) sferach życia. swoich racji i przekonane, że – jak to po latach opisuje Te trzy grupy różniły się pod względem wykształcenia, miejsca zamieszkania, stanowiska pracy oraz Tadeusz Mazowiecki – „to musi się udać, że jest wykonalne”2. 1 Cytowane dane pochodzą z badania prowadzonego jesienią 1990 roku przed wyborami prezydenta RP na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie osób dorosłych (n = 1000). Badanie przygotował i finansował Instytut Psychologii PAN. Więcej informacji o wynikach Czytelnik może znaleźć w książce: W.Z. Daab et al., Polski wyborca ’90. Psychospołeczne studia nad wyborami prezydenckimi, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1991. 2 T. Mazowiecki, Z grubsza normalny kraj, „Polityka” 2008, nr 23, s. 20–24. 21 Stare i nowe obawy Polaków Można więc powiedzieć: zarówno badania, jak Kilka różnych badań prowadzonych w 2004 roku i realia życia społecznego przekonują, że dla przeprowa- przez różnych autorów i rozmaite ośrodki badawcze dzenia poważnych reform trzeba wierzyć w ich sukces. wskazywało podobny charakter obaw, jakie Polacy Jednak całkowite bagatelizowanie zagrożeń i kosztów żywili wobec procesu integracji. Najczęściej wskazy- poważnej zmiany społecznej, które charakteryzowało na wanym obszarem, w którym spodziewano się strat po początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku część wejściu do Unii, było rolnictwo (w cytowanym wyżej naszego społeczeństwa, nie przynosi pozytywnych badaniu obawiało się tego 32 procent respondentów). skutków. Dostrzeganie, analiza i publiczna rozmowa Istotnym obszarem obaw Polaków była także sfera na- na temat różnych zagrożeń są potrzebne po to, by móc rodowej tożsamości i tradycyjnych wartości: 38 procent przygotować środki zaradcze oraz by obywatele czuli się respondentów obawiało się wykupu ziemi przez Niem- podmiotami życia społecznego, a nie pionkami w grze ców, 22 procent lękało się, że prawo obowiązujące w UE Zarówno badania, jak i realia życia społecznego przekonują, że dla przeprowadzenia poważnych reform trzeba wierzyć w ich sukces. elit władzy. Pięć lat później nierealistyczni optymiści zagrozi tradycyjnym polskim wartościom rodzinnym, z naszego badania poczuli się najbardziej rozczarowani a 18 procent widziało zagrożenie utraty niepodległości. przebiegiem polskiej transformacji. Poziom obaw był tym większy, im respondenci byli Po zasadniczych reformach ustrojowych kolejnym wyzwaniem dla Polaków stał się proces integracji ogólnie mniej ufni – słabiej ufali ludziom oraz różnym międzynarodowym instytucjom – a także im bardziej z Unią Europejską. W okresie poprzedzającym referen- widzieli Unię jako zróżnicowaną wewnętrznie organi- dum oraz formalną akcesję Polski do UE były podno- zację krajów o różnych doświadczeniach historycznych, szone różne problemy funkcjonowania tej struktury; bez poczucia wspólnego losu i wzajemnych więzi. z jednej strony sygnalizowano konieczność moderniza- Więcej obaw wskazywali także ci respondenci, którzy cji, z drugiej – niebezpieczeństwo utraty niezależności spostrzegali cele strategiczne Unii Europejskiej jako (tak niedawno odzyskanej) czy narodowej tożsamości. rozbieżne z celami Stanów Zjednoczonych oraz spo- W badaniu przeprowadzonym w pierwszych dniach dziewali się w niedalekiej przyszłości konfliktów między maja 2004 roku3 poziom zaufania Polaków do Unii był UE a USA. Poziom obaw związanych z integracją był jednak umiarkowany: 6 procent respondentów dekla- także tym wyższy, im respondenci byli mniej wykształ- rowało bardzo duże zaufanie; 34 procent – dość duże; ceni oraz w im mniejszej miejscowości mieszkali, ale 33 procent – niewielkie; 15 procent wyrażało całkowity brak zaufania; 12 procent nie miało w tej sprawie siła związku poziomu lęków ze zmiennymi społeczno-demograficznymi była słabsza niż siła związku obaw zdania. Największym zaufaniem Unia cieszyła się z poziomem nieufności społecznej oraz z przewidywa- wśród młodych dorosłych (w grupie wiekowej 20–24 nym konfliktem UE z USA. lata zaufanie bardzo duże i dość duże deklarowało Polacy obawiali się przebiegu procesu integracji z UE 53 procent osób), najniższym – wśród najstarszych także dlatego, że wielu z nas miało dość krytyczny obraz respondentów. Bardziej ufały UE osoby ze średnim niektórych naszych „cech narodowych”, mogących i wyższym wykształceniem niż osoby z wykształce- utrudniać nam skuteczne i korzystne dla nas funkcjo- niem podstawowym. nowanie w zjednoczonej Europie. W badaniach opinii 3 Badanie autorstwa Krystyny Skarżyńskiej i Krzysztofa Chmielewskiego, przeprowadzone przez IPSOS na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie osób dorosłych (n = 1 100). 22 Stare i nowe obawy Polaków publicznej prowadzonych od 1992 roku co kilka lat przez związanego z napływem imigrantów. Na przykład Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) typowy w ostatniej edycji międzynarodowego badania z serii Polak był oceniany do 2004 roku znacznie gorzej niż ty- European Values Study z 2008 roku5 11,7 procent re- powy Europejczyk4: jako gorzej pracujący, mniej ceniący spondentów ogólnopolskiej próby dorosłych (n = 1 510) pracę, mniej zaradny, mniej oszczędny, mniej pewny sie- bardzo obawiało się w związku z rozwojem Unii utraty bie i słabiej nastawiony na sukces, a także mniej życzliwy, opieki społecznej oraz tego, że nasz kraj będzie coraz bardziej zamknięty na innych i mniej uczciwy. więcej płacił na rzecz UE, a już tylko 6,4 procent obawia- Z takim obrazem siebie trudno było Polakom spodziewać się sukcesu w Europie. Wierzyliśmy jednak, że ło się utraty tożsamości i kultury narodowej oraz tego, że Polska utraci wpływy w świecie. Z kolei analizy, które typowy Polak w trudnych sytuacjach potrafi się jednoczyć prowadziłam podczas polskiej prezydencji w Unii, wska- i działać razem z innymi lepiej niż typowy Europejczyk. zywały, że obawy związane z integracją wyrażają przede Obawy o utratę tożsamości Polaków brały się natomiast wszystkim te osoby, które silnie akceptują narcystycz- z przypisywania typowemu Polakowi dużej religijności no- martyrologiczną tożsamość narodową, mają niską i prorodzinności oraz patriotyzmu, które to wartości samoocenę i niskie zgeneralizowane zaufanie do ludzi. w opinii Polaków zdecydowanie słabiej charakteryzowa- Prawie wszystkie lęki Polaków mają źródło w zge- ły typowych Europejczyków. Zdecydowana większość neralizowanym braku zaufania do ludzi. Wszystkie respondentów (75 procent w 2003 roku) sądziła, że Polska badania pokazują, że ufamy rodzinie i (nieco mniej) Prawie wszystkie lęki Polaków mają źródło w zgeneralizowanym braku zaufania do ludzi. będzie należała w Unii do krajów o najniższej pozycji. Rok przyjaciołom, ale zdecydowana większość (na przy- później, w czerwcu 2004 roku, ta ocena zdecydowanie kład 82 procent w 1999 roku – badanie z serii EVS; 72 się zmieniła: miesiąc po oficjalnej akcesji Polski do UE już procent w 2008 roku w kolejnej fali badań EVS) Polaków tylko 43 procent pytanych lokowało Polskę wśród państw uważa, że „większości ludzi nie można ufać”. Poziom o najsłabszej pozycji, a 47 procent uznało nasz kraj za zaufania w Polsce w bardzo słabym stopniu wiąże się mający średnią pozycję i średnie wpływy w Unii. Jednak ze zmiennymi społeczno-demograficznymi: jest nieco i w 2004 roku, i później wielu Polaków nie wierzyło w do- wyższy wśród osób wykształconych i młodszych oraz bre intencje UE wobec naszego kraju. wśród kobiet niż wśród mężczyzn. Zaobserwowano na- W następnej dekadzie dzięki funduszom unij- tomiast silny pozytywny związek zaufania z wewnętrz- nym Polacy doświadczyli wyraźnej poprawy w wielu nym poczuciem kontroli, czyli z przekonaniem, że mam dziedzinach życia. Ale i dzisiaj słyszymy w przestrzeni wpływ na to, jak układa się moje życie, oraz z zado- publicznej głosy pełne obaw o konsekwencje naszego woleniem z życia. Przeprowadzone analizy pozwalają członkostwa w UE. Także badania opinii społecznej twierdzić, że poczucie kontroli istotnie pośredniczy wskazują kilkunastoprocentową frakcję osób obawiają- między zaufaniem a zadowoleniem z życia. Taki wzór cych się postępującej sekularyzacji Polaków, zagrożenia zależności między tymi trzema zmiennymi odtwarza się dla tradycyjnych wartości oraz zwiększenia bezrobocia w krajach Europy Środkowej, Północnej i Zachodniej6. 4 Szczegółowe dane z tych badań są przedstawione w artykule: B. Rogulska, Polska droga do Unii Europejskiej, [w:] Polska, Europa, Świat. Opinia publiczna w okresie integracji, K. Zagórski, M. Strzeszewski (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 16–57. 5 Więcej danych z tego badania prezentuje książka: Wartości i zmiany. Przemiany postaw Polaków w jednoczącej się Europie, A. Jasińska-Kania (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012. 6 Więcej informacji o wyznacznikach zaufania w Polsce i w innych krajach Europy w artykule: K. Henne, A. Jasińska-Kania, K. Skarżyńska, Zadowolenie z życia a zaufanie do ludzi w Polsce i w innych krajach Europy, [w:] Wartości i zmiany..., op. cit., s. 78–104. 23 Stare i nowe obawy Polaków Jeżeli uważam, że mogę polegać na innych ludziach, że przez innych. Wyższy poziom wykształcenia i większe inni mnie nie wykorzystają, gdy tylko nadarzy się okazja, dochody są natomiast czynnikami zmniejszającymi ten że będą raczej pomocni niż egoistyczni i nieuczciwi, lęk, ale siła ich oddziaływania jest dużo słabsza niż siła wówczas mogę skuteczniej kontrolować swoje życie rodzinnego klimatu nieufności i nadmiernego wymagania i osiągać zamierzone cele. Dzięki temu jestem bardziej posłuszeństwa ze strony rodziców. Ponieważ 51 procent zadowolony z życia. Nieufność Polaków przejawia się dość szeroką Polaków z reprezentatywnej próby dorosłych zapamiętało z klimatu rodziny przede wszystkim zalecanie ostrożności akceptacją przekonania, że świat społeczny jest coraz w kontaktach z osobami spoza rodziny i ogólną nieufność, bardziej chaotyczny i niebezpieczny, że rośnie społecz- nic dziwnego, że jesteśmy jednym z najbardziej nieufnych ne bezprawie i brutalność, a ryzyko, że ktoś zostanie społeczeństw Europy. Można mieć nadzieję, że młod- napadnięty, obrabowany, a nawet zamordowany, staje sze generacje Polaków będą wychowywane inaczej, się coraz większe. W 2007 roku sądziło tak 68,6 procent w sposób bardziej otwarty na świat zewnętrzny i jego respondentów ogólnopolskiej próby osób dorosłych, różnorodność. Młodzi rodzice coraz częściej wychodzą w 2011 roku – kilka procent mniej7. W tych samych badaniach aż 83,9 procent pytanych w 2007 roku zgadzało ze swoimi, nawet bardzo małymi, dziećmi poza rodzinę – spotykamy ich w miejscach publicznych, w dalekich się z twierdzeniem, że „w naszym społeczeństwie jest podróżach do miejsc o różnych od naszej kulturze wielu ludzi, którzy mogą zaatakować kogoś bez powodu, i obyczajach, gdzie poznają rozmaicie wyglądających ze zwykłej podłości”, 62,3 procent sądziło, że „z roku na i zachowujących się ludzi. Swobodny i bezpieczny kon- rok jest coraz mniej ludzi naprawdę godnych szacunku, takt z odmiennością skutecznie obniża lęk przed innymi a coraz więcej takich, którzy nie mają za grosz moralno- ludźmi. ści i są zagrożeniem dla wszystkich wkoło”, a 57 procent Wizja ponurego świata, gdzie inni ludzie są spostrze- uznało, że „świat społeczny, w którym żyjemy, jest gani raczej jako źródło wszelkiego zła niż zrozumienia, w gruncie rzeczy niebezpiecznym miejscem, w którym wsparcia i pomocy, jest niestety podsycana przez wielu wartości, sposób życia dobrych, przyzwoitych i mo- naszych polityków. Brak szacunku dla osób wyrażają- ralnych ludzi są zagrożone i atakowane”. W 2011 roku cych odmienne niż nasza opinie, niechęć do uważnego procent osób zgadzających się z tymi twierdzeniami był ich wysłuchiwania, pochopne przypisywanie złych nieco niższy, ale podobnie jak w 2007 roku najczęściej intencji politycznym przeciwnikom, kłamstwa, a nawet wskazywaną oceną wymienionych przekonań było zdrady narodu – wszystko to buduje klimat ogólnej „zgadzam się”. Wygląda więc na to, że dzisiaj Polacy obawiają nieufności. Wewnętrznej i międzynarodowej. W polskim dyskursie publicznym dominuje dzisiaj wrogość, scena się innych Polaków, że ich obawy mają dość rozlany, polityczna jawi się jako społeczna dżungla, w której niespecyficzny charakter. Boimy się ludzi i nie ufamy im wygrywają bezwzględni gracze, a ludzie uczciwi tym bardziej, im bardziej nasycony nieufnością wobec i zainteresowani publicznym dobrem nie mają szans. obcych był klimat rodziny w czasach naszego dzieciń- W takim świecie demokracja jest mało użyteczna. Nic stwa oraz im bardziej wymagający posłuszeństwa byli więc dziwnego, że kolejne wyniki badań opinii społecz- nasi rodzice (zwłaszcza ojcowie). Ci respondenci, którzy nej wskazują coraz więcej osób, dla których demokracja deklarowali, że ich rodzice uczyli ich przede wszystkim nie jest najlepszym porządkiem społecznym. Cały ostrożności w stosunkach z ludźmi i ostrzegali przed współczesny świat jest skomplikowany, jest w nim dużo ludzką chciwością, zazdrością i złośliwością, wyrażali zła, ale także wiele zmiennych związanych ze świadomą szczególnie dużo lęku o to, jak zostaną potraktowani aktywnością ludzi. 7 Cytowane dane pochodzą z badań autorki artykułu realizowanych w Instytucie Psychologii PAN. Więcej informacji można znaleźć w artykule: K. Skarżyńska, Percepcja świata społecznego a socjalizacja w rodzinie, [w:] Agresja, socjalizacja, edukacja, H. Grzegołowska-Klarkowska (red.), Wydawnictwo Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2012, s. 243–265. 24 Stare i nowe obawy Polaków Nie można uczciwe twierdzić, że wszystko idzie coś ważnego zmieniać, skoro jeżeli coś w tej zmianie w złym kierunku i że dobro przegrywa na wszystkich zawiedzie, nie tylko nie otrzymamy wsparcia i zrozumie- frontach. Naukowa psychologia dostarcza wielu po- nia trudności, ale przeciwnicy wręcz dorwą nam się do ważnych dowodów, że nasze wyobrażenia o tym, jaki skóry i ostatecznie nas pognębią. Bez zmiany schematu jest świat, kierują naszym działaniem i albo zwiększają widzenia naszej polskiej rzeczywistości na bardziej przy- szansę na skuteczne zmiany w pożądanym kierunku, jazny, bez rzeczywistej zmiany publicznych zachowań albo zniechęcają do aktywności, prowadzą do prywa- w kierunku zachowania szacunku dla innych poglądów tyzacji życia i trwania w niezadowalającym status quo. i rezygnacji z pochopnego przypisywania złych intencji Nieufność w każdej dziedzinie życia ogranicza innowacyj- nie wyzbędziemy się naszych lęków i nie staniemy się ność, zniechęca do podejmowania ryzyka: po co mamy bardziej innowacyjni. Krystyna Skarżyńska – profesor psychologii, kierownik Katedry Psychologii Społecznej w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej i Pracowni Psychologii Politycznej w Instytucie Psychologii PAN. Autorka wielu książek, między innymi Podstawy psychologii politycznej (2002). 25 Stare i nowe obawy Polaków Między szlachcicem a obywatelem RADOSŁAW MARKOWSKI W stabilnych demokracjach kryzys gospodarczy nie powoduje spadku pozytywnego wartościowania demokracji jako ustroju. Natomiast w młodych demokracjach różnie to bywa. nam dzisiaj w sensie „ducha kultury” do wynalazków starożytnych Greków (choćby właśnie w kwestii refleksji nad ustrojem politycznym, a demokracją w szczególności) czy Rzymian (w takich kwestiach, jak jurysprudencja, podstawowe zasady prawa, jego stanowienia i obowiązywania) niż do europejskich społeczeństw średniowiecza. Podobnie należy odnieść się do polskich inwencji owego okresu. Dzisiejsze stabilne demokracje wręcz neurotycznie koncentrują się na prawach mniejszości Polskie tradycje demokratyczne, jak i oryginalny jako najważniejszym filarze ustroju demokratycznego, wkład w demokratyczne innowacje, są tyleż znaczące, a tworzenie instytucjonalnych „zasieków”, by mniejszo- co przez nas samych niedoceniane. Artykuły Henry- ściom nie działa się krzywda, stanowi o istocie i jakości kowskie, pacta servanda oraz liberum veto – fundamenty każdego państwa demokratycznego. Co więcej, od szesnasto- i siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej – to pewnego czasu, po znacznym rozczarowaniu mecha- wynalazki, które o kilka wieków wyprzedziły swoją nizmami demokracji bezpośredniej, nastąpił na świecie epokę. I choć dzisiaj fakt, że 8 procent ówczesnego tak zwany „deliberatywny zwrot” – wieloaspektowe społeczeństwa miało prawo głosu, nie może uchodzić za zjawisko polegające na rozstrzyganiu spraw i podejmo- wskaźnik inkluzywności systemu politycznego, wówczas waniu decyzji w oparciu o wiedzę ekspercką i zasadę był to najwyższy wskaźnik w Europie. osiągania konsensusu1. Owe deliberatywne innowacje są Dodajmy, że mieliśmy wybieranych królów, którzy niczym innym jak właśnie instytucjami demokratyczny- w kampaniach wyborczych ubiegali się o poparcie. mi mającymi na celu osiąganie zgody co do alternatyw- Wszystkie trzy elementy instytucjonalne świadczyły nych rozwiązań złożonych kwestii zbiorowego podejmo- o tym, że mieliśmy – używając współczesnego języka wania decyzji, a więc polityki, z poszanowaniem opinii – do czynienia z demokracją liberalną, której instytucje mniejszości, a właściwie każdego. Wygląda na to (choć miały zapobiegać nadmiernej władzy wykonawczej, nasza historiografia milczy na ten temat), że możemy z wieloma „punktami weta” w procesie podejmowania być dumni z naszych szesnastowiecznych przodków. By decyzji makropolitycznych. była jasność, później było gorzej, z powodów, które są W refleksji nad rozwojem kultury wyróżnia się tra- dość dobrze opisane. Brak przez ponad półtora wieku jektorie kultury konkretnej i ogólnej. Przez tę pierwszą państwowości i/lub suwerenności musiał zmienić nasz rozumiemy po prostu temporalny i sekwencyjny ciąg stosunek do instytucji, państwa, poszanowania kon- zdarzeń, przez tę drugą – poziom wyrafinowania kultury, traktów i ogólnie relacji między więziami nieformalnymi jej jakość. Nietrudno przekonać współczesnych, że bliżej a formalnymi. 1 Zainteresowany Czytelnik znajdzie niebawem więcej szczegółów na ten temat w mojej książce zatytułowanej Demokracja i demokratyczne innowacje, która ukaże się dzięki szczodrości Instytutu Obywatelskiego. 26 Między szlachcicem a obywatelem Pod koniec XX wieku Polacy ruszyli budować swą Wreszcie, kluczowy dla dzisiejszych postaw demokra- demokrację z bagażem tradycji dość temu ustrojowi nie- tycznych Polaków jest okres 2005–2007, gdy próbowano sprzyjającym. Nie chodzi tylko o skutki rozbiorów, które rozpocząć nowy projekt, doprowadzić do kluczowej pokolenia Polaków wyalienowały z odpowiedzialnej re- zmiany ustrojowej w kierunku powszechnie znanym lacji z państwem i jego instytucjami, ani o niewątpliwie jako IV RP, oraz kilkuletni już kryzys światowy, który jest stracone lata w okresie realnego socjalizmu. Chodzi też nie tylko kryzysem ekonomicznym czy finansowym, o kwestię we współczesnej Polsce przemilczaną, choć ale także – a może nawet przede wszystkim – kryzysem wydaje się, że zbliża się czas otwarcia dyskusji na ten demokracji. temat. Kwestią tą jest Kościół katolicki i dominujący typ Dane empiryczne potwierdzają zaprezentowaną socjalizacji do fundamentalnych wartości, jakimi kierują tu „periodyzację” najnowszej historii Polski. Badając się Polacy, do czego szerzej odniosę się w dalszej części. postawy polityczne obywateli współczesnych państw Okres transformacji, od 1989 roku po rok 2013, demokratycznych (choć nie tylko), współczesne so- można podzielić na kilka faz, w zależności od tego, cjologia polityki i politologia zadają kilka kluczowych czy jest się ekonomistą, socjologiem, politologiem, pytań o demokrację. Pierwsze: o demokrację jako ideał; czy psychologiem społecznym. Patrząc jednak przez drugie: o ocenę funkcjonowania demokracji w danym pryzmat konsolidacji demokracji w Polsce, wydaje się, że kraju; trzecie: o to, czy rządy niedemokratyczne mogą W Polsce – w odróżnieniu od w s z y s t k i c h krajów postkomunistycznych – po 1989 roku ani razu nie odnotowano recesji czy prawdziwego kryzysu gospodarczego. można wskazać kilka punktów zwrotnych. Pierwszy to czasami być bardziej pożądane niż demokratyczne, dojście do władzy w 1993 roku partii wywodzących swój a więc o swoisty potencjał przyzwolenia na autoryta- rodowód z okresu PRL-u oraz względnie szybki rozwój ryzm w polityce2. gospodarczy kraju pod rządami koalicji SLD-PSL. Drugi Z wielu badań – czy to międzynarodowych, czy to – pomimo udanego czterolecia 1993–1997 –wybory regularnych pomiarów CBOS-u lub PGSW3 – wyłania się przegrane na rzecz nowego koalicyjnego ugrupowania klarowny obraz dominacji wśród Polaków „normatyw- prawicy pod sztandarami AWS oraz, co najważniejsze, nych demokratów”. Poza wczesnymi latami dziewięć- ogromne rozczarowanie rządami tej ostatniej, nie tyle dziesiątymi ubiegłego wieku, od 1995 roku po połowę z powodu spowolnienia gospodarczego, ile z powo- 2013 roku ponad 60 procent Polaków twierdziło, że du nepotyzmu, korupcji oraz wewnątrzkoalicyjnych demokracja ma przewagę nad innymi formami rządów. konfliktów. Niesłychanie istotny był trzeci punkt zwrotny Najniższy wynik w tym okresie odnotowujemy w koń- – wysokie, niemal większościowe zwycięstwo SLD w wy- cówce rządów PiS-u, a najwyższy (74 procent) po zwy- borach 2001 roku, ukazujące, że partia o stricte lewico- cięstwie PO w 2007 roku. W całym omawianym okresie wym rodowodzie może w Polsce zdobyć sympatię około odsetek Polaków niezgadzających się z powyższą tezą jednej trzeciej elektoratu (umownie) prawicowego. waha się między 10 a 20 procentami. 2 Pierwsza kwestia: stosunek do demokracji jako idealnego ustroju badamy za pomocą różnych pytań, najczęściej jednak albo tak zwanego churchillowskiego (ze względu na powiedzenie słynnego brytyjskiego polityka): „Czy zgadza się Pan(i) ze stwierdzeniem, że co prawda demokracja ma wiele wad, ale nie ma lepszego ustroju?”, albo pytaniem wprost: „Czy zgadza się Pan(i) ze stwierdzeniem, że demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów?”. Kwestia druga: ocena codziennego funkcjonowania demokracji w danym kraju jest dokonywana za pomocą pytania: „Czy, ogólnie rzecz ujmując, jest Pan(i) zadowolony(a), czy też nie, ze sposobu funkcjonowania demokracji w naszym kraju?”. Trzeci aspekt jest zoperacjonalizowany następująco: „Czy zgadza się Pan(i) ze stwierdzeniem, że niekiedy rządy niedemokratyczne mogą być bardziej pożądane niż demokratyczne?”. 3 Polskie Generalne Studium Wyborcze. 27 Między szlachcicem a obywatelem Odmiennie wygląda stosunek Polaków do prak- W okresie skandali korupcyjnych początku XXI wieku tykowania demokracji w Polsce współczesnej. Przede i systematycznej „indoktrynacji” do zła politycznego, wszystkim znaczna jest fluktuacja ocen funkcjonowania jaką zaserwowały nam specjalne komisje sejmowe i ich demokracji – niezadowolonych z jej funkcjonowania publiczna widoczność, ujawnił się nieco inny mecha- bywało aż 71 procent (latem 2003 roku), jak i zaledwie 41 nizm. Na znaczeniu zyskało wówczas hasło wszelkiej procent (latem 2011 roku). Przez większość okresu trans- władzy o ciągotach autorytarnych: „ład i porządek”. formacyjnego notujemy znaczną rozbieżność między Dwie nowe partie, które niebawem miały na stałe zadowolonymi a niezadowolonymi z funkcjonowania podzielić polską scenę polityczną, zapowiadały nowy demokracji Polakami – od 20 do 40 procent, poza ostat- początek i nowy ład społeczno-polityczny. Nie dziwota, nim okresem, między rokiem 2007 a 2011, gdy liczeb- że obywatele wyczuwali „nie-do-końca-demokratyczne- ność obydwu grup mniej więcej się wyrównała. Ciekawe -metody” zwalczania politycznego zła, korupcji, alienacji są szczegóły; największą przewagę niezadowolonych władzy, a znaczna część z nas wyrażała na to przyzwo- nad zadowolonymi odnotowujemy w okresie drugich lenie. Jak wskazują jednak dane CBOS-u, szybko nam Polacy są nadal bardziej euroentuzjastyczni niż większość społeczeństw Europy. rządów SLD (2001–2005). Można zakładać, że rozczaro- przeszła ta nostalgia za niedemokratycznymi rządami wanie nepotyzmem i korupcją jest czynnikiem mocniej i przyzwolenie na nie – dokładnie rok po rozpoczę- wpływającym na ocenę funkcjonowania demokracji ciu rządów PiS-u. Liczby są wymowne: w 2005 roku niż spowolnienie gospodarcze, z którym mieliśmy do przewaga Polaków dopuszczających rządy niedemo- czynienia pod koniec lat dziewięćdziesiątych, za rządów kratyczne nad Polakami oponującymi przeciw takiemu AWS-UW. Natomiast nieco odmienną wymowę mają lata rozwiązaniu wynosiła aż 25 procent (52 : 27); w roku 2007 1995–1997, a więc końcówka rządów SLD-PSL, gdy odno- przewaga przeciwników rządów niedemokratycznych towywaliśmy w Polsce najwyższe wskaźniki wzrostu wyniosła 17 procent (31 : 48). Ta dynamika jest niezwykle PKB, a badania GUS wykazywały ogromne wzbogacenie sugestywna, wszak nie mieliśmy nawet do czynienia się polskich gospodarstw domowych. z rządami niedemokratycznymi sensu stricto; rządy Interesująco przedstawiają się opinie Polaków na tyczną wytrzymałość” Polaków i naszych instytucji, tyczne mogą być bardziej pożądane niż demokratyczne”. a naruszanie fundamentalnych pryncypiów demokracji Zauważmy, że znacznie wyższy (niż w przypadku dwóch miało charakter marginalny, choć, jak widać, niezwykle pierwszych kwestii) odsetek Polaków nie potrafi usto- dla społeczeństwa otrzeźwiający. sunkować się do tej tezy – zawsze powyżej 20 procent, 28 PiS-u owego okresu, by tak rzec, „testowały demokra- temat tego, czy rzeczywiście „niekiedy rządy niedemokra- W młodych, niestabilnych demokracjach poważnym niekiedy powyżej 30 procent. Odnotowujemy dwa okresy zagrożeniem jest reaktywność stosunku do demokracji potencjalnej akceptacji rządów niedemokratycznych – w zależności od sytuacji gospodarczej kraju. Dawno to wstępny okres transformacji, do roku 1995, oraz lata temu David Easton ukuł pojęcie diffuse political suport 2002–2006. Znów, jak się zdaje, mamy do czynienia z nie- („rozproszone poparcie polityczne”), przy czym chodziło co odmiennymi powodami akceptacji idei politycznego o poparcie dla reżimu politycznego, w tym przypadku autorytaryzmu; we wczesnym okresie posttransformacyj- demokracji. W stabilnych demokracjach kryzys gospo- nym była to mieszanka niepewności co do istoty nowego darczy nie powoduje spadku pozytywnego wartościo- systemu politycznego oraz wykreowania licznej grupy wania demokracji jako ustroju, nie wpływa znacząco na ludzi zagubionych w rynkowym współzawodnictwie i li- ocenę codziennego funkcjonowania demokracji ani nie czebności przegranych pierwszych lat transformacji oraz wzmaga w społeczeństwie szczególnej chęci odwoła- świadomości utraty bezpieczeństwa socjalnego. nia się do rozwiązań niedemokratycznych. Natomiast Między szlachcicem a obywatelem w młodych demokracjach, ostrożnie mówiąc, różnie to w ramach tej instytucjonalnej infrastruktury. Przytoczę bywa. w tym miejscu jeden dość wymowny – moim zdaniem Światowych danych (lata dziewięćdziesiąte w Japonii – przykład. W Polsce mamy proporcjonalną ordynację i Korei Południowej, a ostatnio także sytuacja w Grecji) wyborczą do Sejmu, z tak zwanymi „otwartymi” listami wskazujących, jak istotne jest to zjawisko, jest mnó- wyborczymi, co oznacza, że de facto głosujemy na osoby stwo. Dostępne dane z okresu polskiej transformacji znajdujące się na listach, a nie na partie. Inaczej mówiąc, świadczą, że sytuacja gospodarcza nie wpływa (a jeśli nie można w naszym kraju poprzeć partii bez wskazania już, to nieznacznie) na aksjologiczny stosunek Polaków konkretnego kandydata. Opinia publiczna jednak tego do demokracji – cenimy ją jako rozwiązanie ustrojo- faktu nie dostrzega; z jednej strony mamy do czynienia we i metawartość zarówno w okresach spowolnienia z bardzo niskim prestiżem zawodu polityka, działacza gospodarczego, jak i w okresach prosperity. To wniosek partyjnego, parlamentarzysty, a także takich instytucji, najważniejszy. Warto jednak podkreślić, że w okresach jak partie i parlament, z drugiej zaś nie widać żadnej ak- dekoniunktury gospodarczej zadowolenie z praktyki tywności oddolnej, społecznej, by na tych „otwartych” funkcjonowania demokracji obniża się, czasami znaczą- listach umieszczać swoich społecznych kandydatów, co. Na tle innych krajów regionu zjawisko to jednak nie a nie partyjnych aparatczyków. wygląda groźnie. Zauważmy jednocześnie, że w Polsce Co więcej, otwarte listy gwarantują, że partyjni ak- – w odróżnieniu od w s z y s t k i c h krajów postkomu- tywiści są zainteresowani, by na dalszych (tak zwanych nistycznych – po 1989 roku ani razu nie odnotowano „niebiorących”) miejscach list partyjnych znalazły się recesji czy prawdziwego kryzysu gospodarczego. Nie do popularne osoby, bo to poprawia całościowy wynik końca wiemy więc, jak polscy demokraci zareagowaliby danej partii. Wiemy też, że znaczny odsetek parlamen- na taki spadek PKB (i towarzyszące mu konsekwencje), tarzystów to tacy właśnie popularni lokalnie ludzie, Cechą katolicyzmu niesprzyjającą demokracji i kapitałowi społecznemu jest hierarchiczna, niedemokratyczna struktura organizacji religijnej. jak w Estonii pod koniec lat dziewięćdziesiątych, na Wę- którzy nie znajdowali się na czele listy; z tych odległych grzech w ostatnim dziesięcioleciu czy nawet w Czechach miejsc można zatem dostać się do parlamentu. A co nam pod koniec ubiegłego wieku, a następnie od 2006 roku mówią analizy rozkładu głosów na listach? Ano to, że do dziś. Wiemy natomiast, że ekonomiczne determinan- w przypadku większości list zdecydowana większość od- ty stosunku Polaków do demokracji są złożone. Część danych głosów przypada właśnie na dwa, trzy pierwsze z nas – ci, którzy są liberałami gospodarczymi, cenią miejsca, obsadzane przez aparat partyjny. Polakom nie wolny rynek i konkurencję – opowiada się jednocześnie tylko nie chce się więc aktywnie uczestniczyć w kształto- za proceduralną, a nie definiowaną ekonomicznie wizją waniu list wyborczych i wpływaniu na ofertę polityczną, demokracji. Natomiast grupy społeczne bardziej zmargi- ale także nie znajdują czasu, by dowiedzieć się, kto na te nalizowane na rynku pracy, o niższym statusie społecz- listy trafił, i głosować na, w moim przekonaniu, licznych nym, upatrują w demokracji narzędzia dochodzenia ciekawych kandydatów nienależących do partyjnego swych praw socjalnych i sprawiedliwości gospodarczej. aparatu. Głosujemy na przywódców partyjnych, którym To ważny, a niepodejmowany przez polityków temat. skądinąd nie ufamy. Badania ewaluacji prowadzone przez ekspertów 29 Można by to nazwać polityczną schizofrenią, gdyby oceniających liczne aspekty polskiej demokracji wska- nie jeszcze bardziej wymowne zjawisko. Polega ono na zują, że nasze demokratyczne instytucje są adekwatne tym, że gdy w Polsce trzeba podjąć ważne publiczne do potrzeb i dobrze pomyślane, natomiast tym, co decyzje (takie jak referendum o przystąpieniu do UE szwankuje, jest „czynnik ludzki” – codzienne zachowania w 2003 roku czy poparcie reform strukturalnych pod ko- Między szlachcicem a obywatelem niec lat dziewięćdziesiątych, w tym reformy emerytalnej funkcjonowania demokracji paneuropejskiej. W końcu, i oświaty), to wcale nie czynniki społeczno-demograficz- jakości polskiej demokracji pomogłaby niezmiernie ne, takie jak wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykony- wielka narodowa debata o modelu demokracji i modelu wany zawód itp. wpływają na ich poparcie lub odrzuce- kapitalizmu, jakie zamierzamy tu budować. W tej materii, nie, ale preferencje polityczne wyrażone głosowaniem a zwłaszcza w kwestii: jaki model kapitalizmu i państwa na konkretną partię w poprzednich wyborach, która to dobrobytu tworzymy w naszym kraju, mamy wiele partia tę ważną decyzję popierała lub nie. Krótko rzecz zaniedbań. ujmując, politykom i partiom nie wierzymy, ale gdy przy- Mogą jednak pojawić się zagrożenia dla jako- chodzi do podejmowania ważnych czy wręcz historycz- ści i trwałości demokracji w Polsce. Najważniejsze nych (UE) decyzji dotyczących naszego losu zbiorowego, jest pochodną tego, co napływa do nas z zewnątrz, kierujemy się wskazówkami otrzymywanymi od partii. zwłaszcza przeciągający się kryzys globalny, ale także Czy można zatem prognozować demokratyczną niestabilność naszego najbliższego toczenia. Ale jest przyszłość Polski? Tak, choć ostrożnie. Po pierwsze, dora- też absolutnie fundamentalna, bardzo skomplikowana stają następne pokolenia i należy oczekiwać, że ich kon- kwestia wewnętrzna – istnienie wpływowej organizacji takt ze światem, głównie demokracjami europejskimi, religijnej o międzynarodowym zasięgu i kierownictwie zaowocuje większą tolerancją, otwartością na odmien- ulokowanym poza naszym krajem. To rzecz jasna Kościół ności i akceptacją kultury demokracji liberalnej. Ale to katolicki w jego obecnej postaci instytucjonalnej i przy- nie stanie się ot, tak sobie; kultura demokratyczna oby- wództwie osobowym. Zacznijmy od uwagi ogólnej. Nie wateli to twór ludzki, to zabiegi socjalizacyjne trwające ma kraju katolickiego (absolutne wyjątki to Kostaryka od młodości po starość. Demokrację trzeba pielęgnować oraz Austria; ten drugi przypadek objęty ogromnymi – to bardzo wymagający ustrój. Po drugie, szybkie boga- wątpliwościami), który nie wykazywałby ułomności Demokracja to współcześnie nasz zbiorowy obowiązek. cenie się polskiego społeczeństwa, przy zmniejszających czy wręcz ogromnych wad swej demokracji. Demokra- się nierównościach społecznych (z którymi to zjawiskami cje w krajach katolickich upadały, a tam, gdzie trwały, mamy do czynienia), musi powodować wzrost rów- legitymowały się niską jakością. Podobnie rzecz ma się nomiernej zamożności i w konsekwencji – powstanie z kapitałem społecznym – w krajach katolickich jest on wykształconego społeczeństwa, uodpornionego na znacznie niższy niż w protestanckich. Lista publikacji na zakusy politycznych iluzjonistów, religijne zabobony czy ten temat zajęłaby kilka stron, a i lista domniemanych nacjonalistyczne fobie. Po trzecie, w Polsce (w prze- przyczyn tego stanu rzeczy jest długa. W największym ciwieństwie do wielu miejsc na świecie) nie mamy na skrócie (i niejakim uproszczeniu) można powiedzieć tak: szczęście do czynienia z istnieniem silnego antydemo- cechą katolicyzmu niesprzyjającą demokracji i kapitało- kratycznego, a na dodatek sprawnego aktora politycz- wi społecznemu jest hierarchiczna, niedemokratyczna nego, jakim bywa armia. Po czwarte, nowe, postkryzyso- struktura organizacji religijnej. Zasadnicze znaczenie ma we otwarcie i zapewne nowa wizja zjednoczonej Europy także założenie o całkowitym prymacie rodziny i więzi (których spodziewam się niebawem), z dołączonymi rodzinnych nad innymi formami stosunków międzyludz- bardziej wyrazistymi mechanizmami demokratycznej kich, co prowadzi do paternalizmu, nepotyzmu i amoral- kontroli nad decyzjami „Brukseli”, winny strategicznie nego familiaryzmu, a na pewno nie sprzyja kreowaniu działać jako czynnik stabilizujący naszą przynależność formalno-racjonalnych więzi publicznych. do rodziny krajów demokratycznych. Dane, którymi dys- 30 Nie mniej istotnym problemem jest typ wspólnoty ponujemy za ostatnie lata, wskazują, że Polacy są nadal religijnej kreowanej przez katolicyzm, cechującej się – względnie – bardziej euroentuzjastyczni niż większość brakiem kongregacyjnych, egalitarnych elementów. społeczeństw Europy. Mamy też mniej zastrzeżeń co do To katolicyzm uznał za stosowne zwracać się do wie- Między szlachcicem a obywatelem rzących w języku dla nich niezrozumiałym, a „pasterz” czynników sprzyjających odwrotowi od demokracji stał tyłem do wspólnoty; dopiero wielkie procesy w kierunku różnych form politycznego autorytaryzmu sekularyzacji, edukacji i modernizacji wymusiły jest pozostawanie w nowych demokracjach tak zwanych kilkadziesiąt lat temu na Kościele katolickim, by zechciał „konstytucyjnych enklaw” – ekskluzywne traktowanie zwracać się do wiernych w ich językach. Nie wiemy, przedstawicieli organizacji, grup społecznych czy wręcz w jakim stopniu owo zrozumienie tego, co emisariusze grup osób (vide członkowie junty chilijskiej i gwaranto- Kościoła mieli ludziom do powiedzenia, spowodowało wany im dożywotni immunitet senatorski). Gdy dodamy tak dramatyczne zniechęcenie do tej instytucji w Euro- do tego powszechnie postrzeganą (nawet przez głęboko pie, ale proces ten nastąpił. Oprócz uniwersalnych wad wierzących Polaków) finansową chciwość, urynkowie- katolicyzmu niesprzyjających demokracji są też jego nie usług religijnych i powszechność „komercyjnego cechy specyficznie polskie: silny nacjonalizm i sprzyjanie rozgrzeszania”, mamy obraz instytucji ciągle dla licznych partiom nacjonalistycznym, otwarte opowiadanie się za rodaków ważnej, która dalece nie przystaje do norm cy- domniemanym prawem boskim jako naturalnym, kosz- wilizacji demokratycznej. Krótko rzecz ujmując, istnienie tem prawa konstytucyjnego jako gorszego, bo będące- Kościoła katolickiego w obecnej postaci, bez radykalnej go tworem ludzkim. reformy tak struktur, jak i myślenia o współczesnym To właśnie z tego ogólnego założenia wypływa tak karygodny fakt jak istnienie w demokratycznej Polsce instytucji kierującej do swych pracowników instrukcje, by świecie, będzie ogromnym wyzwaniem dla jakości demokracji w Polsce. Do utrwalenia demokracji i poprawy jej jakości w na- informacje o faktach przestępczych zgłaszali wyłącznie szym kraju dojdzie tylko wtedy, gdy wszyscy zaangażu- do komórek własnej instytucji, a nie – jak obowiązkowo jemy się w jej naprawę i wsparcie. Mamy dobre tradycje, wszyscy obywatele RP – do prokuratury czy organów te szesnastowieczne (choć nie do końca to rozumiemy ścigania. Zadziwiające, że ten typ arogancji wobec norm i wykorzystujemy), i całkiem niezłe doświadczenia ostat- obowiązujących nas wszystkich nie doczekał się reakcji niego dwudziestolecia. Mamy też problemy i wyzwania. odpowiednich instytucji stojących na straży sprawiedli- Demokracja to współcześnie nasz zbiorowy obowiązek. wości społecznej demokratycznego państwa. Klasycy demokratyzacji przestrzegają: jednym z najgorszych Radosław Markowski – profesor socjologii w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej, dyrektor Centrum Studiów nad Demokracją SWPS oraz kierownik Zakładu Badań Porównawczych nad Polityką w Instytucie Studiów Politycznych PAN. 31 Między szlachcicem a obywatelem Romantycy, których skłóciła historia Z MARTINEM POLLACKIEM rozmawia WERONIKA PRZECHERSKA Weronika Przecherska: Powiedział pan kiedyś, Jakie były pierwsze wrażenia? tak z przymrużeniem oka, że jest pan przede wszystkim ogrodnikiem, nie zaś pisarzem i tłumaczem. Jak mają rozumieć to stwierdzenie pańscy czytelnicy? Byłem przede wszystkim niesłychanie zaskoczony. Warszawa może nie była piękna, ale ogromnie mnie ciekawiła. Ta ciekawość nie ograniczała się oczywiście Martin Pollack: Człowiek pełni różne funkcje, tylko do stolicy. Fascynowały mnie także mniej znane które niezwykle trudno rozgraniczyć. Będąc na wsi, zakątki kraju. Urzekali i inspirowali ludzie. Jadąc tu, gdzie mieszkam, rzeczywiście jestem ogrodnikiem. planowałem zostać tylko rok. Jednak właściwie od razu Gdy spędzam czas wśród książek, jestem pisarzem. zdecydowałem się przedłużyć stypendium o kolejne Przygotowując przekłady polskich tekstów, jestem dwanaście miesięcy. Było to stosunkowo proste, ponie- tłumaczem. waż w tamtym czasie niewiele osób decydowało się na pobyt w Polsce. Polska była dla Austriaków krajem zbyt W Polsce uchodzi pan za polonofila i znawcę odległym, za mało znanym i niezbyt atrakcyjnym. Muszę Polaków. Choć pana nazwisko nieodłącznie kojarzy przyznać, że do dziś trudno mi to zrozumieć. Wówczas się z Polską, zainteresował się pan naszym krajem również bardzo mnie to dziwiło. przez przypadek. Pan, wręcz przeciwnie, chciał poznać Polskę Rzeczywiście, moje nazwisko brzmi bardzo polsko dosłownie centymetr po centymetrze. (śmiech). Jednak to zupełny przypadek i nie dlatego związałem swoje życie z waszym krajem. Zanim rozpo- Lepiej bym tego nie ujął. Z ciekawości objechałem cząłem studia na Uniwersytecie Wiedeńskim, niewiele autostopem cały kraj. Nic dziwnego, że Polska tamtych wiedziałem o Polsce i polskiej literaturze. I nie byłem czasów to dla mnie kolaż różnych wspomnień, men- Ryszard Kapuściński był dla mnie bardzo ważnym nauczycielem Polski i polskości. Wiele się od niego nauczyłem. 