PODRĘCZNIK METODYCZNY
Transkrypt
PODRĘCZNIK METODYCZNY
Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego PODRĘCZNIK METODYCZNY DLA NAUCZYCIELI KLAS V Strona 1 SZKÓŁ PODSTAWOWYCH Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Podręcznik został opracowany w ramach projektu pt. „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV – VI z terenów wiejskich, wiejsko-miejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”. Projekt realizowany jest w ramach Priorytetu IX „Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach” Działania 9.3 „Upowszechnienie formalnego kształcenia ustawicznego w formach szkolnych”. Realizator projektu: Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. T. Kutrzeby 10 61-719 Poznań Strona 2 Poznań 2014 Spis treści Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Przedmowa Część I. Niezbędne minimum teorii – psychoterapia a edukacja Rozdział 1. Styl terapeutyczny w edukacji 1.1 Wychowanie, nauczanie – uczenie się, edukacja – rozumienie znaczeń 1.2 Pojęcie psychoedukacji 1.3 Kompetencje i ich rodzaje 1.4 Psychoedukacja a rozwijanie kompetencji interpersonalnych uczniów Rozdział 2. Wizja i misja szkoły przyszłości – relacje w niej panujące 2.1 „Kompetentny Wychowanek” – człowiek uczący się przez całe życie 2.2 „Nowy Nauczyciel” – kompetencje nauczyciela przyszłości 2.3 Sokratejski model relacji między nauczycielem a uczniem Część II. Praktyczny wymiar działań dydaktyczno-wychowawczych o charakterze terapeutycznym Rozdział 1. Organizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego 1.1 Umiejętności dydaktyczno-wychowawcze terapeutycznym nauczycieli o charakterze 1.2 Organizowanie przestrzeni uczenia się 1.3 Cele realizacji zajęć 1.4 Metody i techniki realizacji zajęć 1.5 Formy realizacji zajęć 1.6 Dobór treści realizacji zajęć 1.7 Zasady i strategie nauczania – uczenia się 1.8 Struktura zajęć Strona 3 1.9. Ewaluacja i monitorowanie pracy uczniów Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Rozdział 2. Materiały do realizacji zajęć dydaktyczno-wychowawczych rozwijających psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne uczennic i uczniów klas V 2.1 Warsztaty komunikacji interpersonalnej Temat: Nadajemy i odbieramy komunikaty 2.2 Warsztaty współdziałania i współpracy zespołowej Temat: Nasza drużyna 2.3 Trening nabywania pewności siebie Temat: Jestem wartościowy 2.4 Warsztaty kompetencji adaptacyjnych, czyli 8 kroków do zmiany siebie w sytuacji zmiany 2.5 Warsztaty sprawnego zarządzania sobą i swoim czasem Temat: Radzimy sobie ze złością 2.6 Trening rozwijania kompetencji poznawczych Temat: Emocje, emocje, emocje… 2.7 Trening budowania motywacji do nauki Temat: Mnemotechniki – co to takiego? 2.8 Warsztaty doskonalenia kompetencji kulturowych i aksjologicznych, czyli o istnieniu w kulturze Temat: Moje wartości 2.9 Warsztaty rozwijające kompetencje związane z budowaniem kapitału ludzkiego, czyli klasa szkolna jako organizacja ucząca się Temat: Opowiedz, co wiesz 2.10 Trening innowacyjności i twórczego myślenia Część III Rozdział 1. Materiał uzupełniający do samodzielnej pracy uczniów Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 4 Temat: Wymyślmy to razem Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Zadanie I: Psyche, czyli o mitologicznym wychowaniu Zadanie II: Spotkanie z Hermesem, czyli znakiem naszych czasów Zadanie III: Olimp w naszej klasie Rozdział 2. Inwencja twórcza nauczycieli wychowawców Czy lenistwo zmienia świat? Polak, Europejczyk czy obywatel świata? Jak, poznając siebie, otwierasz się na świat? Rozdział 3. Materiał uzupełniający – integracja środowisk: dom – szkoła, czyli jedność myślenia i działania 1. Dialog trójpodmiotowy: rodzic – uczeń – nauczyciel Spróbujmy zamknąć puszkę Pandory 2. Inspiracje twórcze – wspólne poszukiwania Słowniczek pojęć kluczowych – prowadzony przez ucznia Część IV. Załącznik ze scenariuszami zajęć dla uczniów klasy V część V. Aneks Uwagi do realizacji programu, wynikające z sugestii nauczycieli testujących wstępną wersję innowacyjnego programu rozwijającego psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI Strona 5 Przykładowe rozwiązania programowe, uwzględniające sugestie nauczycieli testujących wstępną wersję innowacyjnego programu rozwijającego psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Przedmowa Podręcznik niniejszy obejmuje najważniejsze informacje dotyczące pracy dydaktyczno-wychowawczej o charakterze terapeutycznym w edukacji dzieci klas V. Założeniem tego opracowania jest ograniczenie stosowania formy podającej – wykładowej w procesie dydaktyczno-wychowawczym, a tym samym podkreślenie wagi działań poznawczych, aktywizujących osobę ucznia, opartych na jego doświadczaniu, przeżywaniu i poszukiwaniu oraz odkrywaniu rzeczywistości, a tym samym konstruowaniu wiedzy warunkującej sprawność funkcjonowania we współczesnym świecie. W podręczniku zwrócono również uwagę na wartość stawiania pytań jako drogowskazów w samodzielnym dochodzeniu do wiedzy i holistycznym ujęciu szeroko rozumianego człowieczego rozwoju. W prezentowanym tutaj podręczniku uwzględniono również osiągnięcia nowej dziedziny psychologii, a mianowicie psychologii pozytywnej, która zwraca uwagę na mocne strony jednostki, koncentruje się zarówno na wywoływaniu pozytywnych emocji, jak i na kształtowaniu jej zalet i cnót oraz ulepszaniu działalności instytucji, które sprzyjać powinny pozytywnemu rozwojowi człowieka – a wszystko po to, by podnieść jakość jego życia w poczuciu pełnego spełnienia i szczęścia. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 6 Przedstawiona tutaj propozycja podręcznika metodycznego do realizacji programu psychoedukacyjnego jest przykładem działań dydaktycznowychowawczych wpisujących się w nurt tzw. pedagogiki psychologicznej. Oznacza to, że wszelkie zaprojektowane w ramach niniejszego podręcznika działania wynikają z założeń konkretnych koncepcji psychologicznych, którymi w tym przypadku są: koncepcja humanistyczna – która w centrum swoich zainteresowań stawia człowieka, jego tożsamość kształtującą się pod wpływem subiektywnych i świadomych doświadczeń; kategorią charakterystyczną dla tej psychologii jest kategoria „rozumienia”, która oznacza możliwość dowolnego odtwarzania i przetwarzania własnego życia duchowego, koncepcja psychospołeczna – zgodnie z którą całe dorosłe życie człowieka związane jest z budowaniem obrazu własnej osoby, czyli własnego „ja”. Inaczej mówiąc, „ja”, od najmłodszych lat kształtuje się w oparciu o ciągłe, dynamiczne działanie jednostki ludzkiej, mające na celu unikanie odrzucenia i uzyskanie aprobaty ze strony innych ludzi. Człowiek zachowuje się tak przez całe swoje życie, szukając aprobaty przez swoje zachowanie, wykształcenie, pozycję społeczną i zawodową, ubiór itp. Każdy chce usłyszeć kilka słów pochwały, która jest właśnie wyrazem aprobaty, koncepcja transgresyjna człowieka – w myśl której każdy człowiek zdolny jest do wychodzenia poza to, kim jest aktualnie, poza to, co już osiągnął, co ma, co jest mu znane. Jest zdolny do zrobienia czegoś więcej niż dotychczas, chce, może i potrafi zmieniać otaczającą go rzeczywistość i samego siebie. Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Innymi koncepcjami pedagogicznymi, których założenia stały się podstawą teoretyczną konstruowania niniejszego podręcznika metodycznego, są: personalizm – według którego wychowanie jest zarówno sposobem, jak i procesem, pozwalającym istocie ludzkiej odnaleźć się w swoim człowieczeństwie. Celami tak rozumianego wychowania są natomiast uzdalnianie podmiotu – wychowanka do przejęcia kontroli nad swoim procesem rozwoju oraz wzbudzenie poczucia własnego „ja” w wychowanku, progresywizm pedagogiczny – zwracający uwagę na konieczność uwzględnienia zasad doboru treści i metod kształcenia wyznaczonych psychicznymi właściwościami dziecka, jego potrzebami, możliwościami i zainteresowaniami. Podręcznik składa się z czterech części. W części I – teoretycznej – dokonano przeglądu wybranych pozycji literatury przedmiotu poświęconej kluczowym zagadnieniom niniejszej pracy, a więc: wychowaniu, nauczaniu, uczeniu się, edukacji, psychoedukacji, kompetencjom, nauczycielom, uczniom (wychowankom) i szkole. Część ta, stanowi podbudowę dla treści ujętych w części II niniejszego opracowania. Części II i III posiadają wymiar praktyczny. Omówione w nich zostały kwestie związane z procesem organizacji i realizacji zajęć psychoedukacyjnych rozwijających kompetencje interpersonalne uczennic i uczniów klas V, a także podane dwa przykładowe zestawy scenariuszy przeprowadzania tego typu zajęć. Pierwszy zestaw organizuje pracę nauczyciela, drugi zaś przeznaczony jest do samodzielnej (lub pod kierunkiem nauczyciela) pracy uczniów oraz ma inspirować do dalszej pracy nauczyciela. Obydwa te zestawy poruszają tę samą problematykę, a więc ćwiczenia rozwijające kompetencje komunikacyjne, współdziałania, motywacyjne, poznawcze, adaptacyjne, kulturalne i aksjologiczne, innowacyjne i twórczego myślenia, poczucia pewności siebie, związane ze sprawnym zarządzaniem sobą i budowaniem kapitału ludzkiego. Część IV jest zbiorem przykładowych rozwiązań metodycznych zajęć pozwalających kształtować ważne kompetencje kluczowe. Strona 7 Podręcznik ten kierowany jest do tych wszystkich nauczycieli wychowawców, którzy lubią wyzwania, są otwarci na przełamywanie edukacyjnych stereotypów, a przede wszystkim zależy im na tym, by ich wychowankowie sprawnie funkcjonowali w tej nieustannie zmieniającej się rzeczywistości, a co najważniejsze odnosili sukcesy we wszystkich obszarach swojego życia, by chętnie podejmowali pracę, w tym pracę nad sobą, i wytrwale dążyli do wyznaczonych sobie celów. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Część I Niezbędne minimum teorii – psychoterapia a edukacja Rozdział 1. Styl terapeutyczny w edukacji Anna Janus-Sitarz w jednym ze swoich tekstów napisała: „określenie stylu nauczania w znacznej mierze zdeterminowane jest nie tyle cechami osobowości nauczyciela (autorytarny, partnerski, inspirujący…), ile celami kształcenia, jakie on sobie stawia”1. Zatem wybór przez nauczyciela odpowiedniego dla siebie stylu pracy podyktowany jest jego indywidualnymi przesłankami oraz prezentowaną przez niego wizją edukacji. W kontekście tym rodzi się zatem pytanie: czy siłą sprawczą wyboru przez nauczyciela stylu nauczania, nie powinien być uczeń – jego potrzeby, możliwości, zainteresowania i problemy? Odpowiedzi na powyższe pytanie znajdujemy chociażby w pracach L. Wygotskiego i J. Brunera czy też C. Junga, C. Rogersa, H.S. Sullivana czy B. Neville’a. Mimo iż każdy z nich przedstawiał inny nurt psychologiczny i pedagogiczny łączyło ich wspólne, rozumienie edukacji, której celem powinno być: uruchomienie u uczniów procesu odkrywania, rozumienie, a nie wykonanie, motywowanie do podejmowania przez uczniów własnego wysiłku poznawczego, wyposażenie uczniów w umiejętności tworzenia samych siebie lub raczej wspomaganie tworzenia samego siebie. Powyższe stwierdzenia są potwierdzeniem, że to nie nauczyciel i jego wizja edukacji, lecz dziecko i jego rozwój powinny stać się determinantami wyboru przez nauczyciela stylu nauczania. Janus-Sitarz A.: “Nauczyciel –przyjaciel-terapeuta, (w:) Włodarczyk A. (red.): Styl reapeutyczny w pracy nauczyciela polonisty, Kraków 2007, s. 59 1 Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 8 Przyjmując zatem, że w centrum zainteresowań współczesnej edukacji znajduje się uczeń, a działaniem umożliwiającym mu jego rozwój jest nie suche przekazywanie wiedzy, lecz tworzenie sytuacji, w których on sam ją zdobywa, zaś rola nauczyciela sprowadzona jest jedynie do niesienia mu pomocy, wsparcia, opieki, ukierunkowywania czy doradzania, najlepszym dzisiaj stylem edukowania wydaje się być styl terapeutyczny wynikający z założeń teoretycznych psychoterapii, psychologii i pedagogiki humanistycznej oraz filozofii egzystencjalnej. Nauczyciela posługującego się w swej pracy tym stylem cechuje głęboka empatia. Nastawiony jest on przede wszystkim na umożliwianie swoim uczniom osiągnięcia wyższego szczebla samorealizacji, zrozumienia siebie i akceptacji. W centrum swoich Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego zainteresowań stawia on osobowość ucznia i podejmowanie wszelkich działań, które umożliwiają harmonijny jej rozwój. Celem jego pracy jest wyposażenie ucznia w potencjał umożliwiający mu stanie się autentyczną jednostką ludzką, osobą zdolną z własnej nieprzymuszonej woli ponosić odpowiedzialność za swój rozwój, zdolną do samookreślenia poprzez świadomie dokonywane wybory. W stylu tym nauczyciel wspiera ucznia i ukierunkowuje go tak, by stawał się człowiekiem autentycznym2. Styl terapeutyczny w pracy nauczyciela wychowawcy Naczelnym celem pracy nauczyciela preferującego w swej działalności dydaktyczno-wychowawczej styl terapeutyczny jest odkrywanie w uczniach ich osobistego potencjału. Na potencjał ten składają się przede wszystkim umiejętności indywidualnego postrzegania siebie, przekonania na swój temat i swojej wartości. Ideą nauczyciela – terapeuty organizującego proces nauczania – uczenia się jest więc przede wszystkim stwarzanie swoim wychowankom jak najwięcej sytuacji kształtujących ich własne poczucie tożsamości. Sytuacji, w których uświadamialiby sobie, kim są, kim się stają i dokąd w tym stawaniu się zmierzają Wychodzi on bowiem z założenia, że im większe rozumienie samego siebie, tym łatwiejsze staje się postrzeganie osobistych celów, pragnień, intencji, założeń i podstawowych wartości, którymi się w życiu kierujemy, a tym samym przejmowanie na siebie odpowiedzialności za własne zachowania, postępowania i działania, które są powiązane w jakiś sposób z tymi celami, pragnieniami, intencjami, założeniami i podstawowymi wartościami.3 Nauczyciel terapeuta w podejmowanych przez siebie działaniach edukacyjnych dąży do tego, by jego uczniowie, zdobywając wiedzę o świecie, konsekwentnie budowali system wiedzy o samym sobie, czyli zdobywali tzw. samowiedzę, odkrywali swoje „ja”, a w konsekwencji poznawali własną osobowość. Najważniejsze zatem dla nauczyciela – terapeuty jest budowanie relacji z uczniami – wychowankami w oparciu o poczucie godności własnej i innych oraz szacunek dla człowieka i wiarę w jego człowieczeństwo. 