Topomorficzna i antropomorficzna metaforyka

Topomorficzna i antropomorficzna metaforyka

PO LSKA AKA DEMIA UM IEJĘTNOSCI
POLSKIE TO WARZ YST WO STUDIÓW ŻYDOWSKIC H
ŻYDZI I JUDAIZM
WE WSPÓ ŁCZ ES NYCH BADANIACH POLSKICH
TOM V
PRACA ZBIOROWA POD RED AK CJ Ą
KRZYSZTOFA PILARCZYKA
KRAKÓW 2010
SPIS TR EŚCI I CONT ENTS
\\'Sl~r " .
A:\T1Q U1T..\T ES JUi)AIC,\ E
Ks. Grzegorz Szamucki
Poli/y' :lIc i .' polec:llo-n'!igijllc l/o IIl'ol1 'iud <lli o / wo!II-!;r ot'li lach
Poli/im/ <IIld _\ od(J- , ~'I(doli.' ",,('kgrO/llld ol llw
m the /JoIJk (~r.Jo ,hll(/
IWlnu/OI/'
li
K v ię d:c lo:'IIt'go
" hoIII proto-lsraelitvv
13
woicicch Kosior
TVOIl101fiC: /J11 i antropomorficzna 1II<'!<I/iwyhU ':X IJ/II wBibiii ht'hru;,kie;
Ti.JJwm<JI"pilic
' /IId</1II1tJ{loIIIOlp hic 1IIc1l/l'hon 0(. ,11<'01111 tlI(' lIe/m.'lI fiihl"
Ks. M i rosł aw S. Wróbel
.. Żyd:.! " Jw w lI'i iok o klucz ill/t'rprCI(/,yill.l'
II' g/(I>.'::.\"III n !:IIII11Cl l i ll
hivtoni i {t'(J " ',~ 11
czwarte] EiHllIgclii
l ohanmnc .,lew'-" (1.\ o illf<''1w('/(ll i l'<' kn inhcts.-r IIl1d<'n /m ldi llg o(hi,[",:r ,111.1 11i. ·o/":....'1 ' III
thc FOI/l"liI Gmp d ..
.r
Zdzisław
J. Karem
Sp(! Il't;II(/.~(: źvdowska
IW ( )pr:t ' od ..llIglI.I/u ,/" li "li"lld
Jell-i.11! .w ciely 011 ( ) p m .l.liwlI .-lug l/II lo T"<liw'
k rzy Ciecieląg
Kuhiety j il ko prz.l·lI'ódczyllh' Wlp,;I II"1 =.I</" \l'.I/"i, 1I \I ' , ', '''Inflli, ' r;\f/lIMIII
Homen Ul k(/(/t'J",I' ofJcwish
J
("("/11l1/lIIilk.1
~7
in NOIII"I! 1:lIIl'ln' .
Przemystaw Piwowarczyk
Koncepcja=.rdoll' .lkiej K,'lIe:y KIIO-II)"(I ':III" i J'<j .1! lI!Jm'<'I
COI1l'('PfiulI 0/ gmraicitans "Jewish origi/1.l ,,,,d ih \\'<'01.1/<'.\1 .
KULTURA PI S ~ll E N N I CZA I J!;ZYKI Ż Y DÓ W
Przemysła w Nowogórski
l'O"~'I"lIit, pis ma }Il: bmjs/,:, i('go i j ,'Ko /..lIf/lm Jln' :lIa,':<'II;"
nil:' wigiII o/Ihe Il ebrl'lI' alp /laht'l (I\'r ir ill g) and its f"III1'Wtl/m,·, lIIillg
I(N
.
ŻYDZ I I JU lJAIZM WE WSrÓL CZESNYClI BADANIACH rOL.SKIClI _T . V
Wojciech Kosior
Uniwersytet Jug id{(JIiski. Km kril\'
TOPOI\1ORFI CZ NA I ANT RO POMORF ICZNA
METAFORYKA SZEOLU W BIIlU I HEBRA./SKI E.J
(
Summary
TOPO;\IORPI II C A:\D A:\TROI'O:'\IORPI IIC ;\IET:\I'I IOR S
OF SlIEOL IN TIIE HEBR EW B1BLE
This papa has thrcc main pur pos cs. Eirst. to rccon st ruct thc mcaning of the Hcbrcv
word ';'°N;: [sheol} wirh rhc hclp oflinguistic stausuc s mcrhod. Ałloccurrcnccs ofthc word · ·x;:
and thc wo rds eonnecred to il will be cx nmmc d. Sccond, to point out and te anatyzc IWO basie
lingulstic mc taphoncal comptcxcs uscd to des eril-e shcol - topornorphic and amhropornorphic
one. Third. tu prcscnt somo inuruions conccming thc prioruv ofthc anthropomorphic intcrprc talion of ,;,·x,:. Thc rcsuus will be compan-d to thc topnmorphic image crcatcd by thc litcraturc
of' the subjcct. An crfon willta kcn tn prov c thar Il]OSI biblical passages conraimng thc word
':'011': can be inrerp rctcd in IWO ways : topomorphicallv and nnthropomorphically. o
\ rgul11,"nls
supponin g tbc idea of thc prim al hyp ulilClic Shcol-dcmon \\ iiI be prcscntcd
\V Bib lii he braj sk iej (dalej : Bił ) n a t rafi ć możem y na ustę p y. w których
pojawi a sil; sł o wo ooSZl..'O]""1- najcv c ścicj \\' zuuczc niu .Jl..'jś cia do Szcolu".
