Rozdział 1 - Teoria Literatury

Transkrypt

---
~
ROZDZIAL I
Zalozenia teoretyczne i metoda opisu
Podejmujacpróbeusystematyzowanegoopisuwiersza
wolnego - formy wersyfikacyjnej,która dominuje we
wspólczesnejliryce zakladamy,ze istniejaogólne zasady
budowyutworów ksztaltowanychtym typemwiersza,l
w przeciwnymbowiemprzypadkukazdyz nichbylbystrukturalnie niepowtarzalnyi wymagalbyodrebnej,indywidualnej analizy. Stawiamywiec sobie za cel uporzadkowanie okreslonego zbioru tekstów, co sprowadza sie do
wyróznieniaw nimpodzbiorów,którymmoznaprzypisac
pewien zestaw takich samych,powtarzajacychsie w kazdym utworzecech.
Mozliwoscwyodrebnieniagruputworówojednakowej
charakterystyceprozodyjnejczy skladniowejnie stanowi
jeszcze dowodu na systemowoscwiersza wolnego. Jest
nim natomiast wykazanie,ze wszystkieuTwO{~
ksztaltowane tym typem wiersza dadza sie bez reszty poklasyfi- ?
kowac ze wzgledu na jedno i to sarriOIayterium. Naszym
I
Odmiennypoglad glosza autorzyZarysu teorii literatury:,,[...]
wiersz wolny jest szczególnie niepodatny na taka konwencjonalizacje
regul budowy, jaka wlasciwa byla wszelkim systemom regularnym,
majacym w swoim zalozeniu charakter powtarzalny i wzglednie niezalezny od struktury konkretnego utworu", M. G l o w i n s k i,
A. O k o p i e n - S l a w i n s k a, J. S l a w i n s k i, Zarys teorii
literatury, wyd. 4, Warszawa 1975, s. 204.
.............--
Dorota Urbanska
10
zdaniem, repertuar form wierszowych nienumerycznych
mozna uporzadkowac w analogiczny sposób jak repertuar
form wierszowych numerycznych, a tym samym przypisac
mu status s y s t e m u w dokladnie takim znaczeniu tego
slowa, w jakim uzywa si~ go we wspólczesnych polskich
pracach wersologicznych w odniesieniu do zespolu form
wiersza sylabicznego, sylabotonicznego i tonicznego. Pojecie "systemu" jest tam mianowicie synonimem wewnetrznej organizacji zbioru utworów, których ceche wspólna stanowi liczbowa mierzalnosc wydzielonych przez segmentacje wierszowa odcinków tekstu.
Punktem wyjscia dla naszych rozwazan jest ogólna definicja wiersza zbudowana tak, by mogla obejmowac
wszystkie jego postaci i postawic go w opozycji wobec
prozy. Tym samym omówione zostana cechy wspólne
wiersza numerycznego oraz wiersza wolnego, które dowodza przynaleznosci form nienumerycznych do obszaru
wiersza i swiadcza o tym, ze nie mamy tu do czynienia
jedynie z wierszowa konwencja graficzna3. Przyjmujemy,
ze w i e r s z to wypowiedz poetycka podwójnie deJi, A mianowicie w znaczeniu, w jakim pojecie "system wersyfikacyjny" definiuje M. D l u s k a, Próba teorii wiersza polskiego, Warszawa 1962, s. 220 i M. D l u s k a, System wersyfikacyjny, [w:] Wiersz.
Podstawowe kategorie opisu, cz. I Rytmika, praca zbior. pod red.
l Woronczaka, Wroclaw 1963, s.41-72, a takze M. R. M a y en o w a, Poetyka teoretyczna. Zagadnienia jezyka, wyd. 2, Wroclaw
1979, s. 394-399 oraz A. O k o P i e n - S la w i n s k a w odpowiednim hasle w Slowniku terminów literackich, (M. G l o w i n s k i.
T. K o s t k i e w i c z o w a, A. O k o P i e n - S l a w i n ska. Slownik
terminów literackich, wyd. 2, Wroclaw 1988).
, Elementy skonwencjonalizowane w utworze literackim omawia
A. O k o P i e n - S l a w i n s k a, Rola konwencji w procesie historycznoliterackim, [w:] Proces historyczny w literaturze i sztuce, pod
red. M. Janion i A. Piorunowej, Warszawa 1967, s. 61-80. Zalicza do
nich m.in. reguly wierszotw6rcze.
\'
11
.4:;
mitowa~a4.Opozycjawiersz- proza sprowadzasie wiec
ao-roznicy
miedzy
tekstem, który jest segmentowany
tylko
wedlug regul logiczno-skladniowycha tekstem segmentowanympodwójnie:na grupy syntaktycznezgodniez regulami skladniobowiazujacymiw danymjezyku oraz na
wersy wedlug swoistych regul wierszowegoporzadkowaniawypowiedzi.Inaczejmówiac,wierszi prozaróznia
sie z definicji iloscia i rodzajem (a wiec - jakoscia) istniejacych w tekscie czlonowan, z których kazde ustala wlasna I
-
l'
hier~rchie elemen~ów~~zykowychi tworzy inna siatke ich)
wzajemnychpowlazan .
Podzial utworów literackich na teksty prozatorskie
oraz ksztaltowane wierszem nie daje zbiorów rozlacznych.
Mozna wskazac przyklady tekstów hybrydalnych, w których fragmenty J'isane wierszem alternuja z fragmentami
pisanymi proza . W obrebie konkretnego utworu podzial
ten bywa niekiedy semantyzowany i mozna wówczas
wskazac, jakie funkcje pelni w nim kazdy rodzaj tekstu.
, Jest to stanowisko powszechnie przyjete w polskiej wersologii.
O podwójnym rozczlonkowaniu wypowiedzi wierszowej jako cesze
rózniacej wiersz od prozy pisza juz K. W ó Yc i c k i, Forma dzwiekowa
prozy polskiej i wiersza polskiego, Warszawa 1960, (wyd. I: Warszawa 19] 2); K.W. Z a w o d z i n s k i, Zarys wersyfikacji polskiej,
cz. I, Wiadomosci wstepne o wierszu, Wilno 1936; F. S i e d l e ck i, Studia z metryki polskiej, Wilno] 937.
, Liste cech (przede wszystkim skladniowych i leksykalnych), które róznia wiersz (numeryczny) od prozy próbuje zestawic M.R. M ay e n o w a, Quelques differences entre un texte versifie et non-versifie,
[w:] Poetics, Poetyka, Poetika, Warszawa 1961, s. 369-371.
· Przykladem takiego tekstu moze byc Prolog "Dumy o hetmanie".
Jego prozatorskie i wierszowe fragmenty analizuje M. D l u s k a, Modernistyczny barok Zeromskiego. Studium prozy poetyckiej pisarza,
"Pam. Lit." 1966, z. 1. Przedruk [w:] M. D l u s k a, Studia i rozprawy,
t. II, Kraków 1970, s. 432-485.
Dorota Urbanska
1
{/
12
Wbrew dosyc naWetrozpowszechnionympogladom7
nie istnieja natomiast teksty o niejasnejstrukturze, które
nalezalobysytuowacna pograniczuwierszai prozy. Jesli
bowiem podstawowym kryterium 02rózniania tekstów
ksztaltowanychwierszemod tekstów'}prozatorskichjest
sposób ich segmentacji,to obszar wiJrsza i obszar prozy
sa calkowicie rozlaczne. Zaliczana niekiedy do takiego
"pogranicza"proza rytmiczna8pozostaje proza z punktu
widzenia kryterium segmentacyjnego,chociaz wykorzystuje zjawiska znane przede wszystkimz terenu wiersza.
Nalezydo nich na przykladdoraznerytmicznewyrówny, Zob. M.R. M a y e n o wa. Wiersz [w:] Wiersz. Podstawowe kategorie opisu, cz. I. Rytmika. pod red. 1. Woronczaka, Wroclaw 1963.
s. 21 i 22: ,,[...] w strukturach stojacychjuz formalnie na granicy miedzy
wierszem a proza ~Iady organizacji wierszowej utrzymuja sie takze
dzieki drugorzednym czynnikom organizacji metrycznej. do których
naleza wspóldzwieczno~ci. " Na pograniczu prozy i wiersza Mayenowa
sytuuje utwory Przybosia - "Zyjac sobiespacerem"i "Wieczór".Por.
równiez M. D l u ska. Pr6ba teorii wiersza polskiego. wyd. 2. Kraków
1980. s. 44: "istnieje [...] duza dziedzina kompozycji jezykowych po~rednich. gdzie cechy wiersza i prozy mieszaja sie ze soba i nieraz
trudno jest sie zdecydowac. jak zaklasyfikowac dany utwór." Poglad
ten zostanie powtórzony w pózniejszych pracach: M. D l u ska.
