Palenie tytoniu w wybranej grupie pacjentów z pierwotnym

PRACE ORYGINALNE
Krzysztof DURKALEC-MICHALSKI
Joanna SULIBURSKA
Zbigniew KREJPCIO
Palenie tytoniu w wybranej grupie pacjentów
z pierwotnym nadciœnieniem têtniczym
Cigarette smoking in selected group of primary
hypertension outpatients
Katedra Higieny ¯ywienia Cz³owieka,
Uniwersytet Przyrodniczy, Poznañ
Kierownik: Prof. dr hab. J. Jeszka
Dodatkowe s³owa kluczowe:
nadciœnienie têtnicze
palenie papierosów
Additional key words:
primary arterial hypertension
cigarette smoking
Adres do korespondencji:
Mgr in¿. Krzysztof Jacek Durkalec-Michalski
Katedra Higieny ¯ywienia Cz³owieka
Uniwersytet Przyrodniczy
60-624 Poznañ, ul. Wojska Polskiego 31
Tel. (+61) 848 73 32
Fax. (+61) 848 73 32
email: [email protected]
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
Nadciœnienie têtnicze zalicza siê do
najwa¿niejszych zagro¿eñ zdrowia, dotykaj¹cych przede wszystkim mieszkañców pañstw wysokorozwiniêtych.
Jednym z czynników ryzyka sprzyjaj¹cych powstawaniu chorób naczyniowo-sercowych, w tym nadciœnienia têtniczego jest palenie papierosów. Celem pracy by³a ocena powszechnoœci
palenia papierosów w grupie 33 pacjentów z pierwotnym nadciœnieniem
têtniczym oraz 29 osób zdrowych. Analiza danych wykaza³a, ¿e w przesz³oœci osoby z pierwotnym nadciœnieniem
têtniczym pali³y papierosy czêœciej, w
wiêkszych iloœciach/dzieñ i przez d³u¿szy okres czasu, w porównaniu do
osób zdrowych. Ponadto aktualnie
ponad 20% pacjentów z nadciœnieniem
têtniczym deklarowa³o palenie papierosów. Palenie papierosów mo¿e os³abiæ efekt terapeutyczny leków hipotensyjnych u pacjentów chorych na nadciœnienie têtnicze.
Primary hypertension belongs to
the major health risk factors affecting
mostly populations in developed countries. One of the risk factors responsible for cardio-vascular diseases morbidity, including primary hypertension
is cigarette smoking. The aim of this
study was to assess the prevalence of
cigarette smoking in a group of 33 primary hypertension outpatients and 29
healthy individuals. If was found that
in the past primary hypertension outpatients smoked cigarettes more frequently, in higher quantity per day and
for a longer period of time, in comparison with the healthy subjects. Besides,
currently over 20% of outpatients declared cigarettes smoking which, may
diminish the efficacy of antihypertensive drug therapy.
Wstêp
Wysokie wartoœci ciœnienia têtniczego
s¹ jednym z g³ównych zagro¿eñ zdrowotnych, g³ównie w krajach wysokorozwiniêtych. Mimo relatywnie ³atwego wykrycia tej
jednostki chorobowej, czêsto spotykany jej
bezobjawowy przebieg, mo¿e prowadziæ do
powstania wielu chorób uk³adu sercowonaczyniowego. W celu przeciwdzia³ania ich
negatywnym skutkom prowadzone s¹ liczne kampanie edukacyjne, maj¹ce na celu
zmniejszenie zachorowalnoœci i œmiertelnoœci zwi¹zanej z nadciœnieniem têtniczym.