I tak w Lb 16.30-33 czyta my, iż zil..'l11ia olw()rzyla swoje usta i pechloncła
Korach a wraz z jego l u d ź m i a d wpad li z cał y m swo im doby tkiem żyw c em
do Szc olu. \V Rdz 37.35 Jakub st wierdza. i ż \\" sm utku zej dz ie za swo im
synem do Szcolu - w podobnym tonie wypow iada sit; rówll id w Rdz -J. ~.3~
i Rdz 44,29 . \V I Sm 2. 6 Jahwe opi san y j est ja ko ren. kt óry dysponuj e życi em
i ś mie rc ią. w trąc a do Szcol u i st amtąd wyprnwadz:I. Całoks z tałt znaczenia
tych u st ępów, ja kko lw ie k są one róż norodne . spra wia. że s amą fr:t zt; •. zcj ś ć
do Szcolu" interpretuje się naj c z ę ś c i ej ja ko met aforę p rl1CCSU śmierc i lub-
w dalszej
r
k o l ej n o ś c i
-
zapa dnięci a
na
ch orobę
czy
t e ż metafo rę n ics zczęś ciu
I \ \ ' lireratu rze naukowej spotk a ć si~ można IC slowcm ..szcol" pisanym zar ówno du);\.
jak i m ał ą literą . W niniej szej pracy prz.yj"to nast ępujące rcguł y odnośnic sposohu Lapisu
słow a •.SI .CO)" : (i ) gdy 1l10W;\ jest () j ego gramatycznych aspektuch. stos uje si~ Lapis \\ ":UULy'
słowie i rozpoczynając y się muląlite rą (..SICIl I") : (ii) gdy I!I<.lW:ljt·SI o je go toponirnirznym lub
dcmononiuucznym aspekc ie, stos uje sit; lapis w cudzyslo wic i roIJl'oclynaj'l~'y si" du żąliterą
(..$7.eol" ); (iii) gdy mew a j est u je go hipotetycznym konotacj e, Slosuj c się zapis pozbawion y
c udzysłowu i rozpoczynający si" dużą literą [Szcol).
28
WOJCIf,CII KOSIO R
w ogóle. W BH poj aw i ają s ię te ż opisy Szco lu w kat ego riach żywej isto ty.
Jest tak m.in. w Hi 26.6, gdzie Szeo l j est nag i (1:,.,;1). Po dobn ie j est w Ps
49.16, gdzie dos łow nie czytamy ..wykupi Bóg (l:' jj~l':.) moj ą du szę z ręki (1')
Szeolu" . Z analog i c z n ą me ta fo ryk ą w idoc zną w dob or ze słow n ic tw a mamy
do czynienia tak że w Prz 1, 12: "Jak Szco l wchłoniemy (l: :17 ~~ ) ich żywych
i zdrowych, tak jak s c ho dzącyc h do gro bu", w Prz 27.2 0: .Szeot i zatrata
niesyte". czy wreszcie w Iz 5,14, gdzie tekst można przet łumaczy ć d o s ł ow n i e
jako ..R oz wa rł a Szeol swą gardziel ( ::.; ~) i otworzyła swe usta ( jj~ )" .