Miedzy proza a wierszem. "Pam. Lit." LIV 1963, s. 457-468 oraz
M. D l u ska. Od strony Smedy i od innych stron. Drugi szkic o
pograniczu wiersza i prozy. [w:] Z problem6w literatury XX wieku.
t. m. Warszawa 1965. Podobna my~1 sformulowala M. G r z e _
d z i e I ska. Les tendances a attenuer la distinction entre le vers et
la prose (Du romantisme a la Jeune Pologne). [w:] Poetics, Poetyka,
Poetika. Warszawa 1961. s.281-292 oraz A. Wazyk,
Esej
o wierszu. Warszawa 1964.
· Na temat prozy rytmicznej por. V. Z i r m u n s kij. On Rhythmic
Prose. [w:] To Honor Roman Jakobson, Essays on Occasion oj His
Seventieth Birthday, t. m. The Hague-Paris 1967 oraz S. B a l b u s,
O pewnym typie prozy rytmicznej w romantyvnie (Casus: Agaj-Han Z
Krasinskiego), [w:] Metryka slowianska. praca zbior. pod red. Z.
Kopczynskiej i L. Pszczolowskiej, Wroclaw 1971. s. 173-211.
13
wanie odcinków tekstu9, które tu nie jest podstawowa
zasada jego budowy, a takze pojawianie sie rymów, para-
lelnie zbudowanychzdan10 czy wreszcie instrumentacji
gloskowej. Wystapienie owych zjawisk nie narusza prozatQfskiej struktury tekstu, poniewaz podstawowa jednostka
tej struktury pozostaje zdanie II. Zas wierszowe zjawiska
w prozie i prozatorskie w utworach ksztaltowanych wierszem s~ dowodem wzajemnego oddzialywania wiersza
i prozy I .
Z drugiej natomiast strony, wiersz zdaniowy (numeryczny lub nienumeryczny), w którymjednostka tekstu wier, Zjawiska rytmicznew proziebadal u nas juz K. W ó Yc i ck i, Struktura rytmicznaprozy artystycznej [w:] K. W ó Yc i ck i.
Rytm w liczbach. Wilno 1938,s. 49-76.
,. Zdaniem V. Zirmunskiego podstawe rytmicznej organizacji prozy rytmicznej stanowia paralelizmy skladniowe. V. Z i r m u n s kij.
op. cit., s. 2376: ,,[...] the rhythmical organization of prose is built up
not on sound repetitions, but on different forms of syntactical paralIelism, more or less free and supported by word repetitions (especially
anaphoras)."
" Bardzo dobitnie róznice te okre~lil J. Tynianow: "Raison d' etre
"rytmizowanej
prozy" z jednej strony. z drugiej za~ vers libre
- polega
w pierwszym wypadku na znajdowaniu sie wewnatrz szeregu prozaicznego. w drugim - wewnatrz szeregu wierszowego." 1. T yn i a n o w. Problema stihotwornogo jazyka, Moskwa 1965 (wyd. I:
tamze 1924). Przeklad polski: Zagadnieniejezyka wierszy. [w:] Rosyjska szkola stylistyki, wybór tekstów i oprac. M.R. Mayenowa i Z. Saloni. Warszawa 1970. s. 104.
"Zagadnienie wzajemnego wplywu wiersza i prozy omawia
1. H r a b a k. Remarques sur [es correlations entre le vers et la prose,
surtout sur les soi-disantJormes de transition. [w:] Poetics, Poetyka,x
Poetika. Warszawa 1961. Autor slusznie zauwaza, ze oddzialywanie
to jest mozliwe tylko wówczas. je~li "la frontiere entre le vers et la
prose conserve sa rigueur, autrement I'introduction des elements
rythmiques dans la prose. ainsi que la prosai'sation du verso perdraient
leur sens." Op. cit., s. 248.
-
..,......
Dorota Urbanska
14
szowego - wers - PQkrywa sie z jednostka podzialu.skladniowego - zdaniem - jest tym rodzajem wiersza,ja19ipod
wzgledem cech strukturalnych najbardziej zbliza sie do
prozy. Tym niemniej jednak wjersz zd~Diowypozostaje
w~szeID.J2oniewaz tekst zlozony ze zdan i tekst delimitowany podwójnie, a wiec dzielony na równowazne sobie
w ramach struktury wierszowej ~c:lania-:-wer.sy
(wersy-zdania), róznia sie od siebie nie tylko intonacyjnie, ale i semantycznie. Wystepuje tu - nieznane prozie - wzmocnienie
sygnalów podzialu skladniowego oraz wyodrebnienie kazdego zdania z osobna z calego kontekstu wypowiedzi 13.
Tylko w wierszu zdaniowym zdanie intonacyjnie równa
Lsie zdaniu.
Nie wszystkie utwory podwójnie delimitowane sa wierszami. Do podwójnie rozczlonkowanych naleza równiez
r wypowiedzi poetyckie pisane proza rymowana. Rym bo-
r
wiem -jak wiadomo - to zjawisko naturl fonetycznej, pelt-niace w tekscie funkcje delimitacyjna I . Róznicamiedzy
wierszem a proza rymowana zasadza sie na tym, ze odcinki
te_kstuwydzielone przez "czlonowanie rymowe" nie sa sobie równowazne ani pod wzgledem intonacyjnym, ani
skladniowym. Natomiast rezultat delimitacji wierszowej
w wierszu wolnym stanowia odcinki tekstu równowazne
ze wzgledu na stosunek do dzialów syntaktycznych wystepujacych w tekscie, co zostanie szczególowo pokazane w dalszej czesci opisu. Przyjmujemy wiec tutaj
"Charakterystyke wiersza wolnego zdaniowego w twórczosci
Norwida przeprowadza A. O k o p i e n - S l a w i n s k a, Wiersz
nieregularny i wolny Mickiewicza, Slowackiego i Norwida, Wroclaw
1965. Por. równiez opis wiersza zdaniowego awangardowego tej samej
autorki w artykule: Wiersz awangardowy 20-lecia miedzywojennego.
Podstawy, granice, mozliwosci. "Pam. Lit." LVI. 1965. z. 2, s. 425-446.
.. Zob. monograficzne opracowanie zjawiska rymu w poezji polskiej przez L. P s z c z o l o w s k a, Rym. Poetyka. Zarys encyklopedyczny, t. n, cz. n. z. l, Wroclaw 1972.
15
nastepujaca definicje wiersza: W i e r s z jest to tekst
delimitowany podwójnie na równowazne pod jakims
wzgledem odcinkil5. W wierszu numerycznym sa one
równosylabowe, równostopowe lub równoakcentowel6
a w wierszu nienumerycznym tozsame - co chcemy udo-
wodnic- z punktu widzeniarelacjipodzialuwierszowego
do podzialu logiczno-syntaktycznego wypowiedzenia.
Istote wierszowosci stanowi wiec powtarzalnosc jednostek
'
eJwiwalentnych.
Szczególne miejsce w zbiorze utworów numerycznych
zajmuje wiersz nieregularny. Wypowiedzi nim ksztaltowane maja charakter polirodzajowy: wjednym tekscie wystepuja wersy realizujace rózne wzorce metryczne, które
naleza jednak do tego samego typu wiersza, a mianowicie
wiersza sylabicznego. Jak twierdzi Lucylla Pszczolowska:
Polski wiersz nieregularny to formacja wersyfikacyjna, która wiaze sie
bezposrednio z systemem sylabicznym. Wiecej nawet. zakorzeniony juz
w polskiej poezji i sformowany sylabizm jest warunkiem jego istnienia17
Systemowy charakter wiersza wynika z samej jego definicji. A wiec udowodnienie, ze wiersz wolny jest wierszem i wykazanie, iz jest on systemowy to jeden i ten sam
dowód. Wiersze sa tekstami zorganizowanymi w szcze-
gólny sposóbI8, a mianowicieskladajasiez szeregurów" Por. definicje wiersza w pracy M. D l u s k i e j, Wiersz, [w:]
Problemy teorii literatury, pod red. H. Markiewicza. Wroclaw 1967.
,. Równoakcentowosc jako ceche systemowa wiersza tonicznego
opisaly autorki monografii tonizmu T. D o b r z y n s k a, Z. K o pc z y n s k a, Tonizm. Poetyka. Zarys encyklopedyczny, t. V, Wroclaw
1979.
" L. P s z c z o l o w s k a, Wiersz nieregularny. Poetyka. Zarys
encyklopedyczny, t. vn, Wroclaw 1987, s. 5.
