Wprowadzenie - Wydawnictwo UMCS

Bezpieczeństwo Europy, bezpieczeństwo Polski. Tom 3 Organizacje paramilitarne we współczesnym świecie
red. naukowa Anna Szwed-Walczak, Łukasz Lewkowicz, Łukasz Jędrzejewski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Wprowadzenie
Problem bezpieczeństwa Europy, w tym również bezpieczeństwa Polski, jest
stałym elementem działań politycznych, społecznych, gospodarczych oraz
kulturowych. Zapewnienie bezpieczeństwa jest jednym z głównych obszarów
działania państw, organizacji międzynarodowych oraz ponadnarodowych.
Jednakże podstawową instytucją, mającą zapewnić bezpieczeństwo obywatelom jest państwo. System bezpieczeństwa narodowego można zdefiniować
jako „ogół celów zabezpieczenia interesów narodowych i powiązanych ze
sobą organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej oraz organizacji państwowych, społecznych i innych, wraz z ich siłami i środkami,
a także stowarzyszeń obywateli, uczestniczących w stworzeniu bezpieczeństwa narodowego zgodnie z Konstytucją i z założeniami koncepcyjnymi
(strategią) i normami prawnymi, regulującymi relacje w sferze zapewnienia
bezpieczeństwa”.1 Wśród podstawowych zadań systemu bezpieczeństwa narodowego wyróżnia się: przewidywanie sposobów zapobiegania zagrożeniom
bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, sformułowanie wspólnej
polityki bezpieczeństwa narodowego dla instytucji administracji publicznej,
zapewnienie sprawnego zarządzania. Należy zapewnić bezpieczeństwo:
1) obiektom pozamilitarnym bezpieczeństwa (władzy, administracji publicznej, sektorom gospodarki, instytucjom kultury, środowiska naturalnego,
obiektom wojskowym), 2) obiektom militarnym bezpieczeństwa (zaplecze
i infrastruktura sił zbrojnych i formacji paramilitarnych).2 Pierwsze realizują
bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, drugie zewnętrzne.
Z. Nowakowski, J. Rajchel, H. Szafran, R. Szafran, Strategia bezpieczeństwa narodowego
Polski na tle strategii bezpieczeństwa wybranych państw, Warszawa 2012, s. 179.
2 Tamże.
1 10
Wprowadzenie
Można wskazać, że rosnące zagrożenia spowodowały również oddolną
organizację obywateli w celu zapewnienia bezpieczeństwa własnym rodzinom,
„małym ojczyznom” oraz państwu. Aktywność organizacji pozarządowych
w zakresie ochrony i obrony narodowej polega na realizacji kilku kategorii
zadań: 1) lokalnej oraz regionalnej samoorganizacji bezpieczeństwa, pomocy
siłom zbrojnym w czasie pokoju, kryzysu i wojny, 2) konstruowania analiz
dotyczących systemu obronnego, projektów prawnych, kontroli inicjatyw
proobronnych, 3) edukacji i promocji w zakresie powszechnego obowiązku
obrony i ojczyzny.3
W Polsce (szczególnie w sytuacji konfliktu ukraińsko-rosyjskiego) proobronne działania obywateli zostały zauważone przez Ministerstwo Obrony
Narodowej. W dniu 20 listopada 2014 r. decyzją nr 460/MON powołano
Pełnomocnika Ministra Obrony Narodowej do spraw Społecznych i Inicjatyw Proobronnych. Został nim gen. dyw. w st. spocz. prof. Bogusław
Pacek.4 W dniach 20–21 marca 2015 r. w Centrum Konferencyjnym MON
w Warszawie zorganizowano I Ogólnopolski Kongres Organizacji Proobronnych i Klas Mundurowych. Jego efektem było powołanie 21 marca 2015 r.
Federacji Organizacji Proobronnych.5 Warunkiem akcesu do organizacji
Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku: wyzwania i strategie, red. R. Jakubczak,
J. Flis, Warszawa 2006, s. 376; por. A. Skrabacz, Organizacje pozarządowe w bezpieczeństwie
narodowym Polski, Warszawa 2006, s. 196–199.
4 W listopadzie 2015 r. gen. Pacek został odwołany z funkcji przez nowego ministra
obrony narodowej, a stanowisko zostało zlikwidowane, zob.: P. Wywiał, Organizacje
proobronne w systemie bezpieczeństwa narodowego Polski, Warszawa 2016, s. 107–108.