I. PROBLEMY W DEFINIOWANIU SZEOLU
Szcol oznacza .. p o n u rą k rain ę cieni o sób zm art ych". w któ rej kontynuoni swoją bezbarwną egz ystencję niezale żnic od mo raln ego aspektu ich
postępowania za życia - w ten lub podo bny sposób ro zpo czy na sic w ięk szość
opracowań zagadn ien ia . M ówiąc krótko w lite ratu rze pr zedmiotu spotkać
si ę można z dwoma przyjętymi implicite założ e n i a m i odnośnie ..szcolu". Po
pierwsze ...szeol" j est rzeczown ikiem rodz aj u mę s kie g o a po dru gie. ..Szeol"
jest nazwą miejsca. Obydwa te założ e n i a s ą ł a t w o zauwa żaln e \\ pols k oję ­
zycznych opracowani ach i tłumac zen iach Bi blii. np . w Biblii Tysiąclecia
Tymczasem znajdują one ograniczone uzasad nien ie \\ tekście oryg inalnym
AIL Po pierwsze. słowo ..szcol" w dwóch tyl ko przy padkach użycia \\ c ałej
Bil jest rodzaju m ęski ego. Po drug ie. struktura zdań . \\. których poj awia się
..szeol" jak i użyte metafory dopus zczaj ą C, ) naj mniej dv ojukic rozumienic
lego terminu : jako naz wy własnej miejsca i ja ko imienia jaki . .'j~ istot) l) demonicznym charakter/c . Po trzecie wreszcie. ..szcol" \\ \\ i~ks/n ~ cl przypadków pojawia sic metafory zowan e jako istota. i\'aSll\\ a si.; zat em P) tanie. CI)
..szcol" oznac za miejsce (7)' osobę" Czy je st to 11;1/\\;\ mi.. ~. i s cl . kt óra tyiko
w k ontek ście pism poetyckich jcs tmcraforyzow aua j ako .iar ll)C/na bestia O)
l e ż jest na odwró t - nazwa dem on icznej istoty / C/:lSl.' lll sta b s ię metonimią
miejsca jej przebywania i wła dzy'.' \V literaturze przedmiot u m ożna się SPl)lka ć z trzema grupami odpowiedzi.
1) Szco l jes t miej scem i ozn ac za pod ziemną krainę. dl) której t ra li ąią
dusze zm a rłych'. Niekiedy interp retacj a badaczy idz ie jC SA· Zl.' dalej i ..SZl' & ·
t łu maczy sit; ja ko .pic k ł o " a więc jak o miejsce wie cznej kaźni' . Charakrc ują
, Hasłu; Szeoi. mchtań, w: /;"IU:I-k!o{ledia . Rel ig ia . \\' ar sla\\ <l::!OOO (.'lIb \"<"/.",,)
l W len sposób definiują "szcor· m.iu.: 7.. Kij as . I' id /o Odda /,'ni<' od '/''''111 Oi"oI.
Kraków 2002, s. n -3!!; F. Ricncckcr, G. Maicr , hasło : {li<#o, w : /.,'hy"'''' bib/ijm·. \\ ';l r Sl .I' \ ;1
200 1 s. (,04-605; H. Langkummcr, ŻyciC' po imiervi. /::,"t"Jl<ll% .v,h l SI<ln'go i X Oll, ",\" O 7;·.'(<1111,'1/III, Lublin 2004, s. 15-16
• Taką , bardziej obciążo ną leologie/n ic defimcj .. propunująm.m. B. Redde. IMsI,): h..f/.
w ; B.M. Mctzgcr, M.O. Coogan (eds .], Oxfor d IJibh' Canrpanion, New York-Oxford I'N...
s. 277-279; haslo Sheot, w: G. W. Bromile y (cd. ). TlI(' Itl/emati ollil/ SI<llId<l,.,/ Hibk- EII<T(-
TOl' OMOItFl CZN A I ANTIt0f'oMO It FlCZ N A M E1A I'OIt Y KA SZI;OLU W IlIllLI1 IIEllllAJSKrFJ
29
rystyczne je st te ż, że ta ka linia interp retacj i wiąże s ię ze wskaza niem kilku
synonimów, w ś ród kt óryc h n aj czę ś c i ej poj awia s ię :: ' :::1 ~ (Ge henna ), : ' ;' 1}
(otc hł ań ) , ni) ~ (zn iszczenie) i jl:::: (d ół }' . Tymczasem wobec takich synon imów w Biblii trze ba zac hować s zczegó l ną ostrożność - powstają one wtórn ie
w zg lę de m samego tek st u ja ko wyn ik pe wnej tradycj i interpretacyjnej nie
zawsze mając odp owied n ie uzasadnienie filologiczne. Opracowania idące po
tej linii interp retacji wydają s ię i gnorowa ć te przyp adki uż yc i a .,szeolu", które są opis ywan e w kategoriach antropomorficznych.
2) Szeo l jest m iej scem niekiedy meta fo ryzowanym" ja ko oso ba, je dnakże jest malo prawdopodobne, by ..Szc ol' rozumi ano j ako imi ę bóstwa lub demona, pon iewa ż antropomor fizacj a p ełn i fu nkcję tylko poetycką i ogran icza
się do wyb rany ch k s i ąg Tunac hu. Co więcej. antro pomorfiza cja jako zabieg
stylistyczny j est po ws zechn ym śro dkiem wykorzystywanym w Bibli i, równicż w odnie sieniu do inny ch przedmiot ów i zjawisk ". Przeciw ko rozumieniu
..Szeolu" jako imienia bóstwa lub dem ona wytacza s ię argume nt d ot yczący
ubogiego materiału poró wnawczego pochod zącego z literat ury i inskry pcj i
innych kultur starożytn e g o Bliskiego Wschodu. Odpowiednik hebraj skiego
słowa ..szcol" pojaw ia się tam bard /o rzadko a j edy ny lepiej uzasadniony
trop wiedzie do ak adyj skich tabl iczek I II tys. p.n.e .. \\" których znaj dujemy
info rmację o bó stwie .~ /I - \\·(/ - I /I lub te i: sturatu to wa r zyszącym Xergalov i
w podziemnej krai nie zmarł ych ' .