" Do wiersza nienumerycznego odnosi sie, w tym samym stopniu,
co do wiersza numerycznego, swietna formula Jakobsona, która
.............--
Dorota Urbanska
16
nych sobie odcinkó.w(pod wzgledemliczby sylab, stóp,
akcentóworaz relacji do granic skladniowychwystepujacych w ciagu wypowiedzen).Ich zbiór moznauporzadkowac,przyjmujaczapodstawetegouporzadkowaniaregule,
która zapewnia wersom równowaznosc. W proponowanym tu ujeciu wiersz niesystemowynie istnieje, a teksty,
które nie realizuja-zasadysegmentowaniawypowiedzina
tozsame ze wzgledu na okreslone kryteriumodcinki po
prostu nie sa wierszami. Zarówno w utworachnumerycznych,jak i nienumerycznychwers19jako jednostke tekstu pisanego wierszem charakteryzuja dwie podstawowe
wlasnosci, a mianowicie:
1. stanowi on intonacyjnie wyrózniony, zamkniety odcinek tekstu20;
2. konsekwencja integralnosci intonacyjnej jest integralnosc znaczeniowa wersu (w przypadku rozbieznosci
obu istniejacych w tekscie czlonowan jest to integralnosc
tylko pozorna, która stwarza mozliwosc sugerowania innych powiazan skladniowych i semantycznych niz te, które wynikaja z podzialu logiczno.-syntaktycznego danego
I.- wypowiedzenia).
Obie wymienione, sprzezone ze soba, cechy wersu wynikajazjego statusu jednostki wypowiedzi wierszowej i sa
w sposób trafny i zwiezly oddaje specyfike wierszowosci: "Poezja
posluguje sie równaniem, aby zbudowac szereg", R. Jak o b s o n,
Poetyka w swietle jezykoznawstwa, "Pam. Lit." 1960. z. 2. Przedruk [w:]'W poszukiwaniu istoty jezyka, Warszawa 1989, s. 89.
" Charakterystyke wersu jako podstawowej jednostki tekstu ksztaltowanego wierszem przeprowadza L. P s z c z o l o w s k a, Wers, [w:]
Wiersz. Podstawowe kategorie opisu, cz. l, Rytmika, praca zbior. pod
red. J. Woronczaka, Warszawa 1962, s. 82-104.
20
O wersie jako jednostce intonacyjnejzob. Z. Ko P c z y n-
)< s k a, L. P s z c z o l o w s k a, Le róle de l'intonation dans la versification, [w:] Poetics, Poetyka. Poetika, Warszawa 1961, s. 215-224.
17
analogicznedo cech, jakie charakteryzuja zdanie jako
jednostke wypowiedziprozatorskiej.Ze wzgledu na powyzsze
wlasnosci
wers je~t analogonem_
zdania21
.
Inaczej ujmujactO samo zagadnienie, mozna stwierdzic,ze zaleznosciskladniowesugerowaneprzezwerswysuwajasiew utworzepisanymwierszemnaplanpierwszy.
Dominuja wprawdzienad skladnia zdania (dominacje te
siigeru.re-sama forma graficzna tekstu ksztaltowanego
wierszem),leczjej nie anuluja.Wierszjest przedewszyst-
kimciagiemwersów,a dopierojakbynadrugimplanie-
- ciagiem zdan. I wlasnie dzieki mozliwosci prowadzenia
gry miedzy dwoma typami czlonowania wiersz stanowi strukture tekstowa o potencjalnie wiekszej pojemnosci
s~antyc~nej od tekstu pisanego proza. Delimitacja wierszowa moze oslabiac wiazania skladniowe i semantyczne
albo moze je uwypuklac, moze wreszcie tworzyc pozorne
relacje znaczenIowe miedzy niezaleznymi skladniowo elementami wypowiedzi. Przyczynia sie wówczas do pewnej
jej dezintegracji, która wymaga w odbiorze zabiegów reinterpretacyjnych w celu odtworzenia tkwiacych w tekscie, ale rozbitych zwiazków. Ta wlasnie semantyczna funkcja segmentacji wierszowej sprawia, ze tekstu wiersza nie
mozna po prostu sprowadzic do rozpisanej na wersy prozy. A wiec przyjmujemy tu równiez zalozenie (poddane
weryfikacji w czesci opisowej), ze segmentacja tekstu
jest zawsze - w mniejszymlub wiekszymstopniu- operacja znaczeniotwórcza. Mówiac ostrozniej, nie pozostaje bez wplywu na warstweznaczeniowadanegoutwoZagadnieniem analogii miedzy konturem intonacyjnym zdania i wersu zajmowal sie J. M u k a i'o v s k 9, Intonacjajako rytmotwórczy czynnik wiersza, przeJ. L. Pszczolowska [w:] J. M uk a f o v s k y, Wsródznaków i struktur, Wybórszkiców, Warszawa
1970,opierajac sie na badaniach jezykoznawczych, zwlaszcza na
rozprawie S. Kar c e v s k i e g o, Sur la phonologiede laphrase,
"Travauxdu CercIeLinguistiquede Prague",N, 1931.
21
?
~
117
Dorota Urbanska
18
ru22.W przypadku1)krajnym - jak wiadomo- ten sam linearny ciag wyrazów moze miec rózne znaczenia w zaleznosci od tego, na jakie odcinki zostanie podzielony.
Wspomnianej juz analogii miedzy wersem a zdaniem
nie wyczerpuje podobienstwo intonacyjne i mozliwosc
traktowania semantycznej zawartosci wersu jako calosci.
Wers - tak samo jak zdanie - moze nadawac syntagmie,
która go wypelnia, status wyrazenia rematyc.~Ilego.
Segmentacja wierszowa moze jak gdyby stawiac kropki
i wówczas pozorne zakonczenie myslowe wypowiedzi
pozwala interpretowac zawartosc wersu predykatywnie.
I tak np. grupa nominalna, która uzupelniona wersem "nastepnym okaze sie grupa podmiotu, wydaje sie przez moment, w trakcie progresywnej lektury, równowaznikiem
zdania i zaraz przestaje nim byc, co wywoluje efekt zawiedzionego oczekiwania oraz koniecznosc reinterpretacji
juz odczytanego wersu pod wplywem lektury wersu nastepnego. Przypisanie wyodrebnionej w wers grupie nominalnej charakterystyki rematycznej jest mozliwe dzieki
podwójnej delimitacji tekstu, która sprawia, ze struktura
utworu ksztaltowanego wierszem, moze zawierac dwuznacznosc: wyrazenie wyodrebnione w wers moze orzekac
o istnieniu (uzyskuje wtedy status zdania rematycznego)
i moze byc równoczesnie tematem zdania rozczlonkowanego (podmiotem w strukturze skladniowej zdania rozpisanego na wersy).
Zostaly dotychczas omówione cechy wspólne wiersza
numerycznego i wiersza wolnego, które pozwalaja na
21
Mylnejest wiecprzekonanieo mozliwosciprostego"przeksztal-
cenia" prozy w wiersz: "Kazdy tekst prozy mozna podzielic na wersy,
nie wprowadzajac zadnej zmiany ani w szyku, ani w skladzie wyrazów. Bedzie to wiersz wolny - pierwszy stopien organizacji". A. W azy k, Uwagi o teorii wiersza, "Twórczosc", R. 18: 1962, nr 4, s. 86-99.
19
p.!zeciwsta~ienie obu tych formacji wierszowych prozie.
Przechodzimy teraz do analizy tych cech wierszowych,
które sprawiaja, ze miedzy wierszem numerycznym i wierszem wolnym zachodzi równiez relacja przeciw~tawnosci.
Opozycja polega tu bowiem na tym, ze cecha nierelewantna dla wiersza numerycznego jest cecha relewantna (inaczej mówiac: systemowa) dla wiersza nienumerycznego i odwrotnie. Uniemozliwia to stworzenie lacznej klasyfik~cji polskich form wierszowych, w której obowiazywalyby te same, jednolite kryteria klasyfikacyjne.
A wiec nie mozna mówic o systemie polskiego wiersza, bo
sa to de facto dwa odrebne i przeciwstawne sobie systemy: numeryczny i nienumeryczny. Mierzalnosc wydzielonych przez segmentacje wierszowa odcinków tekstu
(pod wzgledem liczby sylab, stóp czy akcentów) jest cecha
umozliwiajaca wewnetrzne uporzadkowanie repertuaru
form wiersza numerycznego i stanowi zarazem ceche nierelewantna (niesystemowa) dla utworów ksztaltowanych
wierszem nienumerycznym. Natomiast dla wiersza nienumerycznego cecha systemowa, która sluzy za podstawe klasyfikacji jego form, jest usytuowanie pauzy wersyfikacyjnej jako tekstowego sygnalu delimitacji
wierszowej w stosunku do wypowiedzenia, a scislej do wyste- Ilujacych w nim granic skladniowych jako sygnalów
podzialu logiczno-syntaktycznego.
