pełny tekst

PRZEGL
Rys historyczny s³u¿b san.-epid.
Nr 1 EPIDEMIOL 2005; 59:5–8
5
Marek Ludwik Grabowski
Zastêpca G³ównego Inspektora Sanitarnego
RYS HISTORYCZNY
S£U¯B SANITARNO-EPIDEMIOLOGICZNYCH I PAÑSTWOWEJ
INSPEKCJI SANITARNEJ*
Panie, Panowie Parlamentarzyœci.
Pani Minister. Panowie Ministrowie. Szanowni Pañstwo.
Chc¹c mówiæ o dzia³alnoœci Pañstwowej Inspekcji Sanitarnej w okresie ostatnich
50 lat, tj. od momentu og³oszenia dekretu 14 sierpnia 1954 r. o Pañstwowej Inspekcji
Sanitarnej, nie mo¿na zapomnieæ o dzia³aniach s³u¿by sanitarno-epidemiologicznej przed
tym okresem.
Po I wojnie œwiatowej, powstaniu Pañstwa Polskiego, ju¿ po 9 miesi¹cach od odzyskania niepodleg³oœci, Sejm RP uchwali³ 19 lipca 1919 r. ustawê pod nazw¹ Zasadnicza Ustawa Sanitarna. By³ to dokument o kapitalnym znaczeniu, bêd¹cy podwalin¹ ca³ej organizacji S³u¿by Zdrowia w ówczesnej Polsce, zarówno profilaktycznej, jak i naprawczej. Jak
m¹dry i dalekowzroczny by³ to dokument, niech œwiadczy fakt, ¿e urzêdowi sprawuj¹cemu
nadzór nad zdrowiem ówczesnego spo³eczeñstwa, nadano nazwê Ministerstwo Zdrowia
Publicznego.
Œledz¹c kolejne wa¿ne akty prawne wydawane w pierwszym trzydziestoleciu XX wieku nie sposób nie przytoczyæ ustawy z 1920 r. o utworzeniu Urzêdu Naczelnego Nadzwyczajnego Komisarza do Walki z Epidemiami, a nastêpnie Jego rozporz¹dzenia o postêpowaniu w razie zachorowania na cholerê azjatyck¹ osób podró¿uj¹cych kolejami. Znano
ju¿ wtedy przecinkowca cholery i bior¹c pod uwagê otwarty rodzaj ustêpów w wagonach
kolejowych, wprowadzono w³aœnie ten specjalny przepis.
Zal¹¿kiem tworzenia s³u¿b sanitarno- epidemiologicznych by³o utworzenie w 1919 r.
Pañstwowego Centralnego Zak³adu Epidemiologicznego, który ju¿ w 1923 r. zosta³ przemianowany na Pañstwowy Zak³ad Higieny. Nastêpnie utworzono 6 filii tego¿ Zak³adu
w 6-ciu województwach, a w miejsce Pañstwowego Centralnego zak³adu Epidemiologicznego przeniesiono produkcjê surowic i szczepionek.
*Wyg³oszono na uroczystej sesji z okazji Jubileuszu 85-lecia S³u¿b Sanitarno-Epidemiologicznych i 50-lecia Pañstwowej Inspekcji Sanitarnej na Zamku Królewskim w Warszawie, w dniu
3 wrzeœnia 2004 roku oraz na Centralnej Konferencji Naukowej w Czêstochowie 1 paŸdziernika
2004 r.
6
ML Grabowski
Nr 1
W pierwszym tomie Przegl¹du Epidemiologicznego z 1922 r. znajduje siê szczegó³owy raport o dzia³alnoœci NNK z lat 1920/21. Zawiera on ogólne uwagi o stanie epidemii
w Polsce, które to próbowa³ zwalczaæ dr Ludwik Rajchman – dyrektor Pañstwowego Centralnego Zak³adu Epidemiologicznego, przy wspó³dzia³aniu z Naczelnym Nadzwyczajnym
Komisarzem do Walki z Epidemiami. W latach 1920-1935 dzia³alnoœæ skupia³a siê na zwalczaniu duru wysypkowego na terenie ca³ego kraju, cholery w Strza³kowie, Tucholi, Wadowicach, duru brzusznego, czerwonki, nagminnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.