3) Szcol j est miejscem niekiedy metuforyzowanymjak o osoba . jednakie
istnieje prawdopod o bi eń s t wo , ii: ..Szcul" rozumian o j ako imię bóstwa lub
demona, nawet j eśli nic ma b e / p o ś re d n ic h dowod ów literac kich \\ posta ci
konkretneg o imi enia lub jeśli te dowody s ą ubogie ilośc iow o . \\"ySlarClaj,,łopcdia. vol. 4 . G ra nd Rap ids I'J') :;. s. 472 , l~I1l'.:Ia "'lll , hl\ll' .quckło" 11~,I;lj<: ,i,' r"si;](I;t~
nieco inne znaczenie - .Pick!o je st ( . ,.) P" ,i; ld;lją<.:ylll ho,L! 'all~ '.io; Ini<:J'l"<:l11 \\i<."<:In~,h
męczarni d la niegud /iw ydl. l'oviuda OIlO «hn'~ą "ll1 ~l".io;", !,,1l1l<:11 ;li Il,i" (lub h'lg"I\ id. ~l'lr;.
je ustan owił, mógł pow strvy mać s iO; "li ' 1IIoul.'llia g" lub Ili~I'ld,m;l~' J<: l' dowolnej dlllih.
Istnienic p iekła jest uzależnione "d jakicjś b' h~IC) p l/~<':/~Il~ ". la: .-\ , Hcrustcin../<I/.. P" " '{<I/"
Ph'k/o_ .~lIl ieJ"{' i ;;;w/u.i,'m ·;;;.l'III<'lIi<' li ' ,i \l' i<" -i" ,' I' IIV;;.I'! /n 'lll or«: p"":::,!I!.",'h ,'hl";;;n" 'ij' IIi1/1h',
Krak ów 200(" s. J 5
\ H a sł o : Sz<'"I. w : !:"m:I'U"I",dio , Nd ig i<l. WaISl;\Wa 2(101l I, ub 1'.'l"ho)
t , l' rl-Cl- "lll ct a ro rY'-ao.:jo;" roz umie ć tutaj llakiy l;lki dobór ~' ''N>I\n ik'l\' i prvynuouuków
odnoszących się do s łowa ,$I-col". które w skaz ujq 11;1 rozuuucnic ~o II kar<:gl'ri;lch <l "lb~ b"di
miejsca.
, W ten sposób interpret uj ą ..SA'U!"· m.in.: I.. Stachowiak , " \'IQ! a /; ";' /":::<1 I (/-31,))
W~I<,JJ - " rz<,k/ad z orvg inałn - konwntorz , Poznan 19')(" S. 16.1; J l l. wuhon. V.I I. xr.nurcw s.
M.v. Chavalas, K"III('mw·z hi,'!r":n ';;;/Io· ku /fUI'OIl:r d" H/ bl ii hdw<I,..,kit j . Wars /all;l ~ O U5,
s. 610 ; G. Gcrlcma n, haslo: S/lI'ol (l;}/('III~'id/) w : E. Jcnni. <:. Weste rmann. Th..,,/ogisch"J
lIulIdwih"ler/mch Z//HI Al/ell 7i,'_'f /l11/1.'II/, Bd . II, Zu rich 1'}7(" s. 1I:3S-S41 .
• Arnaud , za : P.S. Johnston, S htl<k.' '!f SI1(''' /, Ikalh <111,1 A/i ..rlifo ill Ih. · O /d Ti..'J/a ·
"'''III , lliino is 2 0H2, s . 1!1. Po r. L. U. Paton, Tli.. IId"·,·,,, 1tI,·u ,l Ih.. Fu/wc U!t'. III. Hahv" mi ulI IlIj h'''lIct, ill lJIt' /) 'Jt"/rillt' of Sheol, w ; ,,1'hc Hihlicul Werki" 3 5: 19 10, no J, s. ł6U,
so
WOlCIECli KOSIO R
cvmargumentem na rzecz tezy o m ożl i wo ś c i zinterp retowania s łowa ..Szeol"
jako i~ienia jest wspólny kompleks znaczeń typovvy dla chtonicznych bóstw
bliskowschodnich 3 obej m ujący żarłoczność. nienasycenie i podziemną proweniencję" .