Dla potrzeb naszych analiz wystarczy przyjac23, ze
t e k s t to linearny24 szereg wypowiedzen, w którym zos"Ograniczamy tutaj pole badan, sprowadzajac wielowarstwowa strukture utworu ksztaltowanegowierszem (Por.R. I n g a rd e n, O dziele literackim. prze!. M. Turowicz.Warszawa 1960)
do dwu interesujacychnas plaszczyzn,a mianowiciewteksciewiersza
wyrózniamyjedynie linearnyciag wypowiedzen i strukture wierszowa,w która ciag tenjest wpisany.
,. ~arnosc jako podstawowaceche tekstu, stojaca,?!o'pQ:zycji
do systematycznoscijako fundamentalnej cechy jezyka omawia
Dorota Urbanska
tala zalozona z góry Spójnosc25. Wypowiedzenia
20
21
- granice skladniowe
stanowia
podstawowe jednostki tekstowe:-Mozna im, najednym
z poziomów analizy skladniowej,przypisac status zdan
prostych, zdan zlozonychlub równowaznikówzdan26.
Struktura skladniowatekstujest dwupoziomowa27.Wymienione jednostki skladniowe wyzszegorzedu dziela
sie na jednostki skladniowe nizszegorzedu: a mianowicie na grupy syntaktyczne, które wystepujaw obrebie
zdan (czy równowaznikówzdan). Ze wzgledu na hierarchiczna budowe skladniowa szeregu wypowiedzen
(zwanego tu dalej c i a g i e m w y p o w i e d z en i o w y m) wystepuja w nim dwa rodzajegranic28:
W. Gór n y, Struktura tekstu na tle struktury jezyka, [w:] Problemy
teorii literatury, pod red. H. Markiewicza, t. II, Wroclaw 1967, s. 56
in.
~<Por. na ten temat P. S g a II, O pojeciu tekstu [w:] Semantyka
tekstu i jezyka, praca zbior. pod red. M.R. Mayenowej, Wroclaw
1976, s. 7-16 oraz J. Waj s z c z u k, Tekst sp6jny czy po prostu
tekst, [w:] Tekst i zdanie. Zbiór studiów pod redakcja T. Dobrzynskiej
i E. Janus, Wroclaw 1983, s. 223-230 oraz syntetyczne opracowanie
problematyki tekstu wartykule T. D o b r z y n s k i ej, Tekst. Pr6ba
syntezy, "Pam. Lit." LXXXII, 1991, z. 2.
,. Zdanie jest jednostka innego poziomu opisu niz wypowiedzenie.
Wg autorów Skladni wsp6lczesnego jeZyka polskiego jest ono "zasadnicza postacia istnienia wypowiedzenia" jako podstawowej jednostki tekstu ("Wypowiedzenie wystepuje faktycznie w tekstach"),
Z. S a lon i, M. S w i d z i n s k i, Skladnia wsp6lczesnego jezyka
polskiego, Warszawa 1981, s. 41.
" Wyodrebnionym tu jednostkom tekstu odpowiadaja: grupa i zdanie jako jednostki kodu jezykowego. Por. 1. Kur y I o w i c z, !.es
structuresJondamentales de la langue: groupe et proposition (1948),
[w:] J. Kur y lo w i c z, Esquisses linguistiques, Wroclaw 1960.
21Inny podzial przyjmuja Z. K o P c z Yn s k a i L. P s z c z olo w s k a, Wiersz polski. [w:] Slowianska metryka por6wnawcza,
t. II, Organizacja skladniowa, Wroclaw 1984, s. 63-80. Autorki - badajac wiersz regularny drugiej polowy XIX wieku - wyrózniaja granice
~i
mocne (miedzywypowiedzenio-
miedzy:z;danjowe
w obrebiezdaniazlozonego) oraz
- granice
skladniowe slabe (wewnatrzwypowiedze-
niowe, a zarazem wewnatrzzdaniowe,czyli przypadajace w miejscachpodzialuzdania na grupy skladniowe).
Graficzna postac ciagu wypowiedzen mozna scharakteryzowac jako linearny, nieciaglyszereg jednostek
tekstowych, w którym wystepuja puste miejsca. Sa one
znakiemwymienionych dwu rodzajów granic skladniowych, ale i zarazemznakiemgranic miedzywyrazowych.
Wszy~tkiegraniceskladniowepokrywajasie z granicami
Qlie9zywyrazowymi,natomiasttwierdzenieodwrotnenie
jest prawdziwe.blatego tez ciag wypowiedzeniowymozna dzielic antyskladniowo, czyli w miejscu, w którym
przebiegawprawdziegranicamiedzywyrazowa,aleniema
granicy sl\ladniowej. Analiza powiazan logiczno-skladniowychw ciagu wypowiedzenpozwala ustalic,ze granica mocna wystepujew nimtam, gdzie sasiadujacychze
sobabezposredniowyrazównielaczyzwiazekskladniowy
(a wiecanirelacjasyntaktycznatzw.rzadu,anitypuskladni zgody czy przynaleznosci).Granica slaba pojawia sie
tam, gdzie sasiadujaceze soba w ciagu wyrazynaleza do
róznychgrup syntaktycznych.W obrebie zwartej grupy
skladniowej, której skladniki laczy relacja skladniowa
(zwiazekzgody,zwiazekrzadulubprzynaleznosci),granic
skladniowe naj mocniejsze - granice wypowiedzen oraz granice zdan
pojedynczych, granice zdan skladowych w zdaniu zlozonym i wreszcie
granice rozwinietych skladników zdan, przypisujac im rózna "sile".
Podzial ten daje im mozliwosc okreslenia, w jakim stopniu klauzule
wierszowe sa uwydatniane przez skladnie. Nas interesuja natomiast
granice skladniowe istotne pod wzgledem wersyfikacyjnym, a wiec
tylko te, na których opiera sie system analizowanego tu wiersza.
Stad róznice w sposobie uporzadkowania zbioru granic skladniowych, a przede wszystkim inny stopien dokladnosci przy wyróznianiu
ich rodzajów.
~-
...............
Dorota Urbanska
22
logiczno-skladniowych nie ma, natomiast wewnatrz grup
syntaktycznych zlozonych moga wystapic granice skladniowe slabe, które oddzielaja wyrazy stojace obok siebie
w ciagu wypowiedzeniowym, nie powiazane jednak miedzy soba pod wzgledem syntaktycznym.
VIersyfikacyjnie istotna jest opozycja miedzy wystepowaniem granicy i brakiem granicy oraz opozycja miedzy
granica mocna (miedzy wypowiedzeniowa) i granica slaba
(wewnatrzzdaniowa). Te wlasnie opozycje natury jezykowej stanowia podstawe regul wersyfikacyjnych, na których oparty jest system wiersza wolneg029.
~
k{)llstanty pelni w nim gecha relacyj n_a, a mianowicIe stosunek struktury wierszowej do struktury logiczno-skladniowej ciagu wypowiedzenioweg030. Jak
wiadomo - delimitacja wierszowa tekstu moze byc wspól29
Zwiazekmiedzysystememwierszaa systememjezyka omawia,
przywolujac znana teze Jakobsona M. D l u s k a, Systematyka wiersza
polskiego, [w:] Studia i rozprawy, t. I, Kraków 1970. Ma on charakter
calkowitej zaleznosci systemu wersyfikacyjnego od kodu jezykowego:
"Wychodzac z zalozenia, ze systemy wersyfikacyjne sa subkodami
ogólnego kodu jezykowego, zaklada sie tym samym, ze nie moze
w nich byc nic, co by bylo z ogólnym kodem jezykowym sprzeczne
lub co by bylo spoza ogólnego kodu jezykowego." Op. cit., s. 674.
'" Zaleznosci syntaktyczno-wersyfikacyjne analizowal Z. K I em e n s i e w i c z, Elementy skladniowe w budowie wiersza, [w:] Ze
studiów nad jezykiem i stylem, Warszawa 1969. Badal wszystkie mozliwe relacje miedzy wersem a wypowiedzeniem, a nie tylko te, które
sa wersyfikacyjnie relewantne (tzn. zwiazane ze struktura wierszowa
danego typu wiersza). Klemensiewicz wyróznil trzy podstawowe zaleznosci: I. Zgodnosc zupelna, kiedy granica wersu pokrywa sie
z granica wypowiedzenia; 2. Zgodnosc ograniczona wyzszego stopnia, zachodzaca wówczas, gdy wers jest gramatycznie dostatecznym
wypowiedzeniem; 3. Zgodnosc nizszego stopnia, kiedy wers jest tylko fragmentem wypowiedzenia pozbawionym skladnika orzeczeniowego; 4. Niezgodnosc, kiedy na granicy wersu dokonuje sie wewnetrzny podzial zwiazku skladniowego lub skupienia. Op. cit., s. 69.