1.1 Wychowanie, nauczanie – uczenie się, edukacja – rozumienie znaczeń 2 Por. Fenstermacher G.D., Soltis J.F.: Style nauczania. Warszawa 2005. Odkryj TOP. Twój Osobisty Potencjał, http://wup-krakow.pl/uslugi-rynku-pracy/poradnictwo-zawodowe/centrum-informacji-iplanowania-kariery-zawodowej/inne/poradniki-centrum-pliki/TOP37.pdf (data pobrania: 2014-12-24). 3 Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 9 Aby właściwie realizować działania psychoedukacyjne ukierunkowane na rozwój kompetencji interpersonalnych, stanowiących w przyjętym tutaj założeniu podstawę skuteczności edukacji i podnoszenia jej jakości, konieczne jest uświadomienie sobie (z pewnością nauczyciele wychowawcy robią to po raz kolejny) znaczenia pojęć, które konstytuują sens podejmowania jakichkolwiek działań Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego kształtujących, formujących, ukierunkowujących, wspomagających czy wspierających rozwój ucznia w przestrzeni szkoły. Wychowanie Wyjaśniając pojęcie „wychowanie”, spojrzeć można na nie przez pryzmat dwóch aspektów: 1. Zakres pojęciowy: szeroki – obejmujący wszystkie zabiegi wychowawcze zmierzające do rozwijania wychowanka w ujęciu holistycznym, wąski – skupiony przede wszystkim na osobowości wychowanka. 2. Kategoria pojęciowa: wychowanie – jako proces, w ramach którego podejmowane są czynności wychowawcze sprowadzające się do wychowywania, wychowanie – jako efekt czynności wychowawczych Zatem najprościej rzecz ujmując, wychowaniem nazwiemy oddziaływanie jednej osoby na drugą w celu wywołania w niej pożądanych zmian osobowościowych, umożliwiających jej sprawne funkcjonowanie w otaczającej nas rzeczywistości. Bardziej rozbudowaną definicję tego pojęcia podaje W. Okoń, dla którego wychowanie jest „świadomie organizowaną działalnością społeczną, opartą na stosunkach wychowawczych między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo-instrumentalną, związaną z poznawaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stronę emocjonalnomotywacyjną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia”4. Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 1995, s. 319. psychologiczne i pedagogiczne wychowania. Materiał internetowy: www.szkolnictwo.pl (data pobrania: 2013-08-13). 4 5Koncepcje Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 10 W psychologii na pojęcie „wychowania” spojrzeć można przez pryzmat różnych jej koncepcji. Ze względu na przyjęte w niniejszej pracy zasadnicze kwestie określające jej specyfikę problem wychowania przedstawiony tutaj zostanie jedynie z punktu widzenia psychologii humanistycznej i psychospołecznej 5. Dla psychologów humanistycznych wychowanie jest postępowaniem niedyrektywnym: mającym stwarzać przede wszystkim odpowiednie warunki sprzyjające samorealizacji wychowanków; mającym wspomagać wychowanków w ich rozwoju; Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Natomiast w myśl koncepcji psychospołecznej, której przedstawicielem jest H.S. Sullivan, definiowaniu pojęcia „wychowanie” towarzyszy przekonanie o tym, że: na kształtowanie osobowości szczególny wpływ mają nie tyle czynniki biologiczne, ile uwarunkowania społeczne, lęk jest wytworem interakcji społecznych, człowiek jest istotą społeczną, związaną integralnie z innymi ludźmi i od nich w dużej mierze zależną, o zachowaniu człowieka decyduje sytuacja społeczna, jednostka podlega różnym wpływom stosunków międzyludzkich, decydującym czynnikiem rozwoju człowieka są stosunki interpersonalne z innymi ludźmi, bezpośrednie lub pośrednie, od stopnia zażyłości stosunków interpersonalnych zależy sposób widzenia przez jednostkę zarówno innych ludzi, jak i siebie samej , Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 11 mającym dopomóc stać się każdemu osobą w pełni funkcjonującą, otwartą na nowe doświadczenia, niepoddającą się mechanizmom obronnym i kierującą się w swym postępowaniu także emocjami, a nie tylko przesłankami rozumowymi; mającym ukształtować twórczą i oryginalną osobowość wychowanka, cechującą się: - nieschematycznym postrzeganiem ludzi, - pozytywną samooceną, - spontanicznością, - skoncentrowaniem na problemach, a nie na własnym „ja”, - umiejętnością przebywania w samotności, - umiejętnością przeżywania uniesień, zdumienia, grozy, bezradności i zagubienia, - tym, że interesuje się społeczeństwem, nie żywi wrogości do ludzi, - umiejętnością nawiązywania kontaktów z niewieloma ludźmi, ale za to w oparciu o głębokie relacje, - zadowoleniem z samego dążenia do celu, - poczuciem humoru, - nieoderwaniem od kultury, lecz także niezależnością od niej. Warunki realizacji celów wychowania w myśl psychologii humanistycznej sprowadzają się natomiast do: stwarzania atmosfery pozbawionej lęku, frustracji i stresu, wychowawcy pełniącego raczej funkcję animatora, okazywania akceptacji i rozumienia empatycznego oraz przyjmowania postaw autentyzmu, koncentrowania się na wychowanku jako na osobie ludzkiej. Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego charakter interpersonalny mają nawet takie zjawiska (procesy) jak spostrzeganie, myślenie, zapamiętywanie i marzenia senne, które zwykle odzwierciedlają z innymi ludźmi – charakter taki przysługuje szczególnie interakcjom werbalnym, istnieje konieczność otwartej i szczerej wymiany opinii i stanowisk podczas wzajemnego porozumiewania się, niewłaściwe rozumienie ukrytego sensu przekazanego komunikatu prowadzi do wzajemnych konfliktów, poczucie bezpieczeństwa jest nieodzownym warunkiem prawidłowego rozwoju każdego człowieka, zachowania ludzkie są wytworem interakcji społecznych, nie sposób jest poznać bliżej człowieka w oderwaniu od kontaktów z innymi ludźmi, jakie nawiązał w przeszłości i w jakich wciąż pozostaje, osobowość zorganizowana jest ze zdarzeń interpersonalnych. Zatem w myśl powyższej koncepcji wychowanie polegać ma przede wszystkim na podejmowaniu odpowiednich starań wychowawczych zmierzających do wyrobienia w wychowankach umiejętności właściwego współżycia i współdziałania zarówno wśród dzieci i młodzieży, jak i wśród dorosłych. Takie wychowanie domaga się od wychowawców zaangażowania w działania budujące poprawne stosunki międzyludzkie. Nauczanie – uczenie się Według W. Okonia, „nauczanie jest planową i systematyczna pracą nauczyciela z uczniami, mającą na celu wywołanie pożądanych trwałych zmian w ich postępowaniu, dyspozycjach i całej osobowości. (…) Nauczanie jest działalnością intencjonalną, co znaczy, że jego intencją jest wywołanie uczenia się jako czynności podmiotowej samych uczniów, stąd też niektórzy dydaktycy określają nauczanie jako kierowanie uczeniem się. Jest to jednak określenie niepełne, pomija bowiem inne cechy nauczania”6. Zdaniem autora, tymi cechami są m.in.: „obieg informacji między nauczycielem i innymi źródłami a uczniem – umożliwiający opanowanie wiedzy naukowej czy to przez jej przyswajanie w gotowej postaci, czy poprzez samodzielne rozwiązywanie zagadnień, działalność praktyczna uczniów, odpowiednio zharmonizowana 7 z opanowywaniem wiedzy o rzeczywistości” . 6 7 Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 1995, s. 184. Tamże, s. 184. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 12 Dzięki nauczaniu, a tym samym nabywaniu wiedzy o świecie, uczeń: Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego staje się zdolny do podejmowania decyzji regulujących jego stosunek do rzeczywistości, w której funkcjonuje, poznając liczne wartości moralne, estetyczne i społeczne oraz przeżywając je, kształtuje swój stosunek do nich i tworzy własny system wartości. Wspomniany W. Okoń podaje także rozszerzoną definicję uczenia się – otóż, jego zdaniem, „uczenie się jest procesem, w którego toku na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianie formy wcześniej nabyte. Uczenie się jest jedną z podstawowych form działalności ludzi”8. Istnieją różne poglądy na temat teorii uczenia się. Na potrzeby niniejszej pracy odwołano się do koncepcji wielostronnego kształcenia W. Okonia, teorii dynamicznie integrującego się w swej wielostronności procesu kształcenia B. Neville’a oraz socjokulturowej koncepcji L. Wygotskiego i J. Brunera: Koncepcja wielostronnego kształcenia W. Okonia uwzględnia dwa zintegrowane wymiary procesu kształcenia, tj. nauczania i uczenia się, prowadzonego czterema komplementarnymi drogami – przez poznanie, odkrywanie, działanie i przeżywanie.Z kolei B. Neville, przestrzegając przed nadmiernym zauroczeniem pojedynczymi metodami i technikami, zachęca do stosowania w edukacji jak największej ilości (oczywiście, w miarę możliwości i potrzeb) znanych w świecie metod i technik dydaktyczno-wychowawczych, a szczególnie tych „wykorzystujących władzę ludzkiej psyche, która przez wieki była ukryta, niezbadana, a aktualnie często niedoceniana i nie zawsze przez uczonych wszechstronnie zbadana, chociaż praktyka psychologiczna sugeruje znaczną jej wartość, tj: emocji, wyobraźni i nieświadomości”9. 8 9 Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 1995, s. 299. Tamże, s. 11. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 13 Natomiast perspektywa socjokulturowa wg Wygotskiego i Brunera pozwala na efektywne zaprojektowanie ścieżki rozwojowej dzieci i młodzieży w aspekcie ich skutecznej edukacji, bowiem uczenie się – nauczanie: „jest aktywnością zarówno ucznia, jak i nauczyciela w strefie rozwoju (chodzi tutaj przede wszystkim o zaangażowane uczestnictwo, nauczanie i uczenie się z poczuciem sensu); jest procesem opanowywania narzędzi kulturowych, spośród których specyficzną rolę (w rozwoju i uczeniu się) odgrywają język i umiejętności korzystania z niego; jest zmianą w relacjach umysł – świat; Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego jest procesem społecznym (interakcje w środowisku nauczania są istotną częścią doświadczeń edukacyjnych i przyczyniają się zasadniczo do powstania indywidualnych konstrukcji opartych na wiedzy); jest negocjowaniem znaczeń (podzielanych z innymi) w środowisku kultury klasy; ma zawsze miejsce w kontekście (jest procesem osadzonym w kulturze); ma charakter sytuacyjny – zachodzi w specyficznej sytuacji, która jest znacząca zarówno dla natury uczenia się, jak i dla jego wyników; ważna jest rama organizacyjna sytuacji, w której zachodzi proces uczenia się, jest procesem mającym intymną naturę, której istotnymi elementami są: - poczucie sprawstwa, - współpraca, - refleksja, - kultura; jest mediowaniem znaczeń, a w konsekwencji przyjęciem specyficznych strategii nauczania – uczenia się, czyli: - budowaniem rusztowania, - upośrednianiem uczenia, czyli negocjowaniem doświadczeń naukowych – pomoc dzieciom w zdobywaniu wiedzy na drodze współpracy w sytuacji rozwiązywania problemu, - organizowaniem wrażliwego nauczania (strategie te zostaną omówione w części II tejże pracy); jest procesem wymagającym wskazania dróg zdobywania wiedzy. Najlepsza jest tutaj ścieżka zdobywania wiedzy w trakcie działania. Wiedza tak zdobyta osadzona jest bowiem w kontekście, który nadaje jej sens. Jest to ścieżka odnosząca się do monitorowania procesów metapoznawczych ucznia, czyli: „Jak myślę?”, „Jak doszło do tego, że wiem, umiem, potrafię?”. Wiedzę taką zdobywa się w akcji i nie jest ona otrzymywana z zewnętrznego źródła; przebiega poprzez działanie, poprzez uczestniczenie w praktyce; jest procesem porównywania nowego doświadczenia z wiedzą pochodzącą z dotychczasowych doświadczeń, w wyniku wzmocnienia lub dostosowania tej wiedzy”10. W myśl powyższej perspektywy proces nauczania – uczenia się jest szczególną aktywnością zarówno ucznia, jak i nauczyciela – (współ)uczestników spotkania edukacyjnego11. Filipiak E. (red.): Rozwijanie zdolności uczenia się. Wybrane konteksty i problemy. Bydgoszcz 2008, s. 17-35. 11 Filipiak E.: Rozwijanie zdolności uczenia się. Z Wygotskim i Brunerem w tle. Sopot 2012, s. 24. 10 Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 14 Edukacja Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Europejska Komisja ds. Edukacji 20 listopada 2012 r., po posiedzeniu w Brukseli, wydała komunikat prasowy dotyczący strategii nowego podejścia do edukacji12. Wynika z niego, że dotychczasowa edukacji nie spełnia kryteriów otaczającego nas świata i wymaga szeregu zmian, w tym ustalenia jej nowych priorytetów. Taka wizja edukacji, jednoznacznie ukazuje, że pojęcie tradycyjnie rozumianej edukacji uległo dezaktualizacji. Wymaga ono zatem redefinicji, czyli nadania terminowi „edukacja” nowego znaczenia, wynikającego z kontekstów współczesności i prognozowanej przyszłości. Jest to trudne zadanie, więc, póki co, na potrzeby niniejszej pracy przyjęto, że edukacja to ogół procesów, których celem jest zmiana wynikająca: ze wspomagania tworzenia samego siebie, z tworzenia samego siebie, z odtwarzania wzorców kulturowych w samym sobie, z poznania samego siebie, z rozwijania kreatywności, z ćwiczenia zdolnego i krytycznego umysłu, prezentuje strategię dotyczącą nowego podejścia do edukacji. Materiał internetowy: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-12-1233_pl.htm (data pobrania: 2013-08-13). 