We wszystkich trzech grupach dominuj e wi ęc założe nie o pierwotne.
znaczenia s łowa ..Szeol" jako nazvv y miejsca a nawet j eśl i dopuszcza
s ię moż liwość. że mo gła s ię ona o d nosi ć do ja k iejś istoty demonicznej. to
jest lo raczej margines badawczy. Tymczasem moż na się zas tanowi ć. do
jakiego stopnia uzasadnione jest to zał oż e nie . skoro większość fragmentów
biblijnych zawierających słowo ..szeol" można zin terpretować dwojako i to
już na poziomie translacji - tekst hebr ajski pozwala bowiem na dwojaką
interp retację. Co więcej. argument. iż wszystkie fragmenty o pi sując e Szeol
w kategoriach istoty' mają charakter poetyc kiej p rzen o śni. wydaje s i ę raczej
wsp ierać hipotezę o istnieniu takich wierze ń niż ją wy k l uczać . To. co nazv wane jest poetyckim zabiegiem antropomorfizacj i mo ż e r ówn o cz e śnie być
przywolaniem fragmentów starożytnyc h wątków mitycznych. Faktemjest. ż e
interpretacja słowa ..Szeol" jako miejsca jest obecnie dominująca - \\ ża d en
sposób jednak nie mówi ona o jego picrwomym znacz eniu. By przv najmmej
się do niego z b liżyć. trzeba ..odczyścić" interes ujacy nas tenrun z ..
iodatcovvch nal eci ało śc i semantycznych pows t ałyc h jak .., efekt pracy IrHerpre:;JcYJ nej i komentatorskiej. :'\a c hw i lę o be cną najbe zpieczniejszym 5!1 0..' \\ »k-en:
dotyc ząc ym problemu znaczenia sł ow a ..szcol" jest stwierdz enie. IŻ .. Sze..
,1'·
m a ż e ozna c z ać zarówno miejsce. jak i demona lub b..1st\\ o. pomcwa ż \\ l ~\.. ­
sze ś ć biblijnych U S l ę pÓ W zawierającyc h to s ł o w o m t,' j c Z..l Sl;l. ~ "'J ~- l: ;,m ~, ;12
dwasposoby: topomorficznie i antropomc rficznie.
Xiniejszv a rtyk uł ma wię c trzy gt ów nc c... k. Po p1<.'. [\\ 57e. eb r 1"" Jc_'C
znaczenia słowa ..szcol" \\ BH za pornocą mc-tody s l a l ~ .~t y ki l i n ~\\ H :~-zn;;, '
Zostaną zbadane wszystkie przypadki użyc ia sto-va ._"h.·()I" \\ BH l tJ~:;:
wszystkie słowa odnosząc e się do .x zcolu" i p..izo stają...c z nim \~ Z\ \ uz ku
Po drugie. na (ej bazie m ożli we b ędz ie 0111('1\\ i... nit.' J \~ ..)c h po..h t:l \~ "l\\ : -: h
lingwistycznych kompleksów mctaforvcz nvch \\ \ k l)rl \ 51;1I1\ ..:h J ,l c'pi 5\l
Szeolu - topomorficznego i antropomorticzncgo. Po' tr.l<..'c i-e \~ reszcie. zo-raną
przedstawione argumenty na rzecz pierwotnos ..-i rozumienia ~ ł ll\\ J .. Szccl"
jako imienia demona lub bóstwa poprzez wskazan ie pewnych intuicji \\: 111kajacych z wyników badan z zakresu psychologi i kognirywncj .
W niniejszej pracy po s ł u żon o się me t od ą statvs tyczno-hcrmcncurvczną po legaj ąc ą na zrekonstruowaniu znaczenia int c rcsująceg o nas p..lj~ "· I~l
ś ci
• Np.: hasło : Sheo/. w: H. :\.1. Ba rstad. K. van der Toorn . B_Beck ing. P.\\'. van der Horsr.
Dictionory of Deines and Demans in the BiM.·. ż - nd ed .. Lciden -Boston-Kołn . IU<NtJ;lkJ
ODO), s. 768-770 : A.M. Eiske , Dt'tJth : Mvth and RillW/• •Joumal of (hl' American Acadcmy
of' Religion" 37:1969, no. 3, s. 249-265 : 1.' Ble nkm so pp. Jlld"h :S Covcuant " uh [kur" rb ;JI<.llr
XXVllll4-Z2), " Velus Testamentum" 50:2000 . s. 472-4 8 3.
ll)l>OMORfl CZNA I ANTROPOMORFICZNA METAFORYKA SlEOLU W HIIlUI l ł EIl R AJ SK l f.J
31
w opar ciu o dan e liczbowe i a n ali zę l i n gw i s t yc zn ą. J edną z za let tej metody
j est redukc j a nadm iaru znac zenia nieobecnego w samym t ek ści e źród łowy m.