Jednoczeœnie ju¿ wtedy Pañstwowy Zak³ad Higieny zgodnie ze swoim statutem, rozpoznawa³ choroby zakaŸne, bada³ ich istotê, Ÿród³a powstawania, sposoby szerzenia siê
oraz skutecznego zwalczania. Jednoczeœnie organizowa³ ruchome pracownie diagnostyczne, bada³ materia³ zakaŸny przysy³any z kraju i wysy³a³ w teren ekipy pracowników wspó³pracuj¹ce œciœle z Naczelnym Nadzwyczajnym Komisarzem do Walki z Epidemiami. Dziêki
staraniom Dyrektora dr Ludwika Rajchmana, który otrzyma³ z Fundacji Rockefellera ponad 200 tys. dolarów amerykañskich, wybudowano Pañstwow¹ Szko³ê Higieny, której g³ównym zadaniem by³o szkolenie personelu zdrowia publicznego i nabywanie kwalifikacji
medyczno-sanitarnych, tak bardzo potrzebnych w ówczesnych czasach do skutecznego
zwalczania chorób zakaŸnych. Pod koniec lat trzydziestych by³o ju¿ 13 filii PZH w ca³ym
kraju. Intensywne szkolenia, o¿ywiona dzia³alnoœæ naukowa w PZH, w³aœciwa organizacja
diagnostyki bakteriologicznej zapocz¹tkowana przez prof. dr med. Ludwika Hirszfelda
i prof. dr med. Feliksa Przesmyckiego, doœwiadczenia zbierane przez delegowanych naukowców w ró¿nych krajach Europy, dotycz¹ce mo¿liwoœci opanowania epidemii – przynios³y w koñcu po¿¹dane efekty. Poprawa sytuacji epidemiologicznej w kraju spowodowa³a ukierunkowanie dzia³añ w stronê badañ naukowych w zakresie zdrowia i higieny publicznej. Ka¿da z filii PZH w kraju sk³ada³a siê z trzech oddzia³ów: bakteriologicznego,
badania ¿ywnoœci i przedmiotów u¿ytku oraz badania wody.
Bardzo ciekawym aktem prawnym by³o rozporz¹dzenie Prezydenta Rzeczypospolitej
z marca 1928 r. o dozorze nad artyku³ami ¿ywnoœci i przedmiotami u¿ytku, które jeszcze
w pierwszym roku XXI wieku, w czêœci przedmiotów u¿ytku, by³o stosowane, pomimo
znacznego postêpu w wielu dziedzinach naszego ¿ycia.
Jednym z ostatnich aktów prawnych uchwalonych przed II wojn¹ œwiatow¹ by³a ustawa z 15 czerwca 1939 r. o publicznej s³u¿bie zdrowia. Publiczna s³u¿ba zdrowia obejmowa³a, m.in. zwalczanie chorób zakaŸnych, zaopatrywanie ludnoœci w wodê, usuwanie nieczystoœci, dozór sanitarny nad artyku³ami ¿ywnoœciowymi. Wykonywanie zadañ z zakresu
publicznej s³u¿by zdrowia nale¿a³o do Ministra Opieki Spo³ecznej. W czasie II wojny
œwiatowej centrala PZH w Warszawie oraz 3 filie: w Lublinie, Krakowie i Kielcach znalaz³y siê pod okupacj¹ niemieck¹ na terenie Generalnej Guberni. Niemieckie w³adze okupacyjne w obawie przed chorobami zakaŸnymi tolerowa³y ograniczon¹ dzia³alnoœæ – przy
okazji – konspiracyjn¹, w której najwiêksze znaczenie mia³y: tajna produkcja szczepionki
przeciw durowi wysypkowemu dla ludnoœci Polski i potajemne dostarczanie tej szczepionki do wiêzieñ i obozów koncentracyjnych oraz tajne szkolenie studentów zamkniêtego
przez w³adze okupacyjne Wydzia³u Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Pod okupacj¹ sowieck¹ pracowa³y filie we Lwowie i Stanis³awowie.
Po zakoñczeniu dzia³añ wojennych, na skutek totalnych zniszczeñ infrastruktury kraju, niskiego stanu sanitarnego i higienicznego poszczególnych obywateli, niedo¿ywienia,
a wrêcz panuj¹cego g³odu, braku leków, œrodków opatrunkowych, szczepionek – zaczê³y
Nr 1
Rys historyczny s³u¿b san.-epid.