Miêdzynarodowi specjaliœci i towarzystwa
naukowe, jak JNC (Joint National Committee), WHO-ISH (Word Health OrganizationInternational Society of Hipertension) oraz
PTNT (Polskie Towarzystwo Nadciœnienia
Têtniczego) podkreœlaj¹, ¿e najwa¿niejszym
dzia³aniem w leczeniu tej jednostki chorobowej jest zmniejszenie poziomu ciœnienia
krwi oraz ryzyka zwi¹zanych z nim chorób
uk³adu kr¹¿enia [2,4,11]. Uwa¿a siê, ¿e wystêpowanie nadciœnienia têtniczego oprócz
predyspozycji genetycznych zwi¹zane jest
tak¿e z nieprawid³owym sposobem ¿ywienia (m.in. spo¿yciem nadmiaru soli i t³uszczy) oraz œrodowiskowymi czynnikami ryzyka m.in. stosowaniem u¿ywek [5,16]. W
przypadku tych ostatnich najwiêkszym zagro¿eniem dla zdrowia wydaje siê byæ palenie papierosów. Badania dowodz¹, ¿e niko-
tynizm znacz¹co zwiêksza niebezpieczeñstwo pojawienia siê schorzeñ sercowo-naczyniowych oraz intensyfikuje wzrost ciœnienia têtniczego [6,13,25]. Warto wspomnieæ,
i¿ w przeciwieñstwie do alkoholu, w przypadku, którego wyró¿nia siê okreœlon¹ dopuszczaln¹, nieszkodliw¹ dawkê, wyroby
tytoniowe s¹ u¿ywkami, których absolutna
eliminacja jest bezwzglêdnie konieczna oraz
zalecana w prewencji i terapii nadciœnienia
têtniczego [3,14,30]. Mimo powszechnie
znanej wiedzy o szkodliwoœci palenia papierosów wiele raportów m.in. WHO informuje, ¿e na œwiecie ponad 1,2 mld osób jest
uzale¿nionych od nikotyny [6]. Warto wspomnieæ równie¿, ¿e ju¿ ka¿dorazowe zapalenie papierosa implikuje 15-30 minutowy
wzrost ciœnienia oraz zmniejsza dzia³anie
pewnych leków hipotensyjnych [12,17]. Nie
bez znaczenia jest tak¿e wywo³ane paleniem tytoniu naruszenie homeostazy i sukcesywne zmniejszanie zdolnoœci rozkurczowych œródb³onka, spowodowane m.in. wzrostem aktywnoœci p³ytek [6,22,25]. Ca³kowicie zasadne wydaje siê, zatem zaprzestanie palenia papierosów, co mo¿e stanowiæ
jedn¹ z najwa¿niejszych niefarmakologicznych metod leczenia, warunkuj¹cych tak¿e
skutecznoœæ terapii z u¿yciem leków.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono w Klinice Chorób We-
729
wnêtrznych, Zaburzeñ Metabolicznych i Nadciœnienia
Têtniczego Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu.
Wziê³o w nich udzia³ 33 pacjentów ze zdiagnozowanym
przez lekarzy prowadz¹cych pierwotnym nadciœnieniem
têtniczym - 17 kobiet i 16 mê¿czyzn, w wieku 47,8 ±
12,6 lat. Z badania wykluczono pacjentów z chorobami
wspó³istniej¹cymi m.in. cukrzyc¹, chorob¹ niedokrwienn¹ serca, nadczynnoœci¹ lub niedoczynnoœci¹ tarczycy,
chorob¹ nowotworow¹, zaburzon¹ funkcj¹ nerek. Pacjenci wyrazili œwiadom¹ zgodê na udzia³ w badaniu.
Uzyskane wyniki zestawiono z danymi otrzymanymi w
analizie grupy kontrolnej (zdrowej), sk³adaj¹cej siê z 29
osób, w wieku 30 ± 11 lat.
Pacjentom bior¹cym udzia³ w badaniu zmierzono
ciœnienie têtnicze krwi za pomoc¹ sfingomanometru rtêciowego.
Wyniki dotycz¹ce charakterystyki palenia papierosów opracowano na podstawie danych zebranych w
ankiecie autorskiej.