32 pod tym względem w Austrii wyjątkiem. Miłością do talności i dialektów. Przez te wszystkie lata miała dla Polski zaraziła mnie przesympatyczna nauczycielka mnie różne oblicza: komunizm, mała stabilizacja, czasy języka polskiego na Uniwersytecie Wiedeńskim. Później Gomułki. Do dziś to właśnie ta różnorodność najbardziej wszystko potoczyło się dość szybko. Po raz pierwszy mnie fascynuje. Na wspomnienia nakłada się także przyleciałem do Warszawy w 1965 roku. oblicze literackie waszego kraju. To przecież z książek Romantycy, których skłóciła historia znam na przykład Polskę przedwojenną. Jednak gdy dziś Ryszard Kapuściński był dla mnie bardzo ważnym – z sentymentem – wspominam tamte studenckie czasy, nauczycielem Polski i polskości. Wiele się od niego myślę o ludziach, których poznałem. Moje spojrzenie nauczyłem. Poznałem go jednak dopiero w latach na wasz kraj ukształtowały przede wszystkim spotkania osiemdziesiątych, kiedy wiele już doświadczyłem i wielogodzinne rozmowy. i zrozumiałem. Można więc powiedzieć, że te pierwsze polskie i europejskie lekcje odrobiłem sam. Przecież „Neue Zürcher Zeitung” napisał kiedyś: „Czym- zanim przyjechałem do Polski, zwiedziłem Jugosławię, kolwiek zajmuje się Martin Pollack, którąkolwiek Czechosłowację, Anglię, Hiszpanię oraz Włochy. Polska z europejskich krain odwiedza, zawsze szuka fascynowała mnie swoją egzotyką. Ujmowała kulturą, ludzkich śladów”. Które ze wspomnień jest dla pana tak pieczołowicie pielęgnowaną przez mieszkańców. symbolem tamtych czasów? Znalazłem w niej wiele podobieństw do tradycji kultywowanych dawniej w Austrii. Jako lewicujący student trockista rzadko spotykałem w Polsce ludzi o podobnych poglądach. W Polsce było Nie mogę nie zapytać, co pana tak urzekło. wówczas niewielu komunistów. Raz spotkałem prześliczną dziewczynę. Kiedy chciałem się z nią umówić, Choćby tak starodawny zwyczaj, jak całowanie zapytała mnie o legitymację partyjną. Zdziwiłem się. To kobiet w rękę. Kiedy przyjechałem do Polski, taka forma był koniec lat sześćdziesiątych. Duma tej dziewczyny powitania była bardzo popularna. W ten sposób witało Polska fascynowała mnie swoją egzotyką. Ujmowała kulturą, tak pieczołowicie pielęgnowaną przez mieszkańców. z partyjnej legitymacji na długo pozostała w mojej pa- się w Austrii jeszcze pokolenie moich rodziców. Być mięci. Stała się dla mnie synonimem tamtych czasów. może dlatego tak chwytało mnie to za serce. Przede Wówczas nie czuło się jeszcze w Polsce represji. wszystkim zainspirowała mnie jednak polska i wschod- Później, w 1967 roku, pojechałem jako ochotnik na nioeuropejska literatura. Do dziś próbuję w niej znaleźć wojnę izraelską. Po prawie czterech miesiącach wró- odpowiedź na pytanie, jak konflikty ukształtowały ten ciłem do Polski. Wiedziałem już wtedy, że nie jestem region Europy. tam mile widziany. Zmieniłem nawet paszport, żeby nie mieć izraelskiej wizy. W latach osiemdziesiątych Czy pana zdaniem to właśnie konflikty są klu- byłem już w Polsce osobą niepożądaną. Przyjechałem czem do wytłumaczenia historii, opisania mentalno- tylko raz, żeby spotkać się z Ryszardem Kapuścińskim, ści i wreszcie – porozumienia? którego książki tłumaczyłem. Jednak i tak zatrzymano mnie na lotnisku. Musiałem tego samego dnia tym Pochodzę z rodziny nazistowskiej, nie zostałem samym samolotem wrócić do Wiednia. Moje pierwsze więc wychowany w duchu pojednania. Wręcz prze- tłumaczenie Kapuścińskiego ukazało się w Niemczech ciwnie, zawsze mi tłumaczono, że Słowianie, Polacy, to w 1984 roku. wrogowie. Trzeba z nimi walczyć. Trzeba ich pokonać. Szybko jednak przekonałem się, jak wielką bzdurą są Ryszard Kapuściński – mistrz reportażu – przy- 33 te nawoływania. Zrozumiałem, jak bardzo nie pozwa- bliżał czytelnikom kraje odległe i egzotyczne. Pan lają nam wyjść z zaklętego kręgu wojny i nienawiści. zdecydował się opisywać bliższą geograficznie i kul- Miałem tę świadomość, jeszcze zanim przyjechałem do turowo Europę. Czy dzięki pracy z nim zrozumiał Polski. Jednocześnie byłem pewien, że trzeba zgłębiać pan lepiej Polskę i Polaków? istotę konfliktów. Dowiadywać się jak najwięcej o ich Romantycy, których skłóciła historia źródłach, próbować zrozumieć istotę, wyciągać wnioski Zależy mi na tym, by oddać wydarzenia, nastroje. Precy- z ich przebiegu, a nie udawać, że się nie wydarzyły. Tym zyjnie nakreślić sylwetki moich bohaterów oraz opisać sposobem nigdy nic nie zyskamy. ich charaktery i motywacje. Przede wszystkim jednak trzeba otwarcie mówić Nie znoszę nostalgicznej i kiczowatej literatury. Wolę o zbrodniach popełnionych przez naszych ojców. raczej ciemne kolory, dlatego nie zawsze pokazuję mo- Wypytywać, co podzieliło nas w przeszłości. Sprawdzać, ich bohaterów w różowym świetle. Jako tłumacz mam czy zostały jakieś rany i cierpienie. Ten proces, choć jednak przede wszystkim świadomość, że pewnych kwe- niezwykle bolesny, jest potrzebny dla higieny psychicz- stii nie da się w pełni odzwierciedlić i wyjaśnić. Można nej. Dopiero wtedy można rozpocząć dyskusję z drugim tylko pokusić się o próbę ich opisania i zrozumienia… człowiekiem, sąsiadem. Czy znalazł pan klucz do rozgryzienia polskiej Od wielu lat jest pan postronnym obserwatorem mentalności? polskiej rzeczywistości: naszych zwycięstw, traum, spełnionych marzeń czy upadków. Czy myśli pan, że Na pytanie o klucz do zrozumienia Polaków zawsze kraj który obserwował pan w czasie studiów, przed odpowiadam: historia. To ona jednocześnie was łączy przemianami, to kraj, którego już w nas nie ma? i dzieli. To ona jest podwaliną waszej mentalności. Żeby odkryć Polskę, trzeba wiedzieć, co przeżywali i przeży- Niestety, z powodów politycznych nie wszystkie te wają Polacy. W Austrii ta świadomość nadal jest zbyt przemiany było mi dane obserwować. Polska trans- mała. Chociaż warto zaznaczyć, że wiemy i rozumiemy formacja była błyskawiczna i choćby dlatego musiała coraz więcej. Nieocenionym źródłem wiedzy o Polsce pozostawić ślad w sposobie postrzegania rzeczywi- i spojrzenia Polaków na rzeczywistość jest młoda polska stości. By mentalność dogoniła zmiany, potrzeba co literatura. Niezmiernie bogaty jest też polski reportaż, najmniej półwiecza, nie zaś dziesięciu czy dwudziestu perfekcyjnie łączący dziennikarstwo i literaturę. To Na pytanie o klucz do zrozumienia Polaków zawsze odpowiadam: historia. lat. Pomimo tego tempa Polacy doskonale sobie radzą skarbnica wiedzy o Polsce oraz lektura obowiązkowa dla z wyzwaniami nowej rzeczywistości. Te wysiłki dostrze- każdego zainteresowanego waszym krajem. Niesłycha- ga się również za granicą. Co ciekawe, dzięki mojej pracy ne, jak bardzo Polacy pielęgnują sztukę reportażu, choć wyrobiłem sobie opinię ambasadora Polski. Dzięki temu nie zawsze jest to opłacalne. Oczywiście wiele polskich zawsze dowiaduję się pierwszy, co mówi się o Polsce tekstów czeka jeszcze na przetłumaczenie. Zawsze moż- i Polakach. Te rozmowy są dla mnie papierkiem lakmu- na narzekać, że nie wszystko zostało zrobione. Jednak sowym społecznych nastrojów. I od bardzo dawna są to polska twórczość jest dziś w zupełnie innym miejscu, niż opinie w większości pozytywne. Dawne westchnienie: była jeszcze kilka lat temu. A to przecież ona kształtuje „Ach, ci twoi Polacy”, zostało zastąpione przez przekona- obraz Polski i Polaków. Co więcej, buduje pomosty po- nie, że „Polak potrafi”. między wschodem a zachodem Europy. Wie pani, skąd czerpię wiedzę o Białorusi czy Ukrainie? W jaki sposób, jako ambasador Polski, pisarz oraz tłumacz, objaśnia pan naszą kulturę, mental- Domyślam się, że czytając polskie teksty? ność, sposób bycia? Właśnie. Szukam informacji w polskich tłumaczeNie czuję się wielkim autorytetem, dlatego nie staram się przekazywać żadnych uniwersalnych prawd. 34 Romantycy, których skłóciła historia niach i prasie. Kiedyś, niestety, brakowało myślenia o Polsce jako o łączniku pomiędzy dwiema częściami Europy. Dziś z pełnym przekonaniem można stwierdzić, W Polsce wciąż bardzo żywe jest myślenie roman- że Polacy odrobili już tę lekcję. To dobra tradycja Jerze- tyczne. Dla was – Polaków – Europa to wielki projekt go Giedroycia, który był dla mnie pod tym względem historyczny, dla którego warto wiele poświęcić. Bardzo absolutnym wzorem. Historycy intensywnie zajmują różnicie się pod tym względem od Niemców czy Austria- się dziś regionem wschodnim. Tłumacze podejmują się ków. Oni traktują Europę przede wszystkim jako inicjaty- przekładów ważnych książek. Publicyści i komentatorzy wę ekonomiczną. Oczywiście naiwnością byłoby sądzić, z dużą uwagą przyglądają się krajom Wschodu. Polska że w ogóle nie myślicie o korzyściach materialnych od wielu lat pełni niezmiernie pozytywną rolę. Bez z bycia we wspólnocie, jednak nie jest to motywacja do- działań Polaków wiedza Austriaków o wschodzie Europy minująca. Również dlatego Polska powinna pełnić rolę byłaby minimalna. pośrednika pomiędzy Wschodem a Zachodem. Zresztą Ja również staram się dołożyć swoją cegiełkę. Od doskonale zdajecie sobie z tego sprawę. Wiecie, że silna jakiegoś czasu jestem kuratorem programu „Tranzyt Polska potrzebuje silnej Ukrainy i niezależnej Białorusi. – literatura z Polski, Ukrainy i Białorusi”. Polska została Wielokrotnie udowodniliście, że potraficie wyciągnąć wybrana do tego programu, ponieważ jest taką platfor- pomocną rękę do słabszych. To jedna z najważniejszych mą porozumienia w Europie. Nie mówię tu nawet o kwe- lekcji, jaką odebrałem od Polaków. stiach polityki zagranicznej, lecz literatury czy kultury. To jedno z najważniejszych zadań Polski – budowanie porozumienia i sieci kontaktów. Nierzadko jesteśmy dla innych wzorem, sami jednak często nie doceniamy swoich bohaterów. Wiecznie spieramy się o przeszłość, rzadziej spoglądamy Dziś na stałe mieszka pan jednak w Austrii. Jakie w przyszłość. Nie potrafimy być z siebie dumni? emocje towarzyszą pańskim wizytom w naszym kraju? Polacy zawsze walczyli – nawet gdy walka była skazana na porażkę. Bohaterstwo zaś nierzadko wiązało się Nie ma już tej Polski, którą poznałem w latach sześć- z klęską. Tym samy walka stawała się osią sporu między dziesiątych. Zresztą Austria też nie jest już tym krajem, romantykami a pozytywistami. Takie przykłady w waszej który pamiętam z czasów młodości. Przede wszystkim historii można mnożyć. Ten konflikt jest zresztą wiecznie Dla was – Polaków – Europa to wielki projekt historyczny, dla którego warto wiele poświęcić. cieszy mnie jednak, że Polska jest dziś takim normal- żywy. Stąd stałe spory o bohaterów. Fakt, rzadko cieszy- nym, europejskim państwem. Oczywiście boryka się cie się z sukcesów innych i raczej krytycznie oceniacie z różnymi problemami, jak skutki kryzysu, dysproporcje tych, którym się udało. Nie mówicie o osiągnięciach bliź- w dochodach czy konflikty polityczne. Nie są one jednak nich w kategorii zasług, lecz przypadku. Jednak moim tylko polską specyfiką. Przed takimi samymi wyzwania- zdaniem nie jest to typowo polska przypadłość. Raczej mi stoją Francja, Szwecja czy właśnie Austria. Pod tym ludzki odruch. względem sytuacja w Warszawie nie różni się od tej w innych europejskich stolicach. Dziś, gdy Polska znajduje się w jednym z przełomowych momentów swojej historii, ta potrzeba Jednak z powodu problemów wywołanych kryzysem europejskie kraje coraz bardziej oddalają się konsensusu jest szczególnie silna. Czy Polacy mogą patrzeć w przyszłość z optymizmem? od siebie i krytycznie patrzą na europejski projekt. W Polsce nadal przeważa euroentuzjazm. Dlaczego tak jest? 35 Romantycy, których skłóciła historia Moje spojrzenie na Polskę jest absolutnie subiektywne. To suma obserwacji moich i moich znajomych. Wielu z nich było całkowicie zaskoczonych, jak dobrze wasz Można śmiało powiedzieć, że historia Polski to dziś kraj poradził sobie w kryzysie. Z problemami uporali- taka europejska success story. Wierzę, że wasz kraj będzie ście się dużo lepiej niż na przykład Czesi czy Słoweńcy. kontynuować obrany przez siebie kurs. Nie ulegnie A przecież to te nacje zawsze chełpiły się umiejętnościa- urokowi nacjonalizmów i populizmu. Ponieważ nie tylko mi gospodarczymi. Europa jest potrzebna Polsce – również Europie niezwy- Oczywiście Polska boryka się z różnymi kłopotami, to kle potrzebna jest silna i inspirująca Polska. naturalna kolej rzeczy. Austriacy mają jednak olbrzymi szacunek dla waszego kraju. Martin Pollack – publicysta, tłumacz, eseista. Przełożył na niemiecki książki Ryszarda Kapuścińskiego. Laureat Lipskiej Nagrody Książkowej na rzecz Porozumienia Europejskiego 2011. Autor wielu książek, między innymi: Po Galicji. O chasydach, Hucułach, Polakach i Rusinach. Imaginacyjna podróż po Galicji Wschodniej i Bukowinie, czyli wyprawa w świat, którego nie ma (wyd. 1, 2000; wyd. 2, 2007), Ojcobójca. Sprawa Filipa Halsmanna (2005), Śmierć w bunkrze. Opowieść o moim ojcu (2006). 36 Romantycy, których skłóciła historia Tożsamość i przyszłość PRZEMYSŁAW CZAPLIŃSKI Każda tożsamość zbiorowa musi sobie jakoś poradzić ze społecznym zróżnicowaniem – a podstawowe różnice w każdej zbiorowości dotyczą płci, seksualności i etniczności. Niniejszy tekst będzie próbą uchwycenia przemian polskiej tożsamości właśnie od strony różnic. Sądzę przy tym, że odpowiedź na pytanie: „kim jesteśmy, kim będziemy?”, można ułożyć w pewną opowieść. Jej moment początkowy umiejscowię w połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, jej środek przypadnie na przełom XX i XXI wieku, zaś zakończenie należy do drugiej dekady naszego stulecia. W trzech odsłonach przedstawię, co działo się z tożsamością zbiorową w ostatnim Wyjściowa formuła – „jacy jesteśmy, jacy będziemy” W połowie lat osiemdziesiątych polska kultura była może pojawić się różnica. Gdyby tożsamość zbiorowa wyraźnie zmęczona nadmiarem identyczności. Ważne nie ulegała zmianom, nasze „będziemy” byłoby takie książki, filmy, sztuki teatralne stworzone po wprowa- samo jak „jesteśmy”. Jeśli jednak zmiana jest możliwa, dzeniu stanu wojennego wyrażały mniej więcej tę wówczas pytanie powinno brzmieć nieco inaczej; nie samą reakcję po traumie: społeczeństwo pokonane siłą tyle: „jacy będziemy?”, ile: „od czego zależą zmiany odpowiadało poprzez symbole i narracje, że czuje się naszej tożsamości?”. zwycięzcą moralnym. Tożsamość zbiorowa to dziwny twór. Na pozór składa się z samej siebie: jest sobą wypełniona, szczel- Jednakże przypieczętowanie owego zwycięstwa wymagało dwóch zabiegów z zakresu sztuki przedsta- nie przylegając od środka do swoich ścian, które są wiania: trzeba było przeciwników ukazać jako nikczem- identyczne z wnętrzem. Polskość to tożsamość Polaków, nych, zaś społeczeństwo jako wzniosłe. Właśnie ten a być Polakiem to… urodzić się w Polsce, zachowywać dychotomiczny, czarno-biały układ postaci w sztuce się jak Polak, odczuwać jak Polak, wiedzieć, kim się jest, po stanie wojennym krępował społeczną komunika- i wiedzieć, kim się nie jest. cję i wymuszał na jej uczestnikach życie w swoistym Kiedy jednak przyjrzymy się polskiej kulturze ostat- 38 ćwierćwieczu. – zawiera sugestię, że między „jesteśmy” i „będziemy” kłamstwie. Kłamstwo to dotyczyło tożsamości jed- niego ćwierćwiecza, okaże się, że w dyskusji nad tożsa- nostkowych. Ten bowiem, kto chciał mieć swój udział mością zbiorową dominowały trzy figury: Żyd, Kobieta w uwznioślającym poczuciu heroicznej klęski, kto chciał i Homoseksualista. Jakie znaczenie dla naszej tożsamości należeć do wspólnoty pokonanych przez „moskiewską mają osobowe reprezentacje, które na pierwszy rzut siłę”, kto chciał uważać siebie za członka niepoliczalnej oka nie dotyczą polskości? Znaczenie to wynika z faktu, podziemnej armii antykomunistów, musiał zrezygnować że każda tożsamość zbiorowa musi sobie jakoś pora- ze swoich indywidualnych różnic i uzgodnić własną dzić ze społecznym zróżnicowaniem – a podstawowe biografię z biografią normatywną. A biografia ta mówiła, różnice w każdej zbiorowości dotyczą płci, seksualności że polskie społeczeństwo powojenne w każdym swoim i etniczności. momencie było przeciwne władzy komunistycznej Tożsamość i przyszłość (paktowali z nią nieliczni zdrajcy), że w większości swojej wypracowała sobie wizerunek własnej jednolitości, było tolerancyjne, akceptując własne zróżnicowanie, i że cierpiała na deficyt różnic. Tymczasem poszerzenie bądź zawsze było solidarystyczne, niosąc pomoc tym, którzy modyfikacja tożsamości zbiorowej wymagały właśnie jej potrzebowali. Takiej jedności wizerunkowej potrze- przyznania, że identyczne nie jest identyczne – że w ob- bowała kultura, aby przetrwać stan wojenny. rębie jednolitości mieści się zróżnicowanie. Zarazem jednak owa identyczność powodowała, że Rozwiązanie, które wówczas zaczęło z roku na różnice jednostkowe albo były nieistotne, albo zaka- rok określać przemiany polskiej kultury symbolicz- zane. Dostęp do szacunku jest uwarunkowany przyna- nej, polegało na imporcie różnic z przeszłości. Pisarze leżnością do „wspólnoty wyobrażonej”, by posłużyć się sięgnęli do okresu międzywojennego, do XIX wieku określeniem ukutym przez Benedicta Andersona, a przy- czy do pierwszych dekad po roku 1945, by ukazać inne należność ta zależy od posiadania cech identycznych społeczeństwo. z tożsamością normatywną. W jej skład wchodziło zaś kilka podstawowych atrybutów, które mówiły, po pierw- Jeśli przyjrzymy się ważniejszym dziełom prozatorskim okresu 1985–1995, zauważymy znamienne sze, że polska tożsamość zbiorowa jest „męska” (bo tylko zróżnicowanie tożsamościowe bohaterów przywoła- mężczyźni dysponują odpowiednią siłą i odpowiednim nych z czasów dawniejszych. W powieści Hanny Krall Monoetniczna, jednowyznaniowa, jednojęzykowa, monoseksualna i zdominowana przez płeć męską – taka była wyobrażona tożsamość zbiorowa w połowie lat osiemdziesiątych. rozumem, by walczyć z komunizmem o wolność dla Sublokatorka (1985) poznajemy żydowską dziewczynkę wszystkich); tożsamość ta była także heteroseksualna żyjącą na aryjskich papierach w czasie okupacji. Głośna (bo tylko ta identyfikacja płciowa gwarantuje naturalne powieść Andrzeja Szczypiorskiego Początek (1986) uczestnictwo w życiu społecznym, odpowiedzialność za przedstawia okupacyjne i powojenne losy pięknej rodzinę i zdolność do przedłużania historii społecznej); żydówki Irmy Seidenman. Paweł Huelle w powieści wreszcie tożsamość ta była „czysta” w sensie etnicz- Weiser Dawidek (1987) opowiada historię wakacyjnej nym, ponieważ nasze dzieje przekonywały, że o sprawę przygody z 1957 roku, kiedy to grupka dwunastolet- polską prawdziwie walczyli tylko Polacy, zaś wszyscy nich chłopców poznała żydowskiego kolegę. Piotr inni mieszkańcy naszego kraju – Niemcy, Żydzi, Rosjanie, Szewc w Zagładzie (1987) opowiedział o polsko-żydow- Litwini, Ukraińcy – w kluczowych momentach zostawiali skiej społeczności Zamościa, uchwyconej w kadrze nas na pastwę losu albo nawet zdradzali. jednego dnia 1934 roku. Tadeusz Konwicki w powieści Z tych powodów – to znaczy z powodów tak 39 Bohiń (1987) zrekonstruował – na prawach fikcyjnego skonstruowanego wizerunku, który służył samoobronie domysłu – wydarzenia z lat siedemdziesiątych XIX wie- przed korozyjnym wpływem stanu wojennego i korum- ku, kiedy to jego babka Helena Konwicka miała romans pującym działaniem schyłkowego PRL-u – polska kultura z Żydem Eliaszem Szyrą. Olga Tokarczuk w powieści E.E. wytworzyła wizerunek społeczeństwa zunifikowanego. (1995) cofnęła się do początków XX wieku, by przedsta- Monoetniczna, jednowyznaniowa, jednojęzykowa, wić niemiecką rodzinę mieszkającą w Breslau. Stefan monoseksualna i zdominowana przez płeć męską – taka Chwin w powieści Hanemann (1995) ukazał niemieckie- była wyobrażona tożsamość zbiorowa w połowie lat 80. go lekarza mieszkającego w Gdańsku przedwojennym, Jej przekształcenie okazało się konieczne, ponieważ wy- wojennym i tuż powojennym. Do tego spisu mogliby- muszała coraz więcej biograficznych przemilczeń i po- śmy dodać osadzone w głębokim PRL-u losy homo- grążała komunikację społeczną w drętwej powtarzalno- seksualisty z powieści Grzegorza Musiała W ptaszarni ści. Problem polegał jednak na tym, że zbiorowość, która (1989) czy głośny homoseksualny coming-out doko- Tożsamość i przyszłość nany przez Juliana Stryjkowskiego w krótkim wyznaniu oczekiwaniem zrównania tożsamości zbiorowej ze Milczenie (1992) zbiorową pamięcią. A zatem już nie społeczeństwo monoetniczne, Łagodne poszerzanie polskości – w sferze symbo- jednowyznaniowe, jednopłciowe i monoseksualne, lecz licznej – trwało mniej więcej do połowy lat dziewięćdzie- zróżnicowane. W zbiorowości tej obok Polaków są Żydzi, siątych. Wtedy, wraz z pełnią kryzysu kapitalistycznego Niemcy, Białorusini, Ukraińcy; obok mężczyzn są kobiety, i pierwszymi symptomami kryzysu demokracji, nastąpiło obok heteroseksualistów – homoseksualiści. Wymienio- obustronne zerwanie dialogu. ne powieści nie były więc po prostu zbiorem ciekawych Strona odmieńców nie mówiła już o uznaniu symbo- – smutnych, wzniosłych, szlachetnych czy tragicznych licznym. Prawda, która wyłaniała się z coraz liczniejszych – historii, lecz wyobrażeniem innego społeczeństwa. książek na temat przeszłości i teraźniejszości polskiego Społeczeństwa, które miało przywrócić pamięci wszyst- społeczeństwa, przekonywała jasno i wyraźnie, że tożsa- kich odtrąconych, wykluczonych, zdradzonych. Niczym mość zbiorowa to nie tylko kwestia tolerancji – polega- w obrzędzie dziadów wracali zmarli nieupamiętnieni, jącej wszak na dopuszczeniu do świadomości, że różnica niepochowani, niechciani. Następował czas obcowania istnieje; tożsamość zbiorowa rozciąga się na prawo z duchami. i obyczaj, decydując o miejscu w społecznej hierarchii, W wyobrażeniu tym mieszały się ze sobą wspomnienie i wypominanie, tęsknota i wypowiadane żale, określając prawa i życiowe szanse. Od połowy lat dziewięćdziesiątych odmieńcy nie uspokojenie i zarzuty. Dominowała jednak propozy- przemawiali więc już melancholijnym językiem wspo- cja wzniosłego pojednania jako fantazmatycznego mnień, nie snuli już tylko wzniosłych lamentacji, nie W połowie lat osiemdziesiątych polska kultura była wyraźnie zmęczona nadmiarem identyczności. zamknięcia dotychczasowej historii i otwarcia nowego odwoływali się do możliwego sojuszu społecznego na okresu. Każdy z duchów nakładał na wyobrażoną fundamencie pamięci o wszystkich tych – Żydach, kobie- wspólnotę inne obowiązki: postaci kobiece sygnali- tach (Ślązakach, Cyganach, Kaszubach…) – którzy zostali zowały konieczność przemyślenia roli, jaką w życiu odtrąceni, odrzuceni, wykluczeni. Głos odmieńców uległ społecznym odgrywa płeć, a wraz z tym obowiązek zmianie, nabrał siły i konkretności. przemyślenia i zlikwidowania nierówności tworzących się na podłożu płciowym; Żyd zapowiadał konieczność In (2004) Olgi Tokarczuk, od tomu Memorbuch (2000) wyznania winy obojętności z czasów Zagłady oraz Henryka Grynberga po Sąsiadów (2000) Jana Tomasza dopisania zamordowanych Żydów do polskiej pamięci, Grossa, od Bólu istnienia (1992) Marcina Krzeszowca po zrewidowania polskich mitów na temat solidarności ze Trzech panów w łóżku, nie licząc kota (2005) Bartosza Żu- słabszymi, czyli zredefiniowania polskości heroicznej; rawieckiego dokonuje się w polskiej kulturze ogromna odmieniec seksualny sygnalizował, że pojęcie natural- zmiana. Tożsamość zbiorowa nie jest już adresatem ności pożądania (heteroseksualnego) jest konstruktem pokornych próśb i wzniosłych lamentów, lecz obiektem kulturowym podtrzymywanym przez społeczeństwo dekonstrukcji i cząstką historii, którą należy zrewidować i włączanym w porządek władzy. i uporządkować inaczej. Na tym etapie nie chodziło już Odmieńcy polskiej historii początkowo oczekiwali przede wszystkim uznania. Chodziło o uznanie symboliczne, polegające na mocnym potwierdzeniu, 40 Od Absolutnej amnezji (1995) Izabeli Filipiak po Annę tylko o dopisanie odmienności do polskiej kultury normatywnej, lecz o przeformułowanie pojęcia normy. Żyd, który wyłaniał się z książek Grynberga, Wilhel- że w społeczeństwie różnice płciowe, etniczne czy ma Dichtera czy Jana Tomasza Grossa, implikował już nie seksualne zawsze istniały i istnieją. Pakt o nieagre- tylko konieczność wycofania się z bajek o solidarności sji zawierał więc niewiele żądań konkretnych, poza Polaków z Żydami w czasie Zagłady, lecz także obowią- Tożsamość i przyszłość zek znalezienia konkretnych sprawców konkretnych prawa kobiet do ambicji zawodowych oraz na przyjęciu mordów dokonanych przez Polaków. Postulat zadość- do wiadomości, że homoseksualiści istnieją. Tymczasem uczynienia i wymierzenia sprawiedliwości pociągał za druga faza zapowiadała radykalną zmianę w status quo: sobą rewizję powojennej historii, w której podłożem jed- żądanie parytetu płciowego w parlamencie, liberalizację ności społecznej okazywał się nie tyle antykomunizm, co prawa aborcyjnego, wprowadzenie związków jedno- antysemityzm. płciowych… Mówiąc inaczej: poszerzenie polskości – Jeszcze mocniej przedstawiała się druga interwencja tak jak każdej innej tożsamości zbiorowej – nastąpiłoby kobieca w polską tożsamość normatywną. Ważne książki faktycznie dopiero wtedy, gdyby normatywna podstawa tamtego czasu – Damy, rycerze, feministki (1999) Sławo- polskiej kultury została pozbawiona swojego norma- miry Walczewskiej, Świat bez kobiet (2001) Agnieszki tywnego charakteru, a więc gdyby przestała być normą. Graff, Tao gospodyni domowej (1996) oraz Karoca z dyni Gdyby została zrównana w prawach z odmiennością (2000) Kingi Dunin – pokazywały sojusz demokracji i przestała wyznaczać kształt polskiej rzeczywistości. liberalnej z konserwatyzmem, podtrzymujący mechani- W tym momencie odmieńcy przestaliby być odmieńca- zmy dyskryminacyjne, które wyhamowują emancypację mi, zamieniając się wreszcie w równoprawnych człon- kobiet. Działania emancypacyjne są więc blokowane, ków społeczeństwa. ośmieszane, unieważniane, kryminalizowane. A nawet Dokładnie jednak w tym miejscu normatywna kultu- – wymazywane. Taka wersja wyłania się z szokującego ra polska zareagowała kontrofensywą. Zamiast mody- studium Shany Penn Podziemie kobiet (2003), w którym fikacji normy mieliśmy jej reaktywację. W odpowiedzi autorka opisała, jak w latach osiemdziesiątych i dziewięć- na kryzys uznania podkopującego tożsamość zbiorową, Nie da się wynegocjować kompromisu między demokracją pluralistyczną a demokracją większościową – między stanowieniem prawa w oparciu o ideę równości i ideę większości. dziesiątych wymazano z historii „Solidarności” udział na demokratyczne wezwanie do większej aktywności kobiet, mimo że po wprowadzeniu stanu wojennego to i na rynkowe bezrobocie literatura dokonała prostego właśnie kobiety redagowały gazetki, prowadziły wydaw- manewru: przepisała kondycję odmieńca na społeczną nictwa, zarządzały lokalnymi strukturami związku. większość. Celem tych wszystkich rewindykacji nie było już 41 Przybrało to postać inwazji dokonywanej przez żądanie włączenia kobiety do normalności, lecz prze- ponowoczesność na kulturę polską. W powieści Edwarda kształcenie tożsamości zbiorowej – tak, aby nie mogła Redlińskiego Transformejszen (2002) amerykańska sieć ona dłużej definiować normalności. Jeśli więc pierwszy gastronomiczna doprowadza do ekonomicznej zapaści etap modyfikacji polskości polegał na jej poszerzaniu, to prowincjonalne miasteczko, a kapitalistyczne poku- drugi zmierzał wyraźnie ku delegitymizacji jej podstaw. sy unowocześniania ciała wywołują kryzys i rozpad Celem działań było teraz już nie wyperswadowanie tradycyjnej polskiej rodziny. Michał Olszewski w cyklu mizoginii, homofobii i antysemityzmu, lecz odsłonięcie opowiadań Do Amsterdamu (2003) portretuje pokolenie ich roli w kształtowaniu polskiej tożsamości – decydu- wchodzące w dorosłość na przełomie XX i XXI wieku: jącej o prawnej, obyczajowej, ekonomicznej i kulturo- chłopcy wracają po studiach do rodzinnych miasteczek, wej pozycji każdego z nas. Tożsamość ta w pierwszym zaś dziewczyny wybierają luźny żywot na emigracji, co okresie transformacji zaabsorbowała różnice społeczne, prowadzi do destrukcji dotychczasowego ładu spo- usiłując zachować przy tym stan dotychczasowego łecznego i tradycyjnej rodziny. W powieści Sławomira posiadania. W rewizji polskości chciano więc poprzestać Shutego Zwał (2004) przyczyną tytułowego „zwału” na melancholijnym upamiętnianiu Żydów, na uznaniu (zjazdu, depresji, przygnębienia) jest praca w oszukań- Tożsamość i przyszłość czym Burger Banku oraz upiorna, toksyczna, złośliwa, gitymizując rozmaite formy przemocy uderzającej niekompetentna, głupia i nieuczciwa przełożona. Dawid w mniejszości. Bieńkowski w powieści Nic (2005) posłużył się figurą W akcie drugim, obejmującym mniej więcej lata francuskiego kapitalisty, który najpierw wykupuje, 1995–2005, relacja uległa odwróceniu i ofiarą okazywali potem zaś sprzedaje Amerykanom sieć restauracji, się przedstawiciele większościowi – zwykli, przeciętni, pozbawiając pracy polskich ajentów. Eustachy Rylski heteroseksualni, tradycjonalistyczni, religijni. Ich słabość w powieści Człowiek w cieniu (2004) wplątał polskiego nie wynikała z pochodzenia, płci czy seksualności, prawnika w interesy z rosyjską mafią. W powieści Rafała lecz właśnie z faktu przynależenia do polskiej prze- Ziemkiewicza Ciało obce (2005) niemoralny prawnik – ciętności. Odwrócenie stygmatyzacji dokonane przez doradca najbogatszego człowieka w Polsce – jest homo- polską literaturę polegało więc na tym, że w świecie seksualistą, który specjalizuje się w zbieraniu haków na kapitalistycznym napiętnowanymi okazywali się zwykli, wszystkich współpracowników. ponieważ ich zwykłość – w skład której wchodziła trady- Znaczy to, że ludzi pozbawionych dotychczasowego cyjna moralność – nie pozwalała im walczyć o pozycję szacunku, przeżywających kryzys rodzinny z powodu na rynku pracy. Przegrywali z przemocą systemową, emancypacyjnych dążeń żony czy córki, wyrzuconych reprezentowaną przez bezwzględnych funkcjonariuszy Jeśli pierwszy akt przemian polskiej tożsamości przebiegał pod znakiem wzniosłej żałoby, to drugi przybrał charakter symbolicznej wojny. z pracy bądź zmuszonych do wykonywania pracy nisko kapitalizmu: biznesmenów obcego pochodzenia, kobie- płatnej zaczęto przedstawiać w tekstach o wymowie ty, homoseksualistów, czyli ludzi słabo zakorzenionych antykapitalistycznej jako wykluczonych. A kobieta, w społeczeństwie i dlatego pozbawionych sumienia. homoseksualista czy przybysz z zagranicy okazywali się Ofiara ukazywana przez literaturę najpierw posłuży- reprezentantami ponowoczesności, odpowiedzialnymi ła więc do delegitymizacji nowoczesności (w jej najgor- lub współodpowiedzialnymi za wykluczenia. szych przejawach – totalitaryzmu, Zagłady, ksenofobii, Jeśli więc pierwszy akt przemian polskiej tożsamości przebiegał pod znakiem wzniosłej żałoby, to drugi do krytyki ponowoczesności, ukazanej jako siła, która przybrał charakter symbolicznej wojny. demontuje wszystkie podmioty zbiorowe – od rodziny, Na dotychczasową opowieść można spojrzeć z jesz- poprzez wspólnotę religijną, aż do narodu. To dwukrot- cze innej perspektywy – relacji sił. Perspektywa ta po- ne wystąpienie ofiary doprowadziło do jej dewaluacji. każe, że w obu etapach kluczową rolę odgrywała ofiara, Przestała ona być nośnikiem wyrazistych znaczeń, czyli figura pokrzywdzonego człowieka, zachowującego w związku z czym dużo trudniej wnioskować, jaką wersję niewinność w obliczu potężnych procesów historycz- historii wspiera, a jakiej odmawia wartości. Każdy może nych, które ucieleśniały się w postaciach niemoralnych przedstawiać siebie jako ofiarę, co znaczy, że przedsta- funkcjonariuszy. wienie traci swoją moc moralnego apelu. Ponadto jeśli W akcie pierwszym ofiarą byli klasyczni odmieńcy społeczna większość może odgrywać spektakl prześla- epoki nowoczesnej – Żyd, kobieta, odmieniec seksual- dowania przez mniejszości, pozycja ofiary staje się dużo ny – których normatywne, nacjonalistyczne, hetero- bardziej podejrzana i zaczyna wzbudzać raczej nieuf- seksualne, patriarchalne i ksenofobiczne społeczeń- ność niż współczucie. stwo wykluczało albo poprzez eksterminację, albo 42 nacjonalizmu, agresywnego maskulinizmu), potem zaś Być może właśnie te przyczyny zadecydowały poprzez pozbawienie odmienności. Mówiąc inaczej o przesunięciu w kulturze symbolicznej. Owo przesunię- – polska literatura w latach 1985–1995 konsekwentnie cie polega na połączeniu dwóch atrybutów do tej pory konstruowała społeczeństwo pluralistyczne, dele- rozłącznych – pozycji ofiary i przemocy. Zarówno bo- Tożsamość i przyszłość wiem w pierwszym akcie, jak i w drugim polska literatura – polskiej, katolickiej, heteroseksualnej – wyznaczają starannie rozdzielała niewinność i siłę: ofiara zachowy- miejsce, prawa i przywileje, które zostaną przyznane wała swoją wyższość moralną, a więc zdolność inter- mniejszościom. Obie strony konfliktu domagały się pelowania społecznych dyskursów z racji wyrzeczenia praw, wskazując na niszczące skutki przemocy: opcja się przemocy. Początek aktu trzeciego to – historycznie mniejszościowa przywoływała przykłady prześladowań, doniosłe z punktu widzenia polskiej kultury – połączenie jakich doznają odmieńcy ze strony normatywnego owych dwóch atrybutów. społeczeństwa, zaś strona większościowa przedstawiała Na czym polega rola tak ważnego z punktu widzenia historię dewastacji społeczeństwa, które po zlikwido- polskiej tożsamości zbiorowej połączenia? Sądzę, że waniu tożsamości zbiorowej nie ma żadnych narzędzi, w procesie tym odzwierciedla się konflikt, który został aby bronić rodziny, wspólnoty religijnej, solidarności przez naszą literaturę nader szczegółowo rozpisany klasowej czy nawet niepodległości państwa. W opcji tej w pierwszych dwóch aktach posttransformacyjnej zniesienie normatywnej tożsamości zbiorowej jest rów- fabuły. Oto bowiem akt pierwszy przedstawiał projekt noznaczne z początkiem końca Polaków i polskości. społeczeństwa pluralistycznego, w którym żadna mniej- Zarysowany powyżej konflikt ma charakter nie- szość – etniczna, religijna, płciowa czy seksualna – nie rozwiązywalny. Nie da się wynegocjować kompromi- powinna być już prześladowana; literatura, a w szerszym su między demokracją pluralistyczną a demokracją ujęciu sztuka i kultura, nakładały na społeczną większość większościową – między stanowieniem prawa w oparciu obowiązek troski o swoje zróżnicowanie, projektując o ideę równości i ideę większości. Nie ma kompromisu demokrację liberalną. Wektor rozwojowy pluralizmu wy- między zwolennikami kary śmierci i jej przeciwnikami, znacza jednak konieczność stopniowego rozmontowa- bo nie można wykonać kary śmierci połowicznie; nie ma nia wszelkich większości i przekształcenia pojęcia normy kompromisu między zwolennikami prawa do aborcji w kategorię podatną na negocjacje i nowe ustalenia. i jego przeciwnikami, ponieważ nie istnieje aborcja Jeśli – spróbujmy rozwinąć wątek kobiecy z pierwszego częściowa; nie ma kompromisu między projektem Czy z tego wszystkiego wyłania się odpowiedź na pytanie, jacy będziemy? Tak, choć jest to odpowiedź złożona. 