7
ponownie wybuchaæ liczne epidemie groŸnych chorób zakaŸnych. W tych warunkach,
z wielkim oczekiwaniem na poprawê sytuacji zdrowotnej w Polsce, powsta³a Pañstwowa
Inspekcja Sanitarna w 1954 r. Filie PZH sta³y siê podstawow¹ baz¹ laboratoryjn¹ dla tworzonych stacji sanitarno-epidemiologicznych, choæ wczeœniej dzia³a³y ju¿, tzw. kolumny
sanitarne walcz¹ce, prawie w dos³ownym tego s³owa znaczeniu, z szerz¹cymi siê chorobami zakaŸnymi takimi, jak dur brzuszny, dur plamisty, czerwonka, choroba Heinego-Medina, ospa prawdziwa.
I choæ w okresie miêdzywojennym do koñca 1938 r. przeszkolono na licznych kursach
8614 osób, w tym 2455 lekarzy, to po wojnie, w latach 50-tych, by³a to kropla w morzu
potrzeb. Pocz¹tki dzia³ania stacji sanitarno-epidemiologicznych w latach piêædziesi¹tych
nastraja³y pesymizmem z powodu braku mo¿liwoœci uzyskania szybkich efektów nie tylko
profilaktycznych, ale równie¿ leczniczych. Wirusy i bakterie by³y szybsze od cz³owieka
podobnie jak obecnie, ale œwiadomoœæ i mo¿liwoœci profilaktyczne s¹ nie do porównania
w stosunku do dzisiejszych czasów. Systematyczne, mozolne wdra¿anie szczepieñ ochronnych, przekonywanie spo³eczeñstwa do dobrodziejstwa zdrowotnego, jakie mia³y te szczepienia, nauczanie odpowiednich zachowañ higienicznych, stosowanie œrodków dezynfekcyjnych i dezynsekcyjnych, walka z niedo¿ywieniem, braki podstawowych witamin i owoców tak bardzo potrzebnych ka¿demu cz³owiekowi, brak leków i œrodków opatrunkowych,
niedostateczny poziom lecznictwa zakaŸnego – to g³ówne problemy ówczesnych czasów,
z którymi to, na co dzieñ musieli borykaæ siê bohaterowie s³u¿b sanitarno-epidemiologicznych d³ugich dziesiêcioleci.
Ci¹g³ym, podstawowym mankamentem, maj¹cym wp³yw na sprawn¹ dzia³alnoœæ pracy inspekcji sanitarnej by³ transport, a w³aœciwie to jego brak, gdy¿ nigdy nie by³o wystarczaj¹cego bud¿etu na zakup œrodków lokomocji. W Polsce miêdzywojennej i tu¿ po
II wojnie œwiatowej œrodkami transportu by³a furmanka lub rower, w latach 50-tych,
60-tych – komunikacja PKS i PKP. Czêsto nawet w dzisiejszych czasach stacje sanitarnoepidemiologiczne nie maj¹ w³asnego œrodka transportu.
Przybli¿aj¹c, oczywiœcie skrótowo, pozytywn¹ dzia³alnoœæ s³u¿b sanitarno-epidemiologicznych, nie sposób nie wspomnieæ o szczepieniach ochronnych, które ju¿ w latach
40-tych XIX wieku prowadzone by³y systematycznie i planowo, dzienniki urzêdowe dok³adnie okreœla³y miejsce i czas, a nawet listy dzieci podlegaj¹cych szczepieniom przez
lekarzy, najczêœciej chirurgów powiatowych. Za przeprowadzenie szczepienia zarówno
lekarze, jak i duchowni propaguj¹cy i zachêcaj¹cy do szczepieñ, byli odpowiednio nagradzani. Celowo d³u¿ej i szczegó³owiej przypominam Pañstwu te odleg³e czasy, ale by³ to
znamienity okres kszta³towania i powstawania nowej dziedziny nauki medycznej nazywanej obecnie wakcynologi¹. G³ównym zadaniem wakcynologii jest zwalczanie chorób zakaŸnych , a koñcowym celem, jest oczywiœcie ich eradykacja.
Pierwsza po³owa XX wieku to systematyczne prowadzenie szczepieñ przeciw ospie
prawdziwej przez liczne grona wybitnych lekarzy epidemiologów, lekarzy chorób zakaŸnych, których koñcowym sukcesem by³o wykorzenienie ospy prawdziwej og³oszone œwiatu w sprawozdaniu 33-go Œwiatowego Zgromadzenia Zdrowia 8 maja 1980 r. w Genewie.