Analizê statystyczn¹ przeprowadzono z u¿yciem
programu Statistica 6.0, wykorzystuj¹c test Mann-Whitney`a i test c2, przy poziomie istotnoœci a=0,05.
Na przeprowadzenie badañ uzyskano zgodê Komisji Etyki Badañ Naukowych przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu nr
514/06 z dnia 6 kwietnia 2006 r.
Wyniki
W tabeli I zamieszczono charakterystykê osób bior¹cych udzia³ w badaniu. Nie
przeprowadzono w nim analizy za¿ywanych
leków hipotensyjnych, jednak uwagê zwraca fakt znamiennie wy¿szych wartoœci ciœnienia krwi u pacjentów z nadciœnieniem
têtniczym w porównaniu do osób zdrowych,
pomimo stosowanej przez nich terapii farmakologicznej, zaleconej przez lekarzy prowadz¹cych.
W tabeli II zamieszczono dane dotycz¹ce palenia papierosów w grupie badanej i
kontrolnej. Stwierdzono, ¿e obecne palenie
tytoniu deklarowa³ istotnie ni¿szy odsetek
osób z nadciœnieniem têtniczym, ni¿ osób
zdrowych (21% vs. 39%).
W przypadku palenia w przesz³oœci zaobserwowano z kolei odwrotn¹ zale¿noœæ,
Znamiennie wiêksza liczba respondentów z
nadciœnieniem têtniczym - blisko 75% chorych deklarowa³o palenie tytoniu w przesz³oœci. Iloœæ sztuk papierosów wypalanych
przez pacjentów w grupie badanej w ci¹gu
dnia by³a oko³o dwukrotnie wy¿sza, ni¿ u
osób zdrowych, zarówno w aspekcie palenia aktualnego, jak i w przesz³oœci. Istotne
ró¿nice stwierdzono równie¿ w œrednim deklarowanym czasie, od kiedy respondenci
rozpoczêli paliæ papierosy - zw³aszcza miêdzy kobietami z nadciœnieniem têtniczym i
zdrowymi (30 lat vs. 9,5 lat). A¿ tak du¿a
rozbie¿noœæ czasowa mo¿e jednak wi¹zaæ
siê z faktem, ¿e œredni wiek grupy badanej
by³ o oko³o 17 lat ni¿szy. Warto zwróciæ tak¿e uwagê, ¿e œredni czas od zaprzestania
palenia by³ znamiennie wy¿szy w grupie z
nadciœnieniem têtniczym (11 lat vs. 3,5
roku).
W tabeli III zamieszczono charakterystykê liczby papierosów wypalanych przez
respondentów w ustalonych zakresach.
Stwierdzono, ¿e najwiêkszy odsetek – oko³o 75% badanych – zarówno aktualnie jak i
w przesz³oœci wypala³ ponad 20 sztuk pa-
pierosów dziennie. W przypadku osób zdrowych najczêœciej deklarowano wypalanie
10-20 sztuk papierosów na dobê (64% respondentów z prawid³owym ciœnieniem têtniczym aktualnie i 72% w przesz³oœci). Uwagê zwraca fakt, ¿e wypalanie ponad 20 papierosów dziennie deklarowa³y wszystkie
pal¹ce kobiety w grupie badanej (100% kobiet z nadciœnieniem têtniczym vs. 0% kobiet zdrowych) i blisko 4-krotnie wiêcej mê¿czyzn z nadciœnieniem têtniczym, ani¿eli
mê¿czyzn w grupie kontrolnej (84% vs.
23%).
Omówienie wyników
Niniejsze badania dowodz¹, ¿e ni¿szy
odsetek respondentów z nadciœnieniem têtniczym deklarowa³ aktualne palenie papierosów, w porównaniu z osobami zdrowymi.
W przesz³oœci natomiast liczba palaczy w
grupie badanej by³a znamiennie wy¿sza.
Istotna wydaje siê równie¿ znacznie wiêksza iloœæ sztuk papierosów wypalanych
przez osoby z nadciœnieniem têtniczym.