43 aktu – normatywna tożsamość zbiorowa przewiduje małżeństw jednopłciowych i tradycyjnym postrzega- restrykcyjną politykę wobec kobiecego ciała, to wariant niem małżeństwa jako związku osób płci przeciwnych, pluralistyczny przyznaje kobiecie rosnącą autonomię ponieważ kompromis wymagałby stworzenia rodziny w tym zakresie. Denormatywizacja polskości przyznaje pozbawionej kluczowych praw. Walka o tożsamość jest kobiecie prawo do decydowania o zajściu w ciążę lub zatem, jak z tego wynika, walką o kulturową reprezenta- jej usunięciu, o stworzeniu związku z mężczyzną lub cję i o prawa polityczne. z kobietą, zapowiada żądanie parytetu płci w sferze po- W sytuacji narastającego i nierozwiązywalnego litycznej, a także równości w sferze religijnej, czyli prawa konfliktu literatura odpowiedziała przesunięciem fanta- do wykonywania posług kapłańskich. W odpowiedzi zmatycznym. Akt trzeci rozpoczyna się więc od wprowa- na to literatura w akcie drugim starała się wyhamować dzenia na scenę postaci, które równocześnie są ofiarami proces demontażu podmiotów zbiorowych, projektując i sięgają po przemoc. demokrację większościową. W koncepcji tej mniejszości Połączenie to znajdujemy w coraz liczniejszych nie znikają, a zatem prawa kobiet, innych narodowości tekstach. Mariusz Sieniewicz w powieści Rebelia (2007) czy ludzi o nienormatywnej seksualności są respektowa- przedstawił współczesną cywilizację jako juwenkrację, ne, jednak samo sformułowanie reguł życia następuje czyli system zarządzany przez młodość; w takim świecie z perspektywy większościowej. Interesy owej większości to osoby „starsze” – nieatrakcyjne, nieproduktywne, Tożsamość i przyszłość chore, wypychane na margines życia zbiorowego przekroczyła wszelkie podziały. Fantazmaty przemocy i zmuszane do pracy na rzecz „młodości” – wszczynają rządzą wyobraźnią prawicową i lewicową, feministyczną bunt i ruszają do regularnych walk ulicznych przeciw i mizoginiczną, postępową i konserwatywną, antyse- juwenkratom. Olga Tokarczuk w powieści Prowadź swój micką i filosemicką. Nikt nie wstydzi się fantazjować pług przez kości umarłych (2009) opowiedziała o starze- o przemocy. jącej się kobiecie, która przystąpiła do metodycznego Co ją odróżnia od zwykłego stosowania siły? Po zabijania mężczyzn winnych szczególnie okrutnego pierwsze, książki te kontestują aktualną polskość, ude- postępowania wobec zwierząt; bohaterka sprzeciwia się rzając w podstawy porządku: społeczną obyczajowość, w ten sposób systemowi pełnego dysponowania życiem prawo, tradycję. Wszystkie przeprowadzają interwencję zwierzęcia, odsłaniając przy okazji pełną obojętność w zakresie optyki zbiorowej, przedstawiając to, co niewi- prawa, obyczaju i religii, uwzględniających wyłącznie doczne; autorzy krytykują jednak nie tyle doraźną „wadę perspektywę ludzką. Bartosz Żurawiecki w powieści Nie- wzroku”, czyli niedostateczną troskę o jakąś mniejszość obecni (2011) przedstawił historię czterdziestoletniego czy jakąś wartość – kwestionują społeczny system geja przeżywającego kryzys po rozstaniu z partnerem; patrzenia, czyli reguły widzialności. Zbiorowa optyka, W zbiorowości niewierzącej w kompromis zróżnicowanie zamienia się w skonfliktowanie. pewnego dnia bohater zauważa, że jest niewidzialny, decydując o niezauważaniu zwierząt, osób starszych, a jedyną osobą, która go widzi, okazuje się – równie nie- ułomnych, odmiennych seksualnie, Żydów czy ofiarności zauważalna – matka byłego partnera; oboje postanawia- Polaków, unieważnia ich ontologicznie: istnieje tylko to, ją skorzystać ze swojej przezroczystości i zaczynają od co jest widzialne; o tym jednak, co jest widzialne, decy- wymordowania polskiego episkopatu, potem zaś prze- duje system percepcyjny kształtowany przez kulturę. chodzą do metodycznej akcji zniszczenia całego świata. Po drugie, wymienione teksty dokonują redefi- W powieści Cwaniary (2012) Sylwii Chutnik poznajemy nicji ofiary, uznając, że nie musi już ona rezygnować dwie młode kobiety, mieszkanki Warszawy, które pod- z przemocy, aby zachować swój status, wiarygodność czas regularnych wypraw „na miasto” biją przypadkowo i podstawy do rewindykacji. Dzisiejsza ofiara zostaje napotkanych mężczyzn, wymierzając w ten sposób karę więc wyposażona przez kulturę w prawo do działania. za krzywdy własne i cudze… Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że nie chodzi o zwy- Tekstów można przywołać więcej, dodając na przy- kłą samoobronę. Sięgnięcie przez ofiary po siłę, która kład trylogię Jarosława Marka Rymkiewicza Wieszanie do tej pory znamionowała niższość moralną, oznacza (2007), Kinderszenen (2008) i Samuel Zborowski (2010), pożegnanie z romantyzmem. horror Igora Ostachowicza Noc żywych Żydów (2012) czy Zmierzch romantyzmu ogłaszano w polskiej kulturze powieści kryminalne Gai Grzegorzewskiej, zwłaszcza To- wielokrotnie, za każdym razem poniekąd słusznie – pielicę (2010) oraz Grób (2012). Poszerzenie listy odsłania każdy bowiem z tych gestów zamykających wiązał się dość istotne zjawisko. Nieoczekiwane pokrewieństwo z innym aspektem romantyzmu. Pamiętny i słusznie neotradycjonalistycznych książek Rymkiewicza i anty- szanowany artykuł Marii Janion z 1994 roku1 był lepszą tradycjonalistycznej powieści Olgi Tokarczuk, wyraźnie od poprzednich koncepcją, ponieważ obejmował wizję seksistowskiej powieści Ostachowicza i nieskrycie romantyzmu nie jako zbioru motywów czy bohaterów, androgynicznego tekstu Chutnik, nienormatywnej lecz jako układu kierującego zbiorowym postępowaniem. powieści Żurawieckiego i jawnie homofobicznych Nie kwestionując tamtej diagnozy, pozwoliłbym sobie do- „kryminałów” Grzegorzewskiej uświadamia, że przemoc dać jeszcze jeden aspekt: romantyzm stworzył najsilniej- 1 M. Janion, Zmierzch paradygmatu, [w:] Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 1996. 44 Tożsamość i przyszłość szą i najbardziej sugestywną w polskiej kulturze mitologię – stosuje środki przymusu. Nie mamy przy tym do czy- cierpienia – jako doświadczenia transgresyjnego, czyli nienia w literaturze z fazą negocjacji między pretenden- pozwalającego wykroczyć człowiekowi poza porządek tami do władzy i władzą istniejącą. Raczej przeciwnie: własnej egzystencji i poza historię. Pasja romantyczna kontestacja państwa pociąga za sobą zwątpienie w de- kształtowała przez 200 lat polskie postawy wobec zła, liberatywne metody przynależne demokracji, a w ślad nakazując raczej cierpieć niż zadawać cierpienia, raczej za tym idzie demonstracja gotowości do stosowania być bitym niż bić, raczej dać się zabić niż zabijać samemu. siły. Państwo przestaje więc być dobrem wspólnym, Polski wallenrodyzm, moralna odraza do skrytobójstwa, choć istnieje spora różnica między tymi, którzy tworzą potępienie zamachów, odmowa uznania jakichkolwiek koncepcję innego państwa, oraz tymi, którzy postulują racji dla terroryzmu – wszystko to wchodziło w skład świat ludzki bez państw. W jednym i drugim przypadku teodycei, tkanej przez ludzi, którzy wierzyli, że odwza- kluczową rolę odgrywa alokacja przemocy, rozśrodko- jemnianie zła pozbawia historię wymiaru boskiego. Tylko wywanej na całe społeczeństwo i wybuchającej w coraz niewinni mają moc przekształcania dziejów – tak chyba nowych miejscach. W rezultacie zwątpienia w nadrzęd- mogłaby brzmieć naczelna sentencja polskiej historiozofii ną pozycję państwa społeczeństwo rozpada się na coraz odziedziczonej po romantyzmie. większą liczbę grup, które mogą ustanowić się tylko Pożegnanie z romantyzmem – poddane refleksji lecz poprzez przemoc założycielską. Skoro bowiem nie w Kinderszenen – polega na zakwestionowaniu owej istnieje urząd zajmujący pozycję nadrzędną i neutralną transcendującej roli cierpienia. W ujęciu Rymkiewicza wobec konfliktów społecznych, wobec tego dopiero akt polska filozofia cierpienia zakładała swoisty układ z Bo- przemocy staje się aktem rejestracyjnym. giem, który gwarantował Polakom, że ich doświadczenie Czy z tego wszystkiego wyłania się odpowiedź na odsłoni sens dziejów innym narodom, a więc stanie pytanie, jacy będziemy? Tak, choć jest to odpowiedź się metahistorią. Tymczasem według Rymkiewicza los (niestety) złożona. Po pierwsze, na pewno nie będziemy narodu nie jest zapisany w boskim rejestrze: ludzkie tacy, jacy jesteśmy. Literatura ukazuje przecież proces podmioty to tylko ciała, więc milion ofiar to tylko milion rozpadu dawnej – bardzo iluzorycznej – jedności, spa- ciał, które nie zsumują się w zasługę eschatologiczną. janej dotąd przez hierarchiczną i normatywną męskość, Jeśli „Bóg nie ma z tym nic wspólnego”, jak stwierdza która udawała uniwersalność i tłumiła uznanie płci i sek- Rymkiewicz, to cierpienie traci swoją rezurekcyjną moc, sualności za aspekty władzy. Po wtóre, będziemy coraz a moralną powinność znoszenia cierpień musi zastąpić bardziej zróżnicowani. Rozpadowi jedności ukazywane- aktywizm historiozoficzny. Skoro Bóg nie podpisał z Po- mu przez literaturę nie towarzyszy bowiem wyłanianie lakami umowy gwarantującej nam wieczne istnienie, się jakiejś wspólnoty alternatywnej, która oferowałaby wobec tego historia Polski będzie tylko tym, czym miejsca wszystkim dotychczasowym członkom według uczynią ją Polacy. Aby to jednak mogło nastąpić, ofiara nowych zasad; przegrupowanie społeczeństwa oznacza natychmiast po otrzymaniu ciosu powinna przystępo- jego rozgrupowanie, to zaś odbywa się według nowych wać do ataku, ponieważ broniąc siebie i broniąc innych, kryteriów – wyznaczanych przez stosunek do płci, wykracza poza istnienie wegetatywne. Kto nie stwarza seksualności, a także stosunek do granicy oddzielającej historii, podlega prawom bezwzględnej natury, nie zaś ludzkie od pozaludzkiego. Jednakże istota nowego opiece boskiej. Ale, zarazem, stwarza historię tylko ten, podziału spoczywa, jak się zdaje, w zgodzie na to, że nie kto jest gotów zabijać tych, którzy chcą zabić nas. będziemy spajani jednolitą tożsamością zbiorową. Nie Pożegnaniu romantyzmu towarzyszy też poluźnie- 45 w jeden sposób – nie poprzez rejestrację w urzędzie, i uzasadnione przez Jarosława Marka Rymkiewicza będziemy więc Polakami w dawnym, a nawet w dzisiej- nie dotychczasowego kontraktu wiążącego społeczeń- szym znaczeniu, ponieważ nikt nie ma wystarczającej stwo z państwem. Państwo jest delegitymizowane nie władzy ani mocy symbolicznej, by różnicującemu się dlatego, że kolaboruje z jakimiś wrogami, lecz dlatego, społeczeństwu narzucić jednolitość. Po trzecie, będzie- że niewłaściwie – według nieodpowiedniego kodeksu my skonfliktowani. Jeżeli można wyśledzić jakąś prawi- Tożsamość i przyszłość dłowość dotyczącą tożsamości zbiorowej, to właśnie moralna odraza do stosowania przemocy, już nastąpiło. antagonistyczne postrzeganie zróżnicowania społeczne- Nikt przed nią się nie wzbrania i nikt się jej nie wyrzeka. go. A w zbiorowości niewierzącej w kompromis zróżni- Mamy zatem do czynienia z pełzającą rewolucją cowanie zamienia się w skonfliktowanie. Nie oznacza to w polskiej fantazmatyce. Jeszcze nie w obyczajowości jednak, że stan powszechnego poróżnienia zapowiada i w praktykach społecznych, ale w sferze wyobraźni wojnę wszystkich ze wszystkimi. Skłonny byłbym raczej – zdecydowanie tak. To zaś, co następowało w imagi- uważać, że przemoc, w jaką literatura wyposaża nowe narium zbiorowym, zazwyczaj zapowiadało przyszłość. podmioty zbiorowe, anonsuje drogę, jaką kolejne grupy Przyszłość Polaków być może to właśnie określi – jak zdążać będą do podmiotowości. Niejako w imieniu tych w rozwiązywaniu konfliktu między demokracją plura- nowych podmiotów literatura mówi, że to, co najważ- listyczną i demokracją większościową zdecydują się niejsze, czyli przełamanie kulturowej bariery, jaką tworzy wykorzystać przemoc. Przemysław Czapliński – profesor literatury współczesnej, krytyk literacki, kierownik Specjalności krytycznoliterackiej w Instytutcie Filologii Polskiej na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Laureat Nagrody Kościelskich i Nagrody im. Kazimierza Wyki. 46 Tożsamość i przyszłość 47 Polacy a demokracja DZIŚ Przemiany wartości Polaków ALEKSANDRA JASIŃSKA-KANIA Wartości uznawane przez Polaków są bardziej tradycjonalistyczne niż wartości dominujące w czołówce najbogatszych krajów zachodnioeuropejskich. (sądy o doskonałości, godności, szacowności, które służą za uzasadnienie dla sądów o powinności). Stawiał przy tym tezę, że „wartości perfekcyjne są czymś ważniejszym niż wartości utylitarne”, gdyż „wartość polegająca na zaspokojeniu potrzeb lub pragnień sama z siebie nie uzasadni żadnej powinności: potrzeby bowiem i pragnienia bywają sprzeczne, […] czyli że nie wolno powie- Co cenią Polacy? Czego pragną i potrzebują, a czego dzieć: »potrzebne, więc być powinno«. Sądy o wartości się obawiają i wolą unikać? Jak zmieniają się ich wartości perfekcyjnej natomiast służą za zupełnie wystarczające i na ile są podobne do wartości ludzi w innych krajach, uzasadnienie dla sądów stwierdzających, że »powinno a w jakim stopniu od nich się różnią? być tak a tak«”1. Inne rozróżnienie wartości wprowadza Odpowiedzi na te pytania dają wyniki badań europej- amerykański politolog Ronald Inglehart2, którego kon- skich wartości (European Values Study – EVS). Pierwsze cepcja stała się podstawą badań EVS i WVS. Jego zda- takie badania przeprowadzono w 1981 roku w 10 krajach, niem można przewidywać dwa rodzaje zróżnicowania a następnie powtarzano co dekadę: w 1990 roku w 26 wartości i kierunki ich przemian, w zależności od stopnia krajach, w 1999 w 32 krajach, w 2008 roku w 47 krajach. rozwoju gospodarczego, modernizacji i zmian ponowo- Rozszerzono je ponadto o badania w skali światowej czesnych. Pierwszy rodzaj, związany z wcześniejszymi (World Values Survey – WVS), którymi objęto ponad 90 procesami modernizacji, uprzemysłowienia, urbaniza- społeczeństw z sześciu kontynentów. We wszystkich cji, rozwoju edukacji, demokratyzacji polityki i biurokra- krajach przeprowadzono badania ankietowe na podsta- tycznego zarządzania, dotyczy różnic wartości na skali: wie wspólnego kwestionariusza, obejmującego szeroki od uznawania tradycyjnych wzorów rodziny, instytucji zakres zagadnień: od wartości związanych z życiem i autorytetów, zwłaszcza religijnych, oraz identyfikacji rodzinnym i pracą, poprzez wartości religijne, politycz- z narodem i dumy narodowej – do świecko-racjonalnych ne i gospodarcze, do kwestii moralności prywatnej wartości podkreślających indywidualne osiągnięcia, i obywatelskiej oraz identyfikacji i tożsamości lokalnych, niezależność jednostek, demokratyczne uczestnictwo regionalnych, narodowych, europejskich i globalnych. w życiu politycznym i racjonalno-prawne legitymizowa- Pojęcie „wartości” – według encyklopedii PWN – nie instytucji. Drugi wymiar uwidocznił się w później- oznacza „wszystko to, co cenne i godne pożądania, co szym okresie, określanym jako „postmodernizacja”, stanowi cel dążeń ludzkich; uznane wartości stanowią i obejmuje zróżnicowanie od orientacji na wartości podstawę ocen, norm i wzorów kulturowych”. Wybitny materialistyczne, związane z potrzebami przetrwania polski filozof Henryk Elzenberg rozróżniał warto- oraz bezpieczeństwa fizycznego i ekonomicznego, do ści „utylitarne” (przedmioty odpowiadające czyimś wartości postmaterialistycznych, wyrażających potrzeby pragnieniom czy potrzebom) i wartości „perfekcyjne” samorealizacji i samoekspresji, godności, zainteresowa- 1 H. Elzenberg, Wartość i człowiek. Rozprawy z humanistyki i filozofii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Toruń 1966, s. 10–11. 2 R. Inglehart, Modernization and Postmodernization. Cultural, Economic and Political Change in 43 Societes, Princeton University Press, Princeton 1997. 49 Przemiany wartości Polaków nie jakością i komfortem życia, a także wewnętrznymi, Wybitny polski socjolog Stanisław Ossowski pisał: „Wobec duchowymi aspektami wierzeń religijnych. Koncepcja wielkiej roli, jaką odgrywa zbiorowość w kształtowaniu się Ingleharta nawiązuje do rozwijanej przez Abrahama naszych postaw psychicznych, polimorfizm psychiki ludz- Maslowa teorii hierarchii potrzeb, według której postę- kiej pozostaje w związku przyczynowym ze złożonością powanie ludzi jest ukierunkowane najpierw na zaspo- struktury społecznej, z wielorakością splotu stosunków kajanie potrzeb podstawowych (fizycznych i bezpie- społecznych, wśród których żyje jednostka. Pomiędzy czeństwa), poprzez potrzeby przynależności społecznej budową społeczeństw i budową osobowości zachodzi (akceptacji i szacunku), sukcesu i osiagnięć, a w końcu na korelacja”4. Równocześnie wskazywał na odmienność potrzeby samourzeczywistnienia i samorealizacji3. prawidłowości rozwoju techniki i mechanizmów prze- Rozróżnienia wymiarów wartości przez Ingleharta mian kultury: „Dzisiejszy Europejczyk zdaje sobie sprawę, (przetrwania i samorealizacji) i Elzenberga (utylitarnych że pomimo wielostronnej zależności pomiędzy techniką i perfekcyjnych) wydają się podobne, lecz Elzenberg i kulturą duchową, postęp techniczny, racjonalizacja pisząc o wyższości wartości perfekcyjnych nad utylitar- narzędzi działania, nie daje gwarancji doskonalenia się nymi, miał na uwadze ich znaczenie etyczne, normotwór- ludzkich osobowości i kultury współżycia”5. Zwolennicy teorii modernizacji poszukują jej cze, uzasadniające powinności i obowiązki, a nie – jak Maslow i Inglehart – psychospołeczne problemy rozwoju potwierdzenia w wynikach badań WVS i EVS. Wyniki te jednostek i społeczeństw. Przypomnienie koncepcji El- ukazują znaczne zróżnicowanie wartości uznawanych zenberga skłania do poszukiwania wyjaśnienia zróżnico- za ważne w krajach różniących się poziomem rozwoju wania i przemian wartości w występujących między nimi gospodarczego. Odpowiedzi na pytanie: „W jakim stopniu uważa napięciach i sprzecznościach, powiązanych z konfliktami światopoglądowymi i ideologicznymi. Teorie psycho- Pan(i) następujące sprawy za ważne w swoim życiu: logów społecznych, politologow i socjologów kładą praca, rodzina, przyjaciele i znajomi, czas wolny, poli- natomiast nacisk na poszukiwania źródeł rozbieżnych tyka, religia?”, ukazywały najogólniejsze podobieństwa wartościowań w odmiennych warunkach społecznych, i różnice oraz zmiany w hierarchii wartości Polaków w po- zmieniającej się sytuacji, innej przynależności grupowej. równaniu ze społeczeństwami Europy i całego świata6 (zob. rys. 1). Rys. 1. W jakim stopniu w życiu ważne są następujące sprawy? 100 91 94 94 91 91 90 90 87 85 84 84 90 82 79 80 70 67 67 66 64 70 63 62 59 56 56 57 60 53 41 49 51 47 48 4743 48 45 46 50 38 39 38 36 37 37 36 40 35 32 34 33 31 34 30 28 28 2624 23 28 30 23 22 24 21 19 20 15 13 13 11 9 8 8 8 7 7 10 7 6 0 1989 1990 1997 1999 2005 2008 1990 1999 2008 1990 1999 2005 Rodzina Praca Religia Przyjaciele Czas wolny Polityka Źródło: EVS 1990, 1999, 2008; WVS 1989, 1995, 2000, 2005 3 A. Maslow, Motywacja i osobowość, przeł. J. Radzicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. 4 S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967, s. 118. 5 Ibidem, s. 178. 6 Zmiany wskaźników odpowiedzi w czasie są porównywalne tylko w Polsce. Badania EVS w Europie w 2008 roku i WVS na całym świecie w 2005 roku obejmowały większe zbiory krajów niż w poprzednich edycjach badań. 50 Przemiany wartości Polaków We wszystkich krajach świata większość (średnio (około 15 procent). Największą wagę przypisywano 90 procent) wskazywała rodzinę jako bardzo ważną jej z jednej strony w tych krajach, gdzie przemianom w swoim życiu. Także pracę uznawało za bardzo ważną ustrojowym towarzyszą ostre podziały narodowościowe średnio 67 procent pytanych. W Europie średnie były i konflikty, na przykład w Gruzji, Armenii czy Kosowie, nieco niższe: rodzinę uznawało za bardzo ważną średnio a z drugiej strony w niektórych rozwiniętych krajach 84 procent, a pracę średnio 58 procent pytanych. W Polsce demokratycznych, takich jak Francja, Szwajcaria oraz jednak te odsetki należały do najwyższych w Europie. Holandia. Trzecie miejsce w hierarchii ważności przyznawano Polacy na początku procesu transformacji i w ciągu najczęściej relacjom z przyjaciółmi i znajomymi zarówno jej pierwszej dekady wyróżniali się wśród Europejczy- w Europie (średnia 41 procent), jak i na świecie (średnia ków wyższymi od przeciętnych wskaźnikami uznawania 44 procent). W Polsce natomiast na trzecim miejscu wartości rodziny, pracy i religii, natomiast niższymi niż w latach 1990–2005 była lokowana religia, i dopiero przeciętne odsetkami osób uznających wagę przyjaciół We wszystkich krajach świata większość wskazywała rodzinę jako bardzo ważną w swoim życiu. w 2008 roku jej znaczenie zmniejszyło się na rzecz sto- i znajomych, czasu wolnego i polityki w swoim życiu. sunków z przyjaciółmi i znajomymi oraz czasu wolnego. Wskaźniki te były charakterystyczne dla społeczeństw Różnice między poszczególnymi krajami na świecie na stosunkowo niskim poziomie rozwoju ekonomiczne- pod względem odsetków osób przywiązujących bardzo go. W ostatniej dekadzie zarysowały się jednak wyraźne dużą wagę do wartości religijnych w 1999/2000 roku są zmiany w hierarchii wartości uznawanych w Polsce; ogromne: od 3 procent w Chinach i 7 procent w Japonii, nastąpiło jej upodobnienie do bardziej rozwiniętych do 96–97 procent w Indonezji, Egipcie i Jordanii, a w Eu- gospodarczo krajów Unii Europejskiej. Zmiany te nie ropie od 6–9 procent w Estonii, Czechach, Danii i Niem- zachodzą wszak automatycznie w wyniku wzrostu czech, do 67 procent na Malcie, 51 procent w Rumunii, gospodarczego; wiążą się z napięciami psychicznymi 49 procent w Grecji, 45 procent w Polsce. oraz konfliktami światopoglądowymi, ideologicznymi Znacząco wahały się w różnych krajach na świecie także proporcje osób przypisujących bardzo duże zna- Większość Polaków akceptuje tradycyjny wzór czenie czasowi wolnemu. Zaskakują wyniki ukazujące, że rodziny, opartej na stabilnym, długotrwałym związku w niektórych krajach protestanckich wartość czasu wol- małżeńskim, w którym bardzo istotne jest posiadanie nego zyskuje przewagę nad wartością czasu pracy, co dzieci i szczególnie akcentowana jest macierzyńska rola świadczy o przemianach protestanckiego etosu pracy. kobiet; od rodziców oczekuje się poświęcenia dla dzieci, W skali globalnej wyraźnie rysowały się różnice mię- a od dzieci bezwzględnego szacunku dla rodziców. dzy krajami biednymi, w których oprócz rodziny praca Badania demograficzne ukazują jednak coraz częstsze i religia lokowały się znacznie wyżej w hierarchii waż- przypadki konkubinatu i nietradycyjnych związków, ności niż inne sprawy życiowe, a krajami o najwyższym wzrost liczby rozwodów i odsetków urodzeń pozamał- poziomie dochodów, w których przyjaciele stali się waż- żeńskich, opóźnianie zawierania związków małżeńskich niejsi niż praca, a znaczenie czasu wolnego jest większe i posiadania dzieci oraz ograniczanie ich liczby (w war- o 20 punktów procentowych niż znaczenie religii. stwach średnich), a także niestabilne związki, samotne Za stosunkowo najmniej ważną w życiu Europejczy- 51 i politycznymi. macierzyństwo i porzucanie dzieci (zwłaszcza w war- ków była uznawana polityka: około 8 procent badanych stwach ubogich). Uznawane i odczuwane przez Polaków przywiązywało do niej bardzo dużą wagę. W badaniach tradycyjne wzory, wspierane autorytetem Kościoła ogólnoświatowych w 2005 roku bardzo duże znaczenie i afirmowane programowymi hasłami konserwatywnych polityce nadawała nieco większa część respondentów partii politycznych, nie mogą sprostać pragmatycznym Przemiany wartości Polaków wymogom codzienności. Wyniki badań z 2008 roku zdolnościom (64 procent). Jednak w życiu codziennym ukazują erozję uznawania tradycyjnych wzorów: wzrost w znacznie większym stopniu odczuwane są jej wartości akceptacji opinii, że małżeństwo jest instytucją przesta- instrumentalne: dobre zarobki (93 procent) i pewność rzałą (6 procent w 1990 roku, 9 procent w 1999 roku, 18 pracy (79 procent) – znacznie częściej wskazywane jako procent w 2008 roku), że kobieta nie musi mieć dziec- ważne w Polsce niż w Europie. ka, by czuć się pełnowartościową osobą (25 procent Zmiany postaw Polaków wobec pracy następowały w 1990 roku, 29 procent w 1999 roku, 44 procent pod wpływem z jednej strony przemian ustrojowych, w 2008 roku). Opinie te upodobniły się do średnich przekształcających stosunki między pracodawcą a pra- europejskich. Zwiększyła się przy tym w Polsce wartość cownikiem i sytuację na rynku pracy, a z drugiej – pro- więzi pozarodzinnych, z przyjaciółmi i znajomymi (19 cesów globalizacyjnych w czasach późnej lub „płynnej” procent w 1990 roku, 28 procent w 1999 roku, 38 pro- nowoczesności, kiedy dokonuje się rozpad dotychcza- cent w 2008 roku), w których poszukuje się szerszych sowej ideologii pracy, a dominująca staje się ideologia zasobów kapitału społecznego niż dostarczane tylko konsumpcjonizmu. przez rodzinę. Wartość ta również zbliżyła się do wskaź- Także waga przywiązywana do wartości religijnych ników europejskich, które poprzednio były znacznie jest cechą wyróżniającą Polaków na tle europejskim. Pol- wyższe niż polskie. ska należy – wraz z Maltą, Rumunią, Grecją i Irlandią – do Na początku zmian ustrojowych odsetki Polaków grupy krajów europejskich o najwyższych wskaźnikach wskazujących, że praca jest bardzo ważna w ich życiu deklaracji wyznawania religii (95 procent), wiary w Boga (66 procent w 1990 roku), były znacząco wyższe od (95 procent), częstości udziału w praktykach religijnych średnich europejskich (56 procent). Widoczne są jednak (63 procent uczestniczyło we mszy raz w tygodniu lub wyraźne zmiany uznawania tej wartości pod wpływem częściej), zaufania do Kościoła (63 procent). Zarysowu- koniunktury gospodarczej i sytuacji na rynku pracy. je się jednak spadek tych wskaźników i widoczne są Praca uznawana jest przez Polaków za wartość autoteliczną – samą w sobie. 52 W okresie wysokiego bezrobocia odsetek Polaków uzna- tendencje sekularyzacyjne. O postępującej sekularyzacji jących pracę za bardzo ważną (79 procent w 1999 roku) świadczy zmniejszanie się odsetka Polaków wskazują- był najwyższy w Europie. Obecnie zbliżył się do średniej cych religię jako bardzo ważną w ich życiu – z 51 procent europejskiej (57 procent w 2008 roku). Upodobnił się do w 1990 roku (przy średniej europejskiej 21 procent) europejskich także wskaźnik wartości czasu wolnego, do 45 procent w 1999 roku i 31 procent w 2008 roku. który w poprzedniej dekadzie znacznie częściej był Świadczy o niej też rosnące przyzwolenie dla zachowań uznawany za bardzo ważny przez pozostałych Europej- potępianych przez Kościół (rozwody, przerywanie ciąży, czyków niż przez Polaków. Mimo wysokiego znaczenia eutanazja) oraz wysokie odsetki osób, które stwierdzają, przypisywanego pracy Polacy są mniej niż mieszkańcy że Kościół nie daje właściwych odpowiedzi na pytania Europy Zachodniej ze swej pracy zadowoleni i odczu- dotyczące problemów społecznych i politycznych (61 wają mniejszy stopień swobody podejmowania decyzji procent), i odrzucają zaangażowanie Kościoła w politykę w pracy. Nie dziwi zatem, że efektem przystąpienia (ponad 80 procent). Przeciwstawne temu tendencje Polski do Unii Europejskiej stały się masowe migracje antysekularyzacyjne znajdowały wyraz w poszerzeniu zarobkowe Polaków do krajów zachodnioeuropejskich. się instytucjonalnych oddziaływań Kościoła po przemia- Praca uznawana jest przez Polaków za wartość auto- nach ustrojowych w Polsce (wprowadzenie nauczania teliczną – samą w sobie: większość uznaje, że ważne religii do szkół, konkordat zwiększający uprawnienia jest, by była interesująca (76 procent), dawała poczu- Kościoła, ustawowy zapis o przestrzeganiu wartości cie możliwości osiągnięć (67 procent), odpowiadała chrześcijańskich w mediach publicznych). Zderzenie Przemiany wartości Polaków 52 tych tendencji coraz częściej staje się źródłem otwartych ły dość znacznym wahaniom w zależności od wyników konfliktów politycznych. wyborów (zadowolenie z demokracji wzrastało wśród Rozważając procesy sekularyzacji i desekularyzacji zwolenników partii wygrywających) oraz sytuacji go- w nowoczesnym świecie, ksiądz profesor Janusz Mariań- spodarczej (pogorszenie sytuacji zwiększało niezado- ski pisze: „Kościelność, rozumiana jako więź z Kościo- wolenie). W 2008 roku przewagę uzyskała proporcja łem, podlega we współczesnym świecie radykalnym zadowolonych z funkcjonowania demokracji w Polsce przemianom, idącym często w kierunku jej osłabienia, (54 procent), w przeciwieństwie do 1999 roku, kiedy 57 przede wszystkim zaś rozbicia jedności Kościoła, religii, procent badanych wyrażało niezadowolenie. Nawet kultury i społeczeństwa”7. Autor trafnie wskazuje, że negatywnym ocenom funkcjonowania demokracji „[p]rzyszłość religii w Europie i w naszym kraju nie jest towarzyszyło wszak przekonanie o stabilności systemu wyznaczana jedynie oddziaływaniem sił sekularyza- demokratycznego w Polsce. Demokracja należy w na- cyjnych. […] Wiele zależy od tego, jak Kosciół będzie szym kraju do wartości uznawanych i uroczystych, choć reagował na wyzwania modernizacji czy postmoderni- jej funkcjonowanie i konsekwencje w życiu codziennym zacji społecznej” . często są odczuwane negatywnie. 8 Wartości religijne uznawane są w Polsce za uroczy- Poczucie dumy narodowej lokowało Polaków w czo- ste i odświętne, podniosłe i celebrowane jako symbole łówce krajów europejskich objętych badaniami EVS. Od- Dwie trzecie Europejczyków i cztery piąte Polaków wymienia jako najważniejsze poczucie przynależności do miejscowości, w której mieszka. wspólnoty narodowej, podtrzymywane autorytetem setek badanych wyrażających dumę ze swojej polskości Kościoła, a szczególnie charyzmą polskiego papieża wynosi ponad 95 procent. Aczkolwiek równie wysokie Jana Pawła II. Na co dzień wszakże następuje rytualizacja proporcje obywateli dumnych ze swej narodowości praktyk religijnych i selektywny wybór dogmatów wiary, występują w Portugalii, na Malcie i w Irlandii, to jedno- dostosowywanych do potrzeb indywidualnych. cześnie odsetki te były znacznie niższe wśród sąsiadów Polityka zajmuje niezbyt znaczące i ciągle malejące Polski: Niemców, Litwinów, Czechów, Słowaków, Ukraiń- miejsce w życiu Polaków. Porównanie wyników badań ców, Białorusinów, Rosjan (choć u Rosjan poczucie dumy EVS z lat 1990, 1999 i 2008 wskazuje na zmniejszanie narodowej wzrosło znacząco w pierwszej dekadzie XXI się wskaźników zaangażowania w politykę i zaintere- wieku). Porównanie danych z lat 1990–2008 ukazuje sowania nią w Polsce, w odróżnieniu od krajów Europy jednak także przeciwny wzrostowi dumy narodowej Zachodniej, gdzie w tym okresie był znacznie wyż- trend zmniejszenia się znaczenia identyfikacji narodo- szy poziom zainteresowania polityką oraz akceptacji wej Polaków (z 45 procent do 19 procent) i wysunięcia różnych form protestu i niekonwencjonalnych działań się na pierwsze miejsce poczucia więzi ze społecznością politycznych. Demokratyczny system polityczny jest lokalną. wartością uznawaną przez większość Polaków; choć Dwie trzecie Europejczyków i cztery piąte Polaków uznanie to jest wyraźnie słabsze niż w krajach Europy wymienia jako najważniejsze poczucie przynależności Zachodniej, lecz silniejsze niż w Rosji i na Ukrainie. Oce- do miejscowości, w której mieszka. Szybko wzrastające ny funkcjonowania demokracji w naszym kraju podlega- wskaźniki lokalnej i regionalnej identyfikacji w czasach 7 J. Mariański, Sekularyzacja i desekularyzacja w nowoczesnym świecie, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006, s. 30. 8 Idem, Religijność w społeczeństwie polskim w perspektywie zsekularyzowanej Europy, [w:] Kręgi integracji i rodzaje tożsamości. Polska, Europa, świat, W. Wesołowski, W. Włodarek (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 382. 