Oczywiœcie w Polsce wczeœniej, bo w roku 1979, odst¹piono od szczepieñ przeciw ospie
prawdziwej. Kolejnym, niew¹tpliwym sukcesem s³u¿b epidemiologicznych jest bardzo du¿e
zmniejszenie liczby zachorowañ na WZW typu B w zwi¹zku z konsekwentnie rozszerzanym programem szczepieñ na coraz to wiêksze grupy spo³eczne pocz¹wszy od II po³owy
8
ML Grabowski
Nr 1
lat 80-tych i zbli¿eniem Polski w liczbie tych zachorowañ do krajów Unii Europejskiej
(wskaŸnik zachorowalnoœci za rok 2003 wynosi 4,43/100 000 mieszkañców, co przek³ada
siê na 1693 zachorowania w 2003 roku). Równie¿ eradykacja poliomyelitis (choroby Heinego-Medina) jest sukcesem s³u¿b sanitarno-epidemiologicznych. Regionalna Komisja
Certyfikacji Eradykacji Poliomyelitis w Europejskim Regionie WHO uzna³a region Europy za wolny od Polio i og³osi³a to 21.06.2002 r.
Pañstwowa Inspekcja Sanitarna, a wczeœniej s³u¿ba sanitarno-epidemiologiczna dokona³a poprzez ca³e dziesiêciolecia, a w³aœciwie to od momentu uchwalenia tych¿e struktur przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, fundamentalnych zmian w sposobach dzia³ania,
zdobywaniu zaufania spo³ecznego, czy te¿ przekonywaniu obywateli do swoich racji, jak
np. dobrodziejstw zdrowotnych, wynikaj¹cych z faktu stosowania masowych szczepieñ
ochronnych, odpowiednich warunków sanitarnych, zachowañ zdrowotnych, odpowiednich
stylów ¿ycia, w³aœciwego od¿ywiania siê, stosowania przepisów poprawiaj¹cych warunki
pracy, czy wreszcie stworzenia takich procedur i systemów, a¿eby ka¿dy Europejczyk,
czyli równie¿ Polak-Europejczyk móg³ ¿yæ bezpiecznie, pracowaæ bezpiecznie, kupowaæ
i spo¿ywaæ zdrow¹, bezpieczn¹ ¿ywnoœæ.
Jednoczeœnie w przypadku jakiejkolwiek awarii, potrzeby uzyskania pomocy, potrzeby powiadomienia np. o niebezpiecznym produkcie spo¿ywczym lub innym niebezpiecznym zjawisku, aby ka¿dy z nas móg³ w mo¿liwie najkrótszym czasie uzyskaæ profesjonaln¹ pomoc i przestrzec innych przed zbli¿aj¹cym siê niebezpieczeñstwem.
Oczywiœcie jest to mo¿liwe wy³¹cznie przy obecnej organizacji pracy, strukturze,
a przede wszystkim pionowej podleg³oœci wszystkich szczebli Pañstwowej Inspekcji Sanitarnej, G³ównemu Inspektorowi Sanitarnemu i Ministrowi Zdrowia. Tak¹ s³u¿ebn¹ rolê
pe³ni³a, pe³ni i pe³niæ bêdzie Pañstwowa Inspekcja Sanitarna dla bezpiecznego i zdrowego
¿ycia swoich obywateli.
Szanowni Pañstwo!
Jestem dumny, ¿e moja praca przypad³a na ten jak¿e podnios³y moment obchodów
50-lecia Pañstwowej Inspekcji Sanitarnej i 85-lecia s³u¿b sanitarno-epidemiologicznych.
Jestem dumny, ¿e moja praca przypad³a na ten jak¿e dynamiczny okres rozwoju Pañstwowej Inspekcji Sanitarnej, integracji z pañstwami Unii Europejskiej, ale przede wszystkim
cieszê siê wzrostem autorytetu, wiarygodnoœci i odpowiedzialnoœci Naszych S³u¿b, a na to
wszystko zapracowa³y pokolenia, nasi poprzednicy, Wy Pañstwo.
Chylê czo³a przed Pañstwem.
Dziêkujê bardzo.