recenzja - Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej

prof. zw. dr hab. inż. arch. Bonawentura Maciej Pawlicki Podhalańska
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu Instytut
Nauk Technicznych, kierunek Architektura
30-400 Nowy Targ, ul. Kokoszków 71
adres dom. 30-045 Kraków, ul. Wrocławska 58/7
RECENZJA
pracy doktorskiej pani mgr inż. arch. Agnieszki Fitta-Speliny
pt.: Jarosław do końca okresu staropolskiego, zagadnienia
urbanistyczno-architektoniczne
wykonanej pod kier. promotora dr hab. inż. arch. Dominiki Kuśnierz-Krupa
na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej.
UWAGI WSTĘPNE
Zawartość pracy:
Praca o objętości 180 stron zawiera tekst wraz z ilustracjami i podsumowaniem (str.1-152),
zestawienia źródeł z dwoma aneksami zawierającymi akt lokacyjny miasta, kalendarium
dziejów miasta oraz wybór obszernej bibliografii i streszczenie.
Opis tematyki opracowania:
Rozdział 1. Wstęp omawia cel, zakres i obszar badawczy, przedstawia tezę, opisuje metodę
badań i układ pracy. Rozdział 2. Stan badań przedstawia analizę zebranych materiałów
kartograficznych i ikonograficznych od 2 poł. XVII w. do końca XX w. na podstawie
starannie zebranych źródeł rękopiśmiennych i drukowanych, publikacji książkowych,
artykułów oraz mało znanych opracowań niepublikowanych. Rozdziały 3. Jarosław czasy
najdawniejsze, 4. Jarosław w wiekach średnich, 5. Jarosław w okresie „Złotego Wieku",
6. Jarosław w XVII i XVIII wieku prezentują główny wątek pracy tworząc obraz czterech
najważniejszych etapów urbanistyczno-architektonicznego rozwoju tego ważnego ośrodka
gospodarczego Polski południowo-wschodniej. Ukazano tu chronologicznie najstarsze dzieje
osadnictwa ziem zajętych w 981 r., przez księcia ruskiego Włodzimierza Wielkiego,
następnie przemiany zachodzące w wiekach średnich, w czasach największego rozkwitu od
pocz. XVII w. do 1 poł. XVII w. oraz kolejne lata do końca okresu staropolskiego (przyjętego
w tytule pracy jako umownie na rok 1772). Wyznaczają one dla przyszłego rozwoju
Jarosławia ważne zdarzenia zachodzące aż do 2 poł. XIX w. Rozdział 7. Rozwój
1
przestrzenny Jarosławia na tle innych miast Małopolski uwidacznia aspekty porównawcze
najstarszego osadnictwa południowo-wschodnich ziem Polski, a także kwestie organizacji
przestrzeni wewnętrznej miast rozlokowanych na szlaku komunikacyjnym łączącym Kraków
z Jarosławem i Lwowem. Zaprezentowane przykłady dziejów sześciu miast wśród których
znalazły się Bochnia, Tarnów, Pilzno, Rzeszów, Przeworsk i Przemyśl mają zdaniem Autorki
ukazać przemiany przestrzenne Jarosławia jako „typowy przykład rozwoju miasta
średniowiecznego, położonego na ważnym trakcie handlowym”, co stanowi główną tezę pracy
(s. 6). Analizę porównawczą kończą wnioski wyszczególnione jako cechy wspólne tych
zespołów oraz różny stopień zależności co do udziału poszczególnych czynników na etapy
ich rozwoju. Rozdział 8. podsumowanie zawiera wnioski, wraz z oceną możliwości
wykorzystania pracy w bieżącej polityce konserwatorskiej, jak też dla popularyzowania i
wspomożenia promocji miasta. Zaprezentowane zostały także preliminaria do dalszych
studiów historycznych i badań architektonicznych. Rozdział 9. Aneksy zawiera akt lokacyjny
miasta Jarosławia z 7 grudnia 1375 z nadania księcia Władysława Opolskiego we Lwowie, (s.
153-155), kalendarium wzmiankujące etapy dziejów miasta od k. X w. do 1 rozbioru Polski w
1772 r. (s. 156-158), wybór bibliografii liczącej 200 poz. (s. 159-170), spis 155 ilustracji z
przytoczeniem ich źródeł (s. 171-178) oraz jednostronicowe streszczenie w j. polskim i
angielskim.