53 Przemiany wartości Polaków rozwijającej się globalizacji można interpretować jako charakter: „jeśli nawet tożsamość europejska działa przejaw upowszechniających się przekonań, że koniecz- pobudzająco na jednostki, odwołuje się do ich umysłów, ne jest poszukiwanie „lokalnych rozwiązań globalnych a nie do ich serc”9. Tożsamość europejska należy do war- problemów”, mimo że sieć zależności ponadlokalnych tości uznawanych, lecz w niewielkim stopniu odczuwa- podważa skuteczność takich rozwiązań. nych emocjonalnie. Identyfikacja z własnym narodem, mimo wskaź- Wyniki badań EVS i WVS do pewnego stopnia po- ników osłabienia w niektórych państwach, pozostaje twierdzają przewidywania teorii modernizacji i przemian istotna dla Europejczyków. Uzyskanie niezależności na ponowoczesnych. W bogatszych i bardziej nowoczesnych początku lat dziewięćdziesiątych wpłynęło na spotęgo- krajach Europy Północnej i Zachodniej (podobnie jak wanie identyfikacji narodowej w Europie Wschodniej. w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i w Kana- Wraz z utrwalaniem się niezależności i suwerenności dzie) większość akceptuje wartości świeckie i racjonalne: identyfikacja ta zaczęła słabnąć nie tylko w Polsce, odchodzi od obrzędowej religijności i ortodoksyjnych lecz także w Słowenii, Chorwacji i na Węgrzech. Można wierzeń, odrzuca absolutyzm norm moralnych i to- jednak przewidywać jej wzrost w sytuacjach wewnętrz- leruje odstępstwa od konwencjonalnych zachowań, nych i zewnętrznych konfliktów narodowościowych postuluje równe i partnerskie stosunki między płciami i etnicznych lub wraz z poczuciem zagrożenia interesów i między pokoleniami w rodzinie, potępia ksenofobię narodowych. Wskazuje na to zwiększenie w ostatniej i nietolerancję, uznaje pluralizm polityczny i odideologi- dekadzie zarówno identyfikacji narodowych, jak i wpły- zowane, dobrowolne uczestnictwo w życiu politycznym wów partii nacjonalistycznych w wielu krajach Europy i społecznym. Nadto upowszechniają się tam wartości Zachodniej: Francji, Belgii, Holandii, Finlandii. postmaterialistyczne, wyrażające potrzeby samoekspresji Natomiast odsetki identyfikujących się z Europą są wśród jej mieszkańców zaskakująco niskie, nie przekra- i samorealizacji. Jednakże niezależnie od poziomu rozwoju gospodar- czają kilku procent i pozostają na tym samym poziomie czego, bogactwa i modernizacji, wpływ na konfigurację od dwudziestu lat, a w wielu krajach nawet maleją. Co wartości aprobowanych przez poszczególne narody więcej, Polska jest państwem o największym w całej wywierają różnice regionalne, odmienność tradycji Europie spadku identyfikacji europejskich i globalnych. kulturowych, w tym przede wszystkim religijnych, a także Wiąże się to ze wzrostem wpływów partii nacjonali- doświadczeń historycznych związanych z podziałami stycznych i populistycznych, które w Polsce i w innych politycznymi i ustrojowymi. krajach łączy sprzeciw wobec projektów zacieśniania Wartości uznawane przez Polaków są bardziej tra- integracji europejskiej, zwłaszcza w sytuacji kryzysu dycjonalistyczne niż wartości dominujące w czołówce gospodarczego. Niemniej, większość Europejczyków najbogatszych krajów zachodnioeuropejskich. Wyraźna akceptuje członkostwo swojego kraju w Unii Europej- jest też w Polsce przewaga wartości materialistycznych skiej. W opiniach Polaków przynależność do Unii dała nad postmaterialistycznymi lub wartości przetrwania nad im poczucie otwarcia na świat i większej wolności. wartościami samorealizacji. Zwiększyła się ona w pierw- Przeważa przy tym przekonanie, szczególnie silne wśród szej dekadzie transformacji w latach dziewięćdziesiątych Polaków, że nie ma sprzeczności między integracją eu- ubiegłego wieku, kiedy silnie odczuwane były wartości ropejską a tożsamością narodową i że przynależność do bezpieczeństwa i utrzymania porządku w kraju. Jed- Unii Europejskiej będzie sprzyjała zachowaniu, a nawet nakże dane z lat 2005 i 2008 ukazują zmniejszenie rangi rozwojowi tożsamości i kultury narodowej. Zdaniem tych wartości i wzrost znaczenia postmaterialistycznych holenderskich socjologów Wila Artsa i Loeka Halmana wartości swobód politycznych i wolności słowa. postawy Europejczyków wobec wspólnoty europejskiej mają raczej pragmatyczno-utylitarny niż emocjonalny Wybory wartości tradycyjnych lub świecko-racjonalnych oraz przetrwania lub samorealizacji odzwier- 9 W. Arts, L. Halman, National Identity in Europe Today: What People Feel and Think, „International Journal of Sociology” 2005/2006, Vol. 35, No. 4, s. 91. 54 Przemiany wartości Polaków ciedlają nie tylko różnice między krajami, lecz także nie odsetka młodzieży zdobywającej wyższe wykształ- podziały wewnątrz społeczeństw. W Polsce, podobnie cenie przyczynią się do większego uznania dla tych jak w większości krajów objętych badaniami EVS, wartości oraz odczuwania ich atrakcyjności, musi jed- wartości zarówno tradycjonalne, jak i materialistyczne nak towarzyszyć świadomość, że nie będzie to nastę- częściej wybierają osoby starsze, gorzej wykształcone, powało automatycznie. Niezbędne jest zaangażowanie o niższych dochodach i niższym statusie społecz- zarówno w upowszechnianie wartości samorealizacji, nym. Natomiast ludzie młodzi, lepiej wykształceni, wolności, racjonalności, tolerancji i zaufania między o wyższym statusie społecznym, mieszkający w dużych ludźmi, sprawiedliwości społecznej i demokracji, jak miastach, w większym stopniu wykazują orientacje i w politykę niwelującą nierówności i podziały ekono- indywidualistyczne i racjonalistyczne oraz nastawienie miczne, społeczne i polityczne, które uniemożliwiają na samoekspresję. Nadziejom, że wzrost gospodarczy docenienie tych wartości. i modernizacja, a zwłaszcza rozwój edukacji i zwiększe- Aleksandra Jasińska-Kania – profesor socjologii, pracuje w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Badaczka teorii socjologicznych, stereotypów, uprzedzeń narodowych oraz systemów aksjologicznych. 55 Przemiany wartości Polaków 56 Polacy a demokracja Polak w podróży permanentnej Z HALINĄ GRZYMAŁĄ-MOSZCZYŃSKĄ rozmawia ALEKSANDRA KANIEWSKA Aleksandra Kaniewska: Mieliśmy już w Polsce popatrzeć szerzej. Jeśli weźmie się pod uwagę Stany kilka fal wielkich migracji. Ostatnią w 2004 roku, Zjednoczone, do 2004 roku nasz największy cel migra- po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Czyżbyśmy cyjny, można zauważyć paralelę między losem Polaków byli narodem emigrantów, czy może to przejściowy a historiami innych migrantów z Europy: Irlandczyków, proces? Włochów czy Skandynawów. Na emigracji radzimy sobie dobrze, ale też nie jeste- Prof. Halina Grzymała-Moszczyńska: W historii śmy wyjątkowi. Mieszkańcy Azji Południowo-Wschodniej, Polski było mnóstwo obiektywnych powodów, które na przykład Chińczycy, też znakomicie sobie radzą poza skłaniały nas do migracji, i to już od XVIII wieku. Nie swoim krajem. Powiedziałabym więc, że Polacy są raczej Nie ma prawie miejsca na świecie, w którym nie osiedliliby się Polacy. ma prawie miejsca na świecie, w którym nie osiedliliby częścią trendu migracyjnego, który występuje w naro- się Polacy. Mało kto wie, że najstarsza kolonia polska dach, gdzie czynniki wypychające są znacznie silniejsze mieści się pod Stambułem, w miejscowości Polonezköy. niż czynniki zatrzymujące. Proszę sobie wyobrazić, że przetrwała tam od czasów powstania styczniowego. Założył ją książę Czartoryski Wyjazdy to jedno, powroty – drugie. Kiedy na ziemiach, które kupił od tureckiego sułtana po to, mieszkałam w Londynie, średnio co kilka miesięcy żeby polscy żołnierze walczący przeciwko Rosji mogli media ogłaszały falę powrotów do Polski, a potem bezpiecznie osiąść w miejscu, z którego nikt nie ześle ich kolejnej reemigracji na Wyspy. Myśli pani, że dziś na Syberię ani nie wtrąci do więzienia. Polacy są już gotowi, żeby wrócić na dobre? Dr Michał Garapich, antropolog z Londynu, Tak, i oni wracają. Natomiast Polska nie jest na nich pisał kiedyś, że Polaków charakteryzuje silna wiara w ogóle gotowa. Pierwszy przykład – dzieci. Od kilku lat w możliwości jednostki, determinacja, a także – współpracuję z UNESCO – pod ich patronatem prowa- jakkolwiek złośliwie to zabrzmi – kulturowo uwarun- dzimy warsztaty dla nauczycieli dotyczące wielokultu- kowana umiejętność kombinowania. To elementy rowości. Kiedy zaczynałam tę współpracę pięć, sześć lat składowe talentu do świetnego odnajdowania się temu, pedagodzy twierdzili, że największym problemem w różnych kulturach? jest współpraca z dziećmi uchodźców, między innymi z Białorusi czy Ukrainy. Z kolei od dwóch ostatnich 57 Prawdę mówiąc, na poziomie jednostek Polacy edycji warsztatów na pytanie, z jaką wielokulturowo- bardzo różnie odnajdują się na emigracji. Warto na sam ścią najtrudniej jest im się zmierzyć, wszyscy mówią fakt migrowania obywateli jednego kraju do innego jednym głosem: problemem są polskie dzieci wracające Polak w podróży permanentnej z Wielkiej Brytanii, Irlandii czy Niemiec – po kilku latach polskiego belfra. Dzieciom „powrotowców” brakuje mieszkania tam albo te, które już się tam urodziły. treningu w specyfice kulturowej polskiej szkoły. Dlaczego to właśnie one są wyzwaniem dla polskiej szkoły? Czasem wydaje się, że ludzie wyjeżdżają za granicę spontanicznie, obrażają się na swój kraj, krzyczą, że nie daje im możliwości rozwoju. Pytanie, Przede wszystkim kształcenie nauczycieli w Polsce jest potwornie anachroniczne i etnocentryczne, zapro- czy to ma sens? I czy do emigracji można się w ogóle jakoś przygotować? gramowane tak, jakby żadne procesy migracyjne się u nas nie zdarzyły. Dla przykładu nauczyciel niemiecki Ludzie chętnie konfrontują się z odpowiedzią na w programie kształcenia standardowo ma przedmiot pytanie, jakie będą zyski z wyjazdu. Te są łatwe do wy- „jak nauczać cudzoziemców”, zarówno dorosłych, jak liczenia. Najczęściej jest to możliwość odłożenia jakichś i dzieci. Polski nauczyciel nie ma takich umiejętności pieniędzy, nauczenie się języka czy nowe doświad- dydaktycznych. I nagle następuje konfrontacja. Bo czenia. Ale dużo ważniejsze jest, żeby się uczciwie okazuje się, że uczeń, który nazywa się Jasiu Nowak, zastanowić, jakie możliwe straty nas czekają, zwłaszcza Człowiek potrzebuje korzeni, a tym, co go ukorzenia, jest poczucie, że otaczają go ludzie o podobnych wartościach. więc nic nie wskazuje, że różni się od swojego kolegi jeśli wyjeżdżamy z dziećmi. Żeby rozważyć, czego po- Bogusia Kowalskiego, zanim przyszedł do szkoły, sześć zbawiamy dziecka, wykorzeniając je z Polski, zmuszając lat mieszkał w Anglii. I tam chodził do szkoły. Na pytania do adaptacji w obcym kraju, a potem – co też częste – o imię, nazwisko i adres może i odpowiada poprawnie wykorzeniając je stamtąd powtórnie, bo albo przenosi- po polsku, ale kiedy przychodzi do nazwania funkcji my się gdzie indziej, albo wracamy do Polski. matematycznych, nie ma pojęcia, co oznaczają. Uczył się ich przecież w innym języku. I zaczyna się nauka na migi. Swego czasu dużo mówiło się o eurosierotach, czyli dzieciach pozostawionych w Polsce pod opieką Czy oprócz problemów z językiem przedmioto- dziadków albo dalszej rodziny… wym nie pojawia się też kwestia stereotypów czy innej metodyki pracy, której dziecko jest nauczone, a w polskiej szkole jej nie znajduje? Myślę, że potrzebna jest kampania społeczna uświadamiająca młodym Polakom, z czym wiąże się migracja. W Polsce przeżywamy teraz fascynację To prawda. Polska szkoła kompletnie nie uczy dzieci wyjazdami, wydaje nam się cudowne, że jednego dnia współpracy i funkcjonowania jako część zespołu. Tym- pracujemy w Berlinie, a innego możemy się przenieść czasem jest to obszar, na który szkoły zachodnie kładą do Kuala Lumpur, bo nasza firma otwiera nową filię. duży nacisk. Dziecko, które przyjeżdża do Polski, ma Jesteśmy kompletnie ślepi – jako społeczeństwo – na zupełnie inne oczekiwania, potrzeby i przyzwyczajenia niebywale wysokie koszty, które za nasze migracje – co do systemu, ale też tego, jak powinien zachować się zapłacą dzieci. nauczyciel. Mam w zanadrzu wiele historii: na przykład uczeń, który mieszkał przez parę lat w Hiszpanii, przychodzi do polskiej klasy i zamiast „Proszę pani” korzenieniem z polskiego pejzażu kulturowego? Czy mówi do nauczyciela po imieniu: „Basiu, pomożesz mi to nie jest trochę czarno-białe podejście? z tym ćwiczeniem?”. Może pani sobie wyobrazić reakcję 58 Ale czy wyjazd za granicę musi być tożsamy z wy- Polak w podróży permanentnej Jest to wykorzenienie dużo groźniejsze, bo polega roślina potrzebuje korzeni. Człowiek też takich korzeni na wyrwaniu dziecka z relacji rodzinnych i przyjaciel- potrzebuje, a tym, co go ukorzenia, jest poczucie, że skich, które dawały mu poczucie bezpieczeństwa. otaczają go ludzie o podobnych wartościach, z którymi Wyobraźmy sobie, że zabraliśmy ze sobą na parę lat do coś go łączy. Innymi słowy, człowiek musi być skądś. Niemiec trzylatka. Znakomicie. Dziecko poszło tam do przedszkola, zaczęło chodzić do szkoły. Relacje z Polską, A jeśli roślinie odetnie się korzenie? z babcią, ciocią i kuzynami są coraz słabsze, od święta do święta. Jego codzienność jest niemiecka. Później rodzina Ona będzie jeszcze jakiś czas całkiem nieźle funkcjo- wraca do Polski, która nie jest dla tego dziecka miejscem nować, chociaż już nie urośnie i się nie rozwinie. Podob- znajomym, bezpiecznym. Musi się do niej przyzwy- nie jest z człowiekiem – jeżeli straci poczucie identycz- czajać. To trwa – u niektórych krócej, u innych dłużej. ności, stanie się całkiem transnarodowy i uniwersalny, aż Spotykam coraz więcej rodzin z takimi problemami. chciałoby się powiedzieć „transgeniczny”. Ale w którymś momencie zacznie mu czegoś brakować. Ale czy nie jest tak, że jedną kulturę się posiada, drugą nabywa? Byłoby super, gdyby tak było. Tylko że kultura ma różne warstwy. Łatwo jest się nauczyć języka, łatwo Jesteśmy już narodem transgenicznym? Widzę coraz więcej hybryd, które nazywają się „dziećmi trzeciej kultury”. Ich rodzice z powodów za- Dzieciom „powrotowców” brakuje treningu w specyfice kulturowej polskiej szkoły. nabyć miejscowe wyczucie mody, bardzo łatwo jest wodowych migrowali wielokrotnie. Dzięki temu młodzi socjalizować się do gustów muzycznych nastolatków ludzie mówią teraz kilkoma językami, mieszkali w wielu w nowym kraju czy nauczyć się, jakie bajki czytuje się krajach, dobrze znają wiele kultur, łatwo przechodzą dzieciom. Tak samo łatwo jest zapomnieć, na czym między jedną a drugą. W któryś momencie okazuje się, polega życie w kraju rodzinnym. Prowadzę wiele badań że mają jeden główny problem: nie wiedzą, skąd są. na ten temat. Potwierdza się w nich, że o ile rodzice nie Skutkuje to najróżniejszymi dysfunkcjami. czynią niebywałych wysiłków, żeby utrzymać dziecku kontakt i relacje z krajem pochodzenia, to ten kraj Uważa się – i słusznie – że powracający do Polski zanika. A jeśli dziecko urodziło się za granicą, dla niego migranci to jeszcze niewykorzystane źródło kapitału to w ogóle nie jest powrót, ale emigracja do Polski. Takie społecznego. Nauczyli się, na przykład na Wyspach dziecko jest emigrantem w Polsce. Brytyjskich, grzeczności, ogłady czy dobrego etosu pracy. To potencjalni świetni pracownicy i obywatele. Problem dzieci emigrantów jest bardzo ważny, ale nie zapominajmy o dorosłych. Prawie dwa milio- Oni mogliby stać się ważnym zasobem, gdyby ny Polaków wyjechało z Polski po 2004 roku; część zostali właściwie wykorzystani. Tymczasem rzeczywi- z nich, mimo że została za granicą, żyje tam tak jak stość jest inna – ich potencjał często jest marnowany. w ojczyźnie: korzysta z polskich sklepów, lekarzy, W przeważającej mierze pracownik, który wrócił do obchodzi polskie święta, ma polskich przyjaciół. kraju z doświadczeniem pracy w zachodniej firmie i świetnie opanowanym językiem, jest w Polsce 59 Bo dla ludzi bardzo ważne jest poczucie identycz- postrzegany jako zagrożenie. Pracodawca uważa, że ności. Istnieje metafora, która świetnie, choć skrótowo będzie się mądrzył, mówił, jak jest gdzie indziej, czyli opisuje istotę sprawy: żeby móc rosnąć i się rozwijać, podważał autorytet szefostwa. Do tego może chcieć Polak w podróży permanentnej za swoje kompetencje większego wynagrodzenia. i zdobył tam znakomite doświadczenie, dzięki czemu Reemigranci nie są więc traktowani jako zasób, ale jako zaprojektuje nam superenergooszczędne osiedle. A po- ludzie, którzy rozbijają rutynę. Taki obraz wyłania się tem nauczy kilkunastu innych młodych architektów, jak z moich badań. to się robi. To smutna kontestacja. Niestety tak. Wyobrażamy sobie, że powracający Tak się nie zdarza? Nie, bo jeśli taki profesjonalista jest bardzo dobry, Polak, który nauczył się pracować uczciwie na budowie, prawie na pewno ściągną go do Düsseldorfu. A on się zarazi w Polsce tą uczciwością jeszcze sześciu innych. pewnie na to zgodzi. A tak nie jest. Może kraje na dorobku tak mają, że część talenTo może sytuacja z małych firm. Ale w dużych, w korporacjach, byli emigranci muszą być „na wagę tów od nich odpływa… Najważniejsze, żeby choć część chciała wrócić. Da się to przyśpieszyć? złota”. Ciekawą politykę oferują swoim reemigrantom Tak, ale ten kij też ma dwa końce. Bo firmy międzyna- Chiny. Warto się przyjrzeć, jak tworzą miejsca pracy rodowe w Polsce patrzą na pracownika z perspektywy dla powracających. To oczywiście także część systemu własnego biznesu. W ich interesie jest znalezienie kom- edukacji. W Chinach o przyszłości akademickiej decydu- petentnych kulturowo menedżerów. Chętnie wyłapują je jeden główny egzamin, odpowiednik naszej matury. O ile rodzice nie czynią niebywałych wysiłków, żeby utrzymać dziecku kontakt i relacje z krajem pochodzenia, to ten kraj zanika. więc reemigrantów, z ich kompetencjami kulturowymi Jeśli uczeń nie znajdzie się w grupie osób z najlepszym i językowymi, żeby później wysłać ich dalej. Polska z ich wynikiem, nie ma szans na studia na prestiżowym uni- kapitału społecznego nie korzysta. wersytecie czy na dobrym kierunku. Ci młodzi Chińczycy emigrują na Zachód – najczęściej do Wielkiej Brytanii, Ewentualnie finansowo, w postaci pieniędzy, Skandynawii czy Ameryki. które będą wysyłać do domów. I naprawdę wracają? Pieniądze to nie wszystko – ważny jest też na przykład know-how i przekazywanie tej wiedzy. W Polsce Wracają! Bo Chiny odkryły, że są im bardzo potrzeb- istnieje bardzo duży rynek podzleceń, chociażby dla ni. Rozmawiałam niedawno z dziekanem jednego z chiń- architektów. Dobre pracownie z krajów zachodnich zle- skich uniwersytetów, który twierdził, że oni wiedzą, że cają im zadania projektowe, które ci wykonują za spore młodzi Chińczycy wrócą, bo będą tu mieli świetną pracę. pieniądze. Pracują na poziomie swoich kompetencji, ale Wiadomo, że w Chinach wszystkie procesy są precyzyj- na rzecz firmy, która ma biuro w Zurychu, Londynie czy nie kontrolowane przez państwo. Düsseldorfie. Czy to jest sytuacja zasobu? Częściowo jest, bo taki Polak zarabia lepiej, niż zarabiałby, pracując Ale jak państwo może to kontrolować? dla polskich zleceniodawców, więc więcej tych pienię- 60 dzy tutaj wyda. Ale lepsza byłaby inna sytuacja: wraca- Prosto: premiując dobre wykształcenie zagranicz- jący do Polski architekt, który pracował w Düsseldorfie ne. Dla tych młodych po prostu musi być dobra praca Polacy a demokracja Polak w podróży permanentnej – oferowana przez instytucje publiczne, ministerstwa. de małżeństwo z dziećmi nie ma na emigracji całej sieci Powinny też znaleźć się dla nich stypendia i granty. wsparcia bliższej i dalszej rodziny, która w Polsce w dużej mierze stawia mężczyznę poza najbardziej codziennymi Czy można naszkicować portret współczesnego migranta z Polski, takiego, który wyjechał po 2004 roku? obowiązkami. Ale kiedy jest się wykorzenionym, poza swoim krajem, trzeba się wymieniać i współpracować. Oczywiście na Zachodzie ideologia równościowa jest też To trudne. Ilu migrantów, tyle historii. Jedni wyje- dużo mocniejsza niż w Polsce. chali i znaleźli pracę marzeń, inni nie. Jedni znają język lepiej, inni gorzej. Jedni wyjechali sami i dopiero poza Po naszej rozmowie nasuwa mi się jeden wnio- Polską poznali kogoś i stworzyli rodzinę. Przykro mi, sek: musimy nauczyć się wykorzystywać fakt, że w przeciwieństwie do tego, co robią media, nie dostar- Polacy wciąż chętnie jeżdżą po świecie, gdzie naby- czę pani czarno-białego obrazu polskiej emigracji. wają doświadczenie, które można by wykorzystać w Polsce. Zastanawia mnie też coś innego – jak ci Polacy się zmieniają, jak zmieniają się ich wartości, podejście do rodziny, religii, państwa, tolerancji? Myślę, że warto byłoby stworzyć kulturowe inkubatory oraz platformę dyskusji, dzięki którym te „poemigracyjne” doświadczenia ludzi były lepiej rozumiane Wiele się zmienia, to prawda. Dużą zmianą, którą można zaobserwować, jest kwestia ról rodzinnych. Mło- przez decydentów, a także mocniej propagowane i lepiej wykorzystywane. Halina Grzymała-Moszczyńska – profesor psychologii kulturowej i religioznawczyni na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zajmuje się badaniem adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów. Autorka wielu książek, między innymi: Uchodźcy (2000), Religia a kultura: Wybrane zagadnienia z kulturowej psychologii religii (2004). 61 Polak w podróży permanentnej 62 Polacy a demokracja Wierzący jak Polak Z MIROSŁAWĄ GRABOWSKĄ rozmawia TOMASZ MINCER Tomasz Mincer: Do czego ludziom młodym, możemy obserwować w danych CBOS-u w okresie już w dobie tak zwanej prywatyzacji religii, potrzebny 20 lat, nie są galopujące. Są raczej pełzające. Jeśli przyj- jest instytucjonalny Kościół? rzymy się deklaracjom wiary społeczeństwa polskiego jako całości, to są one stabilne i wysokie – wierzący Prof. Mirosława Grabowska: Kościół jako forma orga- i głęboko wierzący to ponad 90 procent społeczeń- nizacji życia religijnego jest zawsze potrzebny ludziom. stwa. Natomiast widoczny, choć nie radykalny, jest Wszystko jedno, czy jest to Kościół duży, mały, wspólnota spadek regularności praktyk: mniej osób praktykuje wyznaniowa, sekta. Kościół rzymskokatolicki naucza, orga- regularnie (spadek z około 60 procent do około 50 nizuje praktyki religijne, stara się – z różną skutecznością procent), więcej – nieregularnie i wcale (wzrost z blisko Jesteśmy społeczeństwem wierzącym – odsetek deklaracji wiary cały czas kształtuje się powyżej 90 procent. – kształtować postawy moralne, wartości. Przynależność 40 procent do blisko 50 procent). Wśród najmłodszych pokoleniowa nie gra tu zasadniczej roli. Co natomiast ma badanych (18–24 lata) spadek regularności praktyk znaczenie, to osobista religijność. Jeśli ktoś jest głębo- jest wyraźniejszy i obecnie jest mniej regularnie ko wierzący i systematycznie praktykuje, to instytucja praktykujących (około 45 procent) niż pozostałych, Kościoła jest dla niego niezwykle istotna. Odwrotnie zaś, czyli praktykujących nieregularnie (około 40 procent) gdy religijność jest „letnia”. Są też osoby, które same siebie i wcale (około 15 procent). Od 2005 roku wzrósł wśród określają jako wierzące, ale zupełnie nie praktykują. Mówi nich odsetek niewierzących i niepraktykujących (z około się o nich, że są believing without belonging. Wierzą, jednak 5 procent do około 10 procent). nie czują, że podlegają konkretnej instytucji religijnej, że Trzeba jednak podkreślić, że jesteśmy społeczeń- przynależą do jakiejś wspólnoty. W Polsce taka postawa stwem wierzącym – odsetek deklaracji wiary cały czas nie jest rozpowszechniona: zarówno w skali całego społe- kształtuje się powyżej 90 procent. I w tym aspekcie nie czeństwa, jak i wśród najmłodszych badanych (18–24 lata) obserwujemy zmiany kierunkowej, tendencji. A także takich osób jest 7–8 procent i odsetek ten nie rośnie. – na tle krajów europejskich – Polacy dość regularnie praktykują; spadek częstości praktyk obserwujemy Czy nie jest tak, że Kościół rzymskokatolicki kilkadziesiąt lat temu skuteczniej organizował życie przede wszystkim wśród ludzi młodych i w miastach powyżej 500 tysięcy mieszkańców. religijne? Dlaczego w większych ośrodkach miejskich wiePrawdopodobnie życie religijne było wówczas intensywniejsze. Natomiast zmiany religijności, które 63 Wierzący jak Polak rzący mniej praktykują? Przecież w dużych miastach religijna „oferta” wydaje się bogatsza. Po pierwsze, w tych miejscach jest też wyższy Czyli rozejście się nauczania kościelnego ze spo- poziom wykształcenia i większy odsetek ludzi młodych. łeczeństwem następuje przede wszystkim w sferze A te cechy (młody wiek i wykształcenie) religijności i jej etyki, nauki społecznej? praktykowaniu nie sprzyjają. Po drugie, oferta pozareligijna też jest bogatsza, a tempo życia jest szybsze niż Większy problem mamy z moralnością prywatną niż w małych miastach czy na wsi. Po trzecie zaś, większa ze społecznym nauczaniem Kościoła czy moralnością jest anonimowość. O ile na wsi ludzie widzą, kto poszedł życia publicznego. Przykładowo, gdy chodzi o przyjmo- na mszę, o tyle w mieście sąsiedztwo, a nawet rodzina wanie łapówek, to jesteśmy bardzo surowi – 96 procent nie są w stanie kontrolować i wyegzekwować odbycia potępia ten proceder. Natomiast gdy chodzi o współży- praktyk religijnych. cie młodych ludzi przed ślubem, życie na tak zwaną „ko- Warto jeszcze wspomnieć o czymś, co nazwałabym „wzorcem niepraktykowania”. Od młodych ludzi, stu- cią łapę” czy stosowanie środków antykoncepcyjnych, to jesteśmy znacznie łagodniejsi. Większość to usprawiedli- Tradycja religijna staje się tradycją kulturową i dziedzictwem całego społeczeństwa. Oddziałuje niezależnie od indywidualnej wiary lub jej braku. dentów, usłyszałam ostatnio, że przyznanie się do wiary wia, a nawet nie widzi w tym nic złego (odpowiednie od- religijnej często uchodzi za obciach. Istnieje więc presja setki wahają się od 59 do 53 procent). Oczywiście osoby otoczenia, która w środowiskach ludzi młodych i akade- religijne i starsze są bardziej rygorystyczne obyczajowo, mickich popycha w kierunku niepraktykowania. ale zmiany prowadzą nas ku większemu liberalizmowi w stosunku do życia seksualnego i małżeńskiego. Ale jakaś wiara indywidualna u niepraktykujących pozostaje? Ale czy rozdźwięk w kwestii wartości spowoduje, że młodzi i inni wierzący będą się od Kościoła odsuwać? Tak, choć gdyby tej wierze przyjrzał się ksiądz czy teolog, miałby jej wiele do zarzucenia. Mówiąc wprost, nie we wszystkie prawdy wiary dziś się wierzy... Można przyjmować dwie postawy. Pierwsza: nie mogę zaakceptować norm, więc się odsuwam. Druga: „naginam” istniejące normy. Niektórych rygoryzm moral- To wcale nie jest nowy problem. ny księży w kwestiach seksualnych odstręcza. Ale są i tacy, którzy mają przemyślane strategie radzenia sobie z tymi Tylko że jeszcze 50 czy 70 lat temu nie mieliśmy trudnościami. W czasie badań jakościowych sprzed ponad go udokumentowanego w badaniach. Wśród bada- roku młodzi ludzie w swobodnych dyskusjach ujawnili nych 95 procent deklaruje się jako osoby wierzące. Ale owe strategie. Można było usłyszeć, że lepiej żyć w związ- w Boga wierzy – według danych Eurobarometru z 2005 ku nieformalnym, a następnie się z tego wyspowiadać roku – 80 procent Polaków (w Europie najwięcej wierzy i dostać rozgrzeszenie. Jeśli jest to niemożliwe u jednego w Boga Maltańczyków – 95 procent; Litwinów – 49 księdza, staramy się o to u innego. A przy tym jest to lep- procent; Niemców – 47 procent; Czechów – 19 procent; szy wybór niż węzeł małżeński, który może skończyć się a najmniej Estończyków – 16 procent). Reszta wierzy rozwodem. Wówczas bowiem sytuacja jednostki wobec w jakąś siłę duchową lub w nic nie wierzy. Trzeba dodać, norm kościelnych staje się dużo gorsza. że wiedza teologiczna polskiego społeczeństwa jest na 64 ogół skromna, zaś akceptacja norm moralnych ugrun- Ciekawa jest motywacja ludzi młodych, którzy towanych religijnie i propagowanych przez Kościół – są w stanie wiele poświęcić, byle jednak jakoś w tym wybiórcza. Kościele być... Wierzący jak Polak O tym decyduje socjalizacja, kultura. Nasza literatura, mek, to było niemal stałe formowanie naszej religijności, sztuka są przesycone symbolami religijnymi. Wybitni ba- wrażliwości, wyobraźni… Od 1989 roku papieskie piel- dacze Pippa Norris i Ronald Inglehart przytaczają – jako grzymki do Polski transmitowano w ich trakcie od rana znaczącą anegdotę – odpowiedź pewnego estońskiego do wieczora. Msze papieskie to były wielkie spektakle; socjologa na pytanie o różnicę między światopoglądem chodzi nie tylko o masowy udział, ale także o dopra- Estończyków i Rosjan: „Wszyscy jesteśmy ateistami, lecz cowanie estetyczne, o przekazywane treści. Oddziały- ja jestem ateistą luterańskim, a oni ateistami prawosław- wała także osobista charyzma Jana Pawła II: papież był nymi”. Po prostu tradycja religijna staje się tradycją kul- wielkim mówcą, co widać na tle współczesnych retorów turową i dziedzictwem całego społeczeństwa. Oddziału- kościelnych i niekościelnych. je niezależnie od indywidualnej wiary lub jej braku. Także polscy niewierzący czy polscy ateiści są polskimi Z Franciszkiem polskie społeczeństwo ma kontakt zapośredniczony przez media. Ale sądzę, że ten wpływ i – w sensie kulturowym – katolickimi niewierzącymi, istnieje, po części poprzez przeciwstawienie Franciszka „katolickimi” ateistami. Nie jest możliwe wykroczenie poza polskim biskupom. Celują w tym zwłaszcza dziennika- Kościół powinien być w większym stopniu otwarty na grzesznika. I nie odstraszać wątpiących, a nawet niewierzących. tę przestrzeń kulturową. Musiałoby to oznaczać radykalne rze. Jego styl bycia i to, co mówi, wydają się świeże. Na zerwanie z polską kulturą. Ale też chyba nie ma dostatecz- ile jednak sam sposób zachowania może oddziaływać nych powodów, żeby z tej przestrzeni koniecznie uciekać, w sposób trwały? Podobno młodzi Włosi są papieżem bo są w niej także tradycje antyklerykalne i świeckie. zachwyceni, ale pamiętajmy, że biskup Rzymu mówi w ich języku. A przecież nawet jeśli Franciszek do Polski Czy elity kościelne postrzegają tradycję kulturową również jako obciążenie dla żywej wiary? Trudno to ocenić. Elity kościelne z pewnością mają przyjedzie, będzie mówił po włosku, co jest sporym utrudnieniem w odbiorze. Na ile atrakcyjny jest sam przekaz Franciszka? świadomość ciągłości instytucji, wartości płynącej z tradycji. Wracając zaś do kultury i religii: jest to pewna Papieskie nauczanie, zwłaszcza w wymiarze wspólna przestrzeń symboliczna. Jest to „siła fatalna”, bieda–bogactwo, znajdzie w polskim społeczeństwie która nas, „zjadaczy chleba”, ma przerobić, choć raczej wdzięcznych odbiorców. Polska świadomość i wrażli- nie przerabia, w „aniołów”. Jest to – przechodząc do wość ekonomiczno-społeczna mają charakter „socjalde- konkretów – katecheza, która w 1990 roku znalazła się mokratyczno-katolicki”, jeśli mogę użyć takiego określe- w szkołach i stanowi pewną formę socjalizacji. Socjaliza- nia. Cechuje nas postawa egalitarna – opowiadamy się cji, dodam, nie zawsze najwyższej próby. za podatkami progresywnymi, wyrównywaniem różnic, równymi szansami, opieką nad słabszymi. Stąd przejawy A czy dziś jeszcze autorytet osobowy – choćby bogactwa Kościoła czy kleru są źle oceniane. papieża Franciszka – jest w stanie umacniać więź z Kościołem, tak jak to było za życia Jana Pawła II? A co rodzimy Kościół rzymskokatolicki mógłby zrobić, by przyciągnąć młodzież i „letnich” wiernych Każdy charyzmatyczny przywódca przyciąga, jak do siebie? chociażby wspomniany Jan Paweł II. Za jego życia nie 65 do końca zdawaliśmy sobie zresztą sprawę z siły jego Przydałby się nowy, świeży język i większa otwar- oddziaływania. Te 27 lat pontyfikatu, osiem pielgrzy- tość. Mniej umoralniających połajanek. Język zwracający Wierzący jak Polak uwagę na wartość i godność drugiej osoby. Przecież problemów Kościół nie ucieknie i zamiast je tuszować, komunikat: „nie należy współżyć przed ślubem”, można musi się z nimi zmierzyć. wypowiedzieć nie jako autorytatywny zakaz, ale jako pouczenie. Lub też jako zwrócenie uwagi, że współżycie Które problemy wierni uznają za najważniejsze? seksualne to sfera, która wymaga szczególnej odpowiedzialności, gdzie łatwo o skrzywdzenie drugiego W badaniu na ten temat, które przeprowadziliśmy człowieka itd. Kościół powinien być w większym stopniu jeszcze przed nagłośnieniem skandali pedofilskich na otwarty na grzesznika. I nie odstraszać wątpiących, Dominikanie, badani na pierwszym miejscu wskazywali a nawet niewierzących. właśnie kwestię pedofilii (ale nie w swojej parafii) i inne Przy tym nie da się ukryć, że duchowni są na cen- kwestie związane z erotyką. Widać zatem, że społeczeń- zurowanym. Zgorszenie, jakie wywołuje „statystyczny stwo jest szczególnie wrażliwe na tym punkcie. Ważną Kowalski”, gdy śpi z cudzą żoną, i ksiądz romansujący ze rolę w kreowaniu obrazu Kościoła i jego problemów swoją gospodynią to dwie różne sprawy, nie wspomina- odgrywają media. Ale i sami księża – jeśli głoszą pewne jąc już o innych grzechach ze sfery seksualności. Od tych ideały i wzorce moralne, a potem ich nie przestrzegają. Mirosława Grabowska – profesor socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, dyrektor Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS). Autorka między innymi książki Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy polityki w Polsce po 1989 roku (2004), za którą otrzymała Nagrodę Znaku i Hestii im. księdza Józefa Tischnera. 66 Wierzący jak Polak Przestrzeń i mieszkańcy polskich suburbiów KATARZYNA KAJDANEK Rdzenni i nowi mieszkańcy podmiejskich osiedli, choć ulokowani blisko siebie w przestrzeni fizycznej, funkcjonują w różnych światach-przestrzeniach symbolicznych i społecznych. ny na wiejskich zebraniach, w których ludzie chętnie uczestniczą, bo są we wsi zameldowani i jako odpowiedzialni obywatele interesują się rozwojem swoich miejscowości. Rzeczywistość tych osiedli podmiejskich, które znam, jest od tej sielankowej wizji bardzo daleka, ale mam nadzieję, że nie oznacza to, iż takich osiedli w Polsce nie ma. Ruch ku przedmieściom ma w Polsce stosunkowo Polskie suburbia to ani sielska idylla, ani podmiejski krótką historię (około 20 lat, jeśli nie liczyć wcześniej horror. To efekt społecznych napięć i ekonomicznej istniejącego zjawiska tak zwanych drugich domów czy kalkulacji pomiędzy „chcieć” (chcieć zrealizować swoje dacz) i jest związany z szeregiem czynników o cha- potrzeby mieszkaniowe: mieć więcej metrów kwadra- rakterze zarówno makro-, jak i mikrospołecznym. Do towych, cieszyć się ogrodem, słyszeć ciszę, mieć to na tych pierwszych można zaliczyć: głód mieszkaniowy własność) a „móc” (móc wybrać to, co się najbardziej odziedziczony po okresie socjalizmu i narastający po podoba, i móc sobie na to pozwolić). 1989 roku; surowe normatywy mieszkaniowe obowią- Być może istnieją w Polsce podmiejskie osiedla zujące na budowanych masowo osiedlach bloków, spełniające kryteria sielskiej idylli. Estetycznie zapro- w których (według badań CBOS-u z 2010 roku) w 2006 jektowane domy są tam ulokowane w urbanistycznie roku mieszkało 40 procent Polaków; postępującą spójnej całości; lokalizacja jest wyposażona w infrastruk- dekapitalizację i degradację materialną i społeczną turę techniczną oraz, przede wszystkim, odpowiednio miejskich zasobów komunalnych; dużo niższe ceny dobraną do potrzeb mieszkańców infrastrukturę spo- ziemi (i dostępność dużych działek) poza granicami łeczną; tamtejsze przestrzenie publiczne dają szansę na administracyjnymi miast. takie interakcje, które niwelują tradycyjne podziały na Poza wymienionymi czynnikami makrostrukturalny- rdzennych/napływowych mieszkańców, osoby starsze/ mi znaczącą rolę w procesie suburbanizacji odgrywają dzieci, mniej zamożnych/zamożniejszych, gorzej/lepiej mechanizmy społeczne zachęcające jednostki do tego, wykształconych, niechodzących na mszę/we mszy by w sytuacji wyboru decydować się na zamieszkanie uczestniczących itp. I wszyscy znają sołtysa, a sołtys zna poza miastem, takie jak: moda na „wiejskość1”, prestiż wszystkich. Kapitał zaufania i współpracy jest budowa- przypisywany posiadaniu domu pod miastem, kreowany 1 R. Śpiewak, Na wieś? Tylko na wakacje!, Kultura Liberalna, 21 czerwca 2011, http://kulturaliberalna.pl/2011/06/21/bukraba-rylska-kubicki-spiewakstrzeminska-%E2%80%9Ety-wiesniaku%E2%80%9D-%E2%80%93-epitety-komplementy%E2%80%A6-i/#0 (dostęp dnia 2 lutego 2012). 