23
biezna lub rozbiezna zjego czlonowaniem logiczno-skladniowym. W pierwszym przypadku mQW.l!!yo wierszu
wolnym skladniQ~ym. W tym typie wiersza pauza wersyfikacyjna przypada w miejscu dzialu skladniowego (tzn.
pokrywa sie z granica skladniowa mocna lub slaba).
W wierszu wolnym antyskladniowym granice wersów wystepuja w takich miejscach ciagu wypowiedzeniowego,
g<,i~ie
$ran~GYskladniowej nie ma.
Wiersz wolny skladniowy dzieli sie na podtypy w zaleznosci od tego, czy podzial wierszowy naklada sie na granice skladniowe mocne (wiersz nienumeryczny zdaniowy), czy tez pokrywa sie z granicami slabymi (tzw. wiersz
skllpieniowy lub wiersz Rózewiczowski, dla którego proponowany jest tu termin" wiersz syntagmatyczny", inforl]lujacy o budowie wersu). Dodajmy, ze z logicznego punktu widzenia granica mocna jest zarazem granica slaba
(mocniejsza slaba), co potwierdza sie w wystepujacej
w wierszu syntagmatycznym wyraznej tendencji do wyrównywania "sily" granic i niwelow.ania ~ystepujacych
miedzy nimi róznic intonacyjnych. Zarówno konce zdan,
jak i konce grup skladniowych pokrywaja sie z klauzulami
wersów; na tym wlasnie polega ujednolicenie ichjako syg- ')
nalów delimitacyjnych w wierszu tzw. Rózewiczowskim, f '(
co moze byc dodatkowo uwypuklone przez brak znaków
interpunkcyjnych (kropek i przecinków), które zwykle sluza do ich róznicowania. Granice mocne zo~tajatu wyraznie
"oslabione" i zrównane ze slabymi (w realizacji glosowej
tekstu- zgodnejz "partytura",którastanowitekstpisanyI
-zostaja tez zrównane intonacyjnie: mozna powiedziec, ze
wiersz syntagmatyczny cechuje intonacja "splaszczona"),
Tak wiec obligatoryjne, wynikajace z definicji wiersza3] istnienie regul budowy tekstu o strukturze wierszo" Por. definicje wiersza w Slowniku terminów literackich, (op. cit.),
autorstwa A. O k o P i e n - S l a w i n s k i ej: "Wiersz - mowa
..
24
Dorota Urbanska
wej stanowi podstawe opisu systemowego charakteru
wiersza wolnego, chociaz oczywiscie nie sa to w tym
przypadku reguly metryczne. Wiersz ten ~korzystuje bo'wiem pewne wlasciwosci budOWy"Cfagu wypowre=dzenio-
wego, a mianowicie istnienie w nim hierarchiigranic
logiczno-skladniowych
(wkonsekwencji
równiez i intona-
~yjnych).Odcinki ciagu wypowiedzeniowego,które stanowiabuduleckolejnychwersówniepodlegajaw tym typie wiersza liczbowej charakterystyce, moga byc natomiastopisanew relacjidowystepujacychw wersiejednostek skladniowo-znaczeniowychpoprzezwskazaniei scharakteryzowanie miejsca w ciagu wypowiedzeniowym,
w jakim przypada klauzula
~------- wersu. Naszymzdaniem,
utwory ksztaltowane wiergelJt wolnym realizuja wiec
pewien okreslony wzorzec, który bedziemytu nazywac
w z o r c e m s y n t a k t Yc z n y m przez analogie
do pojecia "wzorca metrycznego"(lub "wzorca rytmicznego") stosowanego w analizach wierszy sylabicznych,
sylabotonicznychi tonicznych.Analogiete moznarozbudowac, poniewaz wsród utworów ksztaltowanychwierszem wolnym- podobniejak w zbiorzeutworów numerycznych - d_ajesie wyróznic wiersze dokladn(e_i mniej
dokladnierealizujacewzorzec.Wydaje sie, ze realizacje
odbiegajaceod zalozonegowzorcasa wsródutworównienumerycznych statystycznieczestsze w porównaniu do
utworów numerycznych,co moglybyjednak ostatecznie
rozstrzygnacdopiero badaniaszczególowe.
w szczególny sposób zorganizowania, przeciwstawna prozie jako mowie niezorganizowanej. Fundamentem organizacji wierszowej sa:
1. powtarzalnosc ekwiwalentnych wierszowych jednostek [.u], których budowe i wspólzaleznosci ustalaja reguly systemów wersyfikacyjnych [u.], 2. napiecie miedzy intonacja zdaniowa i intonacja wierszowa." W okresleniu "mowa zorganizowana" zawarta jest prawdopodobnie
sugestia systemowosci.
25
Niescisle realizacje wzorca w utworach ksztaltowanych wierszem wolnym nie moga oczywiscie podwazyc
jego systemowego charakteru. Qdstepstwa cechuja bowiem realizacje tekstowe wzorca, a nie sam wzorzec32.
Odrebnym zagadnIeniem jest to, ze wiersze wolne nie
funkcjonuja jeszcze w swiadomosci wspólczesnych odbiorców jako formy skonwencjonalizowane, oparte na
z góry zalozonym modelu wiersza.
Systemowa dla wiersza nienumerycznego cecha wspólbieznosci Irozbieznosci podzialu wierszowego z podzialem logiczno-skladniowym tekstu jest dla wiersza numerycznego cecha nierelewantna. Przemiennosc cech relewantnych i nierelewantnych w obu systemach wiersza powoduje, ze systemy te stoja wobec siebie w opozycji komplementarnej, a wiec sa rozlaczne. Wynika z tego, ze .nie
.ffi-QZQa
mówi~ o stopniowym odchodzeniu od numerycz.!lasciiprzechodzeniu do nienumerycznosci, poniewaz formy przejsciowe (hybrydalne) po prostu nie istnieja. Natomiast mozna wskazac przyklady wielu utworów bisystemowych, które mieszaja oba te typy wiersza33.
Test odtworzenia podzialu wierszowego w wierszu numerycznym z zapisu in continuo34 jest znanym dowo" Na temat motywacji odstepstw od realizowania wzorca por. wypowiedi L. P s z c z o l o w s k i e j: "Wielokrotnie [poecie] zalezy
wlasnie, szczególnie ze wzgledów stylistycznych, na nie pelnej realizacji wzorca czy wrecz najego pogwalceniu." L. P s z c z o l o w s k a,
Wspólczesne metody badania wiersza, [w:] Problemy metodologiczne
wspólczesnego literaturoznawstwa, pod red. H. Markiewicza i J. Slawinskiego, Kraków 1976, s. 331.
" Utwory bisysternowe analizuje L. P s z c z o l o w s k a, Odejscia
ipowroty. O niektórych elementach regularnosci w wierszu wspólczesnym, [w:] Studia Z teorii i historii poezji, seria l, 1967, s. 72-87.
"O tescie tym pisze M. R. Mayenowa, nie widzi jednak mozliwosci zastosowania go w wierszu nienumerycznym, por. M. R.
M a y e n o w a, Wiersz, [w:] Wiersz. Podstawowe kategorie opisu,
....-
Dorota Urbanska
26
dem na jego systemQwy charakter, a scislej mówiac swia-
dectwem jego przynaleznosci do metrycznego systemu
wiersza. Podzial wierszowy jest caikOW'icIeodtwarzalny,
poniewaz wers jest tu nie tylko podstawowajednostka wypowiedzi, ale zarazemjednostka rytmiczna, czyli mierz all1}!Dl.odcinkiemtek~. Jesli sie zna metrum, mozna wówczas wydzielic odpowiadajace mu odcinki, nawet w przypadku ciaglego zapisu wiersza. Podzial wierszowy jest
równiez (z pewnym marginesem bledu) odtwarzalny z zapisu ciaglego w wierszu wolnym wtedy, gdy testuj acy "zna
miare", tzn. wie, jaki jest stosunek podzialu wierszowego
do podzialu skladniowego w danym utworze (czyli wie, do
którego z typów wiersza nienumerycznego on nalezy).
W najwiekszym stopniu odtwarzalny z zapisu ciaglego
jest wiersz zdaniowy, w mniejszym - wiersz syntagmatyczny (nie wykorzystuje on bowiem - co oczywiste - wszystkich granic skladniowych slabych i "oslabionych" mocnych, jakie wystepuja w ciagu wypowiedzeniowym) oraz
wiersz antyskladniowy (tu takze pauzy wersyfikacyjne nie
moga naturalnie przypadac we wszystkich tych miejscach,
gdzie nie przebiega granica skladniowa).
Zarówno w systemie numerycznym polskiego wiersza,
jak i w systemie nienumerycznym mozna wyróznic odmiany wersyfikacyjne ze wzgledu na takie cechy ukladu
wierszowego utworów, które nie sajednoczesnie cechami
samej struktury wierszowej. Jako podstawe systematyzacji utworów35mozna przyjac np. kryterium organizacji pocz. I, Rytmika, praca zbior. pod red. 1. Woronczaka, Warszawa 1962,
s.26.