Goch i wsp. [7] zaobserwowali, ¿e osoby
zdrowe rzadziej pali³y papierosy, natomiast
Tabela I
Charakterystyka grupy badanej i kontrolnej.
The characteristic of the study and the control group.
PARAM ETR
GRUPA BADANA
OGÓ£EM
K
M
OGÓ£EM
K
M
33
17
16
29
12
17
47,8 ± 12,6
49,3 ± 12,1
46,3 ± 13,2
30,0 ± 11,9
29,0 ± 6,9
30,7 ± 12,7
Liczba osób
Wiek
[lata]
ŒR
± SD
Ciœnienie
[m m Hg]
SBP
D BP
GRUPA KONTROLNA
139,6 ± 13,4a 138,8 ± 14,9b 140,5 ± 12,1c 120,1 ± 11,4a 116,2 ± 10,7b 123,2 ± 11,3c
88,1 ± 9,5d
87,1 ± 9,9e
89,0 ± 9,2f
77,5 ± 8,5d
74,6 ± 6,3e
79,8 ± 9,4f
K- kobiety, M- mê¿czyŸni
a d
-, - ró¿nice istotne statystycznie miêdzy ciœnieniem têtniczym krwi u ogó³u grupy badanej i kontrolnej przy p<0,001
b e
-, - ró¿nice istotne statystycznie miêdzy ciœnieniem têtniczym krwi u kobiet w grupie badanej i kontrolnej
przy p < 0,001
c f
-, - ró¿nice istotne statystycznie miêdzy ciœnieniem têtniczym krwi u mê¿czyzn w grupie badanej i kontrolnej przy
p<0,001
Tabela II
Palenie papierosów obecnie i w przesz³oœci u badanych osób.
Current and past smoking in the subjects.
WskaŸnik
Grupa
% badany ch Iloœæ papierosów na dzieñ
[sztuk/dzieñ]
aktualnie
pal¹cy ch
Œ R ±S D
M ediana
% badany ch Iloœæ papierosów na dzieñ Od jakiego czasu [lata]
[sztuk/dzieñ]
pal¹cy ch w
p
r
z
e
s
z
³
o
œ
c
i
M ediana
Œ R ±S D
M ediana
Œ R ±S D
M ediana
Od jakiego czasu [lata]
Œ R ±S D
Œ R ±S D
M ediana
17,5
10,8 ± 8,6r
10,0
17,2 ± 10,4p
17,5
15,0 ± 8,6s
16,0
25,0
20,2 ± 10,3
20,0
t
4,8 ± 3,8
3,0
11,5 ± 6,1³
10,0
9,2 ± 9,8o
5,0
3,5 ± 2,4r
2,5
39k
8,3 ± 6,4m
10,0
5,5 ± 9,8p
4,0
4,0 ± 2,7s
3,0
60
13,3 ± 4,3
10,0
10,1 ± 10,2
6,0
2,0 ± 0,0
2,0
Grupa
badana
ogó³em
21a
19,3 ± 12,0d
20,0
24,5 ± 8,9g
25,0
73j
23,8 ± 13,8³
22,5
18,7 ± 10,3o
K
12b
20,0 ± 0,0e
20,0
30,0 ± 14,2h
30,0
71k
21,1 ± 13,4m
20,0
M
c
31
19,0 ± 14,8
20,0
22,2 ± 6,8
15,0
l
79
26,7 ± 13,4
Grupa
kontrolna
ogó³em
39a
11,7 ± 6,7d
10,0
10,3 ± 10,8g
5,0
50j
K
23b
6,5 ± 7,3e
3,0
9,5 ± 13,5h
3,0
M
53
13,7 ± 5,9
10,0
10,7 ± 10,7
6,5
c
f
f
i
i
Od kiedy zaprzestano
palenia [lata]
l
n
n
q
q
t
K- kobiety, M- mê¿czyŸni
a g j
-, -, -, o- ró¿nice istotne statystycznie miêdzy grup¹ badan¹ i kontroln¹ przy p < 0,01
b h k p
-, -, -, - ró¿nice istotne statystycznie miêdzy kobietami w grupie badanej i kontrolnej przy p < 0,01
c i l q
-, -, -, - ró¿nice istotne statystycznie miêdzy mê¿czyznami w grupie badanej i kontrolnej przy p < 0,01
d
-, ³- ró¿nice istotne statystycznie miêdzy grup¹ badan¹ i kontroln¹ przy p < 0,001
e
-, m- ró¿nice istotne statystycznie miêdzy kobietami w grupie badanej i kontrolnej przy p < 0,001
f
-, n- ró¿nice istotne statystycznie miêdzy mê¿czyznami w grupie badanej i kontrolnej przy p < 0,001
r