67 Przestrzeń i mieszkańcy polskich suburbiów przez deweloperów i media2. Skuteczność i siłę oddzia- struktura techniczna. Inwestycje powstające w szczerym ływania tych mechanizmów odzwierciedliły przeprowa- polu, „na surowym korzeniu”, są relatywnie rzadkie (ale dzone w 2006 roku przez CBOS badania opinii, z których na przykład rynek warszawski jest pod tym względem wynika, że w porównaniu z rokiem 1998 wyraźnie przy- inny niż na przykład wrocławski). W konsekwencji i po było osób deklarujących chęć zamieszkania na wsi (z 30 drugie, nowe domy są budowane metodami gospodar- procent do 42 procent), ubyło natomiast zwolenników czymi częściej przez indywidualnych inwestorów niż miejskiego życia (z 67 procent do 55 procent). przez korporacje deweloperskie. Pojawienie się procesów rynkowych w sferze gospo- Fizyczna bliskość starych wsi i ich mieszkańców oraz darki gruntowej i mieszkaniowej w okresie transformacji – czasem dorównujących lub przeważających liczebnie w Polsce zróżnicowało szanse mieszkańców miast na – nowych osadników i ich domów jest dla socjologa nie- poprawę sytuacji mieszkaniowej. Na dynamikę zmian zwykłym polem do obserwacji kształtowania się nowych na rynku mieszkaniowym wpłynęły zwłaszcza prywa- relacji społecznych, fenomenu współzamieszkiwania, tyzacja zasobów komunalnych w miastach i możliwość sąsiadowania i wprowadzania w życie ideału podmiej- zaciągania kredytów hipotecznych, co wzmocniło skiego zamieszkiwania w wolno stojących domach przez aktywa ekonomiczne części członków społeczeństwa ludzi, którzy dopiero co porzucili swe miejskie mieszka- Zróżnicowanie wiekowe mieszkańców przekłada się na strukturę ich gospodarstw domowych. i pozwoliło im realizować swoje, zbyt długo już odkłada- nia i na powrót stali się (?) „wieśniakami”. Na powrót – bo ne, marzenia mieszkaniowe. Jednakże brak w miastach wszak w obszarze ich doświadczenia (czy to własnego, planów zagospodarowania przestrzennego uwzględ- czy bliskich wstępnych), tak jak większości z nas, jest niających potrzeby mieszkaniowe (podczas gdy na zamieszkiwanie na wsi. Jeszcze w latach pięćdziesiątych terenach wiejskich w planach przewiduje się głównie XX wieku na wsi mieszkały ponad dwie trzecie Polaków. funkcję mieszkaniową ) i związana z tym wyższa cena 3 Stworzenie portretu podmiejskiego Polaka nie jest ziemi na terenach miejskich wymuszają realizację aspira- łatwe. Po pierwsze dlatego, że systematyczna refleksja cji tych osób, które szukają dla siebie lepszych warun- naukowa nad tym zagadnieniem jest bardzo świeża i nie ków mieszkaniowych (rozumianych jako większy metraż, dysponujemy danymi pozwalającymi ani na opis staty- koniecznie z ogrodem, bez hałasu, w otoczeniu zieleni, styczny, ani pogłębiony, jakościowy tej kategorii Pola- bez uciążliwego sąsiedztwa), na terenach ulokowanych ków. Po drugie, trudno takie dane zdobywać kierując się poza miastem. Bo większość rodzin nie ma możliwości, standardowymi procedurami badawczymi, na przykład aby w ramach swoich mniej czy bardziej ograniczonych wyborem uczestników w oparciu o listy meldunkowe. budżetów zamieszkać w mieście w sposób odpowiada- „Nowi” często nie zmieniają meldunku. Dla statystyki jący aspiracjom. publicznej wciąż są mieszkańcami miast. Są z miasta W moim przekonaniu suburbanizacja w Polsce jest także dla urzędu skarbowego i, często, parafii. W oczach specyficzna z co najmniej dwóch powodów. Po pierw- socjologa – siedzą okrakiem na miejsko-wiejskiej, pod- sze, materialną bazą do jej rozwoju są w większości miejskiej barykadzie. przypadków już istniejące wsie, bo z nich, dla obniżenia Jeden ze swoich ostatnich komunikatów – zatytu- kosztów budowy, „podciągana” jest podstawowa infra- łowany Wieś polska – rdzenni i nowi mieszkańcy – CBOS 2 K. Kajdanek, Ideał podmiejskiego zamieszkiwania a praktyki przestrzenne mieszkańców. Społeczno-kulturowy wymiar suburbanizacji na przykładzie wybranych osiedli strefy podmiejskiej Wrocławia, „Kultura i Społeczeństwo” 2009, nr 2, s. 21–43. 3 Według danych opublikowanych przez Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej w planach miejscowych uchwalonych do tej pory przez gminy tereny zabudowy mieszkaniowej są tak duże, że mogłoby tam zamieszkać 77 milionów ludzi. Przy obecnym tempie inwestycji (2013) zabudowa tych terenów potrwałaby 900 lat. 68 Przestrzeń i mieszkańcy polskich suburbiów poświęca Polakom, którzy zdecydowali się w ostatnich się poszczególnym miejscowościom, okazuje się, że ich latach przeprowadzić na wieś. W komunikacie padają profile wiekowe są różne. Dlaczego? Wybrane do badań ważne pytania o to, jak „nowa” wieś różni się od „starej”. lokalizacje są położone w różnych odległościach od Ustalenia analityków pozwalają naszkicować portret miasta. Za te same pieniądze w jednym miejscu można mieszkańca wsi, który siebie opisałby jako kogoś, kto kupić większą, a w innym dużo mniejszą działkę. Domy mieszka na wsi, ale pochodzi z miasta: „Statystyczny czy mieszkania są ulokowane w zabudowie o zróżnico- napływowy mieszkaniec wsi to osoba z co najmniej wanym zagęszczeniu i estetyce. Zieleni i ciszy jest raz średnim wykształceniem (63%), utrzymująca się z pracy więcej, a raz mniej, tak samo jak sąsiadów. Odmienne najemnej (44%) lub ze źródeł niezarobkowych, np. z ren- walory estetyczno-środowiskowe są ściśle związane ty, emerytury czy zasiłku (34%). Co czwarty pracujący z ceną, a to nią przede wszystkim kierują się przyszli w tej grupie (25%) jest specjalistą lub piastuje funkcję mieszkańcy. Na przykład w Siechnicach – podmiejskim kierowniczą, ponad 2/3 (70%) dojeżdża do pracy poza miasteczku-satelicie Wrocławia, gdzie oprócz domów miejsce zamieszkania, a mniej niż jedna piąta (18%) trud- jednorodzinnych powstało wiele mieszkań w zabudowie ni się rolnictwem. Respondenci pochodzący z obszarów wielorodzinnej, osoby do 35 roku życia stanowią blisko wiejskich różnią się od migrantów z miast słabszym 60 procent przebadanych (do 24 roku życia to blisko wykształceniem (65% legitymuje się wykształceniem 15 procent)6. Z kolei w rozsianych po gminie Długołę- Dla obu grup – rdzennych i napływowych mieszkańców – najważniejszymi wartościami są szczęście rodzinne, zachowanie dobrego zdrowia i uczciwe życie. podstawowym lub zasadniczym zawodowym), gorszą ka, oddzielonych pasmami zieleni starych wsiach jest sytuacją materialną oraz częstszym udziałem w prakty- znacznie więcej osób starszych. Określone preferencje kach religijnych” . przestrzenne (i możliwości nabywcze) wydają się być 4 Na podstawie przytoczonych informacji wydaje się wspólne dla wyróżnionych grup wiekowych (i, często, możliwe stworzenie uśrednionego profilu mieszkańca kategorii zawodowych). Dlatego wyraźnie widać podział suburbiów. Jednak dopiero powiązanie cech położenia na „młode Siechnice” i „nobliwą gminę Długołęka”. społeczno-demograficznego ze specyfiką wybranej Zróżnicowanie wiekowe mieszkańców przekłada się do zamieszkania lokalizacji pozwala uchwycić to, co na strukturę ich gospodarstw domowych. Na suburbiach w suburbanizacji tak interesuje socjologa – społeczno- żyją zarówno single, osoby samotnie wychowujące dzie- -przestrzenne zróżnicowane jej efektów. Obrazują to ci, rodziny nie tylko z jednym, ale nawet trojgiem i więcej wyniki badań autorki prowadzonych od 2008 roku na dzieci, jak i poszerzone rodziny, w których kolejne poko- obszarach podmiejskich Wrocławia5. lenia i dalsi krewni mieszkają pod jednym dachem. Daje Wynika z nich, że przebadane wrocławskie suburbia, to w sumie bardzo zróżnicowany obraz, podważający ujmowane jako całość, są relatywnie młode (połowa dość powszechnie panujący mit, wzmacniany przeka- nowych osadników ma 25–44 lata). Dość liczną katego- zami medialnymi, że w suburbiach mieszkają niemal rię (około 5 procent) stanowią osoby do 24 roku życia, wyłącznie rodziny z małymi dziećmi. a niewiele jest osób powyżej 65 roku życia, choć ich liczba będzie coraz szybciej rosnąć. Jednak jeśli przyjrzeć Rozważania o roli przedstawicieli (białej) klasy średniej w rozwoju osiedli podmiejskich zajmują w literatu- 4 Komunikat z badań CBOS, „Wieś polska – rdzenni i nowi mieszkańcy”, BS/120/2013. 5 K. Kajdanek, Pomiędzy miastem a wsią. Suburbanizacja na przykładzie osiedli podmiejskich Wrocławia, Nomos, Kraków 2011. 6 Badano mieszkańców dobranych celowo ze względu na czas zamieszkiwania w danej miejscowości – nie dłuższy niż sześć lat w momencie przeprowadzania wywiadu. 69 Przestrzeń i mieszkańcy polskich suburbiów rze zachodniej wiele miejsca. Podobnie polscy autorzy ponad 50 procent badanych ma mieszkania większe niż (na przykład Piotr Lorens czy Grzegorz Węcławowicz ) 130 metrów kwadratowych. W grupie o dochodach do upatrują w przemianach krajowej struktury społecz- czterech tysięcy złotych odsetek ten sięga 74 procent. nej (i w wyłonieniu się nowej klasy średniej) jednego Czy możliwe jest utrzymanie domów o tak dużych po- z ważniejszych czynników rozwoju stref podmiejskich wierzchniach za podobne kwoty…? 7 wielkich miast. Jednak z moich badań (choć nierepre- Szkic do portretu nowego osadnika każe zastanowić zentatywnych) wynika, że struktura społeczna osiedli się nad jego różnicami i podobieństwami względem podmiejskich analizowana w oparciu o uznawany za naj- rdzennych mieszkańców. Obserwowana odmienność bardziej miarodajny wskaźnik – zawód8 – jest dużo bar- cech położenia społeczno-demograficznego powiązana dziej złożona. Po pierwsze, w badanych suburbiach były z różnicami w systemach wartości przekłada się na inne Nowi osadnicy przenoszą się do podmiejskich osiedli głównie z powodów ekonomicznych, a nie wynikających z deficytów relacji społecznych. obecne niemal wszystkie główne kategorie zawodowe. style i sposoby życia starych i nowych mieszkańców. Zabrakło wśród nich jedynie robotników rolnych. Domi- W cytowanym już komunikacie CBOS-u odnajdziemy nują przedstawiciele inteligencji technicznej i nietech- inspirujące wykresy, pokazujące, jak niewielkie róż- nicznej (do tej kategorii należy w sumie jedna trzecia nice dzielą obie grupy pod względem wyznawanych badanych). Liczni są właściciele firm, a co dziesiąta osoba wartości: dla wszystkich najważniejsze jest szczęście deklarowała samozatrudnienie. Wielu jest pracowników rodzinne, dobre zdrowie, uczciwe życie i spokój. Z całą biurowych i techników, ale jeszcze więcej podmiejskich mocą należy jednak podkreślić, że dla formowania się emerytów – ci stanowią blisko 10 procent! Kategoria podmiejskich wspólnot i codziennego współzamieszki- dyrektorów (7 procent badanych) jest tylko nieco licz- wania ważniejsze niż deklarowane wartości jest nie to, niejsza niż grupa osób niepracujących, zajmujących się czy są one realizowane, ale – w jaki sposób. domem. Nowi mieszkańcy osiedli podmiejskich to także Rdzenni i nowi mieszkańcy, choć ulokowani blisko bezrobotni, robotnicy wykwalifikowani, jak i fizyczni siebie w przestrzeni fizycznej, funkcjonują w różnych pracownicy usług. światach-przestrzeniach symbolicznych i społecznych. A dochody? Poziom odmów odpowiedzi na pytanie Jak planety na orbitach, czasem się do siebie zbliżają, o dochód sięgał 75 procent. W dodatku uzyskane dane, a czasem oddalają. Dlatego najczęściej relacje pomiędzy jak wynika z relacji ankieterów i moich doświadczeń, są starymi a nowymi można określić mianem grzecznej w znacznej mierze zafałszowane – respondenci w odpo- obojętności, a tylko w niektórych przypadkach ewolu- wiedziach zaniżają swoje zarobki. Skalę niewiarygodno- ują one czy to w stronę idyllicznej wiejskiej wspólnoty, ści odpowiedzi ukazuje porównanie deklarowanych do- czy – przeciwnie – zamieniają się w sąsiedzką wojnę chodów z wielkością posiadanej nieruchomości. Metraż podjazdową. Jednym z kluczy do rozumienia tych relacji nie jest kwestią tak drażliwą jak dochód, a w oczywisty są różnice w systemach wartości i sposobach życia, które sposób przekłada się na koszty utrzymania. Często też z tych wartości wyrastają. wiąże się z obciążeniem kredytami, co dodatkowo ujmu- Co ich łączy? Dla obu grup – rdzennych i napły- je znaczne kwoty z miesięcznego budżetu. Tymczasem wowych mieszkańców – najważniejszymi wartościami w grupie deklarującej dochód do dwóch tysięcy złotych są szczęście rodzinne (odpowiednio: 80 procent i 84 7 Por.: Problem suburbanizacji, P. Lorens (red.), Urbanista, Warszawa 2005; G. Węcławowicz, Geografia społeczna miast. Uwarunkowania społeczno-przestrzenne, PWN, Warszawa 2007. 8 H. Domański, Z. Sawiński, K.M. Słomczyński, Nowa klasyfikacja i skale zawodów. Socjologiczne wskaźniki pozycji społecznej w Polsce, IFiS PAN, Warszawa 2007. 70 Przestrzeń i mieszkańcy polskich suburbiów procent), zachowanie dobrego zdrowia (72 procent w kategoriach interesów o charakterze ekonomicznym, i 76 procent) i uczciwe życie (po 28 procent). Dlatego na które, co należy podkreślić, obie strony się zgodziły). są gotowi do współpracy w sytuacjach odwołujących się Co ich dzieli? Na przykład, choć dla obu grup do tych wartości (i innych, bardziej szczegółowych, które podobnie ważne jest życie duchowe i praktyki religijne są z nimi związane). W badanych osiedlach podmiejskich (dla nowych – 11 procent; dla rdzennych – 17 procent), wspólnota buduje się wokół: nowi mieszkańcy często, mimo przeprowadzki na wieś, – działań na rzecz rozwoju infrastrukturalnego miej- pozostają wierni swojej dawnej, miejskiej parafii, gdzie scowości (najwięcej wspólnych wysiłków mieszkańcy panują inne zwyczaje, na przykład dotyczące sprzątania angażują w powstanie wygodnych dróg i dodatkowego kościoła, zbierania funduszy, a przede wszystkim inaczej wyposażenia: oświetlenia, chodników, a także kanalizacji – bardziej postępowo, „po miejsku” – głoszone są kaza- i oczyszczalni ścieków, bowiem na poprawieniu standar- nia. W efekcie, choć „nowi” wyznają podobne wartości du zamieszkiwania zależy wszystkim); jak wierni z ich wsi, zostają wyłączeni z lokalnej ekumeny – spraw bieżących i krótkotrwałych sytuacji kryzy- i naznaczeni jako niewierzący. Bywa, że w tym procesie sowych (przeciwdziałanie drobnym aktom wandalizmu wyłączania „nowych” biorą udział także lokalni liderzy – czy nieakceptowanym zachowaniom, na przykład proboszcz czy wójt. Obrazują to przykłady z suburbiów Obojętność nowych podmiejskich osadników uniemożliwia kształtowanie się ducha współpracy. spożywaniu alkoholu pod sklepem czy wyprowadzaniu Jeleniej Góry i Zgorzelca. Tam liderzy swoimi wypo- psów na trawniki przed domami i niesprzątaniu po nich, wiedziami i działaniami zaostrzają podziały pomiędzy spalaniu plastiku w domowych piecach); mieszkańcami i sprzyjają wycofywaniu się mieszkańców – życia towarzyskiego dorosłych i dzieci (rodzącego się z pozytywnego nastawienia starych i nowych atmosferą skandalu i pełna negatywnych emocji. Wy- mieszkańców wobec siebie, wzajemnej sympatii i chęci powiedzi księdza relacjonują przede wszystkim rodzice poznania „innego”); posyłający dzieci do komunii, którym daje on odczuć, – uczestnictwa w lokalnych organizacjach (może to że nie są równie „swojskie” i znane, jak dzieci mieszka- być wspólnota mieszkaniowa, organizacja współdzia- jące we wsi od dawna. Podobnie jest z uczestnikami łająca z samorządem lokalnym, rada parafialna. Zaan- parafialnych pielgrzymek, którzy są dzieleni na „swoich” gażowanie w życie parafii ujawnia wyraźny podział we i tych „na dokładkę”. Wójt urbanizującej się wsi zdobył wspólnocie lokalnej. Nie przebiega on wcale wzdłuż linii negatywną sławę wśród nowych mieszkańców, udzie- starzy–nowi, ale wierzący–niewierzący. Przynależność lając wywiadu telewizyjnego, w którym skrytykował do grupy religijnej nie tylko buduje zatem wspólnotę ich za to, że traktują miejsce zamieszkania jak sypialnię, wewnątrz grupy, ale jest ważnym czynnikiem segregu- a w pobliskim mieście pracują i się bawią (zostawiają jącym, pozwalającym identyfikować się z jedną grupą, tam pieniądze i podatki). Tymczasem, jego zdaniem, a oddzielać od innej); powinni zakładać firmy na wsi i w ten sposób wzmacniać – wymiany usług pomiędzy starymi i nowymi jej bazę ekonomiczną. Trudno odmówić wójtowi celnej mieszkańcami (te relacje zawsze są rozpisane na role obserwacji ekonomicznych skutków procesu suburba- klienta-pana i usłużnego sprzedawcy, a nie dwojga nizacji. Jednak to, że zamiast zachęcać mieszkańców do kontrahentów zawiązujących na równych zasadach wskazanych przez siebie działań, poprzestał na wytknię- kontrakt. Z tego względu nawiązanie partnerskiej relacji ciu im win, podważa jego kompetencje jako lokalnego sąsiedzkiej wydaje się być utrudnione. Niemniej jednak lidera. obie strony dowiadują się czegoś o sobie i wiążą je wspólne sprawy, nawet jeśli są one definiowane głównie 71 do sfery prywatnej, bowiem sfera publiczna jest owiana Przestrzeń i mieszkańcy polskich suburbiów Nie jest to oczywiście reguła. Znam wiele przypadków aktywnego zaangażowania nowych osadników, którzy swoim kapitałem ekonomicznym, społecznym wsi. Jeśli celem przeprowadzki było posiadanie własne- i kulturowym tchnęli w wiejską parafię nowe życie go domu, uwolnienie się od ograniczeń normatywów (wspomogli remont czy dokończenie budowy kościoła, i uciążliwości miejskich sąsiedztw, to jest on w pełni zaaplikowali jako Lokalna Grupa Działania o fundusze realizowany – niemniej, ze szkodą dla życia społecznego unijne na uporządkowanie przykościelnego placu podmiejskich osiedli. Z powodu pasywności nowych i parku, reaktywowali kościelny chór). Jest także wiele sąsiadów rdzenni mieszkańcy, mimo że będący zwykle przykładów podmiejskich wsi, które zaczęły skutecz- w zdecydowanej mniejszości, najczęściej nie mają po- nie aplikować o fundusze na rozwój wsi, bo członkami czucia, że wraz z napływem osadników we wsi nastąpiły Lokalnych Grup Działania zostali nowi osadnicy. rewolucyjne zmiany w sferach innych niż estetyczna Dzielić mogą także praktyki związane ze spędzaniem wolnego czasu. Celnie podsumował to jeden i architektoniczna. Obojętność nowych podmiejskich osadników unie- z młodych, rdzennych mieszkańców z podwrocławskiej możliwia kształtowanie się ducha współpracy wykracza- gminy Czernica: „Ci starzy mieszkańcy, z racji tego, że jącej poza drobne kwestie infrastrukturalne, techniczne są wieśniakami, to dla nich zupełnie inaczej wygląda czy chwilowe kryzysy wywołane gwałtowną pogodą, na niedziela, jest dniem w którym się chodzi od kościoła przykład podtopienia czy wylewy rzeczek. Choć nowi i odpoczywa. Nowi koszą trawniki, a potem wsiadają przybysze zazwyczaj wiedzą o wydarzeniach mających całą rodziną do auta i jadą do aquaparku”. na celu pobudzenie i zaangażowanie wspólnoty, choć Na polskich przedmieściach dominuje jednak w niektórych wsiach działają aktywni liderzy lokalnych obojętność. Nowi osadnicy przenoszą się do podmiej- społeczności (głównie sołtysi i sołtyski), to stan indyfe- skich osiedli głównie z powodów ekonomicznych, a nie rencji się utrzymuje. wynikających z deficytów relacji społecznych, i wyka- Najwyraźniej podmiejskie szczęście, utożsamiane zują tendencję do wycofywania się w sferę prywatną. ze świętym spokojem i pozostawaniem w całkowicie Nie są zainteresowani budowaniem kapitału wiedzy sprywatyzowanej domenie, jest stanem, który wielu o sąsiadach, relacje mają charakter styczności, są rzadkie nowym przybyszom udało się osiągnąć. Trudno od nich i ulotne, a cała energia pozazawodowa jest inwestowana oczekiwać, by chcieli to zmieniać, zwłaszcza gdy inne w świat domu i rodziny – prywatnego sacrum. To prze- „wersje” podmiejskiego szczęścia są im nieznane i nie kłada się również na wycofanie ze sfery publicznej – nie ma nikogo, kto mógłby wskazać wartości mogące wzbo- ma zaangażowania w działania obywatelskie na rzecz gacić podmiejskie życie. Katarzyna Kajdanek – doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Zakładzie Socjologii Miasta i Wsi Uniwersytetu Wrocławskiego. Specjalizuje się w socjologii miasta i socjologii społeczności lokalnych. Autorka książek: Pomiędzy miastem a wsią. Suburbanizacja na przykładzie osiedli podmiejskich Wrocławia (2011) oraz Suburbanizacja po polsku (2012). 72 Przestrzeń i mieszkańcy polskich suburbiów Polska podziemna JACEK GĄDECKI Co zamknięte osiedla, które nadal mnożą się w polskich miastach, mówią o nas, Polakach? Czy są, jak twierdzą niektórzy, wylęgarniami „lemingów”, czy miejscami wykuwania się nowych klas średnich? mobilności: to właśnie ona nadaje sens przestrzennej separacji. Życie mieszkańców jest bowiem w dużym stopniu realizowane poza strzeżonym osiedlem. W tych okolicznościach trudno przecenić znaczenie tak banalnej sprawy, jaką jest własne miejsce postojowe. Ruszając z podziemnego garażu, mieszkańcy podróżują po mieście prywatnymi i służbowymi autami, docierają w długich korkach do kolejnych osobistych wysepek: miejsc pracy, supermarketów czy ulubionych centrów Punktem wyjścia do refleksji nad społeczną rolą rozrywki i fitness. Tworzą w ten sposób zupełnie nową osiedli grodzonych niech będzie scenka rodzajowa jakość w doświadczaniu tego, co określamy mianem dobrze oddająca ich codzienność – poranne spotka- miasta czy, szerzej, wspólnoty. nia w podziemnych garażach. Około godziny siódmej Osiedle grodzone, mimo że jawiące się jako mar- robi się tam naprawdę tłoczno: wszyscy zmierzają gines miejskiej rzeczywistości, skupia w sobie wiele do swoich (?) za drogich i za wąskich miejsc parkin- zagadnień. Choć w sensie dosłownym, topograficznym, gowych, by wyruszyć do pracy. Mijają się w drodze pozostaje marginalne – bo w wersji najpopularniejszej Miejsce zamieszkania staje się powoli podstawowym wyznacznikiem tego, kim jesteśmy. do samochodów, a raczej czmychają, unikając nawet lokowane na obrzeżach miast, w ramach tak zwanej krótkich pozdrowień. Około godziny osiemnastej miną „postkapuścianej urbanizacji”, opartej o zabudowę wą- się znowu w przestrzeni garażu i znikną za drzwiami skich skrawków niedawno odrolnionej ziemi – to jednak, swoich (?) mieszkań. Tak niejednokrotnie w codziennej paradoksalnie, ogniskuje kulturowe i urbanistyczne praktyce jest realizowana wielka obietnica nowego, konsekwencje przemian zachodzących w naszym kraju. w domyśle – lepszego życia, realizowana za pieniądze Jego status zmienia się wraz z popularnością tego typu banków, kredytujących marzenia o „własnym” domu... ofert, dominujących na rynku pierwotnym. Być może Praca – dom – praca… Ta rutyna wpisuje się w szer- 73 to właśnie dzięki wszystkim „Garden Residence” czy szy krajobraz społeczny: osiedla stają się punktami „Zacisznym Tarasom” (nazwy zmyślone, choć znając in- wyjścia i miejscami docelowymi na coraz silniej zindy- wencję deweloperów, prawdopodobne) lokowanym na widualizowanych mapach archipelagów zastępujących wąskich działkach jesteśmy w stanie lepiej opisać prze- tradycyjne, wspólne miejskie mapy. W zasadzie nie strzeń publiczną i społeczną, nie tylko w skali miejskiej, sposób pojąć, czym dla nowej klasy średniej jest osiedle ale i w skali państwa. Spojrzenie na przestrzeń prywatną: zamknięte, bez wcześniejszego zrozumienia znaczenia kupowaną, zarządzaną i urządzaną przez nowych miesz- Polska podziemna kańców, aspirujących do klasy średniej, w przekonaniu zamknięcie, poczucie komfortu i bezpieczeństwa), badaczy tego fenomenu daje nam więcej niż spojrzenie z drugiej jednak strony – paradoksalnie – konstruowanie na przestrzeń publiczną1. W kraju, w którym trudno statusu jest zadaniem trudnym, choćby ze względu na o jednoznaczne wskaźniki statusu, gdzie pojęcia kapi- poziom rozczarowań, jakie niesie ze sobą zamieszkiwa- tału i klasy średniej nadal są podawane w wątpliwość, nie w tego typu otoczeniu. właśnie osiedle strzeżone jawi nam się jako projekt W sytuacji, w której różnorodność stylów życia rośnie, (tożsamościowy) czy też jako złożony produkt (rynku dom jest nieustannie rekonstruowany zarówno w wymia- nieruchomości), gwarantujący nowym mieszkańcom rze społecznym, jak i fizycznym. Współcześnie styl życia społeczne rozpoznanie i pozwalający zaspokoić jed- nie tyle opiera się na mechanizmach budowy i podtrzy- nocześnie wiele potrzeb: prestiżu, bezpieczeństwa mywania statusu, co na bardziej niejednoznacznych i spokoju, estetyki, kontaktu z naturą. mechanizmach mody oraz potrzebach samorealizacji3. Dlaczego osiedla zamknięte są w Polsce tak popular- Jak wskazują badacze, dzieje się tak także dzięki rosną- ne? Najprostszą odpowiedzią jest dążenie do wytwo- cemu znaczeniu „obieralnej przynależności” do miejsca. rzenia własnego milieu przez rodzące się klasy średnie Miejsce zamieszkania staje się powoli podstawowym w rzeczywistości postsocjalistycznego miasta2. Pojęcie wyznacznikiem tego, kim jesteśmy. „Procesy eliminacji, Estetyzacja przestrzeni pozwala na uzyskanie otoczenia o wysokiej jakości oraz wykreowanie atmosfery miejsca. milieu redefiniuje bardziej statyczne i zakorzenione poprzez które ludzie wybierają określone, a opuszczają w publicznych dyskusjach terminy, takie jak struktura inne miejsca, leżą u podstaw współczesnych bitew o społeczna, a przede wszystkim jest o wiele bardziej sku- społeczną dystynkcję”4. Definiujesz swoją przynależność teczne w wyjaśnianiu różnic klasowych niż dotychcza- do miejsca w opozycji do innych miejsc; określasz to, sowe wskaźniki pozycji społecznej, jak choćby przychód kim jesteś, w kontraście do sposobów funkcjonowania czy wykształcenie. Co zatem zamknięte osiedla, które innych. Mówiąc wprost, osiedla grodzone to reakcja na nadal mnożą się w polskich miastach, mówią o nas, funkcjonalną, społeczną i estetyczną mizerię polskich Polakach? Czy są, jak twierdzą niektórzy, wylęgarniami miast… Prócz możliwości ewentualnej przeprowadzki „lemingów”, czy miejscami wykuwania się nowych klas na przedmieścia (w ramach silnych nurtów suburba- średnich? nizacyjnych) trudno jest „nowym mieszczanom” lub Z pewnością stanowią ważny element konstruowa- aspirującym do tego miana mieszkańcom miast znaleźć nia indywidualnego statusu mieszkańców. Z jednej odpowiednie dla siebie miejsca do życia. Z drugiej strony budowanie go wydaje się relatywnie łatwe: dzięki strony osiedle grodzone jest nie tylko odpowiedzią na zabudowie grodzonej różne elementy otrzymujemy niedostatki, ale – o czym trzeba pamiętać – kataliza- właściwie w pakiecie (obejmuje on: dom, nowoczesność, torem tych negatywnych procesów, gdyż dodatkowo 1 J. Bodnar, V. Molnar, Reconfiguring private and public: State, capital, and new housing developments in Berlin and Budapest, „Urban Studies” 2009, No. 47 (4), s. 789–812. 2 Koncepcja milieu dla wielu badaczy stanowi kluczową kategorię pozwalającą na operacjonalizację kulturowego podejścia do badania klas zaproponowanego przez Pierre’a Bourdieu. Milieu pozwala na zdefiniowanie klas społecznych nie tyle na podstawie danych dotyczących zatrudnienia czy poziomu dochodów, co jako agregatów działań społecznych grup opartych na podobnym habitusie i przestrzeganiu wzorów zachowań oraz gustów, poprzez które milieu odróżniają się wzajemnie. Por.: M. Vester, Class and Culture in Germany, [w:] Rethinking Class. Culture, Identities & Lifestyle, F. Decine, M. Savage, J. Scott, R. Crompyon (red.), Palgrave, New York 2005, s. 69–94. 3 M. Featherstone, Consumer Culture And Postmodernism, Sage, London 1991. 4 M. Savage, J. Barlow, P. Dickens, A. Fielding, Property, Bureaucracy and Culture: Middle Class Formation in Contemporary Britain, Routledge, London 1992, s. 207. 74 W kieszeni Polaka pogłębia poczucie chaosu przestrzennego i nierówności ry miejsca. Szczególnie interesujące pozostaje pierwsze społecznych. wrażenie. Jak zauważyła jedna z osób odwiedzających Mieszkańcy osiedli grodzonych, jak można zauważyć znajomych w osiedlu grodzonym: „Wchodząc [...] za Dominikiem Owczarkiem, który porównał dzie- c z u j ę s i ę j a k w h o t e l u [rozstrzelenie J.G.]. Mijam więć osiedli zamkniętych i otwartych w Warszawie, są elegancką recepcję, w holu ściany wyłożone marmurem, młodzi, po trzydziestce. Fakt zamieszkiwania w osiedlu lśniące posadzki i lustra. Lśni tak, że gdziekolwiek się nie tego typu sprawia, że poczucie bezpieczeństwa jego obejrzę, widzę własne odbicie. Żadnej pomazanej ściany lokatorów jest wyższe. Mimo że są silnie przywiązani do czy peta na posadzce!”6. A gdzie miejsce na plac zabaw? własnych mieszkań, nie zaangażują się w społeczność Półpubliczne przestrzenie, które teoretycznie powinny lokalną. Są zamożni, ale istotne różnice w dochodach integrować i budować poczucie wspólnoty, są najczę- między mieszkańcami osiedli grodzonych a otwartych ściej marginalizowane, spychane za portiernie, lokowane Osiedla grodzone są już tak popularne na rynku mieszkaniowym, że stały się niepokojącym standardem. można odnotować dopiero, gdy mowa o górnych na uboczu osiedli. W kontekście tej obserwacji o wiele granicach zarobków. W przypadku osiedli zamkniętych ważniejsze od odpowiedzi na pytanie, kim są obecni badanych przez Owczarka 18,2 procent ich mieszkań- mieszkańcy osiedli, staje się pytanie o to, kim będą ców zarabiało między 7,5 tysiąca złotych a 10 tysiącami dzieci, które się w takich miejscach wychowywały. Ten złotych miesięcznie . Nie są to więc jedynie osiedla dla problem dostrzegają sami mieszkańcy: jedna z matek, wybranych, a skala przemian sprawia, że na mieszkanie z którą rozmawiałem, zauważyła, że jej syn po prostu w osiedlu grodzonym może sobie pozwolić coraz więcej nie ma się z kim bawić: „tu nie ma dużego podwórka, względnie zamożnych mieszkańców miast. Potwierdze- wspólnej przestrzeni, gdzie dzieci czy młodzież mogłaby niem wzrostu popularności tego typu osiedli jest często cokolwiek robić. Myślę, że to pokolenie będzie biedne”. 5 pojawiające się w prasie ich porównanie z rozwojem Przyjemność wynikająca z posiadania mieszkania komórek rakowych. Jest ono o tyle trafne, że wskazuje w osiedlu grodzonym staje się także jednym z pod- na niekontrolowany rozrost (kwestia ilości i skali), ale stawowych elementów budowy własnej tożsamości i mutowanie tych komórek. Polskie osiedla są naprawdę w oparciu o różnice klasowe. Wynika z głębszego różnorodne: od luksusowych po te, które dzięki metce przekonania o grupowym, podzielanym przez mieszkań- „zamkniętych” czy „bezpiecznych” do luksusu aspirują. ców guście oraz z faktu, że w osiedlu żyją ludzie „tacy Pisząc w książce Za murami o polskich osiedlach tego jak my”. Jak pisze w kontekście amerykańskich osiedli typu, starałem się wskazać, jak osiedle grodzone, dzięki zamkniętych Setha Low, rodziny z klasy średniej wpisują zastosowaniu repertuaru rozwiązań urbanistycznych w swój krajobraz uczucie przyjemności, odzwierciedla- i architektonicznych oraz odpowiedniej promocji, jest jąc własną estetykę krajobrazu, porządku, konsekwencji w stanie wytworzyć jednoznaczny przekaz symboliczny, i kontroli7. Mur jest więc istotny nie tyle ze względu na czytelny zarówno dla twórców, lokatorów, jak i odwie- bezpieczeństwo rozumiane dosłownie, ale jako element dzających. Estetyzacja przestrzeni pozwala na uzyskanie graniczny, w tym znaczeniu, że ustala w ludzkiej świa- otoczenia o wysokiej jakości oraz wykreowanie atmosfe- domości nowe zasady i broni dostępu do przywilejów: 5 D. Owczarek, Zamknięte osiedla, czyli dylemat współczesnych polskich miast: Badanie porównawcze mieszkańców zamkniętych i otwartych osiedli w Warszawie, „Przegląd Socjologiczny” 2011, nr 60, s. 365–392. 6 Wszystkie wypowiedzi pochodzą z wywiadów przeprowadzonych przez autora w ramach badań „Za murami – krytyczna analiza dyskursu na temat osiedli typu »gated communities« w Polsce”, realizowanych w latach 2006–2008 (finansowanie MNiSW i NCN, nr umowy N116 008 31/0866). 7 S. Low, Behind the Gates: The New American Dream, Routledge, London 2004, s. 167. 75 Polska podziemna do lepszych form mieszkania, do jakościowo lepszych Bezpieczeństwo jest tutaj o tyle ważne, że stano- przestrzeni. Limitowany dostęp, często traktowany jako wi wyraźną reakcję na szersze przemiany kulturowe: wymóg bezpieczeństwa, jest w istocie próbą odgrodze- poczucie lęku jest wpisane w późną nowoczesność; to nia przestrzeni i uzyskania pełnej kontroli nad rzeczywi- ważna cecha naszych czasów. W tym kontekście należy stością, ucieczką od chaosu urbanistycznego polskich wskazać pewien istotny paradoks, z którym mierzą się miast czy nieestetycznych klatek schodowych albo mieszkańcy nowych osiedli, w tym osiedli grodzonych, niechcianych osób. Płot niesie ze sobą jasne przesłanie, które zdominowały rynek pierwotny w dużych miastach staje się nie tylko granicą, ale i widzialną reprezentacją w Polsce. Dom w naszym lokalnym kontekście kulturo- przestrzenną, która jest powiązana z „porządkiem”, wym zostaje w zasadzie ustanowiony przez własność a w konsekwencji ustanawia nowe relacje społeczne. – to ona tworzy solidną podstawę samodzielności W tym kontekście warto zwrócić uwagę, że polskie i zakładania gospodarstw domowych. Inne, alterna- osiedla nie oferują zbyt wielu luksusowych rozwiązań. tywne formy zamieszkiwania, w tym także wynajem, Zasadnicze znaczenie mają wątki estetyki i porządku wskazywany dzisiaj jako ważny element zreformowania – w wersji minimalnej luksus à la polonaise oznacza po polityki mieszkaniowej, nadal kojarzą się z tymczasowo- prostu płot ograniczający dostęp do posesji, szlaban ścią i są akceptowane jedynie jako forma przejściowa. i domofon, względnie czyste i zadbane trawniki… Przemiany miejskie zachodzące w kraju od lat Trudno więc się dziwić, że łączna wartość długu z tytułu kredytów hipotecznych w II kwartale 2013 roku wyniosła dziewięćdziesiątych XX wieku, prezentowane niejed- 328,674 miliarda złotych, a portfel zadłużenia z tytułu nokrotnie w kategoriach panik moralnych, wskazywały kredytów hipotecznych w polskich bankach powiększył Zaufanie ogranicza się do kręgu rodziny czy znajomych, ale nie dotyczy już – co pokazuje życie codzienne – sąsiadów. na jednoznaczny odpływ młodych, lepiej wykształco- się w drugim kwartale 2013 roku o 7,64 miliarda złotych8. nych ludzi z osiedli z wielkiej płyty do innych rejonów Mieszkanie w osiedlu grodzonym, jawiące się jako ostat- miast i „lepszych adresów” – spółdzielcze osiedla ni bastion bezpieczeństwa w nieustannie zmieniającej zaczęto ujmować jako rejony upadku, coraz chętniej się rzeczywistości, samo staje się przyczyną wielu na- wspominano o „blokersach”. Bezpieczeństwo osiedli pięć. Brzemię kredytu powoduje poważne konsekwen- zamkniętych, tak ważne dla mieszkańców, nie wydaje cje w życiu rodzin, generując nieznane dotąd oblicze się być jednak związane z bezpośrednim poczuciem lęku: obietnica lepszego życia we własnym mieszkaniu zagrożenia. Jest raczej kwestią prestiżu, związaną ze zostaje skonfrontowana z wahaniami kursu franka czy sposobem wprowadzenia produktu na rynek. Bezpie- zmiennością stóp procentowych. czeństwo staje się klasowo uwarunkowane, a ko- Zobowiązania kredytowe nie są jedynym proble- nieczność zapewnienia i finansowania go ze środków mem, z którym muszą się zmierzyć mieszkańcy osiedli prywatnych nie jest poddawana szerokiej dyskusji. Lęk zamkniętych. Obietnica spokoju i bezpieczeństwa nie przed przestępczością uznano za zupełnie naturalny obejmuje ważnego elementu codzienności, jakim są i racjonalny: nie chodzi nawet o wskaźniki przestęp- konflikty. Można zauważyć, że rzeczywistość samych czości, lecz o poziom zaufania do policji. Prywatyzacja osiedli jest bardziej konfliktogenna niż relacje z ich bezpieczeństwa okazuje się odpowiedzią na niewydol- otoczeniem – sąsiadami zza płotu. Tak zwane „poczucie ność państwa w tej dziedzinie i wyraźnym czynnikiem prywatności” staje się głównym elementem codzien- podziałów. ności tych miejsc. Jak przyznaje jeden z mieszkańców 8 Za: Raport AMRON-SARFiN za II kwartał 2013, http://zbp.pl/raporty/raport-amron-sarfin (dostęp dnia 31 października 2013). 