Jest to wa ż n e o tyl e. że w przyp adku sł owa .cszc ol" mamy do czynienia z tende ncj ą wśród badaczy do przypis ywan iu mu dod atkow ego znaczenia zw i ąza ­
nego c h oc i ażby z j ego teologiczn ym i eschatolog icznym wymiarem. Sto suj ąc
lo swo iste fe nome no log iczn e cpochc. będ z i e m oż n a przynajm niej zb l iżyć s i ę
do podstawowego znaczenia ..szcolu". B a zą tekstową niniejszego opracowania j est Biblia hebraica stuugo ttensia w czwa rtym wy daniu po prawion ym .
Do sporządzen ia konkorda ncji i statys tyk wyko rzystano m od uł wyszukiwarki
elektronicznej obecny w pak iecie Rihle \Vor ks 7.0.
II . REKON ST RU KCJA ZN ACZEN IA SL OWA ..SZEOL"
Przyj rzyj my si ę dokladnic terminowi .x zcol" w ob rę b ie 1311. Słowo to
w tek ś ci e 6." razy. w dw ojak im lapisie: kr ótszym '7:.::.:: (R razy )
i dłużs zym . ~ ' l" :':: (57 razv)'". Dystrybucja skróconej formy zapisu og ranicza s ię do K s i ę g i Rodzaj u (3 razy ) i K sięg i LiC7b (2 razy ) oraz do l Ks ięgi
Królew sk iej , K s i ęg i Hioba i Psalmu 1-11 (p(\ I razie]. do minując a jest forma
d łu żs za . Fak t. i ż ..szc o l" nigdy nic pojawia s i ę z rodzajnik iem o kre ślon y m
pozwala wn i o s k ow a ć , iż jest to na zwa własna . Nicwielk i wynik liczbowy
doty czący tego ter m inu nic jest zasknkującv - tematyka śm ie rci i pośmiertnej
egzysten cji zaj muje w Biblii hebrajskiej sto sunkowo nicwiele miejsc a!'.
Etym o log ia słowa .xzcol " jest co najmniej nicjasna. :-': ajcz,,=,ścil'j za
źródłowy podaj e si ę rd z e ń i:-:.: :.:.: tl/na,'/aj'ley ..pytać" ... prosić':". CZ:b,l\\ llik
ten wykorzystany jes t m.in. \\ kontek ście zaka zanych praktv k nekromancj i.
np. w Pwt IS.I I i I Km 10.13 1'. Inną propozy cjąjest rdz eń :-::':'.:: znacz :\,'>
..sko s tn i eć" , ..o p u sto s z e ć ". .Jw i,dn ;lć·· ren rdzetl i sutikscm nhl /L' rworzyć kon st ru k cj ę o k re śl aj ąc ą pewie n stan. jak je st \\. przypadku słova ';::-:
: Logr ód". ..sad"). będ ące go złoż eniem rdzen ia c-c (..lIpr;1\\ iać wirmicę" )
i sufiksu ~ \ 4 . W śród innych propozycji rdz eni je st ~ ;'.:: (.. bY I~ nis ko" ...ohniwys tępuje
>
10 Niek tóre op racow an ia mówią o (,{, \\)s,,!picni'll'h. I\ s l. a / llj ąl· na 111'TS,'l I I 7. 11
i sł owo :'1 :-t:t-':. l.t' ,re możn a I II okali/"l\ al' rl"' n i e żj a l. 'l :-:?:<:. ]"'T, I',S. Johnston. I,UII: ,·. s. 71
Iprzypis nr 6); hasło: 7~ K-': . w : lWAT. s. 'J0 3.
" Por. P.S. Johnsloll. lw IÓ ', s. 72· 73.
" W. Gescniu s, A lI..br..... <II/d /;"lIg li.'j, l .c-dcon ,!llh,' (){ d Tt·.'I'IIII, ·1/I mc/lJd ill g lil. ·mMi·
m i Ch<J"'I'(" Boston I X44. s. 1033 ; 1"\\' ,\ 1". s. \}O:!.
IJ Ha sło : Dellt/. A b"d,' uf tli" , w ; nl< ' 11Il'·/PIl 'I' ·'· ,' IJi,.,iOlI,ItT O/l"" Hib,,"" .-III 11I
11' ·
1"<11,·(/ Encyclapodia, Nashvillc, vo l. t . Wat1n 1.\ 1 ród': uw agę . ż e termin ..slI,<,I" omowiony jest
....tym słowniku pud hasłem ..kr.una umarł ych" .
.. Hasł o I:- ~ K -': . IV: L. Kochłcr, W, Haumgartner. J.J. Sramm. Wid /< j ., /m l'lli/< itl' hnl i.' /<" ·
{ml.l/ti j ')I""'lI<i .,/tIl-l'o/.,'k; S/W\ ''::'' 1<'.\ IWm' /11I1. Warsli lwa :!OOS. s. 3S4- .\ li5.
WOJ C I ECIł
32
KOSIOR
żyć")", a ta kże ;"lIn: (••być cicho", •.wyci szy ć " )" . Na c h w i lę obec n ą żad na
z hipotez dotyczących etymologii 510\v3 ..szeol" nie jest ostatecznie przekonuj ąca . ch oć pierwszeństwo przyznaje się h ipotezi e opa rtej na rdzeniu ~K: .