" W pracy zostala przyjeta i jest rygorystycznie przestrzegana zasada pisania "utwór" lub "wiersze" (w l. mn.) wówczas, gdy analiza
dotyczy wierszy-okazów. Natomiast nazwa "wiersz" zostala tu zarezerwowana dla wiersza-typu i - z powodów stylistycznych - uzywanajest wymiennie z okresleniem "forma wierszowa".
27
nadwersowej tekstu. Pozwala ono w obu systemach wiersza wyróznic zjednej strony utwory stychiczne,a z <!r~g!ej
utwory segme~~wa.!le, które dzielasie nastepnie na segmentowane r~gylarI}ie(czyli SJroficzne19ra~ na segmentowane nien~&..ulE.QlLe36.
"Syntagmatycznosc", "zdani 0wosc" i ,:antyskladniowosc" jako cechy wersu sa ekwiwalentami równorozmiarowosci, równostopowosci i równoakcentowosci w wierszu numerycznym. Dlatego tez segmenty wiersza nienumerycznego o równej ilosci wersów
odpowiadaja strofomjednorozmiarowym w wierszach regularnych sylabicznych, sylabotonicznych lub tonicznych.
Podstawe do uporzadkowania zbioru utworów moze
stanowic równiez taka cecha, jak dlugosc wersu. W wierszu numerycznym dlugosc wersu zwiazana jest z sama jego struktura (istnieja rozmiary dlugo- i krótkowersowe).
Dh wiersza wolnego jest to cecha niesystemowa. W wierszu skladniowym wiaze sie ona posrednio ze struktura
wierszowa, jesli bowiem, zgodnie
z zalozonym
wzorcem
np. wiersza syntagmatycznego, klauzule wierszowe przypadaja w miejscach granic wewnatrzzdaniowych, to rezultatem takiej delimitacji wierszowej sa odcinki raczej krótkie. W wierszu zdaniowym, gdzie podzial wierszowy naklada sie na granice zewnetrzne (miedzywypowiedzeniowe), które w ciagu wypowiedzeniowym wystepuja rzadziej - wersy-zdania sa raczej dlugie. Natomiast w wierszu
~tyskladniowym dlugosc wersu nie podlega ograniczeniom natury jezykowej (wynikajacym z wlasciwosci ciagu
wypowiedzeniowego). Jesli, zgodnie z zalozonym wzorcem, konce wersów przypadaja w miejscach granic mie,. Segmenty wiersza nienumerycznego dzielonego nieregulamie
nazywane sa "strofoidami". Zob. haslo "strofoida" autorstwa Teresy
Kostkiewiczowej [w]: M. G l o w i n s k i, T. K o s t k i e w i c z 0w a, A. O k o P i e n - S l a w i n s k a, J. S l a w i n s k i, Slownik
terminów literackich, wyd. 2, Wroclaw 1988.
""
Dorota Urbanska
28
dzywyrazowych, gdzie nie przebiega jednoczesnie granica
logiczno-skladniowa, to odcinki delimitowanego wierszowo tekstu moga byc zarówno dlugie, jak i krótkie. Dlatego
tez wsród wierszyantyskladniowych mozna wyróznic:
utwory dlugowersowe, utwory krótkowersowe oraz utwory kontrastujace wersy pod wzgledem dlugosci. Podzial
wedlug obu wymienionych wyzej kryteriów oczywiscie sie krzyzuje, a wiec np. utwory dlugowersowe moga
byc stychiczne lub segmentowane itd.
Wyróznienie odmian stylistycznych opiera sie na charakterystyce skladniowej ciagu wypowiedzeniowego.
Ciag ten moze byc zwartym szeregiemjednostek skladniowych, w którym nie wystepuja odcinki zupelnie luzne, tzn.
nie powiazane skladniowo (lub tez fragmenty powiazane
niejednoznacznie) z nastepnym lub poprzednim elementem szeregu. Taka wlasciwosc ciagu stanowi podstawe
do mówienia o zwartoskladniowej odmianie stylistycznej
wiersza nienumerycznego. W ciagu wypowiedzeniowym
o rozluznionych powiazaniach skladniowo-znaczeniowych relacje syntaktyczne i semantyczne laczace skladniki ciagu sa niedookreslone, a w ciagu luznym w ogóle
ich brak. Cecha tajest stopniowalna: mozna wskazac utwory nienumeryczne rózniace sie stopniem zatarcia wyrazistosci zwiazków skladniowych.
Podzial na odmiany wersyfikacyjne i stylistyczne
umozliwia dosyc precyzyjne uporzadkowanie zbioru wierszy-okazów realizujacych dany wiersz-typ. Wystepuja
w nim równiez utwory oparte kolejno na jednym z dwu
modeli nienumerycznych struktur wierszowych, które
okreslamy tu mianem politypowych. Stanowia one odpowiednik utworów polimetrycznych w systemie wiersza numerycznego.
Pojeciem, które trzeba zdefiniowac na nowo dla celów
opisu form wiersza wolnego jest r y t m i z a c j a. W omawianym typie wiersza zadania rytmizacyjne spelnia pow':
29
tarzaInosc budowy skladniowej wersu37. Jest to zjawisko
analogiczne - ze wzgledu na tozsamosc funkcji - do ryt-
mizacji w wierszunumerycznym,a rózni sie tym, ze jest
naturyjakosciowej,a nieilosciowej(niejest liczbowomierzalne). Proponujemytu termin i z o m o r f i z a c j a38,
którywydajesie bardziejdlaopisywanegozjawiskaadekwatny. Izomorfizacje mozna zdefiniowac jako zabieg
u~dnolicania strukturyskladniowejw kolejnychwersach
utworu.Zjawiskoizomorfizacjiwystepujeprzedewszystkim w takim wierszu nienumerycznym,gdzie podzial
wierszowy pokrywa sie z podzialem skladniowo-logicznymtekstu.Zbieznoscczlonowansprawia,zekazdywers.- bez wzgledu na wypelnienie leksykalne - stanowi pewna
calosc syntaktyczna.Wówczas schemat budowy takiego
wersumoznawielokrotniepowtórzycw obrebiewertykalnej strukturyutworu,tworzacczasami(w mocno"zrytmizowanych"tekstach)nawet bardzo dlugie, paralelne szeregi izofunkcyjnychodcinków39.Jeden z przejawówizomorfizacjistanowiwystepowaniew wierszuwolnymwyl!.czen,które najczesciejorganizujapewien fragmentwypowiedzi.Niekiedyjednakswoiscieporzadkujatekstwier"Nie wydaja sie trafne twierdzenia wersologów francuskich,
1. Molino i J. Tamine, ze paralelizmi powtórzeniesa substytutami
metrumi rymuw wierszuwolnymi w poemacieproza. Por. J. M ol i n o, J. T a m i n e, Analyse linguistique de la poesie, Paris
1982:,,[...] dansle verslibreet le poemeen prose,le parallelismeet la
repetitionsont les substitutsdu metreet de la rime", s.226.
" Izomorfizmjezykowy opisal 1. Kur y l o w i c z, La notion de
l'isomorphisme (1949), [w:]Esquisseslinguistiques,Wroclaw 1960.
Proponowanytu termin "izomorfizacja"nawiazujedo tego ujecia zagadnieniatozsamoscistrukturalnejwjezyku.
,. Badanie nastepstwa jednostek tekstu (jest tam mowa o zdaniach)
postuluje J. P rok o p, Os nastepstwa w budowie syntaktycznej tekstu
poetyckiego, [w:] Prace z poetyki. pod red. M.R. Mayenowej i J. Slawinskiego, Wroclaw 1968, s. 26-31.
~
Dorota Urbanska
30
sza jako calosc i wtedy obok wlasciwej im funkcji izomorfizacyjnej stanowia równiez w danym utworze jego
podstawowe zalozenie kompozycyjne.
Wypowiedz poetycka ksztaltowana wierszem wolnymjest takim rodzajem tekstu, w którym z góry zalozony
zostal jego odbiór wizualny, a dopiero wtórnie - akustyczny. Argumenty na poparcie tej tezy zostana przedstawione
w nastepnych rozdzialach. Mozna nawet powiedziec, ze
wiersz jaskrawo antóskladniowy w ogóle nie zaklada realizacji dzwiekowe/ . Rozbite przez delimitacje wierszowa prymarne zestroje akcentowe41 sa takimi odcinkami
tekstu pisanego, którym nie mozna przypisac realizacji
glosowej zgodnej z zasadami prozodyjnymi obowiazujacymi w jezyku polskim.