- ró¿nice istotne statystycznie miêdzy grup¹ badan¹ i kontroln¹ przy p < 0,05
s
- ró¿nice istotne statystycznie miêdzy kobietami w grupie badanej i kontrolnej przy p < 0,05
t
- ró¿nice istotne statystycznie miêdzy mê¿czyznami w grupie badanej i kontrolnej przy p < 0,05
730
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
K.J. Durkalec-Michalski i wsp.
Tabela III
Charakterystyka palenia papierosów obecnie i w przesz³oœci w grupie badanej i kontrolnej*.
The characteristic of current and past smoking in the study and the control group.
Aktualne palenie papierosów na dzieñ [%
Dzienne palenie papierosów w przesz³oœci [%
badany ch]
badany ch]
WskaŸnik
< 5 sztuk 5 - 10 sztuk 10 - 20 sztuk > 20 sztuk < 5 sztuk 5 - 10 sztuk 10 - 20 sztuk > 20 sztuk
Grupa
badana
ogó³em
-
28
-
72
4
8
16
75
K
-
-
-
100
8
8
17
67
M
-
40
-
60
-
8
8
84
Grupa
kontrolna
ogó³em
18
-
64
18
7
7
72
14
K
67
-
33
-
20
20
60
-
M
-
-
75
25
-
-
77
23
K- kobiety, M- mê¿czyŸni; *- ró¿nice nieistotne statystycznie
w przypadku nadciœnienia têtniczego blisko
po³owa badanych bez i z powik³aniami sercowo-naczyniowymi deklarowa³a palenie
tytoniu. W przypadku populacji 40-letnich
mieszkañców Poznania Kara i wsp. [15]
stwierdzili na³ogowe palenie papierosów u
36% badanych z nadciœnieniem têtniczym i
32% osób z chorob¹ niedokrwienn¹ serca,
pomimo istniej¹cych przeciwwskazañ i zaleceñ, maj¹cych prowadziæ do zaprzestania palenia. W badaniu Pol-MONICA BIS
[19], przeprowadzonego z udzia³em 2000
mieszkañców Warszawy, stosowanie wyrobów tytoniowych stwierdzono u oko³o 35%
mê¿czyzn i 20% kobiet z nadciœnieniem têtniczym. Wiêkszy odsetek palaczy zaobserwowano natomiast w grupie osób z prawid³owym ciœnieniem têtniczym. Z kolei w badaniu NATPOL PLUS [28], dziêki któremu
dokonano oszacowania sytuacji zdrowotnej
na skalê krajow¹ ustalono, ¿e 30% Polaków choruje na nadciœnienie têtnicze, przy
czym oko³o 33% respondentów deklarowa³o palenie tytoniu, 15% zerwa³o z na³ogiem,
a ponad po³owa nigdy nie pali³a tytoniu. Powy¿sze badanie zdaje siê sugerowaæ ponadto, ¿e poziom palenia papierosów mo¿e
byæ odwrotnie proporcjonalny do wykszta³cenia i uzyskiwanych dochodów. U osób
s³abiej wykszta³conych i maj¹cych ni¿sze
zarobki stwierdzono bowiem czêstsze palenie tytoniu. Powy¿sze obserwacje wydaj¹
siê potwierdzaæ badania Rutkowskiego i
wsp. [21] przeprowadzone wœród pos³ów i
senatorów Parlamentu RP. Zaobserwowano, ¿e w porównaniu z deklarowanym poziomem palenia w skali kraju ni¿szy odsetek – 16% respondentów deklarowa³ palenie papierosów. W populacji tej stwierdzono natomiast wiêksz¹ czêstoœæ wystêpowania nadciœnienia têtniczego – 39% badanych
deklarowa³o ju¿ rozpoznane wystêpowanie
tej jednostki chorobowej a u 21% zaobserwowano podwy¿szone ciœnienie de novo.