76 Polska podziemna takiego osiedla: „»Dzień dobry«, takie zdawkowe, Druga linia konfliktu dzieli tych mieszkańców, którzy i właściwie to wszystko. Stało się ono [życie] w tym za- nie mają dzieci, od tych, którzy właśnie ze względu na mkniętym budynku naprawdę bardziej anonimowe. Nie dobro potomstwa zdecydowali się zamieszkać w takim ma takich kontaktów, jakie były tam, gdzie w otwartym miejscu. Osiedla reklamowane jako bezpieczne, pre- domu wszyscy się w tym pionie znali, spotykaliśmy się stiżowe i spokojne, nie precyzują, na czym ten spokój nawet, imieniny się tam obchodziło razem”. i bezpieczeństwo mają polegać: rodzice liczą na place Nie ma wielu okazji do częstszych i bardziej zróżnicowanych kontaktów między sąsiadami, nawet wspólna przestrzeń i obiekty są rzadko wykorzystywane. Używa zabaw i zieleń, z kolei osoby bezdzietne poszukują prywatności i ciszy. Ważne są także różnice w sposobach rozwiązywania się ich w trakcie odwiedzin przyjaciół lub rodziny. Pa- konfliktów w otwartych i zamkniętych osiedlach. We- trząc na opisy codziennej rzeczywistości osiedli, można wnętrzne konflikty w ogrodzonym osiedlu są rozwią- wyodrębnić dwie podstawowe ramy: rzadszą ramę zywane przy pomocy służb ochrony. Strażnicy, mimo współpracy, obejmującą wszystkie pozytywne wspólne że nie dysponują realną władzą, są chętnie angażowani działania podejmowane przez mieszkańców, i domi- w rozwiązywanie sąsiedzkich sporów. Można odnieść nującą ramę konfliktu, odnoszącą się do negatywnych wrażenie, że wynajęcie firmy ochroniarskiej służy relacji między mieszkańcami osiedla lub ich związków regulowaniu i kontroli zachowania wewnątrz wspólno- z sąsiadami zza płotu. Warto wspomnieć, że pozytywne ty, a nie ochronie mieszkańców przed zewnętrznymi działania i procesy występują głównie w pierwszych zagrożeniami. miesiącach życia na osiedlu i często – niestety – są opar- Wskazując znaczenie miejsc w formowaniu tożsamo- te jedynie na konflikcie z deweloperem lub zarządcą ści, także klasowej, możemy wytłumaczyć, dlaczego Po- nieruchomości. W opinii mieszkańca jednego z bada- lacy tak chętnie angażują kapitał ekonomiczny i emocje nych osiedli, „środowisko jest różne, ale o integracji nie w zakup mieszkania na osiedlu grodzonym. Być może to może być mowy. To są różne grupy [...]. Nasza końcówka stosunkowo niski kapitał kulturowy w połączeniu z po- to już wcale. Bo dom był budowany partiami. Ci pierwsi stępującą komercjalizacją i estetyzacją życia prywatne- się w miarę zintegrowali, bo oni walczyli o wszystko. go każe pójść na skróty i skierować się ku mieszkaniom Na początku. Ale teraz tam też się ludzie pożarli, jakieś kreowanym de facto jako gotowe produkty stylu życia. grupy się wydzieliły”. Skala tych przemian przynosi jednak nieuchronne kon- Patrząc na codzienność opisaną przez samych miesz- sekwencje – przyczynia się do obniżenia statusu tego kańców strzeżonych osiedli, możemy wyróżnić kilka typu miejsc zamieszkania; jak powiedzieliby socjologo- obszarów konfliktu. Pierwszy dotyczy relacji między wie, osłabia ich dystynktywną moc. Osiedla grodzone właścicielami i najemcami. Właściciele, co zrozumiałe, są już tak popularne na rynku mieszkaniowym, że stały są bardziej przywiązani do roli mieszkańca osiedla. In- się niepokojącym standardem – jak na ironię, mimo westując w mieszkanie, głównie kosztem kredytu, czują nieustannego podkreślania ich niezwykłości i unikal- się zobowiązani do przestrzegania zasad wspólnoty. Są ności, dochodzi do ich stopniowego upodabniania9. również bardziej wymagający wobec innych mieszkań- Stąd, o ile jeszcze w 2009 roku, kiedy kończyłem swoje ców i administracji. Tymczasem najemcy reprezentują badania nad osiedlami tego typu, wystarczyło odwo- mniej poważne podejście do życia na osiedlu: ta dość łać się do nowoczesnej architektury i wysokiej jakości typowa sytuacja dotyczy między innymi studentów i cu- materiałów, to obecnie, już po wybuchu kryzysu na dzoziemców wynajmujących mieszkania w zamkniętych rynku mieszkaniowym, deweloperzy poszukują nowych wspólnotach. Najemcy organizują więcej spotkań towa- „wabików”. Mamy więc oferty osiedli zrównoważonych, rzyskich, nie stosują się ani do oficjalnych przepisów, ani pozwalających na wdrożenie nowego elementu stylu do nieformalnych reguł. życia – kultury slow life – albo coraz jaśniej sprofilowane 9 A. Minton, The privatisation of public space in London, The Royal Institution of Chartered Surveyors, London 2006, s. 26. 77 Polska podziemna produkty rynku nieruchomości, jak choćby oferta skie- mentalnych i jednocześnie „luksusowych” potrzeb, jak rowana przez dewelopera ze stolicy specjalnie do rodzin bezpieczeństwo czy uporządkowanie przestrzeni. Brak katolickich. zaufania dotyczy nie tylko instytucji publicznych, ale, Trudno jednoznacznie wskazać motywy decydu- niestety, również współobywateli; konflikty wewnątrz jące o popularności tego typu osiedli w Polsce, jednak osiedli są tego dowodem. Zaufanie ogranicza się do wnioski, jakie można wysnuć na podstawie analiz tego kręgu rodziny czy znajomych, ale nie dotyczy już – co fenomenu społeczno-przestrzennego, prowadzą do pokazuje życie codzienne – sąsiadów. Pytanie jednak, stwierdzenia, że może to być wynik niskiego poziomu czy realizacja indywidualnego projektu życiowego nie zaufania społecznego i kapitału społeczno-kulturowego. jest zbyt kosztowna, czy nie odbywa się kosztem wspól- Brak podstawowego zaufania do instytucji publicz- noty? W tym sensie trudno dojrzeć pozytywne aspekty nych, w tym instytucji państwa i samorządu lokalnego, społeczne tego zjawiska. powoduje kryzys wspólnoty i przesunięcie zainteresowań w stronę prywatnego zaspokajania tak funda- Jacek Gądecki – adiunkt w Zakładzie Socjologii Ogólnej i Antropologii Społeczno-Kulturowej Wydziału Humanistycznego Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Realizował badania w Fundacji Bauhaus w Dessau i na CUNY w Nowym Jorku (Stypendium Fulbrighta). Autor książki Za murami. Polskie osiedla grodzone – analiza dyskursu (2012). 78 Polska podziemna W kieszeni Polaka Z TOMASZEM SZLENDAKIEM rozmawia JAN GMURCZYK Jan Gmurczyk: W Polsce minęło już w blisko funkcjonowania wymaga kapitału, akumulacji. Czy ćwierć wieku od zastąpienia gospodarki socja- Polacy chcą sobie odbić te wszystkie lata, gdy za listycznej przez rynkową. Jak polski konsument socjalizmu półki świeciły pustkami, a w dobie trans- odnalazł się w tej nowej rzeczywistości? formacji pojawiły się wyrzeczenia? Prof. Tomasz Szlendak: Różni konsumenci od- Konwencjonalna odpowiedź brzmi następująco: naleźli się różnie. Niektórzy chodzą na zakupy z listą nawet teraz – prawie 25 lat po transformacji – pokolenie, sprawunków i notatniczkiem, co z reguły silnie wiąże się które przeżyło przynajmniej pół życia w minionym sys- ze stanem portfela. Zauważmy, że na niższych piętrach temie, nadrabia braki. Tyle że w międzyczasie pojawiła hierarchii społecznej podobne postawy występują się już następna generacja, której przedstawiciele jesz- stosunkowo często. Z drugiej jednak strony to właśnie cze kończyli szkołę podstawową w PRL-u albo w ogóle osoby z tej grupy wykazują również skłonności do naj- nie pamiętają świata sprzed transformacji. W efekcie większej, niepohamowanej konsumpcji. obserwujemy obecnie podwójny głód zakupów. Mój kolega Arkadiusz Karwacki 10 lat temu prowadził badania nad stanem umysłu osób w społecznościach popegeerowskich. Pytał ludzi, co by zrobili Pragnienia starszych i młodszych są równie silne, ale odmiennie uwarunkowane? z nadwyżką pieniędzy rzędu 25 tysięcy złotych. Badani z trudem wyobrażali sobie taką sumę, ale nie mieli Trzydziestoparo-, czterdziesto- czy pięćdziesięcio- większego kłopotu z rozplanowaniem wydatków. Ana- latkowie to kategorie wiekowe, które są zorientowane logicznie osoby otrzymujące dziś becikowe też nie mają najbardziej materialistycznie, i to dość niezależnie od problemów – pędzą natychmiast do supermarketu po klasy społecznej czy zarobków. Oni właśnie nadrabiają. nową plazmę. Natomiast materializm (na granicy postmaterializmu) Słowem, Polacy wkomponowali się w świat zaku- wśród osób młodych wiąże się z tym, że poza rzeczami pów dość łatwo. Przez lata funkcjonowania PRL-u stale kupowanymi nie ma właściwie żadnych innych źródeł utrzymywaliśmy pewien kontakt handlowy z zagranicą budowania swojego statusu, wyrażania się czy autopre- i byliśmy społeczeństwem o dużych aspiracjach kon- zentacji na społecznej scenie. Młody człowiek w Polsce sumpcyjnych. Inaczej niż w przypadku choćby Rumu- nie może prowadzić życia społecznego inaczej jak nów czy Bułgarów, skok w świat konsumpcji nie był dla poprzez gadżety, które są dostępne w sklepach albo nas skokiem w nieznane. firmach telekomunikacyjnych, wciskających je klientom do rąk. Niesłabnące zakupy pozwoliły nam uniknąć recesji w kryzysie, ale niektórych ekonomistów mar- 79 Trudno uwierzyć, że inne wartości nie przebija- twią niskie oszczędności gospodarstw domowych. ją się w tej grupie. Przecież nieraz w historii bunty Przecież kapitalizm – jak sama nazwa wskazuje – do młodych okazywały się sprężyną postępu. W kieszeni Polaka Cóż, wszelkie alternatywy są obecnie natychmiast wehikuł zaistnienia na społecznej scenie. Pod tym wzglę- pacyfikowane przez rynek. Gdy tylko pojawia się jakaś dem jesteśmy podobni do Amerykanów, a nie do naszych buntownicza idea, zaraz jest przekuwana w produkt. protestanckich sąsiadów z Europy. Weźmy choćby sytuację związaną z ACTA. Symbolika tego ruchu w postaci Anonymousa od razu była do kupienia w postaci masek i T-shirtów za kilka, kilkanaście Głód konsumpcji sprawi, że ugrzęźniemy w długach? euro. Młodzi nie mają wyjścia. To nie jest słowo potępienia, lecz stwierdzenie faktu. Rynek zdominował właściwie wszystko, w tym świa- Raczej nie, gdyż poziom zadłużenia przeciętnego Polaka w porównaniu z przeciętnym Amerykaninem czy domość religijną i kulturalną. Do tego dochodzą jeszcze Brytyjczykiem mimo wszystko nie jest wysoki. Wniosek pewne czynniki, które dodatkowo nakręcają konsump- stąd taki, że Polacy zachowują pewien rodzaj racjonali- cjonizm. Przykładowo, od kilkunastu lat w Polsce są do- zmu. Konsumują na miarę swoich możliwości. stępne kredyty konsumpcyjne. Dzięki temu sprzedawcy mogą powiedzieć do klienta: „Rozłożymy ci ten wielki telewizor na raty, bylebyś go tylko wyniósł ze sklepu”. Czy jednak rozwój różnych segmentów rynku Może po prostu brakuje im zdolności kredytowej, aby bardziej się zadłużyć? Pewnie tak, ale też nie mamy do czynienia z sytuacją, pożyczek i kredytów nie wynika z ciężkiej sytuacji w której przecięty Polak rzuca się na jacht nawet wtedy, materialnej tych, którym nie starcza do pierwszego? kiedy go na to nie stać. W naszym kraju nie występują poważne problemy ze zbyt rozbuchanym konsump- W Polsce nie brakuje osób skromnie sytuowanych, cjonizmem. Widać to w zestawieniu choćby z Wielką ale w tym akurat przypadku zdecydowanie nie chodzi Brytanią, gdzie osoby chore na zakupoholizm zadłużają o ciężką sytuację materialną. Kredyty i pożyczki napędza się nadmiernie, a potem spłacają kredyty kredytami. chęć zdobycia czegoś, na co inaczej czekałoby się latami. Warto pokreślić, że w sferze konsumpcji mamy specyficzną grupę odniesienia porównawczego. Tworzą ją W Polsce do poradni psychoterapeutycznych zgłasza się bardzo niewiele osób ogarniętych hiperkonsumpcją czy tak zwaną „affluenzą”. Być może rozmiar problemu Rynek zdominował właściwie wszystko, w tym świadomość religijną i kulturalną. Gdy tylko pojawia się jakaś buntownicza idea, zaraz jest przekuwana w produkt. nasi zachodni sąsiedzi, którzy zarabiają trzy, cztery razy w jakiejś mierze pozostaje utajony pod powierzchnią więcej niż Polacy i przez długie lata zgromadzili pokaźne jak góra lodowa, ale wciąż nie wydaje mi się, żeby miał oszczędności. Poziom konsumpcji, jakim się w tych wa- on jakoś specjalnie nasilony charakter. Zwłaszcza na tle runkach cieszą, uwodzi Polaków. W efekcie chcemy mieć tego, co dzieje się w Stanach Zjednoczonych, gdzie trud- te same przedmioty, podobnie wyposażone mieszkania ności ze spłatą kredytów hipotecznych doprowadziły do i identyczne ogródki. Nie mamy jednak tych samych katastrofy ekonomicznej w skali globalnej. kapitałów, więc jedynym rozwiązaniem stają się kredyty. Poza tym różne gadżety często są dla Polaków symbolami statusu. Taką rolę pełni chociażby samochód. W kraju Polacy nauczyli się rozsądnie korzystać z usług instytucji finansowych? mamy zarejestrowanych prawie 18 milionów aut, przy czym znaczna część ich posiadaczy nawet nie musi dojeżdżać do pracy. Samochód to często nie tyle środek lokomocji, co 80 W kieszeni Polaka Tak, przy czym dużo zależy od klasy społecznej. Mieszkańcy metropolii radzą sobie znacznie lepiej niż osoby w małych miastach. Trzeba też powiedzieć statystycznej dysponują de facto osoby o naprawdę wprost, że odwiedzając bank w Polsce, klient nadal ma wysokich zarobkach. do czynienia raczej z molochem niż z partnerem. Przykładowo, bardzo ciężko przenieść się z jednej instytucji Jak ten pęd do konsumpcji rzutuje na obyczaje? bankowej do drugiej. Polak stara się rozsądnie wybrać bank, bo zostaje z tą decyzją na lata. Ogólnie jednak możemy mówić o sukcesie. Za Wpływ jest ogromny. Bycie klientem i poznanie mocy własnych pieniędzy przekłada się na chęć wybie- nami krótki czas niespełna 25 lat transformacji, pod- rania również w innych sferach, co może być zarówno czas których obywatele najpierw w przyspieszonym pozytywne, jak i negatywne. Choć brakuje jeszcze na to tempie przerzucali swoje pieniądze spod kołder do przekonujących dowodów, wskazuje się przykładowo na banków, a później przyzwyczajali się do nowoczesnych związek między wyborem konsumpcyjnym a demokra- sposobów płatności i organizacji finansów. Dziś Polacy cją. Sprawni konsumenci często są sprawnymi obywa- radzą sobie już całkiem nieźle, mimo że są niespecjal- telami, a przynajmniej takimi, którzy żądają lepszych nie wyedukowani nawet w najbardziej podstawowej „towarów” w sferze polityki. w ekonomii. Jeśli taka zależność faktycznie istnieje, to mamy Być może słabo wykształcony w Polsce nawyk dobry prognostyk dla budowy demokracji w Polsce. oszczędzania wynika właśnie z braku porządnej edukacji ekonomicznej w szkołach? Nie jestem pewien. Powody do optymizmu możemy mieć głównie w stosunku do osób młodszych. To one Lepiej zacząć od pytania, czy jest w ogóle co oszczędzać. W większości polskich domów dochody są są nastawione na wybory w różnych sferach życia, przy czym może się to też kończyć niedobrze. Jeśli ktoś uważa, Sprawni konsumenci często są sprawnymi obywatelami, a przynajmniej takimi, którzy żądają lepszych „towarów” w sferze polityki. wydawane do końca. Popatrzmy, jaki odsetek naszych że życie ma mu sprawiać przyjemność, to nie będzie po domowych budżetów pochłaniają same tylko wydat- studiach chodził do pracy, która nie oferuje zadowolenia. ki na jedzenie i opłaty. Jeśli dodać do tego aspiracje konsumpcyjne Polaków związane z własnym wyglądem, gadżetami czy mieszkaniami, albo z aspiracjami Albo odwróci się od religii, która wymaga zbyt wiele powściągliwości i dyscypliny. konsumpcyjnymi ich dzieci, to w portfelach nie zostaje wiele. To jednak tylko część odpowiedzi. Proponuję 81 Jeśli chodzi o religię, to w tej sferze ludzie wybierają idee tak jak w zwykłym supermarkecie. Biorą tylko to, co zajrzeć na stronę internetową Sejmu, gdzie znajdują się im pasuje do ich interesów i żywota. Na przykład komuś oświadczenia majątkowe posłów. Nie chodzi o to, żeby podoba się wyobrażenie, że po śmierci pójdzie do raju kogokolwiek szpiegować, lecz zobaczyć, ile potrafią za- pełnego przyjemności, ale już niekoniecznie akceptuje oszczędzić ludzie, którzy – jak na polskie warunki – zara- dopięty do tego zakaz seksu przedmałżeńskiego. Pierw- biają bardzo dużo pieniędzy. Powiem, że niewiele. Duże szy element związany z wiarą ląduje w koszyku, drugi oszczędności to kwoty rzędu 100 tysięcy złotych – przy zostaje na półce. Takie podejście dekonstruuje pewne pensji, która z dodatkami sięga około 15 tysięcy złotych. systemy obyczajowe, w których Polacy dawniej funkcjo- To oznacza, że Polacy wydają wszystko, niezależnie od nowali. Religia oferuje pewne całościowe „pakiety” idei, tego, ile zarabiają. Oszczędnościami widocznymi w skali ale dziś ludzie wolą je rozbierać na części. W kieszeni Polaka W polityce dzieje się podobnie. Ogromną rolę Oczywiście, w grę wchodzą rozmaite czynniki. odgrywa marketing polityczny, a nie jakiekolwiek idee W pierwszym rzędzie zwróciłby jednak uwagę właśnie przypięte do poszczególnych partii czy ludzi. Politycy są na te związane z obyczajami i kulturą. W tym względzie wybierani jak towar i to nie jest żadne odkrycie. Tak to mamy wiele wspólnego ze wspomnianymi już przeze po prostu wygląda. mnie Włochami – choćby brak poważnego wsparcia dla posiadania dzieci. Zatrzymajmy się przy tradycyjnych wartościach. Młoda Polka, która wychowywała się już w nowych Program „Rodzina na swoim” pokazał, że młodzi okolicznościach i jest konsumentką, racjonalnie planuje Polacy chcą kupować mieszkania, ale ten „pęd do sobie życie pod kątem pewnych przyjemności. Wie posiadania” nie przekłada się na powstawanie ro- także, co oznacza urodzenie dziecka, więc tego unika. dzin. Jak to tłumaczyć? Domyśla się, ile będzie kosztowało zwolnienie z pracy i brak pieniędzy. Jeśli chce utrzymać standard życia Rodzina jest u nas bardzo wysoko cenioną wartością deklaratywną. Obojętne, czy pytamy Polaka sprzed założenia rodziny, to może w zasadzie liczyć tylko na majętniejszego od niej partnera. starego, czy młodego, rodzina zawsze plasuje się na szczycie listy priorytetów. Dopiero potem pojawia się miłość, przyjaźń itd. Tyle że praktyka mówi coś zupeł- Czy mniej tradycyjne społeczeństwo to bardziej kwitnący kapitalizm? nie innego niż deklaracje. Polacy wcale nie palą się do zakładania rodzin. Trochę tak. Spójrzmy bowiem, jak ten kapitalizm w tej chwili działa. Nie zmierza do konstruowania takich Dlaczego? instytucji jak rodzina, tylko oddziałuje na konkretne jednostki jako aktorów sceny konsumpcyjnej. Rozmaici Paradoksalnie, być może rodzina w Polsce jest – tak jak we Włoszech – zbyt wysoko ceniona, żeby ją teoretycy i badacze konsumeryzmu od lat wskazują, że jest to trend silnie akcentujący indywidualizm. Kieruje Rodzina jest u nas bardzo wysoko cenioną wartością deklaratywną. Tyle że praktyka mówi coś innego niż deklaracje. zakładać. Ludzie wiedzą, że kiedy tylko wyprowadzą się on na osoby, które nie muszą za nikogo ponosić się od rodziców, będą zmuszeni założyć rodzinę. odpowiedzialności. A kiedy założą rodzinę, to pojawią się dzieci, które zlikwidują hedonistyczną wolność robienia tego, co się chce. Czy wzrost liczby singli korzystnie wpływa na gospodarkę? Natomiast w Szwecji rodzina nie jest aż tak ważna społecznie. Tego tematu nie wałkuje się we wszystkich W dużych miastach Polski jedna trzecia miesz- możliwych okolicznościach i kontekstach, zwłaszcza kańców do 35 roku życia jest singlami. To ogromna politycznych. W efekcie ludziom zakładanie rodzin przy- rzesza ludzi, co prawda zróżnicowanych pod wzglę- chodzi łatwiej i rodzi się więcej dzieci. dem dochodów, ale z reguły dobrze wykształconych i nastawionych na karierę. Zazwyczaj te osoby sporo Szwecja to jednak dużo lepiej rozwinięty kraj 82 wydają, choćby na usługi, co nakręca gospodarkę. Ale niż Polska. Szwedzi akumulują bogactwo od wielu jeśli nie będą mieć dzieci, to system ubezpieczeń spo- pokoleń, a ich system państwa opiekuńczego słynie łecznych się załamie. Poza tym założenie rodziny też na cały świat ze szczodrości. jednak otwiera spore pole do zakupów, na co rynek W kieszeni Polaka silnie się nastawia. Na sprawę można zatem patrzeć z dwóch stron. Natomiast jeśli chodzi o młodych, to widać tu zaczątki postmaterializmu. Dla mojego pokolenia, czyli ludzi urodzonych w latach siedemdziesiątych, Biorąc pod uwagę to wszystko, o czym mówiliśmy, kim jesteśmy i kim będziemy? liczą się wyłącznie błyszczące auta albo inne „twarde” symbole statusu. Ale wśród tych młodszych sprawa wygląda już inaczej. Wszyscy mają telefony i każdy Kiedyś całkiem poważnie postulowałem, żeby może zaprezentować w przestrzeni społecznej jakiś w szkołach wprowadzić wychowanie do życia w społe- gadżet. Nie każdy jednak może pochwalić się twór- czeństwie konsumpcyjnym. Obawiałem się, że reklama czością artystyczną lub wolontariatem w organizacji łatwo manipuluje Polakami, co w połączeniu z kredy- ekologicznej. Postawy z tym związane to prognostyk tami konsumpcyjnymi zaowocuje u nas kompletnie na przyszłość. bezmyślnym uczestnictwem w rynku, podobnie jak to się dzieje w przypadku dużej części Brytyjczyków. Na razie jednak wszystko wskazuje na to, że – owszem – Wraz ze wzrostem zamożności będziemy szukać czegoś więcej niż tylko konsumpcji? mamy pragnienia konsumpcyjne, ale staramy się je jakoś dopasować do własnej sytuacji. Mam wrażenie, że wraz ze wzrostem średniego po- Mało tego, te pragnienia ewoluują jakościowo. ziomu zamożności wzrasta dążenie do sensu. Co prawda Polacy przestają być miłośnikami wszelkiej produkcji, nadal około 30 procent mieszkańców Polski ma kłopoty zwłaszcza tandetnej. Zwracają uwagę na takie sprawy z zaspokojeniem podstawowych potrzeb, ale większość jak rzemiosło, wobec czego obserwujemy renesans z nas wkracza na kolejny etap. Nie jesteśmy głodni, wyrobów ręcznych. Pod tym względem zaczynamy być mamy smartfony i tablety, zostaje nam trochę w portfe- społeczeństwem już nie na dorobku, lecz prawie że nie- lu, żeby wlać do baku. W takiej chwili przychodzi pora na miecką klasą średnią, która znajduje się na innym etapie refleksję, co w tym nadmiarze konsumpcyjnych dóbr jest rozwoju kultury konsumpcyjnej. naprawdę ważne. Tomasz Szlendak – profesor socjologii, dyrektor Instytutu Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Najnowsze publikacje: Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie (Warszawa 2010), Naga małpa przed telewizorem. Popkultura w świetle psychologii ewolucyjnej (Warszawa 2008, z Tomaszem Kozłowskim). 83 W kieszeni Polaka 84 JUTRO Polacy na drabinie społecznej HENRYK DOMAŃSKI Nic nie buduje kapitału społecznego i zaufania do władzy lepiej niż aktywność obywatelska i przejmowanie roli podmiotu politycznego. ców, ale na poziomie społeczeństw śródziemnomorskich, a mianowicie Portugalii i Grecji. Mieszkańcy Polski charakteryzują się również wysokim poparciem dla interwencjonizmu państwowego w dziedzinie polityki ekonomiczno-socjalnej, wykazując stosunkowo słabsze chęci do polegania na sobie. Analizy porównawcze dla różnych punktów cza- Najlepszą charakterystyką każdego społeczeństwa wości. Bardziej interesujące jest spojrzenie na zmiany wynikach badań porównawczych, nie potrafiłbym w strukturze społecznej. Wzgląd na potrzeby rozwoju jednak wskazać jakiejś szczególnej dla Polski cechy – być gospodarczego powoduje, że podstawą funkcjonowania może poza wyjątkowo niskim odsetkiem udziału w wy- każdego społeczeństwa jest zróżnicowanie zawodowe borach parlamentarnych, co jest odzwierciedleniem – pociągające za sobą różnice interesów ekonomicznych ogólniejszej niechęci Polaków do uczestniczenia w życiu – a dalej podział na właścicieli i pracowników najem- publicznym. Drugą naszą cechą charakterystyczną byłby nych, nierówności w dostępie do władzy, w tym również wysoki odsetek rolników (8–9 procent wśród ogółu na kategorie rządzonych i klasę rządzącą, oraz hierar- dorosłej ludności), sytuujący nas na jednym z ostatnich chia dochodów i towarzyszące temu podziały według miejsc w Europie pod względem modernizacji struktury zamożności. Nakładają się na to nierówności kapitału społecznej (przed Grecją). kulturowego, wzmacniane przez bariery towarzyskie Co do innych cech, to charakteryzujemy się podob- i sieci znajomości (kapitał społeczny), oraz ich odtwarza- nymi postawami i systemami wartości jak mieszkańcy nie się w drodze międzypokoleniowego dziedziczenia większości krajów europejskich. Na pierwszym miejscu „kapitałów” rodzinnych. stawiamy rodzinę i zdrowie, dalej jest dobra praca, 86 sowych wskazują na trwały charakter tych prawidło- jest porównanie go z innymi krajami. Opierając się na Podziały te funkcjonują w rozmaitych proporcjach zadowolenie z dzieci i przyzwoite zarobki. Oczywiście i u nas. Odpowiedzi na pytanie, czy w Polsce „sta- przeciętnemu Polakowi daleko jeszcze pod względem re” podziały osłabły i są zastępowane przez „nowe”, dochodów i zamożności do statystycznego mieszkańca dostarczają wyniki badań dotyczących zmian w czasie. krajów skandynawskich, Anglika czy Niemca. Stosun- Przechodzenie do kapitalizmu nie znalazło żadnego kowo najwięcej łączy nas ze społeczeństwami postko- odzwierciedlenia w procesach dziedziczenia pozy- munistycznymi. Ich charakterystyczną cechą jest niski cji rodziców, które to procesy są głównym ogniwem poziom zaufania do innych jednostek i do władzy, co odtwarzania się nierówności klasowych. Nie zmieniły się negatywnie rzutuje na uczestniczenie w demokracji, nierówności edukacyjne, czego wskaźnikiem jest utrzy- utrudnia funkcjonowanie w życiu codziennym i nawiązy- mywanie się na prawie niezmienionym poziomie selekcji wanie kontaktów. Pod względem zaufania sytuujemy się pochodzeniowej w dostępie do wyższego wykształce- trochę wyżej od Bułgarów, Rumunów, Rosjan, Ukraiń- nia. W dalszym ciągu uprzywilejowaną pozycję zacho- Polacy na drabinie społecznej wują tu dzieci wyższych kierowników i specjalistów. w 1982 roku wielkość finansowego „zwrotu” za po- Pochodzenie społeczne warunkuje również dostęp do siadanie wyższego wykształcenia kształtowała się na wysokich stanowisk, chociaż ważniejszym czynnikiem poziomie 12 procent w stosunku do średniej krajowej, awansu są własne osiągnięcia jednostek. Nie zmniejszyły w 1999 roku kwota ta zwiększyła się do 45 procent, się (ani nie zaostrzyły) bariery przynależności klasowej a w 2005 roku – do 61 procent (chociaż do 2008 roku w zakresie wyboru małżonka i najbliższych znajomych . obniżyła się do 36 procent); natomiast relatywnie Ustalenia te prowadzą do wniosku, że mimo upadku coraz niższe zarobki zapewniało wykształcenie średnie komunizmu i kształtowania się stosunków rynkowych i zasadnicze zawodowe3. Zwiększającej się sile związku Polacy funkcjonują w ramach podobnego układu między poziomem wykształcenia i wielkością zarobków dystansów społecznych jak w poprzednim systemie. towarzyszył wzrost dochodów wyższej kadry kierowni- Zresztą brak większych zmian pod względem nierów- czej i specjalistów. Wzrost korelacji między dochodami ności edukacyjnych i otwartości struktury społecznej a wykształceniem i pozycją zawodową można określić występuje w większości krajów, w których takie analizy mianem rekompozycji tych podstawowych wymiarów robiono, społeczeństwo polskie nie jest więc wyjątkiem. pozycji społecznej. Jest ona jedną z charakterystycznych 1 Co się zmieniło? Widocznymi oznakami przechodze- cech okresu kształtowania się w Polsce stosunków ryn- nia do gospodarki rynkowej stał się wzrost rozwarstwie- kowych, w przeciwieństwie do dekompozycji, traktowa- nia materialnego i nierówności dochodów. W latach nej jako atrybut gospodarki planowej. 1987–2012 stopień koncentracji dochodów rodzin Z punktu widzenia efektywności ekonomicznej (mierzony indeksem Giniego) zwiększył się z 0,28 do oznacza to, że ludzie z wyższymi kwalifikacjami powinni 0,35–0,36. Silny wzrost rozwarstwienia uwydatnił obec- być coraz lepiej motywowani do pracy. Trudniej przewi- Na pierwszym miejscu stawiamy rodzinę i zdrowie, dalej jest dobra praca, zadowolenie z dzieci i przyzwoite zarobki. ność elity biznesu i ludzi ubogich, których w poprzed- dzieć konsekwencje tego procesu dla postaw jednostek. nim ustroju na taką skalę nie było. Ta pierwsza grupa już Relatywnie niskie zarobki zawsze wywoływały frustrację okrzepła, ta druga – przyszła underclass – dopiero się wśród inteligencji, mającej aspiracje do bycia elitą, ale rodzi, w miarę jak zaczyna kształtować się dziedziczenie niemającej środków, żeby sobie na to pozwolić. Wzrost ubóstwa. Poza tym kilkakrotnie zmniejszył się odsetek merytokracji powinien znacznie osłabić lub znieść te ba- klasy chłopskiej (z 23 procent do wspomnianych 8–9 riery, poprawiając samoocenę i samopoczucie inteligen- procent), kurczy się również kategoria robotników wy- cji, a w każdym razie reprezentantów inteligencji powin- kwalifikowanych, chociaż pozostają oni najliczniejszym no być w większym stopniu stać na posiadanie własnych segmentem struktury społecznej . domów i mieszkań o wysokim standardzie, luksusowych 2 Zjawiskiem sprzyjającym zwiększeniu się nierówności społecznych jest wzrost merytokracji w zasadach dystrybucji dochodów. Z analiz prowadzonych na danych z badań ogólnokrajowych wynika, że jeszcze samochodów i dóbr trwałego użytku, które pozostają poza zasięgiem robotników i chłopów. Wniosek ten byłby optymistyczną prognozą, gdyby nie to, że wzrost merytokracji okazuje się zjawiskiem 1 Dokumentują to między innymi wyniki analiz przedstawione w artykule: H. Domański, D. Przybysz, Wybór znajomego a stratyfikacja społeczna. Polska 1988–2008, „Kultura i Społeczeństwo” 2012, nr 1. 2 Odsetek robotników wykwalifikowanych wśród dorosłych Polaków zmniejszył się od 1988 roku z 25 procent do 16 procent. 3 Szczegółowo omawiam to w artykule: Rise of meritocracy in Poland 1982–2008, „European Sociological Review” 2011, No. 27 (3). 87 Polacy na drabinie społecznej o zasięgu ograniczonym do sfery zarobków, nato- edukacyjny w postaci niewspółmiernego do potrzeb miast nie przekłada się na dostęp do wysokich pozycji liczebnego rozwoju szkół wyższych. Z punktu widzenia zawodowych. Można założyć, że ludzie idą na studia dynamiki mechanizmów społecznych można założyć, że w przekonaniu, że znajdą zatrudnienie w zawodach wy- znosi to – w jakimś stopniu – pozytywny wpływ mery- magających wyższego wykształcenia, zapewniających tokracji w dziedzinie wynagrodzeń i może być źródłem im odpowiednio wysoki status społeczny i możliwość frustracji dla absolwentów szkół wyższych. zrobienia kariery – tymczasem okazuje się, że ta zależ- Nie jest to może widoczne, ale dotychczasowe lata ność maleje. Z badań wynika, że poziom wykształcenia kształtowania się stosunków rynkowych upłynęły pod silniej kształtował możliwości dostępu do kategorii znakiem rywalizacji między dwoma dominującymi wyższych kierowników i specjalistów w latach osiem- stylami: inteligencji i elity bogactwa. Prawda jest taka, że dziesiątych ubiegłego wieku niż po zmianie systemu. inteligencja nie jest w stanie konkurować z elitą biznesu Zjawisko to było elementem ogólniejszego procesu pod względem zabiegania o wyznaczniki prestiżu na Ludzi absorbuje dążenie do uzyskiwania oznak prestiżu zamiast zajmowania się pracą zawodową i sprawami rodziny. malejącej zależności między wykształceniem a pozycją polu działalności filantropijnej, sponsorowania imprez zawodową zajmowaną w jakimkolwiek punkcie kariery. artystycznych czy fundowania kolekcji dzieł sztuki. Jedną z oznak tego zjawiska jest zmniejszający się od- Inteligencja przegrywa również ze środowiskiem wiel- setek reprezentantów inteligencji wśród absolwentów kiego biznesu na polu uczestniczenia w nagłaśnianych wyższych uczelni. O ile w 1982 roku kształtował się on imprezach towarzyskich, takich jak wystawne przyjęcia na poziomie 62,8 procent, to w 1992 roku wynosił 52,7 i śluby. Inteligencki styl bycia nie pasuje do roli cele- procent, w 1998 roku 40 procent, a w 2010 roku już tylko bryty. Inteligent bywa na tego typu spotkaniach tylko 39 procent. dodatkiem odbiegającym zachowaniem od większości, Wynikałoby stąd, że wyższe wykształcenie coraz słabiej przekładało się na przynależność do inteligencji, czyli w miarę upływu lat w jej szeregi przechodziło po 88 podobnie jak do inteligenckiego salonu nie pasowaliby przedstawiciele klasy robotniczej lub chłopi. Jeżeli chodzi o elity biznesu, to podlegają one ukończeniu studiów coraz mniej osób. Absolwenci wyż- procesowi przekształcania się w klasę „wyższą”. szych uczelni coraz częściej zasilali kategorie sytuujące Zgodnie z powszechnie przyjmowanymi definicjami się na niższych piętrach drabiny społecznej – w najwięk- o przynależności do klasy wyższej decydują bogactwo szym stopniu pracowników umysłowych i właścicieli plus dobre pochodzenie i prestiż; słowem, musi to firm poza rolnictwem. Osłabienie siły tej zależności być bogactwo zalegitymizowane, czyli akceptowane można interpretować jako świadectwo zmniejszenia się przez ogół. W każdym społeczeństwie klasa wyższa alokacyjnej roli wykształcenia w zakresie dostępu do sytuuje się na najwyższym piętrze hierarchii społecz- wysokich pozycji, a co za tym idzie – obniżenie droż- nej; wyjątkiem od tej reguły były (i są) społeczeństwa ności głównego kanału usytuowania na rynku pracy komunistyczne, w których klasa ta nie miała racji bytu. i wyznacznika karier życiowych. Byłby to więc rodzaj Należy oczywiście założyć, że współczesna Polska nie systemowej dysfunkcji – przy założeniu, że warunkiem jest wyjątkiem i posiadaczom wielkich fortun zależy na efektywnego funkcjonowania współczesnych społe- identyfikowaniu ich z klasą wyższą (nazywaną przez czeństw jest obsadzanie pozycji zawodowych odpo- nich prawdopodobnie inaczej). Powoduje to, że są oni wiednio do kwalifikacji jednostek. Dysfunkcja ta jest ukierunkowani na pozyskiwanie trwałego prestiżu jako oczywistą konsekwencją inflacji dyplomu wyższych atrybutu najwyższego statusu, którego jeszcze nie uczelni, której źródłem stał się niekontrolowany boom mają, a który potwierdziłby ich dominującą pozycję nie Polacy na drabinie społecznej tylko w wymiarze zarobków. Modelowymi atrybutami się to w egoistyczny indywidualizm i samowykluczenie prestiżu klasy wyższej są ekskluzywność, aura dobre- z aktywności publicznej. Czy polskie społeczeństwo go pochodzenia, długi rodowód – wielopokoleniowe staje w obliczu podobnych problemów, co społeczeń- dziedziczenie bogactwa, pałacu lub zamku, dobrego stwo amerykańskie opisywane przez Charlesa Wrighta nazwiska. Reprezentantom polskiej elity biznesu Millsa w Białych kołnierzykach, książce z 1951 roku? Mills zakwalifikowanie się do klasy wyższej zajmie więc nazwał te problemy „paniką prestiżu” klas średnich. kilkadziesiąt lat. Wymaga to jednak demonstrowania Jej najpoważniejszym skutkiem, jak twierdził, stała się przez nią oznak własnej wyższości. alienacja polityczna, która prowadziła do osłabiania Oznacza to, że członkowie tej kategorii muszą mechanizmów sprawowania demokratycznej kontroli podbijać cenę wyższości społecznej przez wyzna- nad klasą rządzącą. Ludzie dobrowolnie oddali władzę czenie nowych i ekskluzywnych symboli awansu. elitom. Scenariusz ten o tyle nie pasuje do Polski, że my Dokonuje się to w postaci ostentacyjnej konsumpcji nie wycofujemy się ze sprawowania kontroli nad wła- luksusu, konsumpcji na pokaz przez każdego, kto jest dzą – oddolna demokracja jest w zalążkowej postaci, w stanie na ten luksus sobie pozwolić. Próby wejścia więc nie bardzo jest się z czego wycofać. W Polsce nie do polskiej klasy wyższej podejmuje między innymi występują również oznaki „paniki prestiżu”. Trudno Aleksander Kwaśniewski. Ślub córki byłego prezyden- nazywać paniką wzrost dążeń do demonstrowania ta – anonsowany jako wydarzenie towarzyskie 2012 wyższości społecznej. Natomiast coraz większemu roku – można potraktować jako element strategii zróżnicowaniu podlega uczestniczenie w kulturze, aranżowanych w celu przekonywania o tym fakcie w szczególności coraz wyraźniej uwydatnia się rola opinii publicznej. W przecieku medialnym eksklu- ostentacyjnej konsumpcji. zywny styl został połączony z informacjami o zamożności kandydata do upper class (konieczny warunek), Wzrost merytokracji i poziomu konsumpcji znamionuje kształtowanie się społeczeństwa klasy średniej, bez Pozytywnym skutkiem zabiegania o prestiż byłby wzrost skłonności do polegania na sobie. dotyczącymi posiadania rezydencji na Mazurach którego trudno sobie wyobrazić efektywnie działający i zarobków będących poza zasięgiem wyobraźni sta- system rynkowy. Klasa średnia to ludzie, którzy wierzą, tystycznego Polaka, uzyskiwanych nie w jakiś zwykły że żyje im się coraz lepiej, cieszący się oznakami za- sposób, lecz z tytułu konsultanta/doradcy. Oznaką możności, co motywuje ich do osiągnięć zawodowych, przynależności do tego elitarnego klubu w dziedzi- stwarzając napędowy mechanizm rozwoju. W przypad- nie spędzania wolnego czasu jest między innymi gra ku Polski na kształtowanie się tych postaw wskazywałby w golfa i w polo. wzrost zadowolenia z sukcesów życiowych. W istocie, Kilka słów na temat konsekwencji zwiększającej 89 w latach 1990–2012 odsetek Polaków „zadowolonych, się stratyfikacji w dziedzinie kultury. Prawidłowością że coś im się w życiu udało” wzrósł z 32 procent do 51 odnotowaną w społeczeństwach zachodnich jest to, procent. W tym samym okresie dokonywał się również że orientacje statusowe mogą prowadzić do zakłóceń systematyczny wzrost (z 31 procent do 48 procent) w psychice jednostek. Ludzi absorbuje dążenie do odsetka ludzi deklarujących poczucie „dumy z własnych uzyskiwania oznak prestiżu zamiast zajmowania się osiągnięć”. Świadectwem przejmowania typowego dla pracą zawodową i sprawami rodziny. Grozi to nasileniem zachodniej klasy średniej stylu życia w dziedzinie kon- frustracji – przez samoudręczenie i nieustanne rozterki – sumpcji może być wzrastający odsetek ludzi chodzących zakłóca normalne funkcjonowanie i prowadzi do napięć. z rodziną do restauracji. O ile w 1987 roku kategoria Pozytywnym skutkiem zabiegania o prestiż byłby wzrost ta obejmowała 22 procent ogółu dorosłej ludności, to skłonności do polegania na sobie, o ile nie przeradza w 2012 roku zwyczaj chodzenia do restauracji deklaro- Polacy na drabinie społecznej wało 51 procent4. Zgodnie z prawidłowościami rządzą- natomiast stosunkowo najrzadziej (poniżej 3 procent cymi stratyfikacją społeczną zachowania te występo- ogółu dorosłej ludności) – w Bułgarii, Estonii, Finlandii, wały najczęściej w kategoriach wyższych kierowników Grecji, Polsce, Portugalii i na Węgrzech. Kontrastuje to i specjalistów, a stosunkowo najrzadziej wśród robotni- z przekonaniem, że społeczeństwa postkomunistyczne ków niewykwalifikowanych. wydają się mieć więcej powodów do niezadowolenia Polskie społeczeństwo przystosowuje się do reguł z warunków materialno-bytowych i funkcjonowania gry dyktowanych przez gospodarkę rynkową i w coraz klasy rządzącej, co powinno znaleźć odzwierciedlenie większym stopniu może sobie na to pozwolić, natomiast w sięganiu do konfrontacyjnych metod sprzeciwu. znacznie gorzej jest z przyswajaniem sobie reguł demo- W Polsce czynniki te słabiej pobudzają do zbioro- kracji. Nic nie buduje kapitału społecznego i zaufania do wych wystąpień, tak jakby bardziej pasywny stosunek władzy lepiej niż aktywność obywatelska i przejmowa- do życia publicznego dochodził u nas do głosu nie tylko nie roli podmiotu politycznego. Można powiedzieć, że na polu niskiej aktywności politycznej i w organizacjach w tym aspekcie kształtowania się orientacji klasy średniej społecznych, ale i motywacji do wywierania nacisków polskie społeczeństwo cechuje indyferencja. W wy- na władze. Charakterystyczne jest to, że uczestnikami borach parlamentarnych bierze udział 40–50 procent protestów są osoby sytuujące się raczej na wyższych niż Polaków, co sytuuje nas nawet poniżej średniej frekwen- na niższych piętrach hierarchii społecznej. Prawidłowość cji wyborczej w społeczeństwach postkomunistycznych. ta rysuje się jeszcze wyraźniej w odniesieniu do człon- Charakterystyką aktywności obywatelskiej jest przyna- kostwa w organizacjach i uczestniczenia w wyborach. leżność do różnych organizacji. W krajach europejskich W przypadku Polski stosunkowo największym udziałem na pierwszym miejscu są Holandia i Szwecja, w których w wyborach parlamentarnych, organizacjach obywatel- uczestnictwem i aktywnością organizacyjną objętych skich i legalnych protestach charakteryzowali się repre- jest 83–84 procent ludności. Natomiast najniższym zentanci inteligencji, wyprzedzając niższych pracow- poziomem przynależności organizacyjnej wyróżniały się ników umysłowych i właścieli, podczas gdy najniższe Polska (19,1 procent) i Grecja (21 procent), które dzielił wskaźniki dotyczyły rolników. Stanowi to przekonujący wyraźny dystans w stosunku do Węgier, zajmujących argument, że przekształcająca się w wyższą klasę śred- trzecią pozycję od końca (28,8 procent). Mieszkańcy nią inteligencja czuje się najbardziej predestynowana do społeczeństw postkomunistycznych niechętnie angażują wywierania wpływu politycznego, a z drugiej strony – się również w legalne protesty. Porównanie wskaźników w jej interesie jest zapewnienie stabilności, bezpieczeń- uczestniczenia w demonstracjach dla lat 1996–2012 pro- stwa i ładu. Perspektywicznie rzecz biorąc, to ta grupa wadzi do wniosku, że zachowania te występowały najczę- społeczna stanie się głównym ośrodkiem demokracji ściej we Francji i Hiszpanii (obejmując około 20 procent), i siłą napędową stosunków rynkowych. 