UWAGI SZCZEGÓŁOWE
Praca przywołuje najnowsze opracowania i źródła, rejestruje dostępną literaturę przedmiotu
badań. Autorka uwzględniła także wyniki swej pracy magisterskiej. W zaprezentowanym
wyborze bibliografii zabrakło zacytowania pracy Michała Balińskiego i Tymoteusza
Lipińskiego Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym z
1886 r., gdzie odnaleźć możemy pierwsze wzmianki o tym starożytnym grodzie, za to
dostrzegła monografię Jarosławia wydaną w 1893 r. przez Ignacego Rychlika stanowiącą
jedno z najstarszych opracowań źródłowych. Już na wstępie zacytowane zostało zdanie Jana
Sas-Zubrzyckiego zaczerpnięte z opatrzonej własnoręcznymi rysunkami rozprawy Miasto
Jarosław i jego zabytki, wydanej z polecenia Komisji Historii Sztuki Akademii Umiejętności
w Krakowie w 1903 r., oznajmiające, iż: „Mało które z miast polskich, drugorzędnych, miało
tak świetną przeszłość, jak Jarosław … i cechy swej wspaniałości utraciło”. W pracy tej
ukazano po raz pierwszy badania i analizy „wszelkich budowli” Jarosławia, zaprezentowane
zostały liczne ryciny, drzeworytniczy widok miasta z XVII w., plany sytuacyjne, mury
obronne, baszty, Zamczysko, kościoły, cerkiew i klasztory, a także wspaniałe rodzime
przykłady zabudowy mieszczańskiej. Sas-Zubrzycki opis ten starannie zilustrował planami,
własnoręcznymi szkicami użytych form dekoracyjnych i detali pod kątem studiów nad
rodzimością tradycji i charakterem polskiej architektury drewnianej. Rozpoczęte badania
historii miasta pozwoliły autorowi w zakończeniu skonstatować, iż: Potrzeba jeszcze
głębokich badań historycznych … badacze niebawem odgrzebią tajniki po starych aktach i
kronikach przechowywane”. Odwoływał się do opracowań Ignacego Rychlika.
Recenzowana praca podejmuje ten właśnie wątek „odgrzebania tajników”, istniejących
nadal, także do dziś sekretów historii Jarosławia. Poprzez powtórny przegląd badań
archeologicznych (S. Czopek, A. Kunysz, J. Kus), dostępnych źródeł kartograficznych i
2
ikonografii, a także badania źródeł planistycznych prezentuje nowatorskie autorskie hipotezy
badawcze i analizy metrologiczne rozplanowania obszaru najstarszej części miasta,
przemiany historycznej zabudowy i jej średniowiecznych umocnień obronnych z czasów
lokacji. Praca ukazuje znaczenie istniejącej historycznej tkanki zabytkowej i jej reliktów, a
także związki ze współczesnymi zagadnieniami planowania architektoniczno-urbanistycznego
miasta. Autorka stara się w sposób obiektywny przedstawić główne kierunki historycznego
rozwoju przestrzennego, z nadzieją na wykorzystanie studiów „w bieżącej polityce
konserwatorskiej oraz promocji i reklamie miasta” (s. 8). Wykonanie tego zadania ma
umożliwić bogata literatura i materiały źródłowe, jak czytamy, licząca „kilkaset książek i
artykułów naukowych … o mieście napisano całkiem sporo” (s. 9). Opisując w
podsumowaniu praktyczną korzyść z wyników pracy pisze m.in., iż: „usystematyzowanie i
uporządkowanie wiedzy dotyczącej rozwoju przestrzennego … może być wykorzystane jako
źródło informacji, pomocne przy opracowaniu aktów planistycznych i konserwatorskich.” (s.
151).
W pracy zaprezentowane zostały komparatywne relacje rozwoju przestrzennego Jarosławia z
podobnymi problemami formowania wybranych przykładów sześciu miast zlokalizowanych
na trasie Kraków – Lwów. Porównania dotyczą sześciu czynników miastotwórczych
obejmujących zgodnie z teorią T. Tołwińskiego zagadnienia podstaw gospodarczych ważnych
dla rozwoju osadnictwa i późniejszych przekształceń większości średniowiecznych
organizmów miejskich (s. 118). Można by w tej części odwołać się także do pracy z lat
70.tych polskiego archeologa i mediewisty Witolda Hensla „Prahistorii ziem polskich”,
poruszającej temat postępującego wzbogacania się kultury materialnej i duchowej. Dotyczy to
m.in. kwestii wymiany dóbr od czasów najdawniejszych, pozyskiwania strategicznych
surowców krzemienia, metali kolorowych, soli, kamienia, wydobywania gliny dla wyrobów
ceramicznych służących celom budowlanym. Jego zdaniem, na tym tle powstawały wzajemne
relacje i rozwój kontaktów międzygrupowych wśród społeczności należących do tych samych
wspólnot kulturowych, rodził się obieg informacji, przekazywanie nowych form kolejnym
grupom sąsiadującym oraz kształtowanie się różnic regionalnych w zakresie układów
przestrzennych.