12Komisja Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 15 Z kontekstu przedstawionych w tym komunikacie stwierdzeń wynika, że priorytetami tymi powinno być: 1) położenie większego nacisku na rozwój umiejętności o charakterze ogólnym oraz umiejętności podstawowych na wszystkich etapach edukacji; odnosi się to szczególnie do umiejętności w zakresie przedsiębiorczości i kompetencji informatycznych, 2) przyjęcie nowego benchmarku (modelu, wzorca, punktu odniesienia) w zakresie nauki języków obcych, 3) zainwestowanie w stworzenie światowej klasy systemu kształcenia i szkoleń zawodowych oraz zwiększenie wykorzystania uczenia się poprzez praktykę, 4) zwiększenie stopnia uznawalności kwalifikacji i umiejętności (łącznie z tymi, które nabyto poza formalnymi systemami edukacji), 5) pełne wykorzystywanie rozwiązań technologicznych, w szczególności Internetu; szkoły, uczelnie wyższe i inne instytucje oświatowe muszą zwiększyć dostęp do kształcenia za pomocą otwartych zasobów edukacyjnych, 6) przyjęcie, że nauczyciele muszą być dobrze wyszkoleni, zmotywowani i przedsiębiorczy, 7) odpowiednie ukierunkowywanie finansów przeznaczanych na edukację, 8) podejście partnerskie w edukacji; pobudzanie innowacji i zacieśnianie współpracy pomiędzy światem nauki i biznesu. Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego z tworzenia sytuacji doświadczania „jedności” wspólnoty, z tworzenia sytuacji doświadczania „jedności” myślenia13, co w ostateczności powinno doprowadzić do ukształtowania u uczniów elastyczności zachowań i wyposażenia ich w umiejętności pełnienia różnorodnych funkcji życiowych. Umiejętność ta bardziej jednak powinna być konsekwencją działania płynącego z „centrum” osobowości niż być jedynie odgrywaniem różnych ról14 . 1.2 Pojęcie psychoedukacji Jak wynika z literatury przedmiotu, jeszcze do niedawna pojęcie „psychoedukacja” związane było przede wszystkim z naukami medycznymi. Terminem tym określano bowiem metodę edukowania ludzi cierpiących na zaburzenia psychiczne. Celem psychoedukacji w ujęciu medycznym jest lepsze zrozumienie przez pacjenta swojej choroby. Jej użycie rozwija mocne strony pacjenta i jego własne zasoby w radzeniu sobie z chorobą i jej przebiegiem oraz w zapobieganiu jej nawrotom. Dzięki psychoedukacji pacjenci odczuwają podwyższenie swojego dobrostanu w długiej perspektywie czasowej. U podstaw takich oddziaływań leży założenie, że z większą wiedzą na temat swojej choroby pacjent może lepiej sobie z nią radzić. Po psychoedukacji pacjent jest bardziej skłonny trzymać się zaleceń lekarskich i lepiej rozumie sens podejmowanych wobec niego procedur medycznych. Zwiększa się także wiara w lekarza prowadzącego oraz zaangażowanie pacjenta i jego rodziny w leczenie, a ponadto psychoedukacja chroni przed bazowaniem na informacjach dotyczących choroby, które pochodzą z nierzetelnego źródła. Podobne założenia przyjęto, przenosząc metodę psychoedukacji na grunt szkoły. Uznano bowiem, że może być ona pomocna przy wszelkiego typu trudnościach wychowawczych czy też trudnościach w kontaktach społecznych. Może być również przydatna przy realizacji celów edukacyjnych, np. jako postępowanie wspomagające rozwój. Psychoedukacja jest zwykle prowadzona w formie zajęć grupowych przy wykorzystaniu aktywnych technik uczenia się, takich jak warsztaty, treningi i dyskusje. Według H. Gumowskiej15, psychoedukacja jest uczeniem prawidłowego zastosowania metod psychologicznych w swoim życiu osobistym i zawodowym w celu nabycia nowych zachowań w sytuacjach społecznych, prowadzących do korzyści obu stron. Psychoedukacja jest również kształtowaniem umiejętności: negocjacji w sytuacjach z bliskimi osobami, Por. Neville B.: Psyche i edukacja. Emocje, wyobraźnia i nieświadomość w uczeniu się i nauczaniu. Kraków 2009. 14 Tamże, s. 175. 15 Gumowska H.: Psychoedukacja. Materiał internetowy: www.psychoedukacja.cba.pl (data pobrania: 2013-08-10). Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 16 13 Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego rozumienia swoich (a także innych osób) intencji i potrzeb, określania granic emocjonalnych w kontaktach z ludźmi, szanowania bezpieczeństwa swojego i innych, bezpiecznego zbliżania się do ludzi, dystansowania w sytuacjach konfliktu po to, by odczuwać coraz więcej satysfakcji z życia osobistego i sytuacji zawodowych. Przywołana powyżej autorka stwierdza również, że zajęcia psychoedukacyjne nie są sesjami psychoterapeutycznymi. Różnica dotyczy chociażby sposobów definiowania tych dwóch pojęć. „Psychoterapia”, najogólniej rzecz ujmując, jest przede wszystkim metodą leczenia zaburzeń psychicznych, „psychoedukację” zaś możemy potraktować jako działania profilaktyczne zapobiegające powstawaniu trudności psychicznych, przejawiających się np. złym, niezgodnym z przyjętymi normami zachowaniem krzywdzącym innych, albo też jako działania wspierające, uczące nowych zachowań ułatwiających uczniom sprawne funkcjonowanie w różnych sytuacjach życiowych. Jednym słowem, psychoedukacja jest działaniem wspierającym ludzką psychikę i dostarczającym ludziom psychologicznych narzędzi umożliwiających samopoznanie, autoakceptację i samorealizację. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto, że psychoedukcja jest sposobem postępowania wykorzystującym metody i techniki zaczerpnięte z różnych koncepcji psychoterapeutycznych służących nauczaniu – uczeniu się młodych ludzi, a więc umożliwiających im zdobycie wiedzy i umiejętności oraz właściwe ukształtowanie ich postaw. Zajęcia psychoedukacyjne skierowane są przede wszystkim do osób, które: są ciekawe świata i swoich możliwości, pragną rozwijać się i poprawiać swoje relacje z ludźmi, chcą zbudować pozytywną i świadomą postawę życiową, chcą rozwijać swoją osobowość, chcą nauczyć się pokonywania swoich ograniczeń, chcą znacząco podnieść jakość swojego życia i komunikacji, chcą zdobyć nowe umiejętności życiowe i narzędzia do radzenia sobie w trudnych sytuacjach, chcą nauczyć się dokonywania dobrych zmian, pragną własną, właściwie ukształtowaną postawą życiową oddziaływać na postawy innych. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 17 Zajęcia psychoedukacyjne mają formę spotkań, a kierunek pracy grupy określa temat spotkania. Czas pracy na tego typu spotkaniach wynosi od 8 do 12 godzin. Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1.3 Kompetencje i ich rodzaje Termin „kompetencje” pojawił się na początku lat 80. XX w., kiedy to Boyatzis w opracowaniu dla Amerykańskiego Stowarzyszenia Zawodowego wymienił podstawowe cechy efektywnego kierownika, wśród których zamieścił kompetencje jako „różnicę poziomu między średnim a najlepszym wykonawcą” 16. Według Boyatzisa, „Kompetencja to taka dyspozycja danej osoby, która prowadzi do zachowań zgodnych z wymogami stanowiska pracy, określonymi przez parametry środowiska organizacyjnego, co z kolei przynosi pożądane wyniki”17. Inna definicja podaje, że kompetencje to „(...) predyspozycje w zakresie wiedzy, umiejętności i postaw, zapewniające realizację zadań zawodowych na poziomie skutecznym i (lub) wyróżniającym, stosownie do standardów określonych przez organizację dla danego stanowiska”18. Pojęciu kompetencji przypisuje się na ogół dwa znaczenia. Przyjęło się rozumieć je jako: 1) zdolność skutecznej realizacji określonych zadań związanych z pracą lub osiągania pożądanych, wymiernych rezultatów, 2) zdolność realizacji konkretnych wzorcowych zachowań19. Zdaniem R. Walkowiaka20, odróżnić należy kompetencje od kompetencyjności. Pierwszy termin odnosi się do konkretnych osób i ich zachowań w miejscu pracy, chodzi tutaj o zachowania pożądane, które prowadzą do kompetentnych działań (analiza behawioralna), drugie znaczenie zaś wynika z analizy funkcjonalnej i nakierowane jest na pracę, funkcje, w których wykonywaniu dana osoba jest kompetentna. Na ten sam problem zwracają uwagę autorzy książki „Modele kompetencyjne w zarządzaniu zasobami ludzkimi”, którzy jednak stwierdzają, że dwoma podstawowymi elementami wspólnymi dla większości definicji kompetencji są: 1) przedstawienie kompetencji w formie opisu zadań lub oczekiwanych efektów działań związanych z określonym stanowiskiem pracy, Cyt. za: Walkowiak R.: Model kompetencji menedżerskich organizacji samorządowych. Olsztyn 2004, s. 17. 17 Amstrong M.: Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa 2011, s. 191. 18 Król H.: Podstawy koncepcji zarządzania zasobami ludzkimi [w:] Król H., Ludwiczyński A. (red.): Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa 2006, s. 82. 19 Whiddett S., Hollyforde S.: Modele kompetencyjne w zarządzaniu zasobami ludzkimi. Kraków 2003. s. 15. 20 Walkowiak R.: Model kompetencji menedżerskich organizacji samorządowych. Olsztyn 2004, s. 16. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 18 16 Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 2) przedstawienie kompetencji w formie opisu behawioralnego, czyli opisu cech danej osoby21. Psychoedukacja a rozwijanie kompetencji interpersonalnych uczniów 1.4 W literaturze przedmiotu terminem tym określa się „umiejętności społeczne, które wykorzystujemy w relacjach z innymi ludźmi w celu: osiągnięcia oczekiwanej skuteczności (podejście związane z potrzebą władzy i statusu); inicjowania i podtrzymywania pozytywnych relacji z innymi ludźmi (podejście związane z potrzebą aprobaty i akceptacji)”22. Kompetencje interpersonalne stanowią element tzw. kompetencji miękkich, czyli umiejętności psychospołecznych. Są one ściśle związane z naszą osobowością, a szczególnie z siedmioma jej głównymi cechami, którymi są: kreatywność, dynamizm działania, komunikatywność, elastyczność, inicjatywa, współpraca w grupie oraz zarządzanie czasem23, a także z przekonywaniem innych do swoich racji, motywowaniem, inspirowaniem i zarządzaniem sobą oraz zespołem. Nieco inaczej brzmiącą definicję kompetencji interpersonalnych czytamy na portalu edukacyjnym edux.pl24, który podaje, że „kompetencje interpersonalne można określić jako umiejętność efektywnego funkcjonowania w sytuacjach społecznych. Są to złożone umiejętności warunkujące efektywność radzenia sobie w określonych sytuacjach społecznych, nabywane przez jednostkę w toku treningu społecznego (naturalnego bądź sztucznego)”. W pojęciu umiejętności interpersonalnych mieszczą się następujące zdolności: pewność siebie, budowanie autorytetu, asertywność, perswazja, obrona przed manipulacją, empatia i inteligencja emocjonalna, umiejętność rozwiązywania konfliktów, Whiddett S., Hollyforde S.: Modele kompetencyjne w zarządzaniu zasobami ludzkimi. Kraków 2003, s. 13. 22 Definicja umiejętności interpersonalnych. Materiał internetowy: http://wneiz.umk.pl/_upload/Dolna/definicja_umiejtnoci_interpersonalnych.html (data pobrania: 201308-11). 23 Wiercicki P.: Kompetencje miękkie. Materiał internetowy: http://www.edu.edu.pl/porady/kompetencje-miekkie/7090 (data pobrania: 2013-08-11). 24 Umiejętności interpersonalne nauczyciela, pedagoga, wychowawcy. Materiał internetowy: http://www.edukacja.edux.pl/p-1205-umiejetnosci-interpersonalne-nauczyciela.php (data pobrania: 2013-08-11). Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 19 21 Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego umiejętność radzenia sobie ze stresem, umiejętność realizacji celów społecznych, umiejętność negocjacji, umiejętność prowadzenia grupy, konsekwencja w działaniu. Dla nauczycieli wychowawców czy pedagogów posiadanie wysokich kompetencji interpersonalnych jest szczególnie ważne, ponieważ pracują oni z drugim człowiekiem i ich praca polega głównie na budowaniu interakcji społecznych. Zatem wysokie kompetencje społeczne mogą pomóc nauczycielom wychowawcom i pedagogom w: łatwiejszym motywowaniu zarówno siebie, jak i swoich podopiecznych do podejmowania różnych rodzajów aktywności, podnoszeniu odporności na stres, podnoszeniu poziomu asertywności, budowaniu autorytetu (osoby posiadające wysokie umiejętności interpersonalne odbierane są jako pełne charyzmy i są zwykle autorytetem w swoim środowisku i w środowisku podopiecznych), inspirowaniu innych do działań zgodnych z założonymi celami (nie chodzi tu o manipulację, a raczej o umiejętność egzekwowania wymagań), zachowaniu dyscypliny w klasie i grupie, w rozwijaniu takich umiejętności u uczniów, jakimi sami nauczyciele wychowawcy i pedagodzy dysponują (na zasadzie modelowania), niemalże we wszystkich dziedzinach życia zawodowego ale także osobistego. Szkoła przyszłości powinna być budowana w oparciu o zrozumienie istoty zmian, które już się dokonały, dokonują i będą dokonywały. Szkoła przyszłości więc to szkoła nadążająca za duchem zmian. Szkoła uwzględniająca w swej istocie już nie dokonujący się stopniowo postęp cywilizacyjny, ale mający miejsce skok Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 20 Rozdział 2. Wizja i misja szkoły przyszłości – relacje w niej panujące Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego cywilizacyjny. Skok ten jest wynikiem niebywałego tempa i zakresu rozwoju technologii informatycznych, które zrewolucjonizowały nasze życie i spowodowały, że przebiega ono teraz niemalże równolegle w dwóch wymiarach: realnym i wirtualnym. Fakt ten stał się znaczący w tworzeniu wizji przyszłości szkoły i pozwolił podjąć próbę wyznaczenia czterech filarów, na których wizja ta powinna się oprzeć: pierwszy filar – to stworzenie teleinformatycznego środowiska nauczania – uczenia się, drugi filar – to określenie kryteriów „Nowej Wiedzy” – na bieżąco odkrywanej, tworzonej, przetwarzanej i pozyskiwanej, aktualizowanej, trzeci filar – to redefinicja nauczyciela na rzecz zdefiniowania „Nowego Nauczyciela”, czwarty filar – to redefinicja ucznia na rzecz zdefiniowania „Kompetentnego Wychowanka”. Z wizji szkoły wynika jej misja, czyli przesłanie dotyczące tego, czym będziemy się kierować w codziennych działaniach, prowadzących do urzeczywistnienia wizji. Misja konkretyzuje ogólny cel działania szkoły. W myśl powyższego stwierdzenia misją szkoły przyszłości jest: przygotowanie młodych ludzi do bycia obywatelami świata, wspieranie uczniów w ich indywidualnym rozwoju, wzbogacaniu ich potencjału i faktycznych dyspozycji, wyposażenie młodych ludzi w uniwersalną wiedzę naukową umożliwiającą funkcjonowanie w nieustannie zmieniającym się świecie, wyposażenie młodych ludzi w umiejętności przystosowawcze do wciąż zmieniających się warunków życia, wyposażenie młodych ludzi w umiejętności kierowania swoim rozwojem, wyposażenie młodych ludzi w umiejętności modyfikowania swoich zachowań i wprowadzania w nie nowych i twórczych aspektów, ukształtowanie postawy uczenia się przez całe życie, rozwijanie zdolności uczenia się, podejmowanie działań kształtujących tożsamość indywidualną i społeczną uczniów, wyposażenie młodych ludzi w umiejętność twórczego rozwiązywania problemów, wyposażenie uczniów w umiejętności współpracy z innymi, wyposażenie uczniów w poczucie pewności siebie w oparciu o samoświadomość i autoakceptację. Powyżej sformułowane wizja i misja szkoły determinują obraz jej absolwenta, czyli osoby: Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 21 Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego świadomie sterującej swoją aktywnością, dynamicznej, twórczej i kreatywnej, świadomie stawiającej sobie cele i zgodnie z nimi organizującej swoją rzeczywistość, która w oparciu o swój intelekt potrafi planować, programować, diagnozować, opracowywać strategie dochodzenia do wyznaczonych sobie celów, elastycznie dopasowującej się do zmieniających się warunków życia, reagującej na nowe fakty, otwartej na nowe informacje, refleksyjnej, świadomej swojej tożsamości kulturowej, która w harmonijny sposób łączy „życie w miłości” ze skutecznym działaniem i „ucieczką do przodu”25, zarządzającej sobą i swoim czasem. 2.1 „Kompetentny Wychowanek” – człowiek uczący się przez całe życie „Kompetentny Wychowanek” – to już nie dzisiejszy uczeń, który uważnie słucha, powtarza, uczy się na pamięć i w pełni podporządkowany jest woli nauczyciela i narzucanym przez niego wzorom, ale świadoma siebie osoba, która uczy się i zdobywa wiedzę zgodnie z własnym indywidualnym stylem, jest skoncentrowana na swoich mocnych stronach, posiada właściwą motywację do nauki i wysokie poczucie własnej wartości, potrafi współpracować z innymi, jest kreatywna, twórcza i innowacyjna, ma poczucie własnej tożsamości, potrafi odnaleźć się w każdej sytuacji życiowej i w nowym środowisku, uznaje wartości i kieruje się nimi w swoim życiu, jest konsekwentna, odpowiedzialna i wytrwała, jest człowiekiem sukcesu na miarę swoich potrzeb i możliwości, często wyznacza nowe granice. 2.2 „Nowy Nauczyciel” – kompetencje nauczyciela przyszłości „Jedno jest pewne: nauczyciel dziś to zupełnie ktoś inny niż kiedyś. Nie sama wiedza jest tym, czego oczekuje się od nauczyciela. Tę łatwo przyswoić z różnych dostępnych źródeł. To, co jest dziś potrzebne, to mądrość i umiejętność stymulowania rozwoju uczniów. (…) Ta nowa pozycja jest źródłem wielu wyzwań. Żadna szkoła nie przygotowywała do tak rozumianego procesu nauczania i wychowywania. Dlatego trzeba samodzielnie poszukiwać najlepszych dróg i doskonalić siebie pod kątem stawania się liderem. To praca nad własnym charakterem i własnym szczęściem”26. Jakubowski J.: Budowanie przyszłości (czyli żyjemy w zmianie). Materiał internetowy: http://www.grupatrop.pl/stara_strona/index.php/publikacje/141-budowanie-przyszlosci-czyli-zyjemy-wzmianie (data pobrania: 2013-08-10). 26 Majewska-Opiełka I. [w:] Kołodziejczyk W.: Edukacja przyszłości. Materiał internetowy: http://edukacjaprzyszlosci.blogspot.com/search/label/Jako%C5%9B%C4%87%20edukacji%20czy%2F i%20jako%C5%9B%C4%87%20ewaluacji (data pobrania: 2014-12-24). Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 22 25 Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego „Nowy Nauczyciel” to taki nauczyciel, który: potrafi pracować z młodzieżą otwartą na nowe wyzwania, aktywnie i w każdej dziedzinie życia korzystającą z technologii cyfrowej, ceniącą sobie wysoką jakość życia i wykształcenie, ale nie intensywną, systematyczną pracę, nieszukającą autorytetów, niepozwalającą sobie czegokolwiek narzucić, potrafi planować, organizować i oceniać własny poziom wiedzy i uczenia się, skutecznie porozumiewa się w różnych sytuacjach, efektywnie współdziała w zespole, rozwiązuje problemy w sposób twórczy, innowacyjny, sam sprawnie posługuje się i korzysta z technologii informatycznych, potrafi motywować innych, jest pewny siebie i potrafi efektywnie zarządzać sobą i swoim czasem, jest profesjonalistą w swojej dziedzinie, jest otwarty, spontaniczny, elastyczny, potrafi wyjść z każdej sytuacji, w której się znajdzie, posiada zmysł „kontrolowanej improwizacji”. 2.3 Sokratejski model relacji między nauczycielem a uczniem Analizując literaturę przedmiotu, rozważając jej najnowsze strategie, przyglądając się jej określonym filarom, odnosi się wrażenie, że historia zatoczyła koło… Powróciliśmy bowiem do szkoły, której prekursorem był sam Sokrates. Stawiać pytania i szukać na nie odpowiedzi, prowokować i zaskakiwać, ironizować i rozmawiać. Prowadzić dialogi, sięgając daleko w głąb swojej duszy… I myśleć, myśleć, myśleć… Strona 23 Zatem przyjęta w niniejszym opracowaniu wizja szkoły przyszłości jest wizją szkoły sokratejskiej, czyli takiej: w której człowiek prowadzony jest drogą mądrości i prawdy ku dobru czyniącemu życie ludzkie wartościowym, w której postępowanie dydaktyczno-wychowawcze opiera się na sztuce zadawania pytań krzyżowych, zbijania argumentów i wskazywania błędów oraz sztuce prowadzenia dyskusji, której celem jest wspólne dochodzenie do wiedzy, w której podstawową metodą pracy jest dialog – prowadzony tak, by rozmówca sam sobie zdał sprawę ze swego stanu wiedzy lub niewiedzy. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Część II Praktyczny wymiar o charakterze terapeutycznym działań dydaktyczno-wychowawczych Rozdział 1. Organizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego Przyjęty model edukacji terapeutycznej nawiązuje do modelu psychoterapii zintegrowanej (eklektycznej) – poznawczej, humanistycznej i transgresyjnej oraz pozytywnej, co wyznacza kierunek organizacji procesu dydaktycznowychowawczego o charakterze terapeutycznym. Organizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego umożliwia pełną realizację zadań szkoły oraz zmierza do osiągnięcia celów edukacji i realizacji treści programowych zawartych w programie nauczania. Organizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego w szkole daje każdemu uczniowi szansę rozwoju. Na efektywność procesu nauczania – uczenia się ma wpływ wiele czynników, w przypadku niniejszego opracowania jest to przede wszystkim odejście od tradycyjnej relacji uczeń – nauczyciel na rzecz relacji terapeutycznych, w których: - nauczyciel okazuje zrozumienie i empatię, daje wsparcie, wzmacnia poczucie odpowiedzialności, niesie pomoc w ćwiczeniu nowych umiejętności i zachowań, ukierunkowuje poszukiwanie wsparcia społecznego poza szkołą i klasą szkolną, wzmacnia zdolności ucznia w poleganiu na sobie, - uczeń „otwiera się” na tłumione i nieakceptowane dotąd stany emocjonalnopoznawcze, odreagowuje je w relacji z nauczycielem; asymiluje dawne doświadczenia poprzez lepsze rozumienie ich przyczyn, przez zmianę oceny siebie i zmianę oceny otoczenia; zajmuje się teraźniejszością z nastawieniem na własną przyszłość i przyszłość otoczenia, w którym będzie żył i które będzie współtworzył, pozbywa się zniekształceń percepcyjnych, uczy się dokonywania wyborów, zdobywa nowe doświadczenia emocjonalne i nową wiedzę oraz uczy się nowych wzorów reagowania i zachowań, - relacje uczeń – nauczyciel i inne osoby tworzące środowisko szkolne ucznia budowane są na zasadzie przymierza terapeutycznego (tutaj przymierza edukacyjnego), czyli umowy pomiędzy podmiotami edukacji, dotyczącej realizacji celów i zadań oraz budowania więzi. Współczesny nauczyciel spotyka się w szkole z problemami, których rozwiązywania nigdy go nie uczono, w związku z tym uczniowie bardzo często nie otrzymują od niego potrzebnej im pomocy. Zatem coraz częściej podkreśla się dzisiaj Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 24 1.1 Umiejętności dydaktyczno-wychowawcze o charakterze terapeutycznym nauczycieli Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego potrzebę wyposażenia nauczycieli w takie umiejętności, które umożliwiłyby im udzielanie swoim uczniom wszechstronnej pomocy. Do umiejętności takich należą umiejętności terapeutyczne, które każdy nauczyciel winien posiadać, nie po to jednak, by leczyć czy doradzać, ale po to, „by móc skutecznie realizować cele wychowawcze i umieć rozpoznawać uczniów, którzy potrzebują udzielenia im pomocy specjalistycznej”27. Innym powodem, dla którego nauczyciele powinni być wyposażeni przynajmniej w podstawowe umiejętności terapeutyczne, jest fakt, że jest on pierwszą profesjonalnie przygotowaną do pracy wychowawczej osobą, od której pomocy i wsparcia mogą oczekiwać nie tylko uczniowie, ale też ich rodziny. Nabywanie umiejętności terapeutycznych jest też korzystne dla samego nauczyciela. Stawanie się nauczycielem wychowawcą o charakterze terapeuty pozwala samemu nauczycielowi głębiej zrozumieć fakt, że: służy on przede wszystkim dobru swojego wychowanka, dąży do rozpoznawania uczuć, myśli i zachowań swojego wychowanka, by mu pomóc, wesprzeć go i go ochronić, uczeń jest przede wszystkim człowiekiem, któremu – tak jak wszystkim innym ludziom – należny jest szacunek dla wyznawanych przez niego wartości, by odnosić sukcesy wychowawcze, powinni uświadomić sobie: własne uprzedzenia, wewnętrzne konflikty i stereotypy w myśleniu oraz zadbać o to, by nikogo nie dyskryminować, by zdobyć zaufanie wychowanków, trzeba bezwzględnie przestrzegać zasady poufności. Wbrew pozorom, nie są to łatwe czynności, składa się na nie szereg elementów wymagających koordynacji. W przypadku umiejętnego słuchania są to m.in.: - zapamiętywanie, - wsłuchiwanie się w ukryte emocje, - odczytywanie komunikatów niewerbalnych, towarzyszących wypowiedziom lub stanowiących komunikat sam w sobie, - słuchanie siebie, czyli „słuchanie trzecim uchem”, - stosowanie krótkich przerw i chwil milczenia28. 27 28 King G.: Umiejętności terapeutyczne nauczyciela. Gdańsk 2003, s. 14. Tamże, s. 21-36. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 25 Nabywanie umiejętności terapeutycznych przez nauczycieli sprowadzić można tak naprawdę do opanowania przez nich dwóch czynności: umiejętnego słuchania, umiejętnego reagowania. Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Natomiast umiejętne reagowanie sprowadza się na ogół „do dyskretnego zasygnalizowania, że to, co zostało powiedziane, zostało też wysłuchane i zrozumiane”29. Do umiejętności właściwego reagowania należą m.in.: - odzwierciedlenie uczuć, - empatyczne rozumienie, - stawianie pytań, - minimalna zachęta, - parafrazowanie, - unikanie osądzania i uwag zabarwionych emocjonalnie, - powiązanie doświadczeń, - trzymanie się tematu, - mówienie nie za często i nie za długo, - podsumowanie rozmowy, - zawężenie tematu, - wyjaśnienia, - konfrontacja, - udzielanie informacji i odpowiadanie na pytania30. Jak można zauważyć, nawet wyrobienie podstawowych umiejętności terapeutycznych nie jest prostą sprawą i wymaga treningów oraz pokonywania przy tym swoich wewnętrznych oporów i barier. Innymi czynnikami warunkującymi skuteczność działań wychowawczych opartych na postępowaniu o charakterze terapeutycznym są: związek terapeutyczny – między nauczycielem wychowawcą/terapeutą a uczniem, w którym musi zaistnieć więź polegająca na wzajemnej akceptacji, osobowość nauczyciela wychowawcy/terapeuty – empatia, życzliwość, wyrozumiałość, atmosfera zajęć – bezpieczeństwo, tolerancja, serdeczność. Działania psychoedukacyjne powinny towarzyszyć zabiegom dydaktycznowychowawczym przez cały czas trwania zajęć w szkole. W pierwszym okresie działania psychoedukacyjne powinny być dominujące i pełnić funkcje profilaktyczne – chroniące przed negatywnymi następstwami różnego typu porażek szkolnych. 29 30 Organizowanie przestrzeni uczenia się Strona 26 1.2 Tamże, s. 37. Tamże, s. 31-66. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Preferowanym miejscem realizacji proponowanego w niniejszym projekcie innowacyjnego modelu psychoedukacji są odbywające się raz w tygodniu zajęcia wychowawcze uczniów klas V. Miejscem przeprowadzania zajęć jest klasa szkolna, stanowiąca naturalne środowisko uczenia się uczniów. Wymaga ona jednak pewnego, bardzo istotnego dla przebiegu tego typu zajęć, zaaranżowania: ustawienia ławek – tworzących ramy kształtujące interakcję między nauczycielem a uczniami oraz umożliwiające koncentrację na zadaniach w sytuacji pracy indywidualnej, zespołowej bądź grupowej, prowadzenia dyskusji lub prezentacji wykonanych zadań. Ławki te mogą być ustawione w kręgu, półkręgu, w rzędach lub „wyspowo” – zsunięte po dwie lub cztery, usytuowanie biurka, zaplanowanie miejsca do prezentacji wykonanych zadań, zaplanowanie miejsca do działań ruchowych, zaplanowanie miejsca do indywidualnych poszukiwań, zaplanowanie miejsca do pracy zespołowej, zaplanowanie miejsca na materiały źródłowe, zaplanowanie miejsca na sprzęt multimedialny31. Innym istotnym elementem organizacji przestrzeni uczenia się poprzez wykorzystanie metod i technik postępowania psychoedukacyjnego jest stworzenie odpowiedniego klimatu tych zajęć, a więc: ustalenie wzorców porozumiewania się w klasie szkolnej, w tym stylu interakcji uczniowskich oraz między nauczycielem a uczniami, wybranie stylu kierowania klasą – terapeutycznego, wyzwalającego, stworzenie atmosfery wzajemnego zrozumienia i akceptacji, zorganizowanie klasy jako zespołu32. 1.3 Cele realizacji zajęć 31 32 Filipiak E.: Rozwijanie zdolności uczenia się. Z Wygotskim i Brunerem w tle. Sopot 2012, s. 132. Tamże, s. 134. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 27 Realizacji wszelkich działań edukacyjnych (i nie tylko), zwłaszcza tych o charakterze psychoedukacyjnym, ukierunkowanych na rozwój kompetencji psychospołecznych, którymi są kompetencje interpersonalne, wymaga wyznaczenia celów, którym powinna ona służyć. Cel główny – rozwijanie kompetencji interpersonalnych uczennic i uczniów klas V – jest to cel dokonujący się w wyniku podejmowanych przez nauczycieli wychowawców działań psychoedukacyjnych. Cele szczegółowe: Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1) lepsze zrozumienie przez nauczycieli wychowawców siebie i swoich uczniów, 2) lepsze zrozumienie przez nauczycieli wychowawców sytuacji, w której zarówno oni, jak i ich uczniowie funkcjonują jako współuzależnione od siebie podmioty, 3) rozwijanie mocnych stron uczniów, 4) wspieranie zasobów uczniów w sytuacjach dydaktycznowychowawczych, 5) wspieranie poczucia komfortu psychicznego uczniów w procesie nauczania – uczenia się, 6) rozwijanie zdolności nauczania – uczenia się, 7) kształtowanie umiejętności rozumienia swoich (a także innych osób) intencji i potrzeb, 8) budowanie pewności siebie u uczniów, 9) rozwijanie empatii i inteligencji emocjonalnej, 10) rozwijanie umiejętności radzenia sobie ze stresem, sytuacjami trudnymi i porażkami, 11) rozwijanie umiejętności współpracy i współdziałania w grupie, 12) kształtowanie konsekwentnego postępowania w działaniu. W wyniku realizacji tegoż programu uczennice i uczniowie klas V: wiedzą, czym jest psychoedukacja i czemu ona służy, wiedzą, czym są kompetencje i jaką pełnią funkcję w naszym życiu, potrafią poprawnie komunikować się z innymi, potrafią motywować siebie i innych do podejmowania różnych rodzajów aktywności, potrafią współdziałać i współpracować z innymi, potrafią przystosować się do nowych warunków, potrafią sprawnie funkcjonować w sytuacji zmiany, potrafią logicznie myśleć i działać, są świadomi siebie i swoich możliwości, mają poczucie swojej tożsamości i przynależności kulturowej, są elastyczni, kreatywni i twórczy, potrafią planować i realizować swoje cele, potrafią ustalać swoje priorytety i odróżniać rzeczy ważne od pilnych. Metody i techniki realizacji zajęć Korzystając z metod i technik aktywizujących w procesie dydaktycznowychowawczym, należy pamiętać głównie o jednej z naczelnych zasad ich doboru, Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 28 1.4 Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego a mianowicie o zasadzie: „uczmy się i wychowujmy – robiąc to!”. Zatem metody aktywizujące, stosowane w niniejszym programie, to takie, które umożliwiają przede wszystkim: wgląd w daną sytuację czy zjawiska, uruchomienie intuicji, wykazanie się kreatywnością, wykazanie się spontanicznością i oryginalnością w podejmowaniu i realizowaniu działań kształcąco-wychowawczych. Przedstawione tutaj metody i techniki mają charakter niedyrektywny, co oznacza, że wyzwalają swobodę twórczą u dzieci i dają im poczucie wolności w edukacyjnym działaniu. omawianych tutaj działań 1. Aranżowanie znaczących osobistych doświadczeń i odkryć koncentracja na doświadczaniu – interpretacja dzieł sztuki, w akcie sugestywnego wyrażania siebie poprzez podobną twórczość (interpretację tematu dzieła będącego obiektem interpretacji) i uchwycenie towarzyszących temu aktowi ulotnych odczuć i wrażeń, metody oparte na ekspresji – drama i psychodrama – sugestywne wyrażanie siebie. metody oparte na impresji – wyrażanie chwilowych odczuć i wrażeń: „Co czujesz, widząc, słysząc, doznając?”. 2. Treningi autogenne, relaksacyjne, interpersonalne i twórcze siła sugestii – pomagać, dając nadzieję, że będzie lepiej, oraz sugerując postępującą poprawę: skuteczna autosugestia oparta na działaniu wyobraźni – wizualizacje, medytacje – aktywność umysłowa polegająca na odwróceniu się od świata zewnętrznego i skupieniu się na świecie przeżyć wewnętrznych, stłumieniu aktywności umysłu oraz przyjęciu bardziej receptywnej niż asertywnej postawy wobec rzeczywistości. Wprowadzenie osób w stan medytacji możliwe jest także dzięki zastosowaniu biofeedbacku, Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 29 Zatem metodami stanowiącymi podstawę psychoedukacyjnych są: burza mózgów z fazą jej weryfikacji, drzewko decyzyjne, metoda przypadków, mikronauczanie, praca z fiszką, mapy mentalne. Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego treningi – „stan zatopienia się w sobie”; przejście od pozytywnego nastawienia do skutecznej, efektywnej sugestii (efekt placebo). 3. Treningi doświadczania pozytywnych emocji performance – sytuacja artystyczna, w której twórca jest zarówno przedmiotem, jak i podmiotem działań. Jest to sztuka żywa rozumiana dwojako: z jednej strony jako osobisty, personalny pokaz artystyczny przed publicznością i bezpośredni z nią kontakt, z drugiej – jako sprzeciw wobec tego, co skonwencjonalizowane, metody symulacyjne – umożliwiają uczniom stworzenie modelu pewnej rzeczywistości. Odgrywając w niej określone role, starają się oni osiągnąć wytyczony cel. Symulacja w znacznym stopniu upraszcza przedstawioną rzeczywistość. Jest to zabawa na „niby” – uczniowie odgrywają bohaterów symulowanego wydarzenia. Symulacje mogą obejmować takie umiejętności jak rozmowa telefoniczna, zabawa w sklep czy w lekarza, sukces osiągnięty w wyobraźni. 4. Warsztaty poznawcze – doświadczenie praktyczne wejście – samodzielne zbieranie informacji, opracowanie informacji – przetwarzanie danych, wyjście – wyrażanie (umotywowane) i zastosowanie najlepszego rozwiązania, skupienie na doświadczaniu – całościowe odczucie sensu świata, w tym swojego działania, skanowanie – czyli wizualizacja receptywna (za pomocą wzroku), trening intuicyjnego myślenia. 6. Techniki dialogowe, analizy i interpretacji, oporu, przepracowania, modelowania dyskusje, debaty, rokowania, mediacje, negocjacje, rozmowy kontrolowane (z nauczycielem i przez niego moderowane) i niekontrolowane (spontaniczne – tak jakby przy okazji, pomiędzy uczniami, z udziałem nauczyciela jako partnera w rozmowie – bez tonu moralizatorskiego), snucie opowieści, Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 30 5. Zabawa – tworzenie takich sytuacji, w których uczestnicy mogliby rozwijać swoje najlepsze cechy, w oparciu o wiarę w człowieka i jego potencjał twórczy oraz zdolność uczenia się przez własne doświadczenia. Uczeń traktowany jest tutaj w sposób holistyczny (jako niepodzielna całość), ważne są jego myśli, uczucia, doznania i doświadczenia. Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego dialog z wyimaginowanymi postaciami, mandala. 7. Dziennik „wyrażania wdzięczności” – codzienne zapisy tego, za co jesteśmy wdzięczni oraz tego, jak i komu to okazaliśmy. 8. 8 kroków ku szczęściu – tworzenie listy sytuacji, w których czujemy się szczęśliwi, a następnie przygotowanie uniwersalnego planu czy uniwersalnej strategii, która: doprowadzałaby do poczucia szczęścia, pozwalałaby to szczęście utrzymać. 9. Inne aktywne metody nauczania – uczenia się, które mogą stanowić dla nauczycieli alternatywne możliwości pracy uczenie się od siebie – uczeń w roli nauczyciela – samopomoc kształcącowychowawcza – wzajemne uczenie się od siebie na podstawie określenia swoich mocnych i słabych stron oraz określenia strategii niesienia sobie pomocy (analiza SWOT), uczenie się międzypokoleniowe – działania warsztatowe, których „mistrzami” byliby np. dziadkowie posiadający niepopularne dzisiaj umiejętności. Natomiast dzieci uczyłyby swoich dziadków np. obsługi telefonów komórkowych czy tabletów, obsługi komputerów i pracy w sieci. 1.5 Formy realizacji zajęć 1. Spotkania dydaktyczno-wychowawcze – na spotkania (nie lekcje!) nauczyciela z uczniami ten pierwszy musi odpowiednio się przygotować. Oznacza to, że powinien podjąć działania umożliwiające mu poznanie siebie, swojej osobowości. Jest to ważne ze względu na to, że wychowanie ma realizować ideę intersubiektywności, która jest „(…) postrzeganiem i pojmowaniem ucznia, dziecka jako integralnej wewnętrznie i pełnowartościowej istoty ludzkiej i traktowanie jej jako takiej. Taka praktyka wychowawcy wobec wychowanka powinna dać mu poczucie bezpieczeństwa, wspomagać go i odkrywać jednocześnie z nim samym jego możliwości rozwojowe i osobowości”33. W ramach spotkań dydaktycznowychowawczych (a nie lekcji!) nauczyciel wychowawca powinien stwarzać uczniom sytuacje uczenia się na zasadzie „tu i teraz”, ale także „zawsze i wszędzie”, w taki sposób, aby to oni zaczęli odpowiadać za swoje nauczenie się. 33 Śliwerski B.: Współczesne teorie i nurty wychowania. Kraków 1998, s. 162. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 31 Mówiąc o formach realizacji zajęć, przyjęto dwa kryteria: jedno dotyczy form nauki, drugie zaś form organizacyjnych. W kontekście pierwszego kryterium mówić będziemy o spotkaniach dydaktyczno-wychowawczych i zajęciach warsztatowosesyjnych, natomiast w kontekście drugiego kryterium – o zajęciach grupowych, zespołowych i indywidualnych. Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Zapraszając ich do uczenia się, powinien zapewnić bezpieczeństwo, solidną wiedzę, przyjaźń i otwartość; towarzyszyć uczniowi jako partnerowi. Uczeń zatem odkrywa wiedzę, która jest mu potrzebna i z tej właśnie potrzeby uczy się. Jest on postrzegany jako jedność ciała, psychiki, duszy, zachowania, uczuć i myślenia34, dlatego też pożądane są wyrazy jego odczuć i subiektywnych osądów. Dziecko traktowane jest również w szkole jako całokształt wszystkich swoich społecznych ról, czyli ucznia, dziecka, rodzeństwa, kolegi, chłopca czy dziewczynki, hobbysty itp. Wchodzi więc ono w interakcje nie tylko z nauczycielem, ale też z rodzicami, innymi dorosłymi i dziećmi; te interakcje mają na niego przeogromny wpływ i dlatego wychowawca musi mieć ich świadomość i starać się jak najdokładniej je poznać. „Rolą zaś wychowawcy – jak postulują twórcy pedagogii wychowania integralnego – jest stwarzanie wychowankom kontekstu do ich rozwoju, animowanie konkretnych sytuacji do procesu uczenia się, umożliwianie im refleksyjnego ich opracowania oraz kreowanie okazji do ustrukturyzowania procesu introjekcji wartości i współuczestniczenia w sytuacjach problemowych. Ma on dobrać najbardziej efektywne metody wspierania potencjalnego rozwoju indywiduum i dalszego jego wzrostu. Sam też bierze udział w tym procesie, nawiązując do własnych, minionych doświadczeń z określonymi wartościami i ujawniając we wzajemnych interakcjach własną autentyczność”35. 2. Zajęcia warsztatowo-sesyjne – metoda działań praktycznych, realizowana w grupie osób, które przy pomocy nauczyciela wychowawcy, pełniącego tutaj funkcję doradcy, wspólnie analizują zagadnienia związane z rozwiązaniem danego problemu, swoją osobistą i zespołową skutecznością po to, by podejmować efektywne działania, w które w przyszłości będą zaangażowani i w których będą odnosić sukcesy. Na formę tę należy również spojrzeć przez pryzmat zajęć praktycznych, doskonalących dane umiejętności, w tym przypadku kompetencje miękkie uczniów klas V, sprowadzające się do umiejętności interpersonalnych i osobistych. Zajęcia grupowe – realizowane powinny być w grupach 10- lub maksymalnie 12osobowych. Zajęcie te opierają się na budowaniu relacji z innymi, grupa wytwarza pewien rodzaj więzi społecznej, w której wszyscy są ważni, wszyscy są sobie równi, określają zasady, na których opiera się grupa, wzajemnie wpływają na swoje zachowania, a czasem, zgodnie z dynamiką grupy, wyznaczane są w niej role. 34 35 Zajęcia zespołowe – zespół (team) jest czymś więcej niż tylko grupą ludzi dostrzegających, że mają wspólny cel. Zespół jest zbiorem ludzi, którzy muszą Strona 32 Tamże, s. 166. Tamże, s. 180-181. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego polegać na skumulowanej wiedzy, umiejętnościach i talentach każdego z wzajemnie zależnych członków zespołu. Każdy zespół jest grupą, jednak nie każda grupa jest zespołem36. Trzeba uwzględnić wiele ważnych czynników, aby przekształcić dowolną grupę w zespół. Po pierwsze, grupa musi mieć statut (akt powołania) lub przyczynę, aby pracować wspólnie. Członkowie grupy muszą dostrzegać, że potrzebują wzajemnie swoich doświadczeń i możliwości, aby wspólnie osiągnąć cele. Muszą być także przekonani do idei, że ich wspólna praca jako zespołu prowadzi do lepszej analizy ryzyka i podejmowania decyzji niż praca w izolacji37. 1.6 Zajęcia indywidualne – przeznaczone są dla każdego ucznia, który odczuwa potrzebę skorzystania z indywidualnej pomocy, gdyż sam nie radzi sobie z istniejącymi problemami. Spotkanie odbywać się powinno w miejscu intymnym, najlepiej w gabinecie pedagoga lub psychologa szkolnego, i przebiegać w atmosferze zaufania, spokoju i poczucia bezpieczeństwa. Powinno mieć charakter rozmowy pomiędzy nauczycielem wychowawcą a uczniem, w trakcie której wychowawca, poprzez pytania, stara się dotrzeć do źródeł i przyczyn pojawiających się problemów. Ponadto w trakcie takiego spotkania uczeń może mówić o wszystkim, co mu przyjdzie do głowy. Zasadniczym celem wychowawcy jest natomiast skupienie uwagi na treści, ale również na uczuciach i skojarzeniach, które wówczas się pojawiają, a przy codziennym pośpiechu mogą być niezauważane. Po spotkaniu uczeń może otrzymać tzw. zadanie domowe (ćwiczenie), które ma pomóc mu w rozwiązaniu istniejącego problemu38. Dobór treści realizacji zajęć Dobierając treści do realizacji zajęć psychoedukacyjnych rozwijających kompetencje interpersonalne uczennic i uczniów klas V, przyjęto, że treści te powinny być tak dobrane, żeby: pomagały uczniom w rozwoju, dostarczały wiedzy typu: „wiem, że; wiem, jak i wiem, dlaczego”, przejawiały tendencję do korelacji, koncentracji i integracji treści, umożliwiały poszukiwanie problemów w świecie i ich rozwiązywanie, uwzględniały istotne zmiany – zarówno pozytywne, jak i negatywne – które niesie za sobą skok cywilizacyjny. Cyt. za Pawlak M.: Zarządzanie projektami (fragment książki). Materiał internetowy: http://czytelnia.pwn.pl/zarzadzanie_projektami/zespol.php (data pobrania: 2013-08-11). 37 Tamże. 38 Por. Terapia indywidualna. Materiał internetowy: http://www.terapia-rodzinna.pl/terapiaindywidualna/ (data pobrania: 2013-08-11). Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 33 36 Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Uogólniając, dobór treści uwzględnia przede wszystkim potrzeby, możliwości i zainteresowania uczennic i uczniów klas V. Układ treści dla danej klasy jest układem liniowym, co oznacza, że ważna jest tutaj systematyczność. Natomiast w kontekście całego etapu II w szkole podstawowej, obejmującego naukę w klasach IV-VI, jest to układ koncentryczny – oznacza to, że powracamy do tego samego zagadnienia, ale w rozszerzonym nieco zakresie39. 1.7 Zasady i strategie nauczania – uczenia się Program realizowany będzie w oparciu o cztery główne strategie edukacyjne typowe dla modelu wielostronnego kształcenia, czyli: strategię A – asocjacji wiedzy, opartą na jej przekazywaniu. Strategia ta stosowana będzie jedynie wtedy, gdy prowadzący uzna, że samodzielne dochodzenie do wiedzy będzie dla uczniów zbyt długie lub za trudne; także wtedy, gdy zdobycie informacji na dany temat jest dla nich niemożliwe, strategię P – problemową, służącą uczeniu się poprzez twórcze rozwiązywanie problemów na drodze samodzielnych poszukiwań i odkryć. Strategia ta – obok omówionych poniżej strategii O i E – stanowić będzie podstawę realizacji niniejszego programu. Posłuży ona kształtowaniu osobowości uczniów i nabyciu przez nich umiejętności formułowania sądów, przyswajaniu wartości i zapamiętywaniu, strategię O – operacyjną, służącą rozwijaniu umiejętności i nawyków poprzez aktywne formy działalności dydaktyczno-wychowawczej, takie jak warsztaty, treningi, laboratoria i ćwiczenia, strategię E – emocjonalnych przeżyć, której naczelnym celem jest wzbudzenie u uczniów motywacji do uczenia się, działania poprzez uaktywnianie ich sfery emocjonalnej. Podobnie jak strategia P, strategia ta służy rozwijaniu osobowości uczniów poprzez kształtowanie sądów, wychowanie ku wartościom i skuteczne zapamiętywanie. Innymi strategiami, do których odwołuje się niniejszy program, są strategie charakterystyczne dla podejmowania działań profilaktycznych i terapeutycznych. Treści kształcenia. Materiał internetowy: http://www.dydaktyka.info/tresci-ksztalcenia-3.htm (data pobrania: 2013-08-14). 39 Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 34 Z sześciu stosowanych w profilaktyce strategii program uwzględnia trzy: informacyjną – dostarczającą rzeczowych i precyzyjnych informacji na temat złych, ryzykownych zachowań i ich skutków, pozbawionych zapędów moralizatorskich, Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego edukacyjną – rozwijającą umiejętności psychospołeczne poprzez uczenie dzieci m.in. komunikowania się z innymi, radzenia sobie ze stresem i różnego rodzaju porażkami, odmawiania, samodzielności myślenia oraz odpowiedzialności za swoje czyny i ich skutki, działań alternatywnych – służących stymulowaniu osobistej aktywności twórczej i motywujących do ich podjęcia. Są to wszelkie działania, na podjęcie których dzieci mają autentyczną ochotę. Nie można ich do niczego zmuszać. W ramach tej strategii uczniom proponowane są zatem różnorodne działania artystyczne, sportowe, informatyczne itp. Zasada jest jednak jedna – to dziecko musi podjąć decyzję, czym tak naprawdę chce się zająć. Natomiast dobór strategii terapeutycznych uwzględnionych w niniejszym programie uwarunkowany był przyjętymi tutaj koncepcjami psychologicznymi, stanowiącymi podstawę konstruowania tegoż programu. Są one następujące: Jungowska strategia „oswajania”, Ericksonowska strategia terapii „szytej na miarę”, Rogersowska strategia rozumienia i redukowania dystansu w relacjach terapeuta – pacjent/„ułatwiający” – klient (uczeń), strategia nauczania – uczenia się z perspektywy socjokulturowej. 1.8 Struktura zajęć Organizacja zajęć psychoedukacyjnych mających charakter spotkań dydaktyczno-wychowawczych o charakterze terapeutycznym została zaplanowana zgodnie z etapami przebiegu sesji psychoterapeutycznych: Etap I – odreagowanie emocji: - uwolnienie stanów emocjonalnych aktualnie przeżywanych, - zmniejszenie napięcia. Etap III – przygotowanie do zmian zachowania: - poszukiwanie alternatywnych wzorców – wzorców reagowania i myślenia o sobie i otoczeniu, Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 35 Etap II – osiąganie wglądu: - korektywne doświadczanie stanu wiedzy i umiejętności oraz emocji im towarzyszących: uwolnienie nieakceptowanych stanów poznawczo-emocjonalnych, uświadomienie sobie stanów braków edukacyjnych i negatywnych doświadczeń z tym stanem związanych, uwolnienie się od danych doświadczeń, - przekształcanie schematów poznawczych: zmiana oceny dotychczasowych doświadczeń, zmiana oceny siebie, zmiana oceny otoczenia, - doświadczenie nowych relacji (z sobą, nauczycielem, uczniami w klasie, otaczającym nas światem przyrody i ludzkich wytworów). Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego - wypróbowanie nowych wzorców zachowań – kontrola konsekwencji własnych zachowań i zachowań otoczenia, - zdobywanie nowej wiedzy i uczenie się nowych umiejętności. Etap IV – utrwalanie i rozszerzanie zmian: - formułowanie planów na przyszłość, - analiza strategii radzenia sobie z przewidywanymi trudnościami, - plan dalszego postępowania psychoedukacyjnego. 1.9 Ewaluacja i monitorowanie pracy uczniów Monitoring i jego rola Istotą monitoringu jest niedopuszczenie do powstawania błędów w toku realizacji danego przedsięwzięcia. Monitoring w szkole sprowadza się przede wszystkim do obserwowania zachowań uczniów, by zapobiec jakimś nieoczekiwanym, trudnym sytuacjom. Monitoring stanowi jedną z procedur mierzenia jakości pracy szkoły, daje bowiem odpowiedź na pytanie, jak przebiega rozwój dziecka, a wszystko po to, by każdego ucznia doprowadzić do sukcesu na miarę jego możliwości. Na potrzeby niniejszego programu przyjęto, że najlepszą techniką monitorowania jego przebiegu będzie posłużenie się naturalnymi metodami diagnozy wstępnego przygotowania poznawczego, takimi jak rozmowa z uczniami, samoocena i praca artystyczna na wybrany temat. Zadanie: 1. Uczniowie opowiadają o tym, jak zachowaliby się w takiej sytuacji lub, opowiadając, kończą historię bohatera filmu. 2. Uczniowie przenoszą sytuację z filmu na siebie i przedstawiają scenkę dramową, opowiadają o swoich emocjach, które im towarzyszyły, a następnie omawiają różne inne możliwości rozwiązania takiej sytuacji. 3. Uczniowie piszą list do bohatera obejrzanego fragmentu listu, radząc mu, jak ma się zachowywać i postępować. 4. Uczniowie opracowują plan przekonania klasy, by zaakceptowała nowego kolegę. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 36 Przykład: Badanie jednego z aspektów kompetencji adaptacyjnych: inicjowanie rozmowy – uczniowie oglądają fragment filmu, przedstawiającego sytuację ucznia, którego rodzice zmieniają miejsce zamieszkania. W związku z tym musi on zmienić szkołę i wejść w nowe, obce mu środowisko. Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 5. Uczniowie prowadzą dyskusję na temat tego, dlaczego tak trudno jest nam otworzyć się na innych. Procedura ewaluacyjna Istotą ewaluacji jest staranne rozważanie tego, jak dalece użyteczna lub wartościowa jest pewna działalność, jej plan lub pomysł, zwłaszcza by zdecydować, czy ją podjąć, czy nie albo czy ją kontynuować40. Oznacza zbieranie, analizę i interpretację danych związanych z oceną efektywności przedsięwzięć edukacyjnych. Ewaluacja polega na wszechstronnej analitycznej ocenie programu, jego przebiegu i efektów, porównywaniu nakładów i zamierzeń z rezultatami i poniesionymi kosztami. Rozwinięciem powyższej definicji jest fragment rozprawy Astina i Panosa „Ewaluacja programów edukacyjnych”: „Ewaluacja obejmuje zbieranie informacji dotyczącej oddziaływania programu edukacyjnego. Tego rodzaju informacja ma wiele zastosowań, więc przyjmuje się, że głównym celem ewaluacji jest zdobycie informacji, która może być wykorzystana do podejmowania decyzji edukacyjnych. Te decyzje mogą dotyczyć kontynuacji, zamknięcia lub modyfikacji istniejącego programu lub zaplanowania i ewentualnego rozpoczęcia jakiegoś nowego programu. Bez względu na charakter danej decyzji, ewaluacja najpewniej dostarczy użytecznej informacji, gdy jest oparta na zrozumieniu natury procesu podejmowania decyzji edukacyjnych”41 . Ze względu na fakt, że większość efektów wychowawczych ma charakter jakościowy, zastosowane tutaj metody i techniki ewaluacyjne powinny mieć taki charakter. W związku z powyższym proponowane jest tutaj zastosowanie podmiotowych standardów ewaluacji, wyrażających się w postrzeganiu i traktowaniu siebie jako źródła swego postępowania, a otoczenia jako szansy ujawniania swoich możliwości42. Zatem przyjęto, że podstawą ewaluacji staną się tutaj werbalne i niewerbalne metody projekcyjne. Przykład: Badanie jednego z aspektów kompetencji innowacji i twórczego myślenia: 1. Krzesło Nie, to samochód! 40 Niemierko B.: Ewaluacja dydaktyczna Tamże 42 Obuchowski K.: Człowiek intencjonalny. Warszawa 1993, s. 9. 41 Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 37 Mając do dyspozycji: - krzesło, - stertę starych gazet (dzienników), Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego - sznurek, stwórz z nich jak największą liczbę przedmiotów przypominających przedmioty codziennego użytku. Uwaga! Strona 38 Możesz zmieniać ustawienie krzesła. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Rozdział 2. Materiały do realizacji zajęć dydaktyczno-wychowawczych rozwijających psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne uczennic i uczniów klas V O potrzebie dobrze przemyślanego programu wychowawczego w szkole nie trzeba nikogo przekonywać. Jako nauczyciele doskonale zdajemy sobie sprawę z tego, że środowisko szkolne odgrywa kluczową rolę w rozwoju psychospołecznym młodego człowieka, a odpowiednio przez nas realizowana praca wychowawcza może mieć istotny wpływ na wzmocnienie podstawowych kompetencji społecznych uczniów. Kim będą w przyszłości, jak sobie poradzą z wyzwaniami, które postawi przed nimi coraz szybciej modernizujące się otoczenie, czy będą potrafili skutecznie się komunikować z innymi, rozwiązywać konflikty, tworzyć dobrze prosperujące zespoły, kreatywnie rozwiązywać problemy i wreszcie – doceniać różnorodność oraz akceptować wielorakość punktów widzenia? Czy będą potrafili rozpoznać swoje mocne i słabe strony, zidentyfikować podstawowy katalog wartości, według których trzeba tworzyć własny kodeks postępowania? I wreszcie, czy będą umieli rozpoznawać i kontrolować swoje emocje, a dzięki temu lepiej funkcjonować w relacjach interpersonalnych? Rozwój osobisty to proces, któremu – jako wychowawcy – możemy nadać odpowiedni kształt, prowadząc naszych uczniów przez trudny labirynt emocji, relacji i autorefleksji. Każdy scenariusz składa się ze wstępu, w którym wskazane są konkretne kompetencje będące przedmiotem zajęć, oraz opisu ćwiczeń i szacunkowego czasu potrzebnego na ich przeprowadzenie. Dodatkowo podana jest także instrukcja do ćwiczenia wraz z pytaniami podsumowującymi, które są ważnym elementem ewaluacyjnym każdych zajęć. Ponadto wszystkie ćwiczenia są uzupełnione o konieczne załączniki, komentarze oraz uwagi, które mają ułatwić nauczycielom przygotowanie do zajęć. Także kolejność zaproponowanych scenariuszy nie jest przypadkowa. Zajęcia są bowiem tak opracowane, aby w ich toku uczniowie mogli stopniowo rozwijać swoje kompetencje, zaczynając od radzenia sobie z emocjami, Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 39 Zaproponowane w tym rozdziale scenariusze zajęć wychowawczych zostały zaprojektowane specjalnie z myślą o uczniach klas IV-VI szkoły podstawowej, a więc dzieciach w wieku 9-12 lat. Ich podstawowym walorem jest zastosowanie najbardziej skutecznej metody w pracy z młodym człowiekiem, jaką jest nauka przez działanie i interakcje w grupie. Zawarte tu ćwiczenia nie tylko dają nauczycielom ważne narzędzie metodologiczne, ale także stanowią źródło dobrej zabawy dla dzieci. Warto też podkreślić, że ich selekcja na potrzeby niniejszej publikacji nie była przypadkowa. Jest to owoc wieloletniej pracy wychowawczej i psychologicznej autorów tego skryptu, którzy mogli wykorzystać swoje doświadczenie, zdobyte podczas pracy w charakterze trenerów i instruktorów w wielu projektach i programach dla młodzieży. Dzięki temu niniejsze scenariusze mają wymiar bardzo praktyczny, dając nauczycielom proste narzędzie do wykorzystania podczas lekcji wychowawczej. Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego poprzez umiejętności komunikacji interpersonalnej, współpracy w grupie, organizacji i planowania oraz wspólnego realizowania projektów grupowych, na wykorzystaniu wszystkich kompetencji kluczowych kończąc. Tematyka zajęć oraz poziom trudności ćwiczeń są dostosowane do wieku uczestników. Oddając ten skrypt w ręce nauczycieli i wychowawców, mamy nadzieję, że udostępniamy nie podręcznik, ale raczej przewodnik, który ułatwi przejście przez nierzadko trudną tematykę zajęć oraz będzie stanowił źródło dodatkowej inspiracji do pracy z młodymi ludźmi. 2.1 Warsztaty komunikacji interpersonalnej Temat: Nadajemy i odbieramy komunikaty Świadomość bycia rozumianym i umiejętność rozumienia innych są nie do przecenienia w relacjach z innymi ludźmi. Są to jednak umiejętności, które wymagają ciągłego doskonalenia za pomocą wielu ćwiczeń, najlepiej pod okiem specjalisty od komunikacji, którym powinien być każdy nauczyciel. Pierwszym krokiem do mistrzostwa jest uświadomienie uczniom, że nadawane przez nich komunikaty mogą być odbierane niezgodnie z intencją nadawcy. 2.2 Warsztaty współdziałania i współpracy zespołowej Temat: Nasza drużyna Umiejętność zgodnego współdziałania z innymi często jest kluczem do osiągania celów, których samodzielnie nie moglibyśmy zrealizować. Znane wszystkim powiedzenie „co dwie głowy, to nie jedna” jest dobrym tego przykładem. Co jednak się dzieje, kiedy „dwie głowy” nie mogą dojść do porozumienia? Najczęściej kończy się to niemożnością znalezienia optymalnego rozwiązania lub wybuchem konfliktu, który ma jeszcze gorsze konsekwencje. Zdolność konfrontowania swoich poglądów i pomysłów z innymi oraz poszukiwanie kompromisu są warunkiem osiągania celów grupowych, ale żeby do tego doszło, członkowie takiej grupy muszą mieć świadomość, że cel całego zespołu jest w danej chwili istotniejszy niż indywidualne potrzeby i dążenia jednostki. Ćwiczenia zaproponowane poniżej pozwalają uczniom sprawdzić, jakie efekty mogą osiągnąć dzięki współdziałaniu oraz w jaki sposób można znaleźć kompromis. Trening nabywania pewności siebie Strona 40 2.3 Temat: Jestem wartościowy Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Poczucie własnej wartości jest obecnie dobrem bardzo trudnym do osiągnięcia. Dzieci nie wiedzą, na czym mają oprzeć swoją samoocenę, są bombardowane wizerunkami sztucznie wykreowanych idoli – niedościgłych, nierealnych wzorców do naśladowania. Taka gonitwa i porównywanie się do tego, co nie istnieje, prowadzi do wypaczeń w obrazie samego siebie. Zapracowani lub nieobecni emocjonalnie rodzice nie dostarczają właściwej informacji zwrotnej o tym, jaki jestem. W dzisiejszych czasach tak naturalna zdolność rozumienia i doceniania samego siebie stała się najważniejszym elementem treningu umiejętności intrapsychicznych. 2.4. Warsztaty kompetencji adaptacyjnych, czyli 8 kroków do zmiany siebie w sytuacji zmiany Temat: Radzimy sobie ze złością Umiejętność radzenia sobie z trudnymi emocjami ma kluczowe znaczenie przystosowawcze w warunkach życia w społeczeństwie. Jednostki, które nie potrafią zapanować nad złością, są wykluczane, ponieważ stanowią zagrożenie dla reszty społeczeństwa. Doskonalenie technik radzenia sobie ze złością i agresją jest więc kluczowe dla zgodnego współistnienia w społeczeństwie pomimo napotykanych frustracji i niepowodzeń. 2.5 Trening sprawnego zarządzania sobą i swoim czasem Temat: Emocje, emocje, emocje Aby ktokolwiek z nas mógł uznać się za pana samego siebie, powinien przede wszystkim zajrzeć w głąb swoich uczuć, odczytać je i nazwać. Drugim krokiem jest kontrola negatywnych sposobów wyrażania emocji, a ogromnym osiągnięciem – umiejętność zastąpienia antyspołecznej ekspresji swoich stanów emocjonalnych innymi, pożądanymi i społecznie oczekiwanymi sposobami. Nie mniej ważna jest umiejętność rozpoznawania uczuć innych ludzi, a najbardziej dojrzałe jednostki nauczą się również współbrzmienia emocjonalnego. 2.6 Trening rozwijania kompetencji poznawczych W szkole dzieci bardzo często uzyskują gorsze wyniki w nauce niżby wskazywał na to ich potencjał intelektualny. Dzieje się tak z prozaicznego powodu – dzieci nie potrafią się uczyć. Proces uczenia się to nie tylko zapamiętywanie i rozumowanie, to przede wszystkim motywacja do działania i koncentracja uwagi. Bez tych dwóch czynników proces uczenia się nie będzie zachodził – nie nauczymy Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 41 Temat: Mnemotechniki – co to takiego? Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego się tego, czego nie chcemy, nie skupimy też na tym naszej uwagi. Dlatego wzbudzenie osobistej motywacji dzieci do nauki, a następnie zaopatrzenie ich w skuteczne sposoby koncentracji uwagi i zapamiętywania wydaje się kluczem do sukcesu w nauce i w życiu, a co za tym idzie – do poczucia własnego sprawstwa i wartości. 2.7 Warsztaty budowania motywacji do nauki Temat: Moje wartości Podstawową rolę w motywacji odgrywa właściwa hierarchia wartości. Dziecko nie będzie chciało się uczyć, jeżeli nie zobaczy w nauce wartości. Nauka może być wartością samą w sobie. Chęć poznawania, dowiadywania się, zaspokajania ciekawości – to siły napędowe tej wartości. Jednak dla większości ludzi nauka stanowi środek do zdobycia innych wartości, takich jak mądrość, praca, pieniądze, poważanie, szacunek. Jeżeli chcemy, aby dzieci się uczyły, popatrzmy, jakie miejsce zajmuje nauka w ich hierarchii wartości, a ponieważ w tym wieku ona wciąż się zmienia, dzięki takim zajęciom możemy pobudzić dzieci do myślenia i oczekiwanych przewartościowań. 2.8 Warsztaty doskonalenia kompetencji kulturowych i aksjologicznych, czyli o istnieniu w kulturze Temat: Opowiedz, co wiesz Sztuka z definicji nie mieści się w schematach, pokazuje świat z różnej perspektywy, w sposób, który czasami wydaje się być dla nas niezrozumiały. Ale może to jest właśnie jej podstawowym walorem? Zmusza nas bowiem do przełamywania swoich schematów myślenia i otwierania się na różnorodność. Sztuka nie ma też ograniczeń wiekowych – to raczej kwestia wrażliwości i indywidualnej dojrzałości. Dlatego warto pozwalać dzieciom na jej doświadczanie, nawet jeśli sami nie czujemy się dość kompetentni, aby o niej opowiadać. Pozwólmy, aby dzieci tworzyły własną interpretację sztuki. Zaproponowane w tym rozdziale ćwiczenia mają na celu rozwijanie twórczego spojrzenia na otaczającą rzeczywistość, rozumienia różnic wynikających z odmiennej percepcji tego, co widzimy. Uczą też, że sztuka, będąc uniwersalnym medium przekazu, równocześnie może mieć wymiar bardzo indywidualny, a jej doświadczanie wprowadza odbiorcę w świat widziany oczami drugiego człowieka. Strona 42 2.9 Warsztaty rozwijające kompetencje związane z budowaniem kapitału ludzkiego, czyli klasa szkolna jako organizacja ucząca się Temat: Wymyślmy to razem Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Nauka podstawowych umiejętności społecznych, takich jak komunikacja, podział ról, ustalanie reguł grupowych oraz ich przestrzeganie, często jest procesem samorzutnym, a więc takim, który nie wymaga sterowania z zewnątrz. Obserwujemy to u dzieci, które wykorzystują te umiejętności podczas gier i zabaw grupowych. Co więcej, im większą odpowiedzialność za zachodzące procesy grupowe przekażemy dzieciom, tym większe jest prawdopodobieństwo, że wzrośnie stopień ich zaangażowania oraz będą one bardziej skłonne do wspólnego szukania rozwiązań. Aby bycie w jednej klasie oznaczało coś więcej niż wynika to ze szkolnej ewidencji, jej członkowie muszą poczuć, że tworzą jeden organizm, w którym każdy pełni inną funkcję, związaną z jego talentami i możliwościami. Wspólne realizowanie różnych projektów, niosących za sobą określone wyzwania, integruje grupę, a wspólne osiągnięcie sukcesu jest najlepszym spoiwem. Warto podkreślić, że uczniowie muszą mieć przekonanie, iż efekty zależą wyłącznie od ich działania i nastawienia. Nauczyciel nie może występować w roli dyrektywnej czy sprawczej, ale powinien wspierać uczniów, ufając w ich możliwości, udzielając pozytywnej informacji zwrotnej oraz wzmacniając poszczególnych członków zespołu i grupę jako całość. W zaproponowanych poniżej ćwiczeniach zadaniem uczniów jest znalezienie kreatywnych rozwiązań poprzez współdziałanie, sprawną organizację oraz umiejętne wykorzystanie możliwości wszystkich członków zespołu. 2.10 Trening innowacyjności i twórczego myślenia Temat: Siła tkwi w pomyśle Strona 43 Wszyscy doskonale zdajemy sobie sprawę, że kluczem do sprawnego rozwiązywania różnych problemów jest kreatywność. Ale jak ją wzbudzić w uczniach, którzy od początku edukacji szkolnej są uczeni przede wszystkim postępowania zgodnie z określonymi schematami? Niestety, z biegiem lat jest nam coraz trudniej wyjść z utartych ścieżek myślenia, stąd nierzadko stajemy przed problemami nie do rozwiązania i szukamy pomocy eksperckiej. Jest też inny powód, dla którego wolimy stosować wypróbowane sposoby: takie postępowanie daje nam poczucie kontroli i bezpieczeństwa, ponieważ jego skutki są przewidywalne. Jednak przewidywalność oznacza zastój, niemożność wykreowania nowej jakości. Na szczęście u dzieci te obawy są dużo mniejsze, stąd chętniej podejmują one działania, które nam, dorosłym, mogą wydawać się kompletnie niedorzeczne. Ale żeby zachęcić dzieci do takiego twórczego działania, trzeba w nich wzmacniać poczucie wartości oraz otwartość na zmianę. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Część III Rozdział 1. Materiał uzupełniający do samodzielnej pracy uczniów Zadanie I: Psyche, czyli o mitologicznym wychowaniu Czy wiesz, kim była Psyche? Otóż w mitologii greckiej była ona ziemską królewną o przecudnej urodzie. Urody tej zazdrościły jej wszystkie boginie mieszkające na Olimpie, najbardziej zaś Afrodyta – boskie uosobienie piękna, kwiatów i zmysłowości. Nie mogąc się pogodzić z tym, że ktoś może być uznany za piękniejszą od niej, postanowiła pozbyć się Psyche. Któregoś dnia wezwała więc do siebie swojego syna, Erosa – boga miłości, uosabiającego też coś, o czym marzymy, czego pragniemy, czego nie posiadamy – i nakazała mu, by wzbudził w niej miłość do najbardziej ohydnego i przerażającego mężczyzny na świecie. Jednak Eros, widząc Psyche, sam się w niej zakochał. Bojąc się zemsty Afrodyty, odwiedzał ją tylko pod osłoną nocy i przestrzegał, że nigdy nie może go ujrzeć i dowiedzieć się, kim jest. Psyche nie posłuchała jednak Erosa. Pewnej nocy, gdy bóg zasnął, ona – namówiona przez siostry – zapaliła lampę. Obudzony Eros zniknął. Zrozpaczona Psyche wyruszyła na poszukiwanie ukochanego. Po długim czasie doświadczania zgotowanych jej przez Afrodytę upokorzeń, poniżania, a nawet narażania się na śmierć, bogini – wzruszona jej pełną poświęceń postawą – ustąpiła i pozwoliła na związek z jej synem, a nawet uczyniła ją nieśmiertelną. Od tego momentu Psyche stała się boginią. Wielu artystów wyobrażało ją sobie jako młodą dziewczynę ze skrzydłami motyla. Stała się ona również uosobieniem (personifikacją) tchnienia, ludzkiej duszy określanej mianem psychiki (od imienia Psyche oczywiście). Przedstawiony powyżej historia Psyche jest mitem, o którym mówi się, że jest opowieścią o związku świata duchowego i świata fizycznego (duszy i ciała). Jest też mitem o naszej przemianie, odejścia od tego, kim jesteśmy, aby stać się tym, kim być możemy. Zadania: II. Narysuj: Mapę swojego dotychczasowego życia i zaznacz na niej momenty, o których możesz powiedzieć, że miały na Ciebie jakiś znaczący wpływ, spowodowały, że inaczej spojrzałeś na siebie, swój dom i rodzinę, przyjaciół itp. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 44 I. Zastanów się i spróbuj odpowiedzieć na pytania: 1. Gdzie rozkwita ludzka dusza? 2. Na których przedmiotach w szkole rozwijamy nasz świat przeżyć wewnętrznych, naszą wrażliwość i wyobraźnię, naszą duszę? 3.O kim możemy powiedzieć, że jest uduchowiony? 4. Jakie znaczenie dla każdego z nas ma rozwój naszej Psyche? Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego III. Wysłuchaj: Przynieś na lekcję swoje ulubione utwory, wysłuchajcie ich wspólnie i na ich podstawie postarajcie się powiedzieć, co Wam w „duszy gra”. IV. Spójrz, zobacz i spróbuj powiedzieć: Przyjrzyj się obrazowi C. Moneta „Wschód słońca” i zastanów się, jakie uczucia mogły towarzyszyć artyście w trakcie tworzenia tego obrazu? POJĘCIA DO WYJAŚNIENIA: 1. Umysł 2. Duch 3. Dusza 4. Ciało 5. Świat materialny 6. Świat niematerialny 7. Psychika 8. Psychologia 9. Psychiatria 10. Personifikacja 11. Uosobienie 12. Symbol 13. Głębia znaczeń POGŁĘBIANIE WIEDZY 1. Mit 2. Mitologia 3. Wierzenia starożytnych Greków 4. Starożytna Grecja 5. Bogowie mityczni Czy wiesz, że żyjemy w czasach określanych mianem czasów Hermesa? Hermes, syn Zeusa i Mai, urodził się nad ranem na górze Kyllene w Arkadii. Szelmostwa uczyniły Hermesa bogiem złodziei. Ledwo bowiem wszedł na Olimp, już nazajutrz Ares chodził bez miecza, Posejdonowi gdzieś przepadł trójząb, którym zwykł się podpierać, Afrodyta przy rannej toalecie zauważyła brak przepaski na biodra, a Hefajstos nigdzie nie mógł znaleźć obcęgów. Wszystko to kradł Hermes. Jednak wszyscy bogowie lubili Hermesa, choć niejednemu płatał figle. Miał w sobie tyle młodości i świeżego wdzięku, że Olimp bez niego wydawał się ponury i pusty. Zeus mianował go swoim ambasadorem, posłem i gońcem. Wybór był doskonały, albowiem szybkonogi bożek w mig spełniał wszelkie rozkazy, był sprytny, orientował się w każdym położeniu i umiał być w potrzebie dyskretny. Powoli także inni bogowie Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 45 Zadanie II: Spotkanie z Hermesem, czyli znakiem naszych czasów Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego i boginie zaczęli korzystać z jego usług i Hermes musiał sobie sprawić małe skrzydełka u nóg, aby wywiązać się ze wszystkich zadań. Hermes był wynalazcą ćwiczeń gimnastycznych. Uważano go za patrona palestry i gimnazjum, gdzie młodzież w codziennych ćwiczeniach pielęgnowała zdrowie i siłę ciała. Na placach publicznych, w sądach i zgromadzeniach ludowych czczono go jako boga wymowy, bo był chytry i potrafił przekonać innych. Szczególnie kupcy widzieli w nim swego orędownika – nieraz można spotkać posągi Hermesa trzymającego w ręku woreczek z pieniędzmi. Hermes miał wszędzie świątynie, ołtarze i posągi, ale najbardziej czczono go w Arkadii, gdzie była góra Kyllene, miejsce jego urodzenia. Arkadowie widzieli w nim główne bóstwo pasterskie, które troszczy się o zdrowie i paszę dla owiec i kóz. Obchodzono ku jego czci święto połączone z igrzyskami i przedstawiano go jako dobrego pasterza z barankiem na ramionach43. Zadania: I. Zastanów się i spróbuj odpowiedzieć na pytania: 1. Dlaczego Hermesa możemy uznać za symbol naszych czasów? 2. Które z umiejętności Hermesa są Twoimi umiejętnościami? 3. Które z umiejętności Hermesa są umiejętnościami mogącymi nam się przydać w dzisiejszym świecie? II. Przedstawienie: 1. Stwórz scenkę, w której wystąpisz w charakterze: Hermesa – złodziejaszka, spryciarza, oszusta, Hermesa – figlarza, psotnika, żartownisia, Hermesa – handlarza, biznesmena stosującego siłę słownej perswazji, Hermesa – uzdrowiciela i przewodnika dusz, Hermesa – opiekuna zwierząt i roślin, Hermesa – komunikującego dobre i złe wiadomości. POJĘCIA DO WYJAŚNIENIA: 1. Palestra 2. Gimnazjum 3. Sztuka wymowy 4. Sztuka perswazji Hermes. Materiał internetowy: http://mitologia_grecka.w.interia.pl/html/1210.html (data pobrania: 201412-30). 43 Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 46 POGŁĘBIANIE WIEDZY: 1. Bogowie greccy i ich charakterystyka 2. Arkadia i Arkadowie Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Zadanie III, czyli Olimp w naszej klasie Olimp (w mitologii greckiej) – siedziba bogów greckich. Wznosi się ona na wysokość 2912 metrów. Grecy wierzyli, że każdy, kto spróbowałby wspiąć się na Olimp, spadnie. Na górze Olimp stało wiele pałaców bogów. Mieszkali tam zarówno najważniejsi bogowie, zwani olimpijskimi, jak i bóstwa pośrednie. Były jednak wyjątki od tej zasady: Artemida mieszkała w lesie, a Posejdon chodził na Olimp tylko na zebrania, ale mieszkał w swoim wielkim pałacu w morzu. Z kolei Hades swoją siedzibę miał w Podziemiach, a na Olimp nigdy go nie zapraszano (według niektórych źródeł Hades był bogiem olimpijskim, ale i tak nigdy nie pojawiał się na świętej górze). Największy i najokazalszy oraz jednocześnie najdroższy pałac należał do Zeusa i Hery. Bogowie urządzali przyjęcia, na które czasami zapraszali zasłużonych śmiertelników. Bardzo poważanym na Olimpie bogiem był Hefajstos, który tworzył dla mieszkańców Olimpu np. boskie pałace44. Zadania: II. Zastanów się i spróbuj odpowiedzieć na pytania: 1. Cechy którego boga posiadasz? Do którego z bogów jesteś najbardziej podobny? 2. Które z Twoich „boskich” cech mogą pomóc Ci w życiu, a które je utrudnić? 3. Jaką funkcję dzięki tym cechom możesz pełnić w swojej grupie rówieśniczej? 4. Kim możesz zostać w przyszłości dzięki Twoim „boskim” cechom? Jaki zawód możesz wykonywać? 44 Olimp. Materiał internetowy: http://pl.mitologia.wikia.com/wiki/Olimp (data pobrania: 2014-12-30). Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 47 I. Na podstawie całego cyklu zajęć przygotuj listę bogów olimpijskich i ich charakterystykę: Zeus, Hera, Atena, Afrodyta, Apollo, Artemida, Hefajstos, Posejdon, Ares, Demeter, Dionizos, Hermes, Hestia, Hades. Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego III. Przedstawienie: 1. Przygotuj inscenizację „Olimp w klasie szkolnej”, wyznaczając sobie role zgodne z dokonaną przez siebie osobistą identyfikacją z wybranym mitycznym bogiem. Miejscem inscenizacji powinna być klasa szkolna, a role wpisywać się w codzienne życie klasy i wasze uczniowskie obowiązki, ale też wasze zdolności, zainteresowania, potrzeby i możliwości. O pomoc w przeprowadzeniu takiej inscenizacji powinniście poprosić waszego wychowawcę i wspólnie z nim opracować przebieg takiego działania. POJĘCIA DO WYJAŚNIENIA: 1. Wzorce osobowe 2. Podobieństwa 3. Cechy charakteru 4. Cechy osobowości POGŁĘBIANIE WIEDZY: 1. Styl życia bogów na Olimpie Rozdział 2. Inwencja twórcza nauczycieli wychowawców Czy lenistwo zmienia świat? Polak, Europejczyk czy obywatel świata? Jak, poznając siebie, otwierasz się na świat? Rozdział 3. Materiał uzupełniający – integracja środowisk: dom – szkoła, czyli jedność myślenia i działania 1. Dialog trójpodmiotowy: rodzic – uczeń – nauczyciel Istotną rolą nauczyciela wychowawcy jest rola animatora działań integrujących wszystkie podmioty edukacji: uczniów, ich rodziców/opiekunów i nauczycieli. Starania nauczycieli wychowawców w tym obszarze powinny zmierzać ku budowaniu atmosfery wzajemnego zrozumienia, akceptacji i poszanowania, a w konsekwencji prowadzić do trójstronnego obdarzania się zaufaniem. Jak to zrobić? Recepta jest jedna – rozmawiać, rozmawiać, rozmawiać… A przy tym mówić tak, by być zrozumianym i słuchać tak, by usłyszeć, co do nas mówią inni. Spróbujmy zamknąć puszkę Pandory 45 Strona 48 Zajęcia te opracowane zostały w oparciu o narzędzie coachingowe zatytułowane „Puszka Pandory”45. Tamże Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Celem tego działania jest uświadomienie sobie i nazwanie własnych wartości oraz zidentyfikowanie sytuacji, które są postrzegane przez nas jako negatywne, nie zaspokajają bowiem naszych potrzeb oraz uniemożliwiają osiągnięcie wartości. Ponadto ćwiczenie to pozwala zdobyć umiejętności zamieniania negatywów w pozytywy i określić, czego wartościowego oczekujemy. I. Wprowadzenie Ćwiczenia integrujące i odreagowujące napięcie psychofizyczne, np.: tańce integracyjne, wygrywanie na instrumentach swojego nastroju, tworzenie spontanicznego akompaniamentu perkusyjnego np. do „Bamboleo” w wykonaniu zespołu Gipsy King. II. Etap I – symboliczna puszka Pandory „Według mitologii greckiej Pandora była pierwszą kobietą na ziemi. W posagu dostała od bogów szczelnie zamkniętą puszkę – z przykazaniem, by jej nie otwierać. Ciekawość Pandory jednak zwyciężyła – otworzyła puszkę. Znajdowały się w niej wszelkie nieszczęścia, które rozprzestrzeniły się na cały świat. Na dnie puszki, zgodnie z wolą Zeusa, była umieszczona nadzieja. Puszka Pandory symbolizuje źródło wszelkich nieszczęść, dramatów, nieprzewidzianych trudności, niekończących się smutków i kłopotów”46. Dzieci wraz z rodzicami/opiekunami wypisują wszystkie negatywne doświadczenia, obawy czy problemy związane z jakąś ważną dla wszystkich sytuacją (złe zachowanie, spóźnianie się, wagarowanie, kłócenie się, występ publiczny, egzamin lub sprawdzian itp.). III. Etap II – nadzieja 46 Strona 49 Dzieci wraz z rodzicami/opiekunami przeformułowują każde z tych złych doświadczeń tak, aby stało się pozytywem, np. dziecko mówi do rodzica/opiekuna – „Nie lubię, gdy się kłócimy”, a rodzic/opiekun pyta dziecko: „Jak się czujemy, gdy się nie kłócimy?”. Dziecko i rodzice/opiekunowie wzajemnie dopowiadają sobie – „Jesteśmy spokojni, czujemy się dobrze” itp. Dzieci wraz z rodzicami/opiekunami wspólnie wybierają z listy pozytywnych rzeczy te dla nich najważniejsze, a następnie razem określają jeszcze głębsze wartości z nimi związane. Tamże, s. 175. (jw. BK) Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego IV. Etap III – uruchamiamy wyobraźnię Dzieci wraz z rodzicami/opiekunami tworzą wspólną pracę plastyczną, np. kolaż, będący wyobrażeniem skutków pozytywnych zmian, obrazem tego, jakie będą korzyści wynikające z wymienionych wcześniej pozytywów. V. Etap IV – prezentacja prac i ich omówienie Czego dowiedzieliśmy się o sobie? Czego nauczyliśmy się od siebie? Jakie ma to dla nas znaczenie? (podaj wnioski płynące z tego działania) 2. Inspiracje twórcze – wspólne poszukiwania ○ jabłko niezgody – o drobnych przyczynach wielkich konfliktów, ○ chaos jest twórczy – stwórzmy własny idealny świat. Słowniczek pojęć kluczowych – prowadzony przez ucznia Zadaniem ucznia jest prowadzenie słowniczka, w którym definiowane są wszystkie ważniejsze pojęcia pojawiające się w toku realizacji zajęć psychoedukacyjnych, zarówno tych głównych, jak i uzupełniających, realizowanych przez samych uczniów lub uczniów pod kierunkiem nauczycieli, oraz tych, które przeznaczone są do wspólnej realizacji przez uczniów, rodziców i nauczycieli. Pojawiające się nowe dla wychowanków pojęcia powinny być najpierw definiowane przez samych uczniów – definicje uczniowskie powinny wynikać z kontekstu funkcjonowania wyrazów lub wiedzy potocznej uczniów – a następnie zestawiane z definicjami naukowymi. Uwzględniając uwagi nauczycieli testujących wstępną wersję „Innowacyjnego programu rozwijającego psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, należy podkreślić następujące fakty: 1) program został na tyle elastycznie skonstruowany, by nauczyciele mogli samodzielnie podejmować decyzję co do realizacji proponowanych w nim tematów, 2) elastyczność programu polega również na tym, że nauczyciele, wybierając temat do realizacji, nie muszą realizować wszystkich przypisanych mu ćwiczeń, 3) tematy i ich forma zostały tak dobrane, by nauczyciele mogli je realizować w dowolnej konfiguracji miejsca (lekcje wychowawcze, lekcje przedmiotowe, Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl Strona 50 Część V. Aneks Projekt „PI: Innowacyjny program rozwijający psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne u uczniów klas IV-VI z terenów wiejskich, miejsko-wiejskich i miast do 25 tys. mieszkańców województwa wielkopolskiego”, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Strona 51 np. elementy dramy, przerwa śródlekcyjna, zajęcia świetlicowe, imprezy integracyjne itp.) i czasu – od 10 do 90 minut (w zależności od tego, czy realizowane jest tylko jedno ćwiczenie z danego obszaru tematycznego, czy też pełny cykl tematyczny), 4) skuteczność programu jest jednak uwarunkowana systematycznością realizacji chociaż niewielkich elementów programu, 5) najwyższa skuteczność programu uwarunkowana jest natomiast jego systematyczną i konsekwentną realizacją w toku całego II etapu kształcenia w szkole podstawowej, począwszy od klasy IV, poprzez klasę V, na klasie VI kończąc. Przykładowe rozwiązania realizacji zajęć dydaktyczno-wychowawczych rozwijających psychoedukacyjne kompetencje interpersonalne uczennic i uczniów klas V: warsztaty komunikacji interpersonalnej, współdziałania i współpracy zespołowej, warsztaty rozwijania kompetencji adaptacyjnych i pewności siebie, warsztaty rozwijania kompetencji poznawczych i twórczego rozwiązywania problemów, warsztaty sprawnego zarządzania czasem i budowania kapitału ludzkiego, warsztaty motywacji i kompetencji aksjologiczno-kulturowych. Powyższa propozycja powstała w wyniku połączenia treści najbliższych sobie zagadnień tematycznych. Oznacza to, że realizacja np. treści warsztatu komunikacji interpersonalnej nie wyklucza wykorzystania treści warsztatów współdziałania i współpracy, w których pojawiają się elementy komunikacji interpersonalnej – i odwrotnie. Zatem zestawienie treści dwóch warsztatów jest jedynie sugestią dla realizatorów programów i przykładem na jego elastyczność i dowolność realizacyjną. Wszystko zależy jednak od inwencji twórczej i zaangażowania samych nauczycieli wychowawców. Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań tel. 061 66 05 224, fax 061 85 84 362 www.wsnhid.pl