4 Cytowane wyniki pochodzą z badań realizowanych przez Centrum Badania Opinii Społecznej na ogólnopolskich reprezentatywnych próbach dorosłej ludności. Henryk Domański – profesor socjologii, kierownik Zakładu Badania Struktury Społecznej w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, prorektor w Collegium Civitas. Autor wielu książek na temat przemian społecznych w Polsce, między innymi Polska klasa średnia (2002). 90 Polacy na drabinie społecznej 91 Polacy a demokracja Gra o rodzinę i gra w rodziny MAŁGORZATA SIKORSKA W świecie otwartej komunikacji i przenikania różnorodnych stylów życia Polacy w sferze życia rodzinnego wciąż zachowują się tradycyjnie. rodzinnych oraz związane z nim społeczne postrzeganie ról kobiety i mężczyzny; po drugie, podział zadań związanych z opieką oraz wychowywaniem dzieci, co łączy się z wzorami macierzyństwa i ojcostwa. Wyniki sondażu realizowanego przez CBOS w 2013 roku1 pokazały, że niemal połowa respondentów za najlepszy sposób podziału obowiązków domowych O rodzinę łatwo jest się spierać, należy ona bowiem uważa tak zwany model partnerski (oboje małżonkowie/ do pojęć i bytów społecznych silnie podlegających partnerzy pracują zawodowo i mniej więcej tyle samo ideologizacji. Różni aktorzy społeczni pielęgnują czasu przeznaczają na prace domowe oraz zajmowanie odmienne wizje najwłaściwszego modelu rodziny, a nie- się dziećmi); 23 procent optowało za modelem tradycyj- którzy są nawet skłonni innych wzorów nie dopuszczać, nym (zgodnie z którym to mężczyzna zarabia na dom, wychodząc z założenia, że mają wyłączność na definio- a kobieta domem się zajmuje), zaś 22 procent wybrało wanie, co jest normalne, pożądane, a co nienormalne wzór, w którym oboje małżonkowie pracują, a kobieta lub nawet patologiczne jeśli chodzi o życie rodzinne. dodatkowo zajmuje się domem i dziećmi2. W 1997 roku Spory na temat ustawy o związkach partnerskich i dofi- za modelem partnerskim opowiadało się o 9 procent nansowywania przez państwo procedury in vitro, zmiany respondentów mniej, zaś tradycyjny wzór za najlepszy ustawy o dopuszczalności aborcji, debatę dotyczącą uznawało 15 procent badanych więcej. Widać więc zmia- wprowadzenia zakazu bicia dzieci przez rodziców czy ny, i na podstawie porównania tych danych można by dyskusję toczoną przy okazji zmian w urlopach rodziciel- pokusić się o postawienie tezy o rosnącym społecznym skich można odczytywać właśnie jako spory na temat poparciu dla równouprawnienia w podziale obowiąz- „normalnego” i „nienormalnego” modelu rodziny, jako ków domowych. Inaczej jednak wygląda sytuacja, gdy swoistą „grę o rodzinę”. przyjrzymy się nie deklaracjom dotyczącym „najlepsze- Podczas gdy politycy toczą „grę o rodzinę”, Polacy „grają w rodziny”. Co ciekawe, postawy i działania większości z nich wpisują się w dominujący dyskurs aktorów go” rozwiązania, ale faktycznie realizowanym modelom podziału ról. Choć niemal połowa badanych jest przekonana, że sceny politycznej. I jedni, i drudzy demonstrują silne model partnerski jest najlepszy, to do jego realizowa- przywiązanie do tradycyjnego sposobu postrzegania nia przyznaje się „jedynie” 27 procent osób żyjących rodziny. Argumentuję na rzecz tej tezy, zwracając uwagę w formalnym lub nieformalnym związku. W przypadku na dwie kwestie: po pierwsze, podział obowiązków modelu tradycyjnego oraz takiego, w którym oboje do- 1 O roli kobiet w rodzinie, CBOS, Warszawa, marzec 2013, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_030_13.PDF (dostęp dnia 6 listopada 2013). 2 Model tradycyjny częściej wybierają mężczyźni niż kobiety (odpowiednio 26 procent i 19 procent). Dla pań najbardziej atrakcyjny jest partnerski podział obowiązków – wybiera go połowa respondentek (wobec 43 procent mężczyzn). Model partnerski jest także oceniany jako najlepszy przez osoby z wyższym wykształceniem oraz przez tych, którzy lepiej oceniają swoją sytuację materialną (O roli kobiet w rodzinie, op. cit.). 92 Gra o rodzinę i gra w rodziny rosłych członków rodziny pracuje, a kobieta dodatkowo liczba odpowiedzi, że jest ona wykonywana wspólnie zajmuje się domem, nie widać tak dużych rozbieżności. przez małżonków/parterów lub że nie ma jednej osoby Warto podkreślić, że najmniej usatysfakcjonowane są w rodzinie, która zazwyczaj się tym zajmuje. kobiety (CBOS nie przedstawia tu danych dla mężczyzn) Emile Durkheim, jeden z klasyków socjologii, z domów, w których panuje tradycyjny podział obo- zauważył ponad 100 lat temu, że o ile mężczyznom wiązków: 38 procent z nich wolałoby model partnerski, małżeństwo daje korzyści, to kobietom przynosi przede zaś jedna czwarta wzór, w którym oboje małżonkowie wszystkim nowe zobowiązania (co można odczytać pracują zawodowo, a kobieta dodatkowo wykonuje także jako coraz więcej obowiązków domowych). Współ- większość obowiązków domowych. Można przypusz- czesna badaczka życia społecznego Elizabeth Badinter czać, że te osoby, choć chciałyby, to nie mają możliwości w książce Konflikt. Kobieta i matka pisze o związanych (lub ich nie dostrzegają) i są przekonane, że nie da się z zawarciem małżeństwa i ponoszonych przez kobiety w ich rodzinach inaczej zorganizować podziału zadań. kosztach społecznych i kulturowych, które „przejawiają Analiza wyników badań pokazujących, jak Pola- się zarówno w podziale obowiązków, odpowiedzialności cy dzielą się konkretnymi obowiązkami domowymi, za wychowywanie dzieci, jak i w przebiegu kariery za- wskazuje, że między ideą równouprawnienia a praktyką wodowej czy wysokości otrzymywanego wynagrodze- W dyskursie publicznym wzór matki Polki często jest traktowany z dużą dozą ironii i dystansem. jest duża przepaść. Kobiety (nawet te, które pracują nia”4. Diagnoza Durkheima sprzed wieku, jeśli wierzyć zawodowo) wykonują zdecydowanie więcej prac Badinter (która opisuje społeczeństwa zachodnie) oraz domowych niż mężczyźni. Prasowanie i pranie to w po- przedstawianym w tym artykule danym i interpretacjom nad 80 procentach gospodarstw domowych obowiązki dotyczącym Polski, wciąż jest aktualna. kobiece; w niemal siedmiu na dziesięć domów to kobiety zajmują się także przygotowywaniem posiłków, W dyskursie publicznym wzór matki Polki często jest traktowany z dużą dozą ironii i dystansem. Widać a w blisko 60 procentach rodzin są również obarczone to w wypowiedziach ekspertów (psychologów, socjo- zmywaniem naczyń i sprzątaniem. Mężczyźni specja- logów, pedagogów itd.), dziennikarzy i publicystów, ale lizują się jedynie w drobnych naprawach (wykonują je także w dyskusjach samych matek (co najlepiej można w 88 procentach gospodarstw domowych) oraz zleca- zaobserwować we wpisach na forach dla rodziców lub niu usług, na przykład wezwaniu hydraulika lub innego w blogach poświęconych macierzyństwu). Niektóre fachowca (68 procent)3. z blogerek i forumowiczek przedstawiają się wpraw- Na podstawie porównania wyników badań realizowanych w 2004 i 2013 roku można wprawdzie sformułować tezę o rosnącym zaangażowaniu mężczyzn, dzie jako „matki Polki”, ale trudno nie zauważyć, że jednocześnie kpią z tego wizerunku. Zarazem jednak obciążenie kobiet większością trzeba jednak jednocześnie wyraźnie zaznaczyć, że obowiązków związanych z opieką i wychowywaniem zmiany nie są duże – przez prawie dekadę deklaracje, dzieci (a także – jak pokazywałam wyżej – pracami że daną czynność wykonuje przede wszystkim kobieta, domowymi i jednocześnie, w wielu przypadkach, pracą zmniejszyły się znacząco (o co najmniej 10 procent) zawodową) powoduje, że wiele matek wciąż zachowuje jedynie w przypadku: codziennych zakupów (największa się jak stereotypowe matki Polki i heroicznie stara się zmiana, o ponad 20 procent), zmywania oraz sprzątania. łączyć obowiązki domowe z zawodowymi, a jeśli zacho- Przy każdej z wymienionych czynności wzrosła także dzi między nimi konflikt (co ma miejsce bardzo często), 3 O roli kobiet w rodzinie, op. cit. 4 E. Badinter, Konflikt. Kobieta i matka, przeł. J. Jedliński, PWN, Warszawa 2013, s. 13. 93 Gra o rodzinę i gra w rodziny ogranicza, „poświęca” swoje plany na rzecz mitycznego tryskać energią i zachwycać swoim wyglądem! Pomogę „dobra dziecka” czy „dobra rodziny”. ci w tym. Podpowiem, jak odnaleźć się w nowej roli i jed- Mam wrażenie, że w społecznym postrzeganiu nocześnie nadal być sexy. [...] P.S. Lekcja pierwsza: zrób tego, jaka powinna być matka, a często i w autodefinicji coś dla siebie – bądź sexy mamą!«”6. samych matek, wciąż dominuje model matki Polki, z tym W medialnym dyskursie na temat macierzyństwa że „matki Polki po liftingu”, co oznacza dodanie do tego matki najczęściej są ukazywane nie tylko jako „sexy”, ale wzoru społecznych wymagań i presji związanych z wy- także jako „przepełnione radością”, a macierzyństwo jest glądem, dbaniem o siebie i „nakazem” samorealizacji przedstawiane jako warunek bycia kobietą spełnioną. Kobiety, a szczególnie matki, są w Polsce dość powszechnie przypisywane do „sfery domu”. w pracy i/lub poprzez realizowanie swoich pasji. Współ- Równanie „kobieta = matka” jest zakotwiczone w co czesna matka nie tylko powinna zręcznie łączyć pracę najmniej dwóch istotnych dyskursach: dyskursie kultury i opiekę nad dzieckiem (w dodatku opiekę opartą na popularnej oraz w religii katolickiej. spędzaniu czasu „wartościowo”, na rozwijaniu dziecka), Nie można jednak lekceważyć zmiany w społecz- ale także być kobietą zadbaną i atrakcyjną, modną i ele- nym postrzeganiu macierzyństwa. Badania European gancką. Dobrze podsumowała to Sylwia Chutnik: „A te- Values Study pokazują, że między rokiem 1990 a 2008 raz dochodzą straszydełka z czasów kapitalistycznych, o blisko 20 procent spadło poparcie dla twierdzenia, że z zalewu kolorowych pisemek, które każą zwłaszcza kobieta, „aby czuć się pełnowartościową osobą, musi młodej mamie być ośmiornicą, która zaraz po porodzie mieć dziecko”. Zmianę widać także w spadku poziomu pójdzie do kosmetyczki, na kurs feng shui, będzie miała akceptacji dla opinii, że „kobiety mogą pracować, ale to, superpłatną pracę i żadnych problemów z awansem, czego większość z nich naprawdę chce, to dom i dzieci”. a jej dziecko w wieku dwóch lat pozna pięć języków” . W 2008 roku „zdecydowanie zgadzało” się z tym twier- Doskonałą ilustracją tego zjawiska, postacią niemal iko- dzeniem 13 procent ankietowanych (w 1990 roku – aż niczną dla tego sposobu postrzegania macierzyństwa, 41 procent), a „zgadzało się” 55 procent respondentów jest „sexy mama” Katarzyna Cichopek. Aktorka znana (w 1990 roku – 47 procent)7. Choć widać zmiany, trzeba 5 z serialu „M jak miłość” oraz z telewizyjnego show „Ta- jednak wyraźnie podkreślić, że zdaniem ponad połowy niec z gwiazdami” opublikowała książkę-poradnik o tym, respondentów „pełnowartościowość” osiąga tylko ta jak być „sexy mamą”. Zgodnie z informacją wydawnic- kobieta, która jest matką, a najgłębszą i podstawową twa jest to: „Poradnik, jakiego jeszcze nie było! Mnó- potrzebą kobiety jest troska o dom i dzieci. stwo tajnych sztuczek i zwierzeń najpiękniejszej mamy Potwierdzają to wyniki Diagnozy społecznej z 2009 polskiego show-biznesu. Dopiero była w ciąży, a już roku8, pokazujące społeczne postrzeganie obowiązków ma figurę nastolatki. W dodatku emanuje kobiecością matki i ojca. Gdy w domu są dzieci do trzeciego roku i tryska energią. [...] Autorka o swojej książce: »Dopiero życia, niemal połowa respondentów popiera model, urodziłaś? A może masz już w domu przedszkolaka? Bez w którym mężczyzna pracuje w pełnym wymiarze względu na to, jak długo jesteś mamą, nadal możesz godzin, a kobieta na jakiś czas przerywa pracę. Zdaniem 5 Wywiad Agaty Grabau z Sylwią Chutnik, Polskie symbole: Matka Polka, Matka Boska, mama aktywna, „Przegląd” 2009, nr 28, http://www.przegladtygodnik.pl/pl/artykul/polskie-symbole-matka-polka-matka-boska-mama-aktywna (dostęp dnia 6 listopada 2013). 6 http://www.wydawnictworodzinne.pl/sexy-mama-bo-jestes-kobieta/ (dostęp dnia 6 listopada 2013). 7 Więcej na ten temat: M. Sikorska, Coraz mniej rodziny, coraz więcej jednostek, czyli o przemianach sfery życia rodzinnego w Polsce, [w:] Wartości i zmiany. Przemiany postaw Polaków w jednoczącej się Europie, A. Jasińska-Kania (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012. 8 Diagnoza społeczna 2009, J. Czapiński, T. Panek (red.), 2009, www.diagnoza.com (dostęp dnia 6 listopada 2013). 94 Gra o rodzinę i gra w rodziny jednej czwartej ankietowanych kobieta w takiej sytuacji rodziców w opiekę i wychowywanie dzieci bardzo dużo powinna w ogóle zrezygnować z pracy. Jedynie 20 pro- energii oraz czasu, a także wiedzy i kompetencji. cent badanych uważa za najlepszy model ten, w którym Elisabeth Badinter zwraca uwagę, że sytuację współ- mężczyzna pracuje na pełen etat, a kobieta w niepełnym czesnych matek dodatkowo komplikują dwa zjawiska: wymiarze godzin. Inaczej postrzegane są obowiązki ofensywa naturalizmu oraz tak zwany feminizm esen- kobiet, które mają starsze dzieci – w wieku od trzech do cjalistyczny10. Ten pierwszy proces – związany, zdaniem sześciu lat. W tym przypadku niemal połowa respon- Badinter, z kryzysem naftowym z lat siedemdziesiątych, dentów za najlepszy uznaje model, w którym oboje który „wyrugował” z rynku pracy krajów zachodnich rodzice pracują, z tym że kobieta w niepełnym wymia- wiele, zwłaszcza gorzej wykształconych, kobiet – jako rze. Nie można jednak pominąć informacji, że zdaniem społeczno-kulturową „rekompensatę” zaoferował niemal 11 procent ankietowanych kobieta nawet mając kobietom ideologię powrotu do natury, co przekładało się dzieci w wieku przedszkolnym, powinna zrezygnować na powrót do domu i do pomysłu realizowania się poprzez z pracy, zaś według 27 procent respondentów powinna macierzyństwo. Zdaniem Badinter konsekwencje natura- „przerwać pracę na pewien czas”. Co więcej, nawet jeśli lizmu widać w modzie na tak zwane „macierzyństwo eko- dzieci są jeszcze starsze, mają od sześciu do dwunastu logiczne”11 oraz w powrocie do idei „instynktu macierzyń- lat, zdaniem 37 procent ankietowanych matki powinny skiego”, który w wyjątkowy sposób miałby predestynować pracować w niepełnym wymiarze godzin. Widać więc, matki – i tylko je – do zajmowania się dziećmi. Natomiast że kobiety, a szczególnie matki, są w Polsce dość po- feminizm esencjalistyczny (który pojawił się na przełomie wszechnie przypisywane do „sfery domu”. lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych), w odróżnieniu Dodatkowym obciążeniem dla matek mogą być zmie- od feminizmu równościowego, opiera się na przekonaniu niające się wzory wychowywania. Sharon Hays opisując o wyjątkowości i sile kobiet, wynikającej właśnie z doświad- nowy kulturowy wzór, proponuje określenie „intensywne czenia macierzyństwa12. Jak podkreśla Badinter, konse- „Pełnoetatowe” zajmowanie się dziećmi i obowiązkami domowymi nie jest społecznie doceniane. macierzyństwo”9. Zgodnie z tym podejściem matką nie kwencją obu tych procesów może być wzrost poczucia można być niejako „przy okazji” i w sposób niewymaga- winy u matek, które nie wypełniają popularyzowanych jący szczególnego wysiłku i refleksji. Przeciwnie – ma- zaleceń, lub u kobiet, które matkami zostać nie chcą. cierzyństwo to zadanie do wykonania. Doświadczenie To właśnie poczucie winy, będące doświadczeniem to podlega urefleksyjnieniu, matka musi podejmować wielu matek w Polsce (o czym pisałam między innymi szereg decyzji i niemal przez cały czas zastanawiać się, w raporcie Ciemna strona macierzyństwa – o niepoko- czy dobrze postępuje. Wymaga to angażowania przez jach wspołczesnych matek13), może przyczyniać się do 9 S. Hays, The Cultural Contraditions of Motherhood, Yale University Press, New Haven (CT) 1996. 10 E. Badinter, Konflikt. Kobieta i matka, op. cit. 11 Co przekłada się na przykład na wzrost popularności porodów bez znieczulenia i rodzenia w domu, popularyzację idei karmienia piersią na żądanie i potępianie karmienia butelką, propagowanie odrzucenia smoczków oraz rezygnacji z jednorazowych pieluch. 12 Jak pisze Badinter: „W przeciwieństwie do [Simone de – M.S.] Beauvoir, widzącej w macierzyństwie tylko epifenomen w życiu kobiety, źródło tysiącletniej presji, nowe pokolenie feministek postrzega je jako najważniejsze doświadczenie kobiecości, na podstawie którego można stworzyć bardziej ludzki i sprawiedliwy porządek świata. Aby tego dokonać, trzeba powrócić do – zbyt długo ignorowanej – Matki Natury, położyć akcent na różnice fizjologiczne, wywołujące różnice w zachowaniu i odzyskać poczucie dumy z naszej roli karmicielek, od których zależy dobrobyt i los ludzkości”. E. Badinter, Konflikt. Kobieta i matka, op. cit., s. 61. 13 Ciemna strona macierzyństwa – o niepokojach współczesnych matek, M. Sikorska (red.), AXA, Warszawa 2012, http://www.axa-polska.pl/WspieramyMamy/#p=1 (dostęp dnia 6 listopada 2013). 95 Gra o rodzinę i gra w rodziny tego, że w naszym kraju to kobiety – w porównaniu Jak w tym wszystkim odnajdują się ojcowie? Z jednej z mężczyznami – chcą mieć mniej dzieci. Panie – i to strony kultura popularna (na przykład seriale) czy dyskurs zarówno te mające już dzieci, jak i bezdzietne – rzadziej ekspercki (pisma dla rodziców, poradniki dla ojców itd.) niż mężczyźni deklarują chęć posiadania pierwszego lub promują aktywne i zaangażowane ojcostwo. Wielu współ- kolejnego dziecka, a wyjątkiem jest jedynie najmłodsza czesnych ojców przyjmuje ten przekaz i głęboko wierzą, że grupa badanych, czyli osoby w wieku 18–24 lata. Z wie- bycie tatą jest unikalnym doświadczeniem, rodzajem daru, kiem różnice się pogłębiają: w grupie wiekowej 35–39 który otrzymali. Mówią, że wraz z zostaniem ojcem „uczą lat mężczyźni ponad dwukrotnie częściej niż kobiety się być lepszym człowiekiem”, „uczą się patrzeć i cieszyć planują jeszcze potomstwo14. z najprostszych rzeczy”, „wyciszają się”, „stają się bardziej Co powoduje, że kobiety z mniejszym entuzjazmem cierpliwi”, „nabierają pewności siebie”, „czują, że to, co niż ich mężowie/partnerzy myślą o posiadaniu kolejnych robią, ma sens” itd. – oto kilka cytatów z listów pisanych dzieci? Odpowiadając na to pytanie, można – czerpiąc przez ojców i opublikowanych w popularnym miesięcz- inspiracje z teorii ekonomisty Garego Beckera – odwołać niku dla rodziców „Dziecko”. Wypowiedzi o podobnym się ekonomicznych pojęć „kosztów” i „zysków”. Warto charakterze można znaleźć na forach internetowych, na wspomnieć o trzech rodzajach „kosztów” ponoszonych których wypowiadają się ojcowie. przez matki. Po pierwsze, są to koszty ekonomiczne, Z drugiej jednak strony w praktyce ojcowie nie związane z krótszym lub dłuższym wypadnięciem angażują się aż tak bardzo, a niekiedy na ich drodze – co z rynku pracy. Po drugie, koszty związane z opisywanym może zabrzmieć zaskakująco – stają... matki. Choć wiele wcześniej, dominującym wzorem podziału obowiązków, kobiet przyznaje, że ojcowie ich dzieci dobrze radzą zgodnie z którym kobiety są „podwójnie obciążone” sobie z maluchami, to często traktują mężczyzn jak zadaniami domowymi i zawodowymi, a gdy pojawia się kolejne dziecko. Twierdzą, że ich pomoc jest „niepeł- dziecko, można powiedzieć, że są „obciążone potrójnie”. nowartościowa”, bo wiele rzeczy trzeba im wyjaśniać, Trzeci rodzaj kosztów to koszty psychologiczne. Ponie- a gdy ojciec ma zająć się dzieckiem, to i tak kobieta musi waż wciąż głównie kobiety są osobami odpowiedzial- wcześniej wszystko przygotować. Zdaniem matek ojco- nymi za zajmowanie się dziećmi, to przede wszystkim wie rzadko robią coś z własnej inicjatywy, trzeba im dać one podejmują najrozmaitsze, mniej i bardziej istotne dokładne instrukcje. Ponadto ojcowie nie są – w przeci- decyzje dotyczące dziecka15 oraz to one mają poczucie wieństwie do matek – „wielozadaniowi”; gdy opiekują winy, gdy coś jest nie tak. A „zyski”? Kobieta posiadająca się dziećmi, koncentrują się tylko na tym, i trudno jest im większą liczbę dzieci (co w społecznym postrzeganiu jednocześnie zrobić zakupy, ugotować obiad i jeszcze oznacza: więcej niż dwójkę ) jest w Polsce dość po- posprzątać (czyli zrobić to, co zazwyczaj robią kobiety, wszechnie traktowana raczej jako ktoś – najdelikatniej równocześnie zajmując się maluchami). Z tego względu mówiąc – nierozsądny; ktoś, kto nie panuje nad swoją wiele kobiet woli mieć ojców „pod kontrolą”, mimo że płodnością, bliżej jej do „patologii” niż do świadomego przez to nie mogą cieszyć się wolnym czasem17. 16 realizowania planów o dużej rodzinie. „Pełnoetatowe” Taka postawa prezentowana przez niektóre matki, zajmowanie się dziećmi i obowiązkami domowymi nie zwane „bramkarkami”/„gatekeeperkami” (które niczym jest społecznie doceniane, a co szczególnie ciekawe – bramkarze kontrolujący wejście do klubów, kontrolują mniej doceniają je kobiety niż mężczyźni. aktywność ojców), oraz podejście większości ojców, 14 Potrzeby prokreacyjne oraz preferowany i realizowany model rodziny, CBOS, Warszawa, maj 2012, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_061_12.PDF (dostęp dnia 6 listopada 2013). 15 W dodatku podejmowanie decyzji często ma miejsce w warunkach niepewności, gdy trudno przewidzieć konsekwencje dokonanych wyborów. Dobrym przykładem jest decydowanie o dodatkowych szczepieniach dla dzieci. Lekarze mają w tej sprawie różne zdania i inaczej przedstawiają efekty oraz skutki uboczne takiej profilaktyki. Decyzję muszą podjąć rodzice (zazwyczaj robi to matka), mimo że mogą czuć się niekompetentni. 16 Rodzina z trójką i większą liczbą dzieci jest określana jako „wielodzietna”. 17 Więcej na ten temat w raporcie: Ciemna strona macierzyństwa..., op. cit. 96 Gra o rodzinę i gra w rodziny niezbyt pewnie czujących się w roli rodzica, powodu- wzór matki Polki, z tym że „matki Polki po liftingu”. Trzeba ją, że – jak pokazują badania realizowane na zlecenie jeszcze dodać, że choć społeczne postrzeganie ojców „Gazety Wyborczej” – w ponad 70 procentach rodzin to i ojcostwa niewątpliwie się zmienia, to jednak te modyfika- matki: zajmują się chorym dzieckiem, gdy jest w domu; cje nie bardzo przekładają się na praktykę życia rodzinnego kupują mu ubrania, podręczniki itd.; wstają w nocy, gdy i rzeczywistą aktywność mężczyzn. maluch płacze; organizują urodziny i inne święta; kąpią Nieuprawnione byłoby jednak jednoznaczne małe dziecko oraz chodzą z nim na codzienne spacery. stwierdzenie, że w sferze życia rodzinnego w naszym W ponad 60 procentach gospodarstw domowych to kraju nic się nie zmienia. Mam wrażenie, że mamy do kobiety pomagają przy odrabianiu lekcji, chodzą na czynienia z coraz większym rozwarstwianiem, rozej- wywiadówki oraz zajmują się dziećmi w weekendy, czyli ściem się modeli życia tak zwanej wielkomiejskiej klasy w wielu przypadkach wtedy, gdy ojciec jest w domu. średniej18 (która jest w mniejszości) oraz reszty kraju Mężczyźni aktywizują się przy okazji trzech czynności (która stanowi większość). Zachowawczość tej drugiej (ale i tak wykonują je mniej więcej dwa razy rzadziej niż grupy w sferze rodziny można tłumaczyć silną pozycją kobiety): prowadzą rozmowy na temat kieszonkowego, Kościoła katolickiego, którego doktryna w dalszym wymierzają kary oraz przeprowadzają „poważne rozmo- ciągu, choć słabiej niż kiedyś, oddziałuje na poglądy i za- wy”. To dość mało jak na „zaangażowanych” ojców. chowania Polaków, propagując i wspierając tradycyjne Mimo pokazywania nowych form życia rodzinnego wzory życia rodzinnego. Warto także zwrócić uwagę na w kulturze popularnej (na przykład w tak zwanych „seria- miejsce zamieszkania – 40 procent Polaków mieszka na lach TVN”, które w przeciwieństwie do większości polskich terenach wiejskich, a kolejne 20 procent w miasteczkach telenoweli pokazują mniej tradycyjne układy rodzinne) i miastach poniżej 50 tysięcy mieszkańców. W tego typu i niezależnie od bijących na alarm zwolenników tezy środowiskach kontrola społeczna oraz przywiązanie do o „kryzysie rodziny” (który miałby polegać między innymi norm, wartości i praktyk znanych od dawna niewątpli- właśnie na praktykowaniu przez coraz większą liczbę wie są większe niż w dużych aglomeracjach. Polaków bardziej zróżnicowanych i opartych na równo- Paradoksalnie, w świecie otwartej komunikacji uprawnieniu modeli życia rodzinnego) tradycyjny model i przenikania różnorodnych stylów życia Polacy w sferze rodziny ma się dobrze. Najkrócej można go opisać, odwo- życia rodzinnego wciąż zachowują się tradycyjnie, łując się do schematu podziału obowiązków: tata w pracy, zgodnie zresztą z dominującym dyskursem polityków, mama w domu (ewentualnie i w domu, i w pracy), oraz do i jedynie wielkomiejska klasa średnia znajduje alternaty- dominującego modelu macierzyństwa, który przypomina wę dla tego podejścia. 18 Opisując tę grupę najbardziej skrótowo: jej przedstawiciele są nastawieni bardziej partnersko jeśli chodzi o podział obowiązków w związku; są bardziej tolerancyjni i bardziej liberalni. Małgorzata Sikorska – doktor socjologii, adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się przemianami życia rodzinnego oraz szerzej – przemianami współczesnego społeczeństwa polskiego. Opublikowała między innymi książkę Nowa matka, nowy ojciec, nowe dziecko – o nowym układzie ról w polskich rodzinach (2009). 97 Gra o rodzinę i gra w rodziny Nietransparentna przezroczystość MAREK TROSZYŃSKI Nikt chyba nie ma wątpliwości, że technologie informacyjno-komunikacyjne zmieniają nasze życie. strukturę internautów w Polsce. Gdy obserwujemy swoje otoczenie, wydaje nam się, że z internetu korzystają już chyba wszyscy Polacy, i często posługujemy się określeniem „internauci”, jak gdyby była to jednolita, niezróżnicowana grupa. Według ostatniej edycji badania Diagnoza społeczna, przezroczysty – przepuszczający promienie świetlne […] z internetu korzysta 63 procent Polaków powyżej 15 roku życia1. Oznacza to, że ponad jedna trzecia z nas nie transparentny – […] łatwy do rozpoznania lub przewidzenia doświadcza ani dobrodziejstw, ani niebezpieczeństw za: http://sjp.pwn.pl/ internetu. Tym, co odróżnia obie grupy (użytkowników i niekorzystających z sieci), jest wiek i wykształcenie. Internet, z punktu widzenia „końcowego użytkow- Z internetu znacznie częściej korzystają osoby młode nika”, czyli większości z nas, to globalna sieć wymiany i osoby z wyższym wykształceniem – 48 procent inter- informacji oraz mnogość urządzeń – takich jak kompu- nautów nie ukończyło jeszcze 35 roku życia. Natomiast tery, smartfony, tablety – dzięki którym możemy z tych ponad połowa osób niekorzystających z internetu ma lat informacji korzystać. Nikt chyba nie ma wątpliwości, że 60 i więcej. Dla kontrastu, tylko 14 procent osób powyżej technologie informacyjno-komunikacyjne zmieniają 65 roku korzysta z tego medium. Co ważniejsze, przyrost nasze życie. Codziennie widzimy zmiany, w szczegól- użytkowników w najstarszej grupie wiekowej nie jest ności jeśli nie przekroczyliśmy jeszcze czterdziestki, znacząco szybszy niż wśród młodszych2. Gdy obserwujemy swoje otoczenie, wydaje nam się, że z internetu korzystają już chyba wszyscy Polacy. mamy młodszych znajomych lub obserwujemy nasze Z internetu korzystają prawie wszyscy uczniowie dzieci. Świat wygląda inaczej niż kilka lat temu: telewizja i studenci (99 procent tej grupy), podobnie jak 91 zaczyna przegrywać z YouTube, podręczniki z Wiki- procent osób z wyższym wykształceniem. Wśród osób pedią, „Gazeta Wyborcza” z Gazetą.pl, klasy szkolne z wykształceniem podstawowym odsetek internautów z e-learningniem, ulubiona kolekcja płyt ze Spotify. wynosi 12 procent. Rewolucja technologiczna trwa, internet zmienia się jako technologia, zmieniają się też internauci. Dla lepszego zrozumienia zmian wywołanych przez technologię warto poznać podstawowe dane opisujące Jak to się przekłada na strukturę społeczną internautów traktowaną jako oddzielna zbiorowość? Tak wygląda prawdziwe społeczeństwo wiedzy: jedna trzecia internautów ma wyższe wykształcenie, jedna 1 D. Batorski, Polacy wobec technologii cyfrowych – uwarunkowania dostępności i sposobów korzystania, „Contemporary Economics”, vol. 7, September 2013 [Special issue], raport Diagnoza społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.), s. 336. 2 Ibidem, s. 339. 98 Nietransparentna przezroczystość trzecia średnie, a 13 procent jeszcze się uczy. Mieszkają którego zasad działania nie znamy i nie rozumiemy. Na w dużych i bardzo dużych miastach. Co czwarty mieszka przykład napisany przez nas e-mail dotarł do naszej przy- w mieście powyżej 200 tysięcy mieszkańców. Jedna trze- jaciółki; ale jak to się stało, co się z nim działo po drodze? cia internautów to mieszkańcy wsi, podczas gdy wśród Nie widzimy mechanizmów, przyczyn zmiany. Widzimy niekorzystających z sieci stanowią oni dokładnie połowę tylko skutki. A jakie one są? Czym jest internet AD 2013? populacji . Pytanie, które pojawia się od kilku lat: czy dany rok 3 Wśród internautów słabiej reprezentowane są osoby – w chwili pisania tego tekstu 2013 – będzie wreszcie żyjące w trudnych warunkach materialnych, mieszkańcy w Polsce rokiem internetu mobilnego? Inaczej mówiąc: wsi oraz mieszkańcy wschodnich regionów Polski (śred- czekamy na przełom, na zmianę jakościową, na oderwa- nia dla województw ściany wschodniej to 59 procent nie czynności „surfowania po sieci” od miejsca, w któ- użytkowników). rym ją wykonujemy. Badania pokazują powolną ewolu- I na koniec – aż 15 procent Polaków nie korzysta z internetu pomimo posiadania w domu odpowiednie- cję, a samo zjawisko wydaje się nieodwracalne. Mobilny internet staje się doświadczeniem każdego z nas. Aż 15 procent Polaków nie korzysta z internetu pomimo posiadania w domu odpowiedniego sprzętu. go sprzętu. A najczęściej pojawiającą się odpowiedzią na Dla osób w wieku 20–49 lat preferowanym „narzę- pytanie: „Dlaczego nie korzysta Pan(i) z internetu?”, jest: dziem” korzystania z internetu jest laptop, dopiero na dru- „Internet nie jest mi potrzebny”4. gim miejscu – komputer stacjonarny. Ponadto jedna trzecia Powszechnie znana jest teza Zygmunta Baumana internautów ma smartfony, co znacząco zmienia sposób o płynnej rzeczywistości . Jej zasadniczą cechą jest brak korzystania z sieci6. Według CBOS-u trzy czwarte badanych stałego kształtu ważnych dla nas instytucji społecznych. internautów odpowiedziało twierdząco na pytanie „Czy Zanim utrwalą się one w nowej formie, ulega ona już łączy się Pan(i) z internetem bezprzewodowo?”7. 5 Przytoczone dane pokazują, że kable odkładamy zmianie. Pojawiają się nowe wynalazki, ale i potrzeby ludzi – odbiorców sieci – ewoluują. Nie próbuję teraz do lamusa, nie musimy korzystać z sieci przy biurku, rozstrzygać, co jest głównym czynnikiem sprawczym: możemy wygodnie rozsiąść się na kanapie. Przestaje wola odbiorców internetu czy kreacja działów marketin- obowiązywać „kultura kabla”, przywiązanie do konkret- gu firm medialnych. nego miejsca, w którym stoi nasz komputer, na przykład Jesteśmy świadkami kolejnych zmian, w których stołu w biurze. Wychodząc z domu, pakujemy laptop do efekcie technologia staje się przezroczysta, w znacze- torby, smartfon mamy w kieszeni, korzystamy z bez- niu „niedostrzegalna dla użytkownika”. Minęły czasy, przewodowego dostępu do sieci. Zmiana może nie jest gdy kupując komputer, musieliśmy długo studiować fundamentalna, ale znacząca. Gdy dołożymy do tego jego parametry techniczne, by sprostał naszym ocze- rozkwit rynku tabletów, czytników e-książek, wspomnia- kiwaniom. Dziś urządzenia, które kupujemy, po prostu nych wcześniej smartfonów, to możemy powiedzieć, radzą sobie ze stawianymi przed nimi zadaniami. że wreszcie zamieniliśmy szare pudło służące pracy na Ale jednocześnie technologia przestaje być trans- wygodne narzędzie komunikacji. parentna. Pomiędzy nadawcą a potencjalnym odbiorcą pojawił się element pośredniczący – „black box” – Współczesna kultura popularna jest kulturą obrazu. Oczywiście nie możemy zapominać, że znaczna część 3 Por.: ibidem, s. 328–352. 