5 Członkami założycielami Federacji Organizacji Proobronnych zostały: Związek
Strzelecki „Strzelec”, Związek Strzelecki „Strzelec” im. J. Piłsudskiego, Związek Strzelecki
„Strzelec” Wągrowiec, Związek Strzelecki, Stowarzyszenie Instruktorów Legia Akademicka
w Lublinie oraz Stowarzyszenie FIA. FOP miała budować potencjał organizacji proobronnych
w celu wsparcia systemu obronnego państwa, ułatwić organizacjom proobronnym
współpracę z MON i przygotowywać rezerwy osobowe dla Narodowych Sił Zbrojnych. Za
zasadne uznano również przygotowanie do lokalnego reagowania kryzysowego w przypadku
zagrożeń militarnych i niemiltarnych, a także budowę komponentu Obrony Terytorialnej
z zaangażowaniem jednostek paramilitarnych. Wyszczególniono również zadania FOP:
1) w czasie pokoju, 2) w czasie kryzysu o charakterze militarnym, 3) w czasie wojny. Dnia
14 listopada 2015 r. do FOP weszło 10 nowych członków: Wodne Ochotnicze Pogotowie
Ratunkowe, Federacja Kawalerii Ochotniczej z Warszawy, Klub Kawaleryjski im. 12 Pułku
Ułanów Podolskich, Ranger Survival Club w Gliwicach, Kwidzyńskie Stowarzyszenie
Sportowo-Kolekcjonerskie „GWARD”, Fundacja Oddział Kawalerii Ochotniczej im.
Pułku Czwartego Ułanów Zaniemeńskich, Stowarzyszenie im. Rycerza Okunia, Fundacja
„Ars Creatori” z Warszawy oraz Stowarzyszenie Proobronne-Oświatowe „Kadet”. Liczba
3 Wprowadzenie
11 było przestrzeganie zasad: apolityczności, apartyjności, transparentności,
a także działalności zgodnie z obowiązującym prawem.6 Prezesem FOP
został Bogusław Pacek, który zrezygnował z funkcji w styczniu 2016 roku.7
Warto wspomnieć, że FOP nie zrzeszał wszystkich organizacji proobronych
w Polsce. W Kongresie uczestniczyło ok. 120 organizacji, fundacji i stowarzyszeń deklarujących swoją działalność jako proobronną, w skład FOP weszło
16 z nich.8 Podczas Targów „Pro Defense” w dniach 2–3 czerwca 2016 r.
odbył się Międzynarodowy Kongres Organizacji Proobronnych w Ostródzie,
którego organizatorem było Stowarzyszenie FIA – Fideles et Instructi Arnis
– Wierni w gotowości pod bronią. Wzięli w nim udział przedstawiciele
„wzorcowych organizacji” proobronnych oraz klas mundurowych z Polski,
Czech, Litwy, Łotwy, Estonii, Węgier, Wielkiej Brytanii, USA oraz państw
niebędących członkami NATO – Szwecji, Szwajcarii i Finlandii.9
W dyskursie naukowym oraz publicystycznym obecne były propozycje
oparcia obrony państwa również na wojskach obrony terytorialnej, które
powinny być złożone z przeszkolonych rezerw, stanowić komponent sił
zbrojnych angażowanych do obrony miejsc zamieszkania żołnierzy. Wojska
obrony terytorialnej według proponowanych koncepcji powinny być przygotowywane do natychmiastowego – nieregularnego, ale masowego – działania
po wtargnięciu agresora. Za zasadne uznano także przygotowanie obronne
społeczeństwa, instytucji oraz przedsiębiorstw do ratowania ludności, mienia
oraz środowiska przed konsekwencjami wojny. Przeszkolenie powinno zaś
odbywać się w ramach systemu obrony. Za ważny postulat uznano także
promowanie ochotniczych szkoleń wojskowych organizacji paramilitarnych.10
członków FOP zwiększyła się wówczas do 100 tys. Członkiem wspierającym FOP był
Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej, zob.: Federacja Organizacji Proobronnych,
http://proobronni.pl/o-fop/fop [8.07.2016].