Przyznawanie prymatu prozodii w mysleniu o wierszu42 jest rezultatem przyjecia zalozenia, ze utwór ksztal'" Chodzi o utwory, w których podzial wierszowy rozbija prymarne
zestroje akcentowe - odcina przyimek zerosylabowy od rzeczownika,
z którym tworzy on calosc znaczeniowa i wymawianiowa. Maria Dluska przezwala je "antywierszami". Zob. M. D l u s k a, Skrzydla poezji
polskiej i wspólczesny nasz antywiersz, [w:] Studia z historii i teorii
wersyfikacji polskiej, Warszawa 1978, t. II, s. 309-333. Do tej pory
wersolodzy nie mieli do czynienia z wierszami, które ze wzgledu na
swoja strukture nie moga byc zrealizowane glosowo tak, by wersja
foniczna tekstu odpowiadala dokladnie jego wersji graficznej. Na
"antywierszach" konczy sie opis wiersza, który wychodzi od kategorii
prozodyjnych.
"Stosowana tutaj terminologia prozodyjna jest zaczerpnieta
z rozprawy M. D l u s k i e j, Prozodia jezyka polskiego, wyd. 2,
Warszawa 1976.
" Nie bez wplywu pozostaje tu fakt, ze naukowe podstawy wspólczesnej wersologii stworzyli przede wszystkim formalisci rosyjscy!-d!a
których wiersz jest tekstem o specyficznej organizacji prozodyjnej i,
bardziej ogólnie, fonicznej (dzwiekowej). Por. S.I. B e r n s z t e j n,
Wiersz a recytacja, [w:] Rosyjska szkola stylistyki, wybór tekstów
i oprac. M.R. Mayenowa i Z. Saloni, Warszawa 1970, s. 180-219,
31
towany wierszem jest tekstem przeznaczonym do wyglaszania (recytacji, spiewu) i ma strukture charakterystyczna
dra tekstów wirtualnie akustycznych43. Wspólczesne wiersze nIenumeryczne miewaja juz jednak inny charakter. Sa
tekstami nastawionymi przede wszystkim na percepie
wzrokowa podczas lektury mentalnej tzw. ("cichej") .
Stopniowo bowiem wpisuja sie w taki kontekst kulturowy,
w którym wizualnosc wypiera oralnosc. Przewidywany rodzaj lektury decyduje o pewnych cechach tych utworów,f'.l
a wiec tym samym mozna powiedziec, ze sa przeznaczone
do czytania, a zarazem - co równie istotne - do ogladania
(sam wyglad graficzny tekstujest skladnikiem jego sensu).
Tak wiec tekst pisany wiersza wolnego 45 w postaci pionowego szeregu wersów nabiera rangi kanonicznej, podstaa takze E.D. P o I i w a n o w, Ogólna zasada fonetyczna wszelkiej
techniki poetyckiej, [w:] Ibidem, s. 113-132 oraz intonacyjna klasyfikacje utworów lirycznych u B. E i c h e n b a u m a, Melodyka rosyjskiego wiersza lirycznego, [w:] B. E i c h e n b a u m, Szkice o prozie
i poezji, przel. L. Pszczolowska, Warszawa 1973, s. 323-348.
" Por. S. B a I b u s, Texte litteraire et sa structure acoustique,
"Zeszyty Naukowe UJ" DXXXIlI, Prace Jezykoznawcze, z. 64, 1981,
s. 68 i n.
" Opracowania pJ:2.b~l!lUodbioru tekstu literackiego pomijaja zagadnienie wplywu kanalu odbioru na niektóre cechy pisemnej wypowiedzi literackiej. Por. M. G l o w i n s k i, Wirtualny odbiorca w
strukturze utworu poetyckiego, [w:] Studia z teorii ihistorii poezji, seria
1,1967, s. 7-32 oraz E. B a Ic e rz a n, Perspektywy "poetyki odbioru",
[w:] Problemy socjologii literatury, pod red. 1. Slawinskiego, Wroclaw
1971, s. 79-95, a zwlaszcza obszerna prace o komunikacji literackiej
J. Lalewicza, w której analizowana jest semantyka komunikatu pisanego: 1. L a I e w i c z, Komunikacja jezykowa i literatura, Wroclaw
1975.
" Znaczenie formy graficznej wiersza dla odczytaniajego struktury
docenial K.W. Z a w o d z i n s k i, Zarys wersyfikacji polskiej, cz. I,
Wiadomosci wstepne o wierszu, Wilno 1936, s. 95.
32
Dorota Urbanska
wowej wersji UtWOFU,
jest zarazem podstawowym sposobem jego istnienia46. Tekst utworu moze zawierac wszystkie lub tylko niektóre sygnaly skladniowo-intonacyjnej
delimitacji jako podstawy do jego ewentualnej glosowej
realizacji. Utwory nienumeryczne mozna uszeregowac
wedlug stopnia, w jakim uwzglednione sa w nich te wlasnie sygnaly. Kazda aktualizacja foniczna utworujestjedyn~e "rekonstrukcja" tekstu pisanego, jednym zjego mozliwych odczytan. Unikamy tu natomiast nazywania graficznej postaci utworu "zapisem", co sugerowaloby, ze jest
on "rekonstrukcja" tekstu prymarni e fonicznego.
Tekst wiersza rejestruje przede wszystkim podzial
wierszowy (podzial na wersy) i jako taki jest w pelni jednoznaczny. Natomiast z punktu widzenia podzialu skladniowo-intonacyjnego ów tekst moze byc mnkj lub bardziej wieloznaczny. Jak wiadomo, czlonowanie skladniowo-intonacyjne zostaje wpisane w wersje graficzna wiersza przy pomocy interpunkcji (sygnalów delimitacyjnych:
przecinka, srednika, kropki, i delimitacyjno-modalnych:
pytajnika, wykrzyknika), a takze przy pomocy takich znaków typograficznych delimitujacych, jak duze litery (sygnal poczatku podstawowej jednostki skladniowej - zdania,
lecz równiez niekiedy sygnal stylistycznego lub semantycznego nacechowania wyrazu) oraz znaków wtórnie
delimitujacych
- nawiasu
(sygnalu odrebnego statusu skla-
dniowego parentezy) i cudzyslowu (sygnalu przytoczenia
lub ekspresywnego nacechowania, np. ironicznego dystansu, niepewnosci sadu, zdumienia itp.). Jesli tekst wiersza
nienumerycznego odrzuca interpunkcje, to zjawisko to lezy u podstaw nie tylko wieloznacznosci wypowiedzi spowodowanej przez pewna niejasnosc podzialu skladniowe...Por. R. W e I I e k, A. War r e n, Teoria literatury, rozdzial
XIT:Sposób istnienia dziela literackiego, s. 182-202, wyd. 2, Warszawa 1974.
33
g047, lecz równiez podkresla niekiedy dominacje skladni
wersu nad skladnia zdaniowa. Ta ostatnia zostaje wówczas
zepchnieta na drugi plan, ulega tez czesto rozluznieniu
i wymaga odtworzenia w czytelniczym odbiorze. Skala
uwzgledniania w tekscie wiersza podzialu skladniowo-intonacyjnego rozciaga sie od pelnego zaznaczania granic
grup skladniowych i zdan, zgodnie z regulami obowiazujacymi równiez w tekscie prozatorskim, do bardzo ograniczonego ich sygnalizowania 48.Ze wzgledu na to kryterium
wsród utworów ksztaltowanych wierszem wolnym mozna
wyróznic kolejno takie, w których:
1. uwzglednione sa w pelni graficzne sygnaly czlonowania skladniowo-intonacyjnego. Tekst wiersza jest zapisem obu istniejacych w nim delimitacji (moga one zarówno pokrywac sie, jak i rozmijac);
2. graficzne sygnaly podzialu skladniowo-intonacyjnego zostaly zredukowane, np. do duzych liter lub znaków
wtórnie delimitujacych (tj. wspomnianych wyzej nawiasu
" Por. na ten temat art~l M. G l o w i n s k i e g o, Kunszt wieloznacznosci, "Pam. Lit." LX{T970, z. 3-;-5.""129-141,omawiajacy zjawiska semantyczne zwiazane z brakiem interpunkcji w utworach
1. Czechowicza, a takze swiadczacy o niezrozumieniu efektów, jakie
~:J.
u;zyskac przez odrzucenie interpunkcji, -apclJ. P r ; y b o s i a,
Do poetów bezprzestankowiczów list otwarty, "Nowa Kultura", R. 12:
~nr27.