4 Na podstawie: ibidem. 5 Por.: Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006. 6 World Internet Project Poland 2013, raport badawczy [wersja robocza]. 7 Internauci 2013. Raport badawczy, CBOS, Warszawa 2013, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_075_13.PDF (dostęp dnia 9 listopada 2013). 99 Nietransparentna przezroczystość komunikacji cyfrowej opiera się na tekście (SMS, czaty, Do czego polscy internauci wykorzystują media fora) i ten „kon-tekst” sprawia, że narzekanie na upadek społecznościowe? Według World Internet Project Poland kultury pisma brzmi nieco kontrfaktycznie, ale… 2013 najczęściej wykonywane czynności to: klikanie w link To jednak obrazy, a przede wszystkim ruchome zamieszczony w serwisie i czytanie informacji. Każdą z tych obrazy – wideo – dominują w internecie. Z jednej strony czynności przynajmniej raz w tygodniu wykonuje co upowszechniły się poręczne narzędzia rejestrujące, każ- drugi użytkownik. Warto zwrócić uwagę, że te najczęściej dy z nas ma w kieszeni aparat fotograficzny (wbudowany wykonywane działania to czynności tradycyjnie przypisane w aparat telefoniczny). Z drugiej strony popularność zdo- odbiorcom. Tylko co trzeci użytkownik platform społeczno- bywa wiele platform będących dedykowanym kanałem ściowych aktywnie komentuje treści zamieszczane przez komunikacyjnym dla grafiki lub treści wideo. Wystarczy inne osoby, a 13 procent zamieszcza treści samodzielnie wspomnieć YouTube, Instagram, Pinterest. napisane. Z kolei badanie CBOS-u pokazuje, że w 2013 roku Przekłada się to również na czas poświęcany na „kon- co trzeci internauta wykonał wpis na forum lub portalu sumpcję” poszczególnych mediów. Badania pokazują społecznościowym (wśród internautów w wieku 18–24 lata przesuwającą się ustawicznie granicę między pokolenia- takich osób było 68 procent). Internet stał się społeczny, co mi telewizji a pokoleniem internetu. W grupie do 29 roku jednak nie sprawia, że jest niespotykanym w innych warun- życia znacznie więcej jest osób, które spędzają 10 godzin kach skupiskiem twórców. tygodniowo przed komputerem (internetem), niż takich, które podobny czas spędzają, oglądając telewizję . 8 Internet to nie jest nieistniejący, wirtualny świat, często przeciwstawiany rzeczywistości, którą musimy Współczesna kultura popularna jest kulturą obrazu. Kolejną kwestią są serwisy wideo na żądanie. mozolnie zmieniać. To medium komunikacji, wykorzy- Największe z nich są prowadzone przez nadawców tele- stywane do zarabiania pieniędzy, kupowania przed- wizyjnych, którzy wykorzystują swoje zasoby, udostęp- miotów, korzystania z banków, rezerwowania hoteli itp. niając je widzom w nowej, dostosowanej do wymogów Oczywiście jest to również miejsce, w którym zawieramy czasów formie. znajomości, podtrzymujemy stare przyjaźnie, uczest- Film (najczęściej krótki, o uproszczonej formie) zastępuje tekst jako źródło informacji. Wszelkiego rodzaju „instrukcje obsługi” – od porad, jak wykonać perfekcyjny niczymy w życiu rodzinnym, często przełamując w ten sposób fizyczne oddalenie. Wymusza to spędzanie w sieci coraz dłuższego makijaż, po wskazówki objaśniające pułapki czyhające czasu. W 2013 roku średni czas online wynosił dla inter- na bohatera w najnowszej grze komputerowej – są nauty 12 godzin tygodniowo. Więcej czasu w internecie prezentowane w formie klipu. Popularność kolejnych spędzają osoby młode i mieszkańcy największych miast. vlogów i coraz większa liczba materiałów wideo na Długość i częstotliwość naszych wizyt online jest wymu- stronach największych portali horyzontalnych wyraźnie szana wykonywaniem przez internet coraz większej licz- wskazują nowe formy przekazu. by czynności dnia codziennego. Więcej niż co czwarta W 2005 roku Tim O’Reilly ogłosił początek internetu osoba (27 procent) sprzedała już coś za pośrednictwem 2.09. Od tego czasu minęło osiem lat, cała epoka w roz- internetu, a 42 procent internautów zrobiło „interneto- woju internetu. Powstały i rozwijają się serwisy społecz- we zakupy”. Korzystanie z banku internetowego staje nościowe, dziś 63 procent polskich internautów korzysta się jeszcze prostsze, korzysta z tej usługi 59 procent z Facebooka, 49 procent z NK.pl, a 32 procent z Google+. dorosłych internautów. 8 Por.: World Internet Project Poland 2013, op. cit. 9 Por.: T. O’Reilly, What is Web 2.0: Design Patterns and Business Models for the Next Generation of Software, „Communications & Strategies” , First Quarter 2007, No. 1, s. 17. 100 Nietransparentna przezroczystość Jakie wnioski możemy wyciągnąć z prezentowanych Po trzecie, nawet jeśli internet nie spowodował powyżej danych? W jaki sposób internet zmienia polskie erupcji twórczości i zdecydowana większość z nas nadal społeczeństwo? raczej czyta/ogląda, niż pisze/kreuje, to staliśmy się Po pierwsze, być może najważniejsze, nie możemy społeczeństwem o znacznie gęstszej sieci kontaktów, zapominać o powstających cyfrowych podziałach. Nie relacji, kanałów komunikacji. Coraz częściej to reko- możemy dopuścić, by jedna trzecia polskiego społe- mendacje naszych znajomych i znajomych znajomych czeństwa, która nie korzysta z internetu, zniknęła z na- decydują o tym, jaki film chcemy obejrzeć, z jakiej szego pola widzenia. Pojawiające się kolejne przywileje restauracji skorzystamy, który samochód wybierzemy. dla internautów (dostęp do informacji, tańsze towary, Zarówno decyzje zakupowe, jak i gusta zawsze powsta- łatwiejszy kontakt z urzędami, łatwość w nawiązywaniu wały w procesie wymiany opinii. Różnica polega na tym, i utrzymywaniu kontaktów itd.) powodują postępują- że teraz, gdy sugerujemy się opiniami innych ludzi, nie ce rozwarstwienie, umacnianie się granicy cyfrowego wiemy, czy powstały one jako spontaniczny wyraz czyje- wykluczenia. To proces bez wątpienia niekorzystny dla goś oburzenia/zadowolenia, czy zostały wygenerowane całego społeczeństwa, wykluczający dużą grupę ludzi przez wynajętą na potrzeby korporacji firmę PR. z uczestnictwa w życiu publicznym i, poprzez brak dostępu do wiedzy, ograniczający ich podmiotowość. Po drugie, stajemy się społeczeństwem coraz bar- Jeśli zostajemy przy koncepcji internetu jako „black boxu”, nie jesteśmy w stanie przypisać autorów do opisywanych powyżej procesów, umieścić tych zjawisk dziej globalnym. Mody, trendy, treści kultury docierają w globalnych strukturach władzy. By to uczynić, musimy do nas nie tylko przez media głównego nurtu, gdzie „zrozumieć technologie”, pokazać proces prowadzący od hierarchią ważności zarządzają profesjonalni redaktorzy „danych wejściowych” do końcowego rezultatu. TO jest i wydawcy. Dopiero dzięki internetowi mogła praw- najważniejsza zmiana, jaka zachodzi we współczesnym dziwie rozkwitnąć globalna kultura popularna, która świecie. Nadążająca za nią edukacja technologiczna „dostarcza zróżnicowanych przyjemności zróżnicowa- i medialna to podstawowe wyzwanie dla polskiego nym […] jednostkom” . Pojawiają się też „produkty społeczeństwa. Opisywane powyżej fakty mogą sprzyjać kulturowe”, które zdobywają popularność i znaczenie rozwojowi społeczeństwa aktywnych obywateli, mogą z pominięciem tradycyjnych instytucji przemysłu też być pomocne przy konstruowaniu społeczeństwa kulturowego. Przykładem może być zespół Domowe nadzoru, budowanego w interesie korporacji i mocarstw. 10 Melodie, który przez internet sprzedał kilka tysięcy Dopóki nie potrafimy uczynić technologii transpa- egzemplarzy swojej płyty. Z drugiej strony kontekst rentną, dopóty ciągle będziemy „ofiarami” kolejnych afer globalny przedefiniowuje kwestie związane z „kanonem typu „PRISM-Gate”, łatwym łupem instytucji w rodzaju polskiej kultury”, czyli tą częścią naszego wspólnego amerykańskiej Agencji Bezpieczeństwa Narodowego dorobku, która pozwala nam odczuwać przynależność czy rodzimych firm marketingu internetowego. do wspólnoty. 10 M. Krajewski, Kultury kultury popularnej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2003, s. 36. Marek Troszyński – doktor socjologii, kierownik Centrum Badań nad Nowymi Mediami Collegium Civitas, prezes Fundacji Wiedza Lokalna. Główny obszar jego zainteresowań to wpływ nowych technologii na przemiany społeczne. 101 Nietransparentna przezroczystość Homo tabloidus i tabloidowy świat MAŁGORZATA BOGUNIA-BOROWSKA Dla funkcjonowania społeczeństwa i jego stabilności kultura nadmiaru jest równie niebezpieczna jak kultura niedoboru. padkach człowiek ma po prostu problemy z funkcjonowaniem i adaptacją do trudnych warunków życia. Fundamentalną cechą współczesnych społeczeństw jest zmiana. Permanentny proces zmiany powoduje jednak utrudnienia w rozumieniu logiki świata. Zmiana dotyczy bowiem nie tylko jednostkowego wymiaru ludzi, ale również instytucji, rynku pracy, reguł społecz- W filmie Marka Koterskiego Dzień świra sfrustrowa- odniesienia. Unieważnia się istniejące autorytety, podaje treści perswazyjnych. Uruchamia mechanizmy obronne w wątpliwość obowiązujące zasady życia społecznego, i selektywne, gdy otrzymuje reklamowe „listy” od Ros- weryfikuje naukowe prawdy, podważa reguły porządku smanna czy Pizza Hut. Sarkastycznie komentuje ofertę społecznego. Każdy może mieć własne zdanie, swój uni- zakupu najtańszych brylantów i złota w Warszawie. Jest katowy światopogląd, wyobrażenie na temat wspólnoty, krytyczny wobec reklam telewizyjnych oraz monstrual- religii, tożsamości, technologii, polityki, pracy i w wielu nie rozdętej gazety codziennej, której rozmaite dodatki innych kwestiach. Absolutyzacja podmiotu i usytuowa- poświęcone nieruchomościom, komputerom czy moto- nie go w centrum rzeczywistości jako ostatecznego ryzacji od razu wyrzuca. kryterium odniesienia i oceny powoduje, że porządek W tym sarkastycznym obrazie filmowym ujawnia się społeczny traci swoje zakorzenienie w bardziej obiek- fundamentalna charakterystyka współczesności. Żyjemy tywnych układach społecznych reguł. Zmiana staje się w świecie, w którym robi się coraz tłoczniej i ciaśniej. sposobem społecznego i kulturowego istnienia, ale Ludzie zaczynają się męczyć, dusić, frustrować albo też coraz większym wyzwaniem dla człowieka i całych przynajmniej odczuwać niepokój. Z powodu nasycenia zbiorowości. różnorodnymi informacjami, przedmiotami, trendami, Zmienność powoduje, że niczego nie można być ideami, religiami, tożsamościami, modami oraz progra- pewnym. Ani poglądów politycznych (swoich i polity- mami ludzie przestają czuć, że świat, w którym żyją, jest ków, którzy coraz częściej radykalnie je zmieniają), ani ich, że go znają i rozumieją. W efekcie mają coraz więk- wiedzy eksperckiej (opinie ekspertów zbyt się od siebie sze trudności z dokonywaniem niezliczonych wyborów różnią), ani uczuć (innych ludzi wobec nas, ale także i realizowaniem długoterminowych celów. naszych własnych), ani wiedzy naukowej (obowiązuje Dla funkcjonowania społeczeństwa i jego stabilności 102 nego współistnienia. Zmieniają się zatem stałe punkty ny inteligent próbuje stawić czoła komercyjnej inwazji do odwołania), ani autorytetów (coraz częściej się je kultura nadmiaru jest równie niebezpieczna jak kultura podważa i unieważnia), ani nawet tak banalnych kwestii, niedoboru. Obydwa typy mogą wywoływać dwojakiego jak to, co należy jeść, aby być zdrowym (ustalenia w tej rodzaju skutki: po pierwsze, znużenie, obojętność, sta- dziedzinie zmieniają się błyskawicznie). Nawet młodzi gnację, rezygnację; po drugie, niezadowolenie, niepokój, ludzie mają coraz więcej trudności z „nawigowaniem” agresję, konflikty, bunt, a nawet rewolucje. W obu przy- po takim świecie i budowaniem poczucia, jak mawia Homo tabloidus i tabloidowy świat Anthony Giddens, „ontologicznego bezpieczeństwa”. ności, wzajemnej uczciwości, która sprzyja szerzeniu Podsumowując badania nad ludźmi młodymi, Hanna się egoizmu, podejrzliwości, a w efekcie także większej Świda-Zięba zaakcentowała to zjawisko: „świat [...] jawi manipulacji. Piotr Sztompka stwierdza, że „kultura się [młodym] jako różnoraka, niespójna mozaika, bez cynizmu” to inaczej „kultura nieufności”, a więc „rozpo- kierunkowskazów i znaków »na niebie i ziemi«”1. Zmiana, wszechniona i uogólniona podejrzliwość w stosunku do która jest społeczną i kulturową wartością dzisiejszych osób i instytucji, nakazująca nieustannie monitorować czasów, przyczynia się zatem do poczucia rozkołysania, i kontrolować ich działania w obawie przed oszustwami, które dostarcza emocji, ale utrudnia uzyskanie stanu nadużyciami, kłamstwami, nierzetelnością, spiskami stabilności i pewności co do trwałości i sensu działań i konspiracją”2. społecznych. Jedyne, co jest pewne, to zmiana. Kolejną właściwością naszego dzisiejszego (zwłasz- Wszystkie wspomniane właściwości: nadmiar, zmiana i cynizm – nazwijmy je społecznymi monstrami – są cza polskiego) świata jest deficyt zaufania, zastępo- dla współczesnych społeczeństw charakterystyczne, wanego przez cynizm, sarkazm i manipulację, które wręcz uniwersalne. Ich pojawienie się w określonym zazwyczaj towarzyszą szybkim, a raczej zbyt szybkim miejscu i czasie stanowi idealny grunt dla rozwoju tablo- zmianom społecznym. Kultura cynizmu jest zazwyczaj idowej kultury, której sprzyjają także duże nierówności sposobem radzenia sobie z rozpadem więzi społecz- społeczne i mocno zhierarchizowana struktura spo- nych, unieważnieniem istniejących kodeksów moral- łeczna. Przyjrzyjmy się zatem, jak rodziła się ta kultura, Estetyka i styl tabloidów przekonują, że pisma te są zdeterminowane odkryć prawdę, ujawnić to, czego nie widać gołym okiem. nych, narastającym niepokojem oraz nieprzejrzystością i zastanówmy się, czy uprawnione jest mówienie o homo struktur społecznych. Jeśli nie wiadomo, jak postępować tabloidus – tabloidowym człowieku naszych czasów. i czego się trzymać, to na wszelki wypadek lepiej się Prasa tabloidowa najwcześniej rozwinęła się w kra- śmiać, wyśmiewać, szydzić, błaznować, wygłupiać. Jest jach liberalnych – jej ojczyzną są Stany Zjednoczone to strategia radzenia sobie z sytuacją kryzysową. Mon- i Wielka Brytania. Powstała na skutek przemian społecz- strualny cynizm jest odpowiedzią na kryzys ogólnego nych. Rozwój społeczeństw przemysłowych zaowoco- zaufania w skali mikro (czyli wobec innych ludzi), jak wał pojawieniem się licznej working class – klasy robot- i w skali makro (czyli wobec instytucji publicznych). Po- niczej, której przedstawiciele coraz bardziej świadomie wstaje wyjątkowa sytuacja, która owocuje negatywnymi analizowali swoją sytuację ekonomiczną, orientowali się i destrukcyjnymi zachowaniami ludzi i instytucji, a opisa- w gospodarce, poznawali tajniki polityki, a co najważ- na przez Bronisława Malinowskiego zasada wzajemności niejsze, dzięki masowej edukacji podstawowej umieli „do ut des” (daję, żebyś dawał), dzięki której powstaje czytać. Dla tej grupy społecznej obniżono cenę gazet, łańcuch wzajemnej życzliwości i świadczonych usług, a także dostosowano przekaz do jej potrzeb. Używano zostaje zatrzymana. prostego języka i wyrażeń kolokwialnych, poruszano Ludzie stają się podejrzliwi, nieufni, nielojalni, lokalne sprawy, rzetelnie opisywano problemy bliskie a w efekcie kontestują każdą informację, wszelkie klasie robotniczej. Uproszczenia nie oznaczały jednak działania polityków i instytucji, doszukując się w nich ignorancji dla rzemiosła dziennikarskiego. Pozytywnym nieuczciwych intencji i motywów. Jest to też sytuacja, przykładem tego okresu w Stanach Zjednoczonych był która wydaje się zwalniać z odpowiedzialności, lojal- „New York Herald”; dzisiaj jest nim „Daily News”. Z cza- 1 H. Świda-Ziemba, Młodzi w nowym świecie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005, s. 18. 2 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 2002, s. 326. 103 Homo tabloidus i tabloidowy świat sem jednak zaczęły pojawiać się tabloidy niższej jakości, być sposobem na jego ogarnięcie i zbudowanie jego które coraz chętniej eksponowały sensacyjne wydarze- koherentnej wizji. nia, stosowały prymitywny język, często opierały się na Drugi model to „tabletka” powodująca nieprzewi- plotce zamiast na rzetelnym dziennikarskim śledztwie. dziane i groźne skutki uboczne. Lek, w tym przypadku, Generalnie tabloidy zerwały obowiązującą umowę spo- zamiast leczyć jedynie pogłębia objawy chorobowe. Nie łeczną wyrażającą się w regule paktu faktograficznego . jest to prasa, która przemawia w imieniu czytelników Zakłada ona przede wszystkim obowiązywanie dzien- i dla czytelników, choć takie wrażenie kreuje. Tabloidy nikarskiej uczciwości oraz rzetelności w prezentowaniu tego typu jedynie udają, że reprezentują swoich czytel- faktów i zdarzeń. Wymaga trzymania się zasad moral- ników. Przekonują, że występują w ich imieniu i zaspoka- nych i etycznych oraz wyczucia dobrego smaku. Istotą jają ich potrzeby. Pragną pełnić rolę sumienia społe- tej reguły jest odpowiedzialność za treści prezentowane czeństwa. Udają, że stają po stronie skrzywdzonych w mediach. Pierwszymi tabloidami, które zerwały z prze- i marginalizowanych społecznie. Piętnują beneficjentów 3 Homo tabloidus rodzi się wszędzie tam, gdzie pojawia się rozgoryczenie, frustracja, gdzie istnieją nierówności społeczne, brakuje kapitału kulturowego. strzeganiem zasad paktu faktograficznego, były między systemu, który jest niesprawiedliwy, buduje i utrwala innymi amerykański „New York Post” oraz brytyjski „The nierówności społeczne. W tym modelu tabloidy usta- Sun”. Oba słyną z niechlujności i błędów. W 2007 roku na wiają się w opozycji do prasy inteligentów i zamożnych łamach tego pierwszego pojawiła się znacząca literów- czytelników. Ta strategia w konsekwencji rodzi postawy ka – z Obamy zrobiono Osamę. Poza tym oba tytuły są cyniczne i sarkastyczne. Wydaje się, że ich domeną jest wyjątkowo drapieżne. Ich celem może stać się każdy. budzenie zaufania do samych siebie, zaś nieufności Lekceważą wszelkie autorytety, wartości i świętości. wobec innych, obcych, świata zewnętrznego. Dzisiejsze tabloidy funkcjonują w ramach dwóch Jeśli chodzi o polskie tabloidy, wydaje się, że przez charakterystycznych modeli. Pierwszy określam jako kilka lat „Super Express” wpisywał się w pierwszy model. t a b l o i d – t a b l e t k ę n a p r o b l e m y; drugi jako Był raczej lekiem na problemy współczesności, próbo- tabloid – tabletkę w ywołującą problemy . 4 wał komentować i objaśniać rzeczywistość w sposób Pierwszy z nich ma być remedium na bolączki przystępny dla słabiej wykształconego czytelnika. Było codzienności. Ma rozwiązywać problemy wszelkiego to w pierwszej dekadzie transformacji ustrojowej, kiedy nadmiaru, minimalizować skutki globalnych procesów zachodziło wiele zmian w systemie prawnym, ekono- i zmian oraz neutralizować przyczyny ludzkich niepoko- micznym, gospodarczym, a także społecznym i kultu- jów wynikających z deficytu zaufania społecznego. Ma rowym. W latach 1991–2003 „Super Express” działał bez wyjaśniać źródła i skutki rozmaitych zdarzeń w przystęp- konkurencji. Jednak po wkroczeniu na rynek „Faktu”, ny i zrozumiały sposób. Ten rodzaj „tabletki” ma na celu który reprezentował model drugi – tabletki wywołującej porządkowanie rzeczywistości, pomoc w jej ogarnięciu problemy – „Super Express” zaczął stosować strategię i zrozumieniu poprzez stosowanie uproszczeń, odwoły- agresywnego konkurenta. Obecnie oba tytuły pełnią wanie się do kwestii lokalnych i spraw znanych z własne- raczej negatywną rolę kreatorów zagrożeń, lęków spo- go podwórka. Pokazywanie świata w czerni i bieli ma łecznych. Sprzyjają powstawaniu postaw charakteryzu- 3 Reguła paktu faktograficznego została po raz pierwszy opisana przez Zbigniewa Bauera. Zob.: Z. Bauer, Gatunki dziennikarskie, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, Z. Bauer, E. Chudziński (red.), Oficyna Cracovia, Kraków 1996. 4 Słowo „tabloid” oznacza w języku farmakologicznym tabletkę. Określenie przyjęło się do opisywania nowej jakościowo prasy, której celem było przystępne prezentowanie uproszczonej wizji rzeczywistości. 104 Homo tabloidus i tabloidowy świat jących się brakiem zaufania, nieodpornych na manipu- tematów było możliwe pod warunkiem, że dyskusja była lację, cynicznych wobec świata i działań społecznych. prowadzona w taki sposób, aby widz nie miał problemu Zdają się potwierdzać brak jakichkolwiek zasad czy z rozróżnieniem, co jest właściwe i akceptowane jako wartości, informować, że jedynie one są godne zaufa- norma społeczna. Sensacyjność historii była jedynie nia, o czym ma przekonywać bezkompromisowy język, zabiegiem dramaturgicznym. Jednak wydawało się, zdania twierdzące, częste używanie wykrzykników dla że Polacy, dopuszczeni do zaglądania w intymne życie podkreślenia emocji, silna i niepokojąca kolorystyka innych Polaków, przeżywają obyczajową rewolucję. (żółty, czarny, czerwony). Estetyka i styl tabloidów prze- Z czasem zainteresowało nas także życie polityków, konują, że pisma te są zdeterminowane odkryć prawdę, gwiazd, sportowców – generalnie ludzi sukcesu. ujawnić to, czego nie widać gołym okiem. Są w stanie Im bardziej polskie społeczeństwo ulegało roz- śledzić, tropić, atakować, aby potwierdzić swoją wizję warstwieniu, im dotkliwsze stawały się konsekwencje rzeczywistości. transformacji, im bardziej rosła grupa rozgoryczonych Tabloidowe media, ich styl i sposób widzenia rzeczy- obywateli, tym dogodniejsze i bardziej sprzyjające sta- wistości nie są zjawiskiem charakterystycznym jedynie wały się warunki dla narodzin kultury tabloidowej oraz dla krajów zachodnich demokracji ani państw, które polskiego homo tabloidusa. przeszły transformację ustrojową. Nie można ich łączyć Homo tabloidus rodzi się bowiem wszędzie tam, z jakimś konkretnym systemem politycznym. Narodziły gdzie pojawia się rozgoryczenie, frustracja, gdzie istnieją się przecież w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, nierówności społeczne, brakuje kapitału kulturowego. gdzie istniały wyjątkowo chlubne tradycje dziennikar- Tam, gdzie ludzie nie radzą sobie z nadmiarem, dyna- Tabloidy pozwalają przerzucić odpowiedzialność za indywidualną sytuację społeczną i ekonomiczną czytelników z własnej osoby na innych. skie. Następnie zdobyły liczne rynki międzynarodowe, miką zmian społecznych i brakiem zaufania. Zarówno by w końcu zadomowić się w krajach postkomunistycz- jedne, jak i drugie okoliczności pojawiły się w stosun- nych. Polska dość długo opierała się rozpowszechnianiu kowo krótkim czasie w Polsce, czyniąc z naszego kraju drugiego modelu tabloidowego, jednak kiedy już się podatny grunt dla tabloidowej kultury. Większość pojawił, został natychmiast zaakceptowany – po „Fakt” społeczeństw zachodniej demokracji również zmaga się sięgnęły miliony Polaków. Spora część z nas dała się z nierównościami społecznymi, frustracją grup społecz- uwieść estetyce i stylistyce kultury tabloidowej także nych borykających się z bezrobociem, finansowymi zo- w wydaniu telewizyjnym. Jej elementem są programy bowiązaniami, ciągłymi zmianami oraz poczuciem braku telewizyjne typu talk show, które poruszają tematy stabilności i bezpieczeństwa. Z tego też powodu z naj- obyczajowe, sensacyjne, kwestie dotyczące ludzkiej słabiej rozwiniętą kulturą tabloidów mamy do czynienia seksualności. Tabloidalny charakter miał popularny w krajach skandynawskich, gdzie tego typu problemów w latach dziewięćdziesiątych program „Na każdy temat”. jest stosunkowo najmniej, a ze zdecydowanie silniejszą – Prowadzący go Mariusz Szczygieł zadawał setki pytań w rozwarstwionej społecznie Wielkiej Brytanii. o wszystko, co chcieli wiedzieć Polacy, ale dotychczas nie mieli przestrzeni publicznej, w której mogliby Generalnie wśród polskiego społeczeństwa można zaobserwować kilka postaw wobec kultury tabloidowej. o to pytać. Dziennikarz stawiał pytania w ich imieniu, udając zawstydzenie, zażenowanie, ciekawość. Program 1. Postawa neutralna i obojętna był nadawany późnym wieczorem i gromadził przed ekranami miliony Polaków, którzy poznawali opowieści przeciętnych ludzi. Łamanie tabu i poruszanie banalnych 105 Homo tabloidus i tabloidowy świat Polega na uruchomieniu mechanizmów obronnych i filtrujących informacje płynące z tabloidowej rzeczy- wistości. Strategia ta przejawia się w zachowaniach we piktogramy nie wyjaśniają trudnych spraw, a jedynie ignorujących tego typu przekazy. Całkowita obojętność, je sygnalizują. A homo tabloidus bardzo pragnie uniwer- brak zainteresowania, odcinanie się, niezauważanie, salnego klucza do rozumienia świata. Okładki mu tego unikanie kontaktu – to sposób radzenia sobie z tego klucza dostarczają, zazwyczaj utwierdzając oglądające- rodzaju światem. go w jego negatywnej wizji świata i ludzi. 2. Postawa krytyczna 4. Postawa sprzeciwu i buntu Polega na przyjęciu krytycznego stosunku wobec Ostatnią z postaw, które dostrzegam w stosunku do tego typu kultury i poddawaniu jej stałej negacji. Nie kultury tabloidów, jest traktowanie ich jako narzędzia ignoruje się zatem tego obszaru kultury, ale krytycznie do stawiania oporu wobec instytucji, beneficjentów go się obserwuje. systemu, władzy czy systemu politycznego. To miejsce wyrażania niezgody na nierówne traktowanie obywateli, 3. Postawa zaangażowana i akceptująca dzielenie ich na lepszych i gorszych. Kultura tabloidowa to także przestrzeń, w której nie tylko odnajdują się Polega na akceptacji i zanurzaniu się w tabloidowym zmarginalizowani obywatele naszego społeczeństwa, świecie, postrzeganiu życia społecznego w kategoriach ale gdzie są prezentowane ich buntownicze postawy przez ten świat proponowanych. Z oczywistych wzglę- wobec świata. W tym sensie kultura tabloidowa stanowi Jeśli porządek społeczny i przyjęte w nim zasady społeczne, kulturowe, etyczne i moralne będą przyjęte na większą skalę, racja bytu tabloidów będzie słabnąć. dów poświęcamy jej tutaj najwięcej czasu. Działania kontrkulturę, alternatywę dla przekazów głównego innych ludzi czy instytucji są wyjaśniane według zasad i dominującego nurtu. To miejsce, gdzie można mani- znanych ze świata kreowanego przez tabloidy, zaś sche- festować postawy buntu i oporu wobec istniejącego maty poznawcze z niego zaczerpnięte homo tabloidus porządku społecznego, nawet jeśli ostatecznie ów przenosi do życia codziennego. Paradoksalnie, wierząc porządek jest tutaj utrwalany i konserwowany. rozmaitym spekulacjom i sensacyjnym doniesieniom, sam wystawia się na manipulację. Niestety, nie mam dobrych informacji na temat przy- 106 Tabloidy, podobnie zresztą jak i inne media, mają na celu przede wszystkim utrzymać społeczne status quo. Na pierwszy rzut oka teza ta może wydawać się szłości polskiego homo tabloidusa i jego tabloidowego kontrowersyjna. Media przecież sprawiają wrażenie, świata. Utopijne jest bowiem myślenie o społeczeń- jakby chciały zmieniać świat. Pragną być postrzegane stwie, w którym nie występują nierówności społeczne jako przytułki nowoczesności. Tak naprawdę jednak ich i różnice między ludźmi. Próby stworzenia tego typu ukrytym celem jest utrzymanie istniejącego porządku społeczeństw były podejmowane w przeszłości i nic społecznego. Wszelkie podziały społeczne, nierówno- dobrego z tego nie wynikło. Homo tabloidus istniał za- ści, istniejące stereotypy są bowiem fundamentem, na wsze i w każdych czasach. Dzisiaj jednak, dzięki mediom, którym media budują swoją pozycję. Media konserwują które go ujawniły i zdefiniowały, zmaterializował się system społeczny i kulturowy we własnym interesie. i ucieleśnił. Szkoda tylko, że coraz częściej zaczyna pa- Piętnując odmienności, odstępstwa od reguł, nadużycia, noszyć się w miejscach do tej pory dla niego niedostęp- łamiąc stereotypy, pokazują, że istnieje jakiś „właściwy” nych. Najlepszym tego przykładem jest bitwa na okładki system. Z mediami jest dokładnie tak jak z melodrama- poważnych publicystycznych czasopism, którą można tami, które kobiety zazwyczaj bardzo lubią i chętnie ostatnio śledzić w naszym kraju. Niestety, owe okładko- oglądają. Jednak przedstawiana w melodramatach Homo tabloidus i tabloidowy świat ideologia ma na celu propagowanie tradycyjnego po- Aktualnym przykładem takiego stania na straży rządku społecznego. Bohaterki marzą o wielkiej miłości, porządku społecznego jest zajęcie przez tabloidy sta- małżeństwie i wspaniałym mężczyźnie, który pojawia- nowiska wobec złamania przez trzech dziennikarzy TVP jąc się w ich życiu, potwierdza w sferze publicznej ich zakazu o udziale w reklamach. Wraz medioznawcami ta- społeczną i kulturową rolę. Melodramat to instrument bloidy ostro wystąpiły przeciw stosowaniu podwójnych 5 do dyscyplinowania kobiet . Podobnie jest chociażby standardów wobec różnych dziennikarzy. Okazały się z telewizyjnym teleturniejem – uczy on zasad i wartości bardzo krytyczne wobec decyzji Rady Etyki TVP, która życia w społeczeństwie konsumpcyjnym, w którym za za udział w reklamie telewizyjnej zawiesiła w pełnieniu rywalizację, wiedzę i wysiłek człowiek jest zazwyczaj obowiązków służbowych dwóch dziennikarzy swojej nagradzany. stacji, a trzeciego z nich, najbardziej znanego, Tomasza Naturalnie tabloidy eksponują negatywne aspekty Lisa (prowadzącego również popularny autorski pro- istniejącego porządku społecznego. Podkreślają te gram publicystyczny), jedynie upomniała za działania jego właściwości, które konfliktują, a nie ustanawiają o charakterze kryptoreklamy. Sprzeciw tabloidów był kompromis czy konsensus społeczny. W tabloidach wymierzony w stosowanie podwójnych standardów podkreśla się na przykład, że świat jest podzielony na etycznych i wyciąganie różnych konsekwencji zawodo- beneficjentów sytemu – wygranych – oraz przegranych. wych wobec osób popełniających te same wykroczenia. Wyraźnie widać, że życie tych grup się różni. Tabloidy To klasyczna sytuacja, w której tabloidy piętnują podział konserwują przekonania, że prawda jest ukryta, ludzie są na uprzywilejowanych w systemie społecznym oraz z natury źli, politycy łżą, system działa na korzyść uprzy- tych, którzy takich przywilejów nie mają. wilejowanych, praca jest dla wybranych itd. Niestety, Porządek społeczny jest tym, na czym bazuje kultura te negatywne aspekty istniejącego porządku społecz- tabloidowa i z której zrodził się homo tabloidus. Jeśli nego pozwalają obwiniać za taki stan rzeczy i własne porządek społeczny i przyjęte w nim zasady społeczne, niepowodzenia nieuczciwych polityków, źle działające kulturowe, etyczne i moralne będą stosowane na coraz instytucje, obcych, którzy na przykład zabierają pracę, większą skalę, racja bytu tabloidów będzie słabnąć. lekarzy fatalnie wykonujących swój zawód… i wiele Taka sytuacja ma miejsce w krajach skandynawskich innych czynników. Innymi słowy, tabloidy pozwalają i właściwie jedynie tam. Uporządkowane życie społecz- przerzucić odpowiedzialność za indywidualną sytuację ne jest bowiem raczej idée fixe i marzeniem utopistów społeczną i ekonomiczną czytelników z własnej osoby niż realnym do osiągnięcia celem. Jednak wciąż można na innych. Kreują mechanizm, który pozwala na nieob- próbować zbliżyć się do modelu skandynawskiego. ciążanie siebie własną bezradnością, lenistwem, brakiem W zaprezentowanym powyżej kontekście znaczenie kompetencji i motywacji czy kultury osobistej. Wygod- i istnienie kultury tabloidowej jest nie tylko zrozumiałe, niej jest pielęgnować wraz z tabloidami wizję niespra- ale także społecznie wartościowe. wiedliwego porządku społecznego i rozgrzeszać własną Na koniec pragnę podzielić się pewnym spostrze- nieudolność. Przekraczając granice, łamiąc tabu, atakując żeniem. W 1939 roku Serge Tchakhotine podjął próbę i szydząc z celebrytów czy polityków, tabloidy ogrywają wyjaśnienia zasad oddziaływania masowej propagandy. rodzaj spektaklu, niczego jednak nie mają zamiaru zmie- W tym celu stworzył model komunikacji, który oparł na niać. Gdyby świat był lepszy, system bardziej idealny, doświadczeniach Pawłowa oraz przekonaniu o natu- politycy stali się aniołami, wszyscy celebryci angażowali ralnych popędach człowieka. Model ten wpisywał się się w akcje społeczne, a bogaci oddawali swoje pieniądze w szerszą perspektywę modeli określanych jako modele biednym, to tabloidy nie miałyby racji bytu. zastrzyku czy pocisku. Ich celem jest natychmiastowe 5 To porównanie wydaje się tym bardziej uzasadnione, że generalnie język coraz częściej przypomina połączenie stylistyki melodramatu z hasłem przekazu reklamowego. W takim przekazie jest sporo silnych emocji, stereotypowych postaci, wyraźnych aksjologicznych podziałów, wiele uproszczeń, schematów myślowych; nie ma za to moralnych wątpliwości czy głębszych refleksji. 107 Homo tabloidus i tabloidowy świat oddziaływanie na widza zgodnie z intencją nadawcy. rozwiązującą problemy odbiorców. Wydaje się, że homo Mimo że ten jeden z pierwszych modeli wyjaśniają- tabloidus jest raczej gniewny, niespokojny, otoczony cych procesy komunikacyjne został z czasem poddany przez wrogów. krytyce, w pewnym stopniu koresponduje on z „tablet- Kultura tabloidów, mimo że wciąż jest jednym kowym” modelem komunikacji. Wydaje się, że powraca z wyborów postrzegania świata, anektuje coraz to nowe się dzisiaj do idei traktowania odbiorcy w kategoriach obszary. Zjawisko to dotyczy całej kultury, nie tylko nie tyle samodzielnie myślących i refleksyjnych homo sa- mediów. Homo tabloidus to postawa życiowa, sposób piens, co raczej kierowanych instynktami homo tabloidus. odczytywania rzeczywistości, postrzegania relacji Gdyby tylko tabletka działała tak, jak widział to Aldous społecznych, ludzkich działań, ale także obszar manife- Huxley w książce Nowy wspaniały świat… On też pragnął stacji buntu i oporu wobec dominujących w głównym cudownej tabletki, która miała natychmiast rozwiązywać obszarze kultury sposobów widzenia świata. Niestety, wszystkie problemy społeczne. Jego tabletka o wdzięcz- w dzisiejszej polskiej wersji homo tabloidus nie jest nej nazwie „soma” czyniła cuda: „ukoi gniew, pogodzi wyposażony w mechanizmy obronne Adasia Miauczyń- z wrogami, doda cierpliwości i wytrwałości. Dziś połyka skiego z Dnia świra. Powiedziałabym nawet, że kolejne się dwie lub trzy półgramowe tabletki i załatwione”6. „tabletki” powodują coraz większy rozstrój żołądka Niestety, współczesne tabloidy nie są magiczną tabletką i chaos poznawczy. 6 A. Huxley, Nowy wspaniały świat, przeł. B. Baran, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa 2008, s. 226. Małgorzata Bogunia-Borowska – doktor habilitowany, socjolog kultury i mediów, adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autorka i redaktorka wielu książek, między innymi: Dziecko w świecie mediów i konsumpcji (2006), Socjologia codzienności (z Piotrem Sztompką, 2008), Barwy codzienności. Analiza socjologiczna (red., 2009), Fenomen telewizji. Interpretacje społeczne i kulturowe (2012). 108 Homo tabloidus i tabloidowy świat 109 © Copyright by Instytut Obywatelski Warszawa 2014 Publikacja dostępna na stronie www.instytutobywatelski.pl Redaktor naczelny Jarosław Makowski Zespół redakcyjny Aneta Chałońska Aleksandra Kaniewska Agnieszka Mitkowska Korekta Magdalena Jankowska Skład, łamanie oraz opracowanie graficzne Marcin Tas Druk Drukarnia EFEKT Warszawa ISBN 978-83-63874-22-3 Instytut Obywatelski ul. Wiejska 12 lok. 9 00-490 Warszawa www.instytutobywatelski.pl e-mail: [email protected] tel. 22 459 64 41 ISSN 2299-6877 Egzemplarz bezpłatny