Uwagê zwraca fakt, ¿e coraz czêœciej papierosy pal¹ dzieci i osoby m³ode. Goryñski
i Wojtyniak donosz¹ [8], ¿e wg analiz przeprowadzonych przez GUS w 2004 roku codzienne palenie tytoniu deklarowa³o ponad
34% mê¿czyzn i 19% kobiet w wieku ponad 15 lat. Saeed i wsp. [23] analizuj¹c coraz czêstsze wystêpowanie mia¿d¿ycy naczyñ wieñcowych, wœród mieszkañców InPrzegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
dii, zaobserwowali, ¿e odpowiednio 68% i
73% badanych pacjentów pali³o papierosy i
chorowa³o na nadciœnienie têtnicze. Verdecchia i wsp. [26] w badaniach z udzia³em 115
na³ogowych palaczy (pal¹cych co najmniej
20 papierosów/dobê) i 460 osób niepal¹cych
stwierdzili, ¿e nieprawdziwe s¹ opinie sugeruj¹ce mo¿liwoœæ nabycia odpornoœci na
dzia³anie zawartej w wyrobach tytoniowych
nikotyny, co mog³o ograniczaæ jej wp³yw na
ciœnienie krwi. U palaczy zaobserwowano
bowiem wyrównanie poziomu ciœnienia têtniczego w nocy, z osobami nie pal¹cymi. Z
kolei w ci¹gu dnia ciœnienie u osób pal¹cych
wzrasta³o, co wi¹za³o siê z paleniem tytoniu. Równie¿ Groppelli i wsp. [9] dowodz¹
hipertensyjnego dzia³ania dymu tytoniowego. Wœród badanych zaobserwowano bowiem skokowy i nag³y wzrost ciœnienia têtniczego ju¿ w trakcie palenia pierwszego
papierosa, pomimo, ¿e badane osoby by³y
na³ogowymi palaczami. Autorzy przypuszczaj¹, ze proces ten zwi¹zany jest uwalnianiem adrenaliny z zakoñczeñ nerwów przywspó³czulnych. Yilmaz i wsp. [27] stwierdzili z kolei, ¿e u osób pal¹cych funkcja rozkurczowa lewej komory serca jest znacznie
gorsza, ni¿ u osób zdrowych, a sama wielkoœæ tego zaburzenia jest skorelowana z
poziomem palenia tytoniu. Halperin i wsp.
[10] w blisko 15 letnich badaniach, z udzia³em 13529 mê¿czyzn, dowodz¹, ¿e palenie
tytoniu mo¿e znacz¹co zwiêkszaæ ryzyko
wyst¹pienia nadciœnienia têtniczego i innych
chorób kr¹¿enia. Podobnie w przypadku
kobiet Bowman i wsp. [1], w badaniach z
udzia³em 28236 uczestniczek, stwierdzili
nieznaczny, ale istotny zwi¹zek palenia tytoniu z zagro¿eniem wzrostu ciœnienia têtniczego, który jednak wzrasta³ w przypadku
palenia wiêkszej iloœci papierosów. Równie¿
Mucha i wsp. [18] w przeprowadzonej metaanalizie zaobserwowali znacz¹cy zwi¹zek
miêdzy ryzykiem chorób uk³adu kr¹¿enia a
rodzajem i intensywnoœci¹ palenia tytoniu,
przy czym warto wspomnieæ, ¿e wiêkszy
wzrost tego zagro¿enia stwierdzono w przypadku kobiet. Ciekawe wydaj¹ siê tak¿e
badania Rena i wsp. [20], którzy zaobserwowali znamienny wzrost skurczowego ciœnienia têtniczego u biernych palaczy, nara¿onych na wdychanie powietrza zanieczyszczonego dymem tytoniowym.