6 W. Chełchowski, A. Czuba, Militarni już wojskowi czy jeszcze cywile. Polskie organizacje
proobronne, Warszawa 2016, s. 13.
7 Prezesem Zarządu został Krzysztof Wojewódzki, Komendant Główny jednego ze
Związków Strzeleckich, tamże.
8 B. Pacek, Wstępna koncepcja utworzenia Gwardii Krajowej, http://proobronni.pl/
blog/gwardia-krajowa [8.07.2016].
9 Zob. szerzej: Portal Polska-Zbrojna.pl, „Pro Defense” w Ostródzie, http://www.
polska-zbrojna.pl/home/articleshow/19559 [8.07.2016].
10 R. Szeremietiew, Szansa, której nie wolno zmarnować!, „Przegląd obrony cywilnej”
2016, nr 2, s. 9; J. Marczak, K. Gąsiorek, Tworzenie Obrony Terytorialnej III Rzeczypospolitej
Polskiej, [w:] Obrona Terytorialna, szkolenie rezerw, obrona cywilna, red. F. Seweryn,
J. Kempa, Warszawa 1999, s. 27–29.
12
Wprowadzenie
Za istotne cechy narodowe Polaków, które ujawniły się m.in. w trakcie drugiej wojny światowej, naukowcy z AON uznali „ponadprzeciętne zdolności
narodu polskiego do organizowania się oraz przedsiębiorczości w skrajnie
trudnych warunkach”, czego przykładem miało być funkcjonowanie Polskiego Państwa Podziemnego, „wola walki i niezłomność postawy oporu
większości społeczeństwa wobec okupanta”. Miały one uzasadniać konieczność utworzenia w Polsce powszechnej obrony terytorialnej, kontynuującej
działalność Armii Krajowej.11 Za podstawę tworzenia bezpieczeństwa narodowego uznano powszechną ochronę i obronę narodową, która powinna
być nadrzędnym celem każdego Polaka. Państwo zaś ma za zadanie dać
obywatelom przygotowanie, zasoby i terytorium „do zapobiegania, obrony,
odstraszania, obrony przed zagrożeniami militarnymi i niemilitarnymi
zewnętrznymi i wewnętrznymi godzącymi w interesy narodowe Polski”.12
Warto także wskazać, że Ministerstwo Obrony Narodowej rozpoczęło
działania mające na celu reaktywację obrony terytorialnej. Rekrutacja do
Wojsk Obrony Terytorialnej rozpocznie się na przełomie lat 2016/2017.13
Szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego Paweł Soloch obrazował ją jako
„strukturę wojskową, funkcjonującą w czasie pokoju w ograniczonej skali,
i co ważne, kontrolowaną przez państwo. To nie będą tworzone ad hoc
grupy samoobrony czy też pospolitego ruszenia”.14 Za istotne uznano
współpracę z organizacjami paramilitarnymi. Część organizacji paramilitarnych po raz pierwszy została włączona w ćwiczenia defensywne wojsk
NATO – „Anakonda-16”, które odbyły się w dniach 6–17 czerwca 2016 r.
na terytorium Polski.15
J. Marczak, R. Jakubczak, A. Skrabacz, K. Gąsiorek, K. Przeworski, Doświadczenia
organizacji bezpieczeństwa narodowego Polski od X do XX wieku. Wnioski dla Polski w XXI
wieku, Warszawa 2013, s. 45–47.
12 Tamże, s. 48.
13 Zob.: Strona internetowa MON, Obrona terytorialna, http://www.mon.gov.pl/
obrona-terytorialna/ [8.07.2016].
14 M. Schwarzgruber, T. Wróbel, Wywiad z Pawłem Solochem: Niepodzielne
bezpieczeństwo, „Polska Zbrojna” 2016, III, nr 3, s. 40.
15 W ćwiczeniach „Anakonda-16” wzięło udział 31 tys. żołnierzy państw NATO
(wojska z 18 państw NATO oraz 5 państw partnerskich), w tym 12 tys. z Polski, a także
ok. 400 cywilów. Ćwiczeniami kierował gen. broni Marek Tomaszycki, zob. szerzej: Stronia
internetowa MON, Rozpoczęcie ćwiczenia Anakonda-16, http://www.mon.gov.pl/aktualnosci/
artykul/najnowsze/rozpoczecie-cwiczenia-anakonda-16-f2016-06-06/ [8.07.2016]; Ćwiczenia
Anakonda-16 – konferencja prasowa, http://www.mon.gov.pl/aktualnosci/artykul/ najnowsze/
cwiczenie-anakonda-16-konferencja-prasowa-t2016-05-18/ [8.07.2016].