Pewne jest natomiast. że popularn e t łum a c ze n i e s ł ow a ..szeol" jako •.grób"
czy też ..d ół" jes t n i e ś c i s łe i ety mo log icznie bezpodstawne a możliwe jedynie na drodze dwustopniowej meta foryzacj i: ..szeol jest jak miejsce" i ..szeol
jest jak grób",
Pierwszy wniosek. do którego prowadzi analiza wybranych u stępów BH.
to brakjednozn aczno śc i w rodzaju gramatycznym słowa ..szeol". Z samego sło­
wa nic jes teś my w stanic wyw n i osk ow a ć je go rodzaju. w ięc wskazówek należy
szukać w s łowac h okre ślających ..szcol" - pr.... cdc wszystkim w fannie C7..aSOWników i przymiotników doń się o d n o szących . Na 65 w ys t ąp i eń s łowa ..szeol"
w BH zdecydowana większo ś ć przypadków nie r awiera ża d n yc h wskazówek
pozwalającyc h określi ć rodzajgramatyczny. Tylko \\ 2 przypadkach .s zeolvjcst
rodzaju męs kiego (w IIi 26.6 oraz w Or: 13.14 17) . W 9 natomiast - żeń s k i eg o.
Tabela 1. Il oś ć w ystąpie ń oraz u dz i a ł procentowy
..szcol" w ok reślon ym rodzaju gramatycznym
sło wa
Rodzaj
m ę s ki
,
że ń s ki
c
nico k reślon y
S U~lt\
L'd/ ia!
proccntowv
I lość wys tąpień
"
ó5
I
l
I
J'~ o
I
1-1" 0
I
o-,
100" 0
I
I
Trudno powiedzieć . czy jest to ..aż " 9 pr....ypadk ó« \\ stosunku do .rvlko" Ljcśf kontekstem tego porównania p o z os taj ą S ą przypadki. gJZ!.: l) rodzaju gramatycznym nie mo żemy powied zie ć nic Inny m i silmy. nie sposób
okreś lić jednego wspólnego dla ws.. . ystkich ks i ąg BIl rod.. . nju gr~lIllaly ,'lneg\'
słowa ..szeol". Tym samym poddać \\ wątpliw oś ć n alcżv zasadno ś ć rraktowarna w różnego rodzaju opracowaniach naukowych i popularnonaukowych
słow a .s zeol' jako rzec....ownika rodzaju m ę sk i eg o . prvcciv Sla \\ i ;lj ~!\' istni..,jąccj tradycji translatorskiej dane liczbowe i j\,;
·.... ykOWL·1' . Jdli c h ci d i b y ~ Il1 >
" H asło: Szeot, w: E. Dąbrow sk i trcd.). /'mlrę.-:"" t'm :t"k/"f'<'dw hihll/nt/. l. 11.l'otnJ n
1959. s' 57(,· 571.
,. P.S. Johnslon. /illI/::e, s. ?X.
" W wersecie Ol. 13.14 słowo "SI CO]" pojawia si" dwuk romie. prl) c/ym l~ lko ,l drU~ 1I11
użyci u można powiedzie ć. że JCSl o k reślone pod I\'/ gl"dcm Wdl;lJU g r;lln'Llye:tllc~ll - "sk .unl·
kiern j est tam sufiks dzierżawczy słowa ~:: 2 (.,zniszc7c nic· ·) we fru/ ic: ':"':-;;:' ,,; : :;~ .;-:-;
" Wydaje s i ę . że przynajmnie j w j ę zyk u polskim słowo w powinno pr/)jllll,"a\' k,'n"
cówki typów..e dla rodzaj u nijakiego , Nicmniej j edna k ze 1\'l gl"Ju na i st niejącą rcgul\' pislw,nl
słowa "sleo[" , traktowane ono będzie w niniejszej prac y jako rzeczownik rodzaj u m"sl-.i c!,!"
TorOMORHClNA [ ANTROPOMORf ICZNA METAFORyK.... SZEOLU W umur lI EIlRAJSK1FJ
33
pos zukać spój ności w rodzaju gra m atyczny m " szeo l" n a l e żał o b y przej ść
z poziom u B H ja ko ca łośc i na poz iom poszczegól nych k s i ąg a nawet jeszcze
gł ębi ej , na po ziom poszczegó ln ych frag me ntó w. Przyj rzyjm y s i ę teraz dokładni ej re part ycji tego sł o w a.
Tabela 2. Repartycja i ud zi ał procentowy s ło wa .szeol"
w poszczególnych k się gach Biblii hebrajskiej
K si ęg a
Ilość wystąpie ń
Rdz
4
Lb
2
Pwt
I
1 Sm
I
U dzi ał
procentowy
ó%
3%
2%
2%
2%
2 Sm
I
I KrI
2
Hi
p,
X
3%
11%
16
1 ~%
Prz
<)
14%
Koh
I
2%
Pnp
I
1%
I,
<)
,
14""
2
"'?"