" Dla Stanislawa Balbusa segmentacja tekstu jest dana jedynie w
tekscie mówionym. W tekscie zapisanym nalezy ja zrekonstruowac,
czyli przeksztalcic tekst graficzny w tekst akustyczny. Zob. S. B a 1b u s, Problem segmentacji tekstu prozatorskiego, [w:] "Zeszyty Naukowe UJ", Prace Jezykoznawcze, 1977, z. 54, s. 261-304. W proponowanym tu ujeciu segmentacja graficzna nie jest rekonstrukcja akustycznego rozczlonkowania tekstu, lecz zapisem jego logiczno-syntaktycznej struktury, której pochodna stanowi podzial intonacyjny tekstu
(dlatego tez mówimy tutaj o podziale skladniowo-intonacyjnym tekstu,
umieszczajac przymiotnik "intonacyjny" na drugim miejscu w zlozeniu).
Dorota Urbanska
34
i cudzyslowu),które tylko w ograniczonymzakresiewyznaczajaten podzial;
3. tekst wiersza nie zawiera zadnychgraficznychsygnalów czlonowaniaskladniowo-intonacyjnego,ale zbieznoscskladnioweji wierszowejdelimitacjiutworupozwala
najednoznaczneodtworzeniepodzialulogiczno-skladniowego;
4. tekst wierszanie zawierazadnychgraficznychwyznacznikówczlonowaniaskladniowo-intonacyjnegoi chociaz oba podzialysa w duzejmierzelub calkowiciezbiezne,tojednakniemoznajednoznacznieodtworzycpodzialu
logiczno-skladniowego.Delimitacjawierszowaprzebiega
w pewnychfragmentachtekstutak,ze zacierajednoznacznoscpodzialuskladniowo-intonacyjnego;
5.tekstwierszaniezawieragraficznychwyznaczników
czlonowaniaskladniowo-intonacyjnegoi oba podzialy sa
rozbiezne.Przyodbiorzetekstubrakwewnatrztekstowych
danych do wnioskowania o jego czlonowaniuskladniowym.Istniejekilkamozliwoscidelimitacjiskladniowo-intonacyjnej.Tekst wierszajest z zalozenianiejednoznaczny.
Na zakonczenie wykladu przyjetych zalozen teoretycznych dodajmy, ze naszej analizie i stosowanym w niej pojeciom wymykaja sie calkowicie wiersze nienumeryczne
askladniowe, a scislej zblizajace sie do granicy askladniowosci, na której konczy sie obszar tekstu, a zaczynaja.twory tekstopodobne. W takich wierszach nienumerycznych
wersy wypelnione sa przez ciag wyrazów nie powiazanych
skladniowo. Stanowia wówczas luzny szereg nie zhierarchizowanych leksemów, w którym nie ma wiec granic
syntaktycznych. Istnieja równiez utwory nienumeryczne
aleksykalne, gdzie naruszone zostaja granice wyrazów:
wyrazy bywaja rozbijane na czesci skladowe (morfemy lub
sylaby), a czasem tez czastki trudne do gramatycznej identyfikacji.
35
Przekroczeniegranicy wyrazuw duzym stopniu uniemozliwiaokreslenieowej szczatkowejbudowyskladniowej tekstuwiersza, a tym samym jego opis wedlug proponowanychtu kryteriówstaje sie zadaniemniewykonalnym49.Zarówno utwory (prawie6askladniowe,zlozone
z luznychszeregówwyrazowych5,jak i utwory naruszajace integralnoscwyrazów,niezostalywiecuwzglednione
w dalszychanalizach.
Zbiór badanych tekstów stanowia wiersze wolne pochodzacez tomikówpoetyckichpodanychw Wykazie na
stronie 149. Analizy dotycza prawie wylaczniepolskiej
poezjipowojennej,poniewazreprezentowanesaw niejjuz
wszystkie typy wiersza nienumerycznego.Tym samym
dajaonepelnyobrazopisywanegoprzeznassystemuwiersza. Jednak mimo tak okreslonychram czasowych,dorobek poetów awangardy krakowskiej - zwlaszcza Tadeusza Peipera i Juliana Przybosia- musial tu zostac, ze
wzgledówteoretycznych,uwzgledniony.
Formawierszowajakoskladnikkomunikatupoetyckiego wplywa na wszystkiejego komponentyi nadaje upo" Poza zasiegiem opisu znalazly sie wiec wiersze M. Bialoszewskiego, który ingeruje zarówno w strukture wyrazu, jak tez w strukture
syntaktyczna wypowiedzi. Por. tez na temat antyleksykalnych tendencji w utworach Bialoszewskiego: l. S l a w i n s k i, Miron Bialoszewski: Ballada od rymu, [w:] Liryka polska. Interpretacje, pod red.
l. Prokopa i l. Slawinskiego, Kraków 1971, s. 498-511. E. Balcerzan
wyróznia w polskiej poezji wspólczesnej jeden z nurtów stylistycznych, w którym "wszystkie systemy wartosci prezentowane sa [...]
przez slowo" i do tego wlasnie nurtu zalicza wiersze naruszajace integralnosc wyrazów. E. B a I c e r z a n, Skladnia swiata, [w:] Oprócz
glosu. Szkice krytycznoliterackie. Warszawa 1971, s. 98.
,. Utwory o trudnych do odtworzenia relacjach skladniowych. stojace juz na granicy askladniowosci zawiera tom wierszy S.S. Czachorowskiego, Kleczniki orionskie. Sa to m.in. "Preghiera do nasturcji",
"Droga appijska", "Fiolet bez pejzazu".
Dorota Urbanska
11111
36
rzadkowanyksztalt-calejwypowiedzi.W czesciopisowej
zostanapokazanejej relacje z plaszczyznaprzede wszystkim syntaktyczna,lecz równiezintonacyjnai semantyczna tekstu.Tak wiec zgodniez przyjetymizalozeniamiopis
form wierszawolnegonienumerycznegobedzieoparty na
analizachskladniowych(mówiacdokladnie:naokresleniu
stosunku podzialu wierszowego do podzialu logicznosyntaktycznegotekstu). Prezentacjaposzczególnychtypów wiersza nienumerycznego,którym kolejno poswiecone sa dalsze rozdzialy,bedzie przebiegacwedlugpewnego stalegoschematu,a mianowicieskladacsie z:
- opisujego budowysyntaktycznej(skladniwersu);
- jego charakterystykiprozodyjnejujmowanejjako pochodna stosunkudelimitacjiwierszowejdo podzialulogiczno-skladniowegotekstu;
- analizyzwiazkówmiedzypodzialemtematyczno-rematycznymzdan wchodzacychw sklad ciagu wypowiedzeniowegoa podzialemwierszowym;
- omówieniacechskladniowych(luzno-i zwartoskladniowosci)ciagu wypowiedzeniowego,co pozwalawyróznic odmiany stylistycznewsród tekstów ksztaltowanych
danym typem wiersza
oraz
- wskazania zjawisk natury semantycznej(wieloznacznosci, zachodzeniana siebie znaczen)charakterystycznych dla okreslonegotypu wierszawolnego.
Zasadybudowywierszowejwchodzarówniezdo ogólnej koncepcjiformowaniawypowiedzipoetyckiej.Badaniom powiazan miedzydanym typem wiersza wolnego
a okreslonapoetykaposwiecamyjednak niewielemiejsca,
przyznajac priorytet opisowi systemu wiersza nienumerycznego.
ROZDZIAL II
Wiersz wolny skladniowy
W historycznymrozwojuformwierszowychnienumerycznychwiersz skladniowystanowietappierwszy. Jego
wspólczesnyksztalt wiazesie z twórczosciapoetównalezacychdoawangardykrakowskiej.Przybieratamdwiepostaci, które sa kontynuowanew polskiej liryce powojennejI: a mianowiciepostacwierszazdaniowegouprawianego zwlaszczaprzez TadeuszaPeiperaorazpostac wiersza
rozpisujacegozdanienawersy,którystanowilczesto,chociaz nie wi'lacznie,formewypowiedzipoetyckichJuliana
Przybosia .
W wierszu wolnymskladniowympodstawowacecha
budowy wierszowejjest wspólbieznoscobydwuporzadków delimitacji - syntaktycznegoi wersyfikacyjnego.
Klauzulewersówprzypadajaw miejscachdzialówlogiczno-skladniowych.Wiersz skladniowyrozpada sie na dwa
I Jakby na przekór wersologom, ktorzy awangardowemu wierszowi wolnemu nie wrózyli dlugiego zycia. Nieunikniony powrót do tradycyjnej metryki przewidywal K.W. Z a w o d z i n s k i, Pegaz to nie
samoch6d bezkolowy, "Skamander' 1935, s. 6-25.
, Postaci te wyróznia i analizuje A. O k o P i e n - S l a w i n s k a,
Wiersz awangardowy 20-1ecia miedzywojennego. Podstawy, granice,
mozliwosci. "Pam. Lit." LVI, 1965, z. 2, s. 425-446.

Rozdział 1 - Teoria Literatury

Transkrypt

Podobne dokumenty