11 Wprowadzenie
13 Przekładamy Czytelnikom tom Bezpieczeństwo Europy – bezpieczeństwo
Polski, t. 3, Organizacje paramilitarne we współczesnym świecie, który stanowi kontynuację projektu naukowego zainicjowanego w Zakładzie Myśli
Politycznej Wydziału Politologii UMCS w Lublinie, kierowanym przez Ewę
Maj. Koncept pojawił się w środowisku politologów, ale jego realizacja przebiegała przy współpracy historyków, prawników oraz socjologów. Wyniki prac
zostały sfinalizowane wydanymi książkami: Sen o potędze. Bezpieczeństwo,
suwerenność, mocarstwowość. Rzeczpospolita Polska 1918–1939; Bezpieczeństwo Europy – bezpieczeństwo Polski, t. 1; Bezpieczeństwo Europy – bezpieczeństwo Polski, t. 2.16 Tematyka stanowiła inspirację do podjęcia kolejnych
badań, których efekty zostały ujęte w prezentowanej publikacji. Przedmiotem opracowania były rozważania na temat roli i miejsca paramilitarnych
organizacji proobronnych w systemie bezpieczeństwa narodowego państwa.
Dokonano diagnozy przygotowania proobronnego ludności, sytuacji prawnej
organizacji paramilitarnych, a także przeglądu działalności współczesnych
organizacji paramilitarnych. Zwrócono uwagę na tradycje funkcjonowania
organizacji paramilitarnych. Problematyka książki pozwoliła na szczegółową
analizę polskich organizacji paramilitarnych zarówno historycznych, jak
i współczesnych. Umożliwiła również ukazanie problemu w szerszym zasięgu
geograficznym, nie ograniczając przedmiotu badań do Europy. Trzeci tom
opracowania Bezpieczeństwo Europy – bezpieczeństwo Polski ukazał problem
bezpieczeństwa przez pryzmat oddolnie tworzonych paramilitarnych organizacji proobronnych, wskazując na istotną rolę obywatela w wychowaniu
patriotycznym przyszłych pokoleń.
Autorzy wydawnictwa Leksykon wiedzy wojskowej definiują organizację
społeczną obronną posługując się zakresem programu, który powinien obejmować przysposobienie ludności do obrony państwa.17 Warto wskazać, że
termin „organizacja proobronna” jest szerszy niż „organizacja paramilitarna”.
Wzorem funkcjonowania dla organizacji paramilitarnej jest wojsko, mimo
że organizacja paramilitarna oficjalnie nie wchodzi w strukturę wojskową.18
Generał B. Pacek podkreślał z kolei, że organizacje proobronne stają się
Sen o potędze. Bezpieczeństwo, suwerenność, mocarstwowość. Rzeczpospolita Polska
1918–1939, red. E. Maj, J. Gryz, E. Kirwiel, E. Podgajna, Lublin 2014; Bezpieczeństwo
Europy – bezpieczeństwo Polski, t. 1, red. E. Maj, K. Mazurek, W. Sokół, A. Szwed-Walczak,
Lublin 2016; Bezpieczeństwo Europy – bezpieczeństwo Polski, t. 2, red. E. Maj, W. Sokół,
A. Szwed-Walczak, Lublin 2016.
17 Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979, s. 288.
18 P. Wywiał, dz. cyt., s. 62–63.
16 14
Wprowadzenie
organizacjami paramilitarnymi w momencie wybuchu wojny i wówczas
są podporządkowane wojsku. Dokonywał jednak podziału organizacji na
proobronne i paramilitarne, przy definiowaniu jednostki paramilitarnej
jako takiej „która nie jest wojskiem, ale wypełnia takie zadania jak wojsko
i ma strukturę zbliżoną do wojskowej, czyli posiada dowództwo, hierarchię
i rozkazy”.19
Istnieje wiele klasyfikacji organizacji proobronnych. Łukasz Dryblak
wyszczególnił cztery typy: 1) ratownicze, 2) edukacyjno-kulturalno-wychowawczo-sportowe, 3) byłych wojskowych i kombatantów, 4) paramilitarne.