Wnioski
1. Wysoki odsetek osób z nadciœnieniem
têtniczym w przesz³oœci pali³ papierosy.
2. Czêste palenie tytoniu w przesz³oœci
i du¿a iloœæ sztuk wypalanych codziennie
papierosów mog³y przyczyniæ siê do wyst¹pienia u chorych z nadciœnieniem têtniczym
tej jednostki chorobowej.
3. Palenie papierosów przez wzglêdnie
wysoki odsetek osób z nadciœnieniem têtniczych mo¿e wi¹zaæ siê z wysokimi wartoœciami ciœnienia têtniczego, pomimo stosowanej przez nich terapii farmakologicznej.
Piœmiennictwo
1. Bowman T.S., Gaziano J.M., Buring J.E. et al.: A
prospective study of cigarette smoking and risk of
incident hypertension in woman. J. Am. Coll. Cardiol.
2007, 50, 2085.
2. Chobanian A., Bakris G., Black H.R., and the National High Blood Pressure Education Program
Coordinating Committee: The Seventh Report of
the Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Pressure. JAMA 2003, 289, 2560.
3. Duda G., Suliburska J.: Wybrane elementy stylu
¿ycia a wystêpowanie nadciœnienia têtniczego u osób
doros³ych. Brom. Chem. Toksykol. 2005, 38, 1.
4. European Society of Hypertension - European
Society of Cardiology Guidelines Committee:
2003 European Society of Hypertension - European
Society of Cardiology guidelines for the management
of arterial hypertension. J. Hypertens. 2003, 21, 32.
5. Faucii A.S., Braunwald E., Isselbacher K.J. et al.:
Interna Harrisona wyd.14. Wydawnictwo Czelej Sp.
z o.o., Lublin 2001.
6. G³uszek J.: Niefarmakologiczne leczenie
pierwotnego nadciœnienia têtniczego - uwagi
praktyczne. Family Med. Prim. Care Rev. 2005, 7,
667.
7. Goch A.: Rola makroelementów i mikroelementów
w patogenezie nadciœnienia têtniczego: rozprawa
habilitacyjna. Uniwersytet Medyczny w £odzi.
Wydzia³ Wojskowo-Lekarski. £ódŸ 2005.
8. Goryñski P., Wojtyniak B.: Sytuacja zdrowotna
ludnoœci Polski i Narodowy Program Zdrowia 20062015. Reumatologia 2007, 47, supl. 1, 5.
9. Groppelli A., Giorgi D.M., Omboni S. et al.: Persistent blood pressure increase induced by heavy
smoking. J. Hypertens. 1999, 17, 495.
10. Halperin R.O., Gaziano J.M., Sesso H.D.: Smoking and the risk of incident hypertension in middleaged and older men. Am. J. Hypertens. 2008, 21
148.
11. http://www.nadcisnienietetnicze.pl
12. Jankowski P., Kawecka-Jaszcz K., Jastrzêbski M.:
Pierwotna prewencja nadciœnienia têtniczego u
kobiet. Folia Cardiol. 2001, 8 supl. D,63
13. Januszewicz W., Prejbisz A.: Leczenie nadciœnienia
têtniczego ze wspó³istniej¹cymi zaburzeniami
metabolicznymi. Œwiat Medycyny i Farmacji 2006,
7, 30.