OCENA STRUKTURY PRACY
Układ i strukturę pracy, podział treści i kolejność rozdziałów, a także kompletność wyników
oceniam jako zwartą i logicznie przedstawioną wypowiedź na temat przeszłości i
teraźniejszości Jarosławia. Zaprezentowana we wstępie teza pracy nie budzi zastrzeżeń. We
wnioskach zarysowano uogólnienia współczesnych aspektów ochrony konserwatorskiej
zespołu urbanistyczno-architektonicznego Jarosławia wskazując rejony dalszych badań
archeologicznych.
MERYTORYCZNA OCENA PRACY
Autorka poprawnie zidentyfikowała problem aktualnej problematyki ochrony dziedzictwa
kultury Jarosławia. Dokonała właściwego doboru metod jego rozwiązania. Omówiła
przemiany dziejowe wczesnohistorycznego osadnictwa, okres lokacji miasta na prawie
3
magdeburskim, a także późniejsze przemiany w okresie intensywnego rozwoju układu
urbanistycznego w czasach renesansu i baroku . Omówiła też szerzej znaczenie układów
zabytkowych w obecnej strukturze miasta. Ukazała także dotychczasowy stan prac
konserwatorskich i rewaloryzacyjnych miasta na tle stanu zachowania zabytkowych
zespołów architektury i urbanistyki. Praca jest przykładem dobrze skonstruowanego
studium urbanistyczno-architektonicznego zespołu zaliczanego do jednego z
najcenniejszych miast zabytkowych w Polsce. Zawiera samodzielne studia w zakresie
wiedzy o historii urbanistyki, budowlach architektury historycznej, jednostkach i zespołach
zabytkowych . Opracowanie przedstawia najważniejsze zagadnienia związane z dziejami
przekształceń i stanem zachowania zabytkowej architektury Jarosławia uwidocznionym na
autorskich fotografiach ukazujących dobrą kondycję obiektów. Na temat ich stanu wyraził
pogląd prof J. T. Frazik mówiąc: „Mimo coraz większej dbałości o wygląd i stan
techniczny zabytkowych kamienic, nie ustrzeżono się też błędów we współczesnym
zagospodarowaniu zabytków". Można stwierdzić, że autorka omawiając kolejno przyczyny
dewastacji miasta postuluje potrzebę poprawy stanu zachowania i dalszej rewaloryzacji
starego miasta. Postulaty te ujęte w podsumowaniu omawiają najważniejsze preliminaria
dalszych badań. Część analityczna i autorskie hipotetyczne studia metrologiczne są
własnym wkładem autorskim, wpływając pozytywnie na ocenę otrzymanych wyników.
Pracę charakteryzuje umiejętność wyciągnięcia syntetycznych wniosków. Współczesne
problemy w zakresie Planowania Regionalnego i strategii rozwoju wiążą się z interesami
miasta i jego promocją. Ukierunkowanie zasad Planowania Zrównoważonego Rozwoju i
Ochrony Środowiska najbliższego regionu wymaga opracowania Gminnego Programu
Opieki nad Zabytkami . Zagadnienie aktualnego i przyszłego znaczenia miasta jako
centralnie zlokalizowanej stolicy powiatu i jego oddziaływania na najbliższe otoczenie
województwa Podkarpackiego utworzonego w 1999 r. potrzebuje nieustannych studiów,
badań terenowych archeologicznych i architektonicznych . Dysertacja umożliwia dalsze
prace nad pełną monografią Jarosławia, jest ważnym przyczynkiem do jej powstania.
WNIOSEK KOŃCOWY
Oceniając merytoryczną zawartość przedstawionej do oceny dysertacji wyrażam pogląd, iż
ujęcie tematu, styl narracji i czytelność wywodu, a także biegłość użytej terminologii jest
dużą zaletą pracy . Pracę cechuje staranny dobór obszernej bibliografii. Stwierdzam także
jej przydatność dla celów dydaktycznych w nauczaniu historii architektury i urbanistyki
polskiej.
Wyrażam przekonanie, że praca p. Agnieszki Fitta-Speliny pt. : Jarosław do końca
okresu staropolskiego, zagadnienia urbanistyczno-architektoniczne spełnia
wymagania stawiane rozprawom doktorskim zgodnie z obowiązującymi przepisami i
może być przedmiotem dalszego postępowania doktorskiego .
Kraków 28 Kwietnia 2016 r.
4