Jedne wykonują zadania z zakresu pierwszej pomocy, niwelowania skutków
klęsk żywiołowych oraz ekologicznych. Drugie propagują wartości i zasady
chrześcijańskie, a także upowszechniają wiedzę z zakresu obrony i historii.
Promują zdrowy styl życia i wysiłek fizyczny. Organizacje, w których aktywizują się byli wojskowi oraz kombatanci i ich rodziny, i gdzie kultywuje
się tradycje wojskowe, a także prowadzi szkolenia militarne. Struktura
i działalność organizacji paramilitarnych wzorowana jest na wojsku. Obecne
są w nich: hierarchia dowodzenia, stopnie wojskowe, szkolenia strzeleckie.
Niektóre z nich współpracują z MON. Jednakże należy podkreślić, że wiele
organizacji prowadzi działalność wyróżniającą każdą z grup we wskazanej
typologii.20 Z kolei Adam Sokołowski wyróżnił: 1) społeczne organizacje
proobronne oraz 2) organizacje militarne. Społeczne organizacje proobronne
miały za zadanie przygotować ludność do obrony państwa. Autor zaklasyfikował do nich organizacje młodzieżowe oraz kombatanckie, a także
organizacje specjalistyczne, szkolące w dziedzinie związanej z bezpieczeństwem. Organizacje militarne zaś upodabniały się do wojska w strukturze,
awansie i zarządzeniu.21
Teksty zamieszczone w trzecim tomie Bezpieczeństwo Europy – bezpieczeństwo Polski: Organizacje paramilitarne we współczesnym świecie zostały uporządkowane w czterech działach: organizacje paramilitarne jako
przedmiot badań naukowych, tradycje paramilitarne w Polsce, organizacje
W. Chełchowski, A. Czuba, Militarni..., s. 20.
Ł. Dryblak, Definicja i typologia organizacji proobronnej, [w:] P. Soloch, P. Żurawski
vel. Grajewski, Ł. Dryblak, Organizacje proobronne w systemie bezpieczeństwa państwa.
Charakterystyki wybranych armii państw europejskich na tle armii polskiej, Warszawa
2015, s. 10–11.
21 A. Sokołowski, Działalność polskich organizacji paramilitarnych, „Studia z Zakresu
Prawa, Administracji i Zarządzania” 2015, t. 8, s. 155.
19 20 Wprowadzenie
15 paramilitarne we współczesnej Polsce, organizacje paramilitarne w Europie
i na całym świecie.
Pierwszy dział publikacji składa się z czterech tekstów autorstwa: Krzysztofa Cebula i Radosława Zenderowskiego, Aleksandry Skrabacz, Tomasza
Szafrańca, Zenona Trejnisa i Przemysława Z. Trejnisa. Autorzy skupili się
w tej części pracy na sferze koncepcyjnej dotyczącej organizacji proobronnych,
w tym paramilitarnych. Zaprezentowali podstawową siatkę pojęciową, przedstawili definicje i klasyfikację organizacji proobronnych. Scharakteryzowana
została problematyka kształcenia proobronnego ludności w Polsce. Analizowano podstawowe akty prawne regulujące działalność polskich organizacji
proobronnych. Następnie zaprezentowano rolę organizacji proobronnych
w systemie bezpieczeństwa państwa. Podjęto również problem wychowania
patriotycznego jako komponentu kultury politycznej i bezpieczeństwa państwa.
Rozważania badawcze związane z kształtowaniem się tradycji paramilitarnych w Polsce zostały odzwierciedlone w drugim dziale publikacji. W tekstach
Autorzy przedstawili działalność wybranych organizacji paramilitarnych w II
Rzeczypospolitej oraz działalność oddziałów Ochotniczej Rezerwy Milicji
Obywatelskiej na ziemiach zachodnich ze szczególnym uwzględnieniem Dolnego Śląska. Druga część opracowania składa się z ośmiu tekstów autorstwa:
Anety Bąk-Pituchy, Sabiny Bober, Rafała Dobrowolskiego, Ewy Maj, Mariana
Mroczki, Anny Pachowicz, Jana Ryszarda Sielezina, Bolesława Sprengela.