14. Januszewicz W.: Leczenie nadciœnienia têtniczegostan obecny i perspektywy. Czynniki Ryzyka 2002,
2/3, 15.
15. Kara I.: Zaburzenia lipidowe, oty³oœæ i cukrzyca wœród
40-letnich mieszkañców Poznania i województwa
poznañskiego z nadciœnieniem têtniczym (NT) i
chorob¹ niedokrwienn¹ serca (CHNS) a zachowania
niesprzyjaj¹ce zdrowiu. Przegl. Lek. 2005, 62 (supl.
3), 51.
16. Koz³owska-Wojciechowska M.: Czynniki ¿ywieniowe w profilaktyce i leczeniu nadciœnienia
têtniczego. Terapia 2005, 13, 17.
17. Mazurek W., Halawa B.: Nowe spojrzenie na
leczenie nadciœnienia têtniczego u osób w wieku
podesz³ym. Adv. Clin. Exp. Med. 2004, 13, 81.
18. Mucha L., Stephenson J., Morandi N. et al.: Metaanalysis of disease risk associated with smoking, by
gender and intensity of smoking. Gend. Med. 2006,
3, 279.
19. Program Pol-MONICA Bis Warszawa. Stan zdrowia
ludnoœci Warszawy roku 2001. Instytut Kardiologii,
731
Warszawa, 2002.
20. Ren X., Hsu P.Y.F., Dulbecco F.L. et al.: Remote
second-hand tobacco exposure in flight attendants
is associated with systemic but not pulmonary hypertension. Cardiol. J. 2008, 15, 338.
21. Rutkowski M., Zdrojewski T., Bandosz P. et al.:
Program badañ przesiewowych w Parlamencie RP
jako kontynuacja dzia³añ na rzecz skutecznej walki
z chorobami uk³adu kr¹¿enia w Polsce. Warszawa,
maj 2006 r. Kardiol. Pol. 2007, 65, 486.
22. Rywik S.: Prewencja pierwotna i wtórna chorób
uk³adu kr¹¿enia. Lekarz 2003, 5, 32.
23. Saeed O., Gupta V., Dhawan N. et al.: Knowledge
of modifiable risk factors of Coronary Atherosclerotic
Heart Disease (CASHD) among a sample in India.
732
BMC International Health and Human Rights 2009,
9, 2.
24. Sloand J.A., Balakrishnan S.L., Fong M.W. et al.:
Evaluation and treatment of resistant hypertension.
Cardiol. J. 2007, 14, 329.
25. Szyndler A., Chrostowska M., Lakowska A. et al.:
Zaburzenia metaboliczne u pacjentów z
nadciœnieniem têtniczym w zale¿noœci od stopnia i
rodzaju oty³oœci. Pol. Przeg. Kardiol. 2006, 8, 163.
26. Verdecchia P., Schillaci G., Borgioni C. et al.: Cigarette smoking, ambulatory blood pressure and cardiac hypertrophy in essential hypertension. J.
Hypertens. 1995, 13, 1209.
27. Yilmaz A., Yalta K., Turgut O.O., et al.: The effect of
Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10
smoking on cardiac diastolic parameters including
Vp, a more reliable and newer parameter. Cardiol. J.
2007, 14, 281.
28. Zdrojewski T., Szpakowski P., Bandosz P. et al.:
Arterial hypertension in Poland in 2002. J. Hum.
Hypertens. 2004, 18, 739.
29. Zdrojewski T.: Prewencja chorób serca i naczyñ w
Polsce - potrzeby a rzeczywistoϾ. Przew. Lek. 2005,
6, 23.
30. Zieliñska-Wiêczkowska H., Wroñska I., KêdzioraKornatowska K.: Styl ¿ycia a potrzeba edukacji
zdrowotnej chorych z pierwotnym nadciœnieniem
têtniczym w wieku podesz³ym. Zdrow. Publiczne
2003, 113, 160.
K.J. Durkalec-Michalski i wsp.