El.
,
Ov
~%
Am
I
1""
JO'
I
1""
Hab
I
1""
65
t on" "
SUM A
Dystrybucja
słowa
,.szl.:ol" je st nicrów norniema. sku pia
się
\\ ksi.;gac h
o poetyck im i prorocki m charakterze : w Księdze Psa lmów. Ks ięd ze Przysłów, K sięd ze Izaj asza i Ksi ędze Ezechi ela. () Svcolu bezpo ś redni o \\"narracji mówi s i ę ty lko raz w Bil - jest to wspom niany ju ż w ueśn icj llSI.;P
Lb l6 ,30~ 33 . W szystkie p o został e użycia s łowa ..szc ol't są w róż ny sposó b
zapo ś red niczon e : al bo przez poetycki ch arakter dan ego ustępu albo przcz
użycie tego sł o wa w mo wie ni czale ż n ej - oby dwa te ku nteksty sugerują meta fo ry c zn oś ć a j u ż na pewno ni cj edn o z n acz n o ś ć odczytania'". Pod względem
I~ O ile bowi e m fraz" .. zej ś ć do Szeolu" można uznać za metaforę proc esu umie rama.
lak z kolei sa mą ś mierć można wyk urzystać j ako metaforę choroby CI } uies zc zęsc ia . Ma rny
tutaj ciąg przekształce ń metaforyczn ych i me toaimicznych: "zcj scie do Szcolu jest j a k ś mierć"
- ,,' mierC je st jak choroba" _ •.zejście do Szcolu jest ja k zapadnięcie w chorobę" - ..choroba
34
WOl ClE C"1I KOSIOR
rodzaju gramatycznego najrównom icm iej rozmieszczon e s ą najli czniejsze
przypadki n i cok reśl o n e . S ło wo .szeot'' w rod za ju żeńsk im natomiast
pojawia s i ę w n a s t ępuj ącyc h miej scach: Pwt 32,2 2; Hi J J ,8; Ps 86,13; Prz
27,20; 30.16; Pnp 8.6; Iz 5,14; 14,9; 38, 18.
S łowo cszcol" poja wia s i ę zarówno izolowane, jak i w róż nych zestawieniach: konstruk cjach przy imko w ych oraz d opeł ni a czo wyc h i przydaw ko,
wych. Kwestia fraz przyimkowych j est szcz ególni e i ntere suj ąca pod k ątem
o k reś l a n i a znacz enia ..szcol": jedy ną sy t uacją. gdy z pe wn o ś ci ą m ożem y
prz es ąd zi ć o topomorficznym cha rakterze j est fraza ;"l?jx -: ("do Szeolu")
zresztą
wy k orzys t ująca sufigowany przyime k kie ru nkow y r-. któreg o nigdy nic \\)' _
korzy stuj e się w stos unku do osób. Z takimi sy tuacj a m i marny do czyn ienia
w II przypadkach u życ i a słowa .iszco l". Są to ko lej no : Rdz 37 .35; 42.38:
44.2 9: 44.3 1: Lb 16.30: 16.33: Ps 9. IX: 14 1.7: Ez 3U5: 31.16: 3 l.l 7. Charak tery styczn e. Je sy tuacje te są dosy ć wy raź n ie s koncentrowane w obrębie
eZlcr~ch ks iąg. Wy korzy stan ie poz o s t ały ch przy imków takich jak : . i.o; . ~x
czy :-:: we fra zac h takic h jak ';"'K".:.·' V':. <;O 'X".:.!-';N czy ";"1'::::- nic przesąd za
o charakterze Szcolu-". O zna cz a to . że frazy ta kie jak np. ';'-K ''::'; ~-:: (1 łl 7.9)
można przv założeni u o m ę sk im rodzaju gr am atyc z nym słow a ..szcoi" przetłumaczyć zarówno jako .zstępujc do Szeulu" ja k ! .xstępujc do Szcola"
Konstruk cje takie wys t ę pują bowiem w BIl ró w n iej w odn iesieniu do osób
ja k i zj awi sk bar dz iej abstrakcyjnych. np . ~ ".:.' ::: :. (..u :'\-./I.'ra" . I Krl ą. l ri j lub
(..w j ej oczach". RdL 16.4). K w e s t i ą ot war t ą w tym momencie jest
natom iast sprawa często ści występowania tak ich konstrukcji . \ loi na sobie
zada ć pytanie. czy is tniej e stat ys tyczni e istotna ró źnica rn; ~' d l ~ Cl~sh)~ci:\
sto sowania poszczególnych przyimk ów z imionam i (l"ó b a lla/\\am i miejsc .
\