Autorzy rozważali funkcjonowanie badanych podmiotów z perspektywy
działalności jednostki ludzkiej w badanych organizacjach. Ważnymi kwestiami
były samoidentyfikacja ideologiczna członków organizacji paramilitarnych
czy miejsce poszczególnych organizacji w dyskursach politycznych toczonych
w ówczesnej rzeczywistości społeczno-politycznej.
Kwestie odnoszące się do funkcjonowania organizacji paramilitarnych we
współczesnej Polsce zostały podjęte w trzeciej części opracowania, złożonego
z tekstów: Diany Bednarz, Marka Friedricha, Przemysława Fronca, Łukasza
Jędrzejskiego, Roberta Łosia, Anny Szwed-Walczak. Autorzy rozpatrywali
kwestie funkcjonowania organizacji paramilitarnych we współczesnej Polsce
przez pryzmat zajmowanej przez organizację pozycji w życiu politycznym
państwa, strategie działania analizowanych podmiotów, a także rolę instytucjonalną w zapewnieniu bezpieczeństwa Polski. Za istotne uznano dążność
analizowanych podmiotów do zapewnienia dostępu obywateli do proponowanej oferty programowej. Zainteresowanie badaczy w głównej mierze budziły
komponenty programowe analizowanych organizacji w tym: 1) wyznaczniki
istnienia i funkcjonowania organizacji paramilitarnych, 2) udział organi-
16
Wprowadzenie
zacji paramilitarnych w bezpieczeństwie państwa, 3) źródła finansowania,
4) przedstawienia profilu ideowego oraz cech programowych organizacji.
Czwarty dział opracowania związany był z prezentacją roli organizacji
proobronnych i paramilitarnych w Europie i na świecie. Szczepan Czarnecki
i Alexandra Viktoria Martines, Aleksander Głogowski, Łukasz Lewkowicz,
Grzegorz Ronek, Przemysław Wywiał zwracali uwagę na wybrane organizacje paramilitarne działające w różnych państwach, w różnych okresach
historycznych. Wskazano przede wszystkim na aspekt praktyczny ich funkcjonowania. Podjęty został problem wpływu Gwardii Hlinki na system polityczny Republiki Słowackiej w okresie drugiej wojny światowej i Irlandzkiej
Armii Republikańskiej podczas rządów premier Margaret Thatcher. Zainteresowaniu Autorów podlegał udział organizacji paramilitarnych w czystkach etnicznych podczas konfliktu na Bałkanach w latach 90. XX wieku.
Uwzględniono również udział organizacji proobronnych w systemach bezpieczeństwa państw skandynawskich, bałtyckich i ochronie granic Pakistanu.
Prezentowane tu teksty w głównej mierze mają charakter studium przypadku. Autorzy wykazali się zróżnicowanym podejściem badawczym, co
znalazło odzwierciedlenie w stosowaniu wielości i zróżnicowaniu podejść
badawczych politologii, socjologii, historii. Artykuły zawarte w opracowaniu
przedstawiają stan badań realizowanych do czerwca 2016 roku.
W opracowaniu zachowano indywidualny charakter tekstów autorskich.
Redaktorzy nie zdecydowali się na ujednolicenie siatki pojęciowej. Zindywidualizowane zapisy związane były z decyzjami uzasadnianymi przez Autorów
w artykułach. Redaktorzy zrezygnowali również z prób ujednolicenia siatki
pojęciowej z zakresu badanej problematyki. Zgodnie z wolą Autorów poszczególnych artykułów i szkiców pozostawiono terminologię zapisaną w oryginale
lub spolszczoną. Natomiast unifikacji podlegał aparat naukowy w postaci przypisów oraz wykazu źródeł i opracowań, umieszczony na końcu każdego tekstu.
Książka jest skierowana do Czytelników, których interesują kwestie funkcjonowania specyficznych podmiotów życia politycznego, za jakie można uznać
istniejące na przestrzeni dziejów organizacje paramilitarne, z uwzględnieniem
kwestii obrony terytorialnej i bezpieczeństwa. Można oczekiwać, że szczególne zainteresowanie tematem wykażą studenci kierunków uniwersyteckich,
głównie bezpieczeństwa, a także europeistyki, historii, politologii, stosunków
międzynarodowych, socjologii.
Anna Szwed-Walczak
Łukasz Lewkowicz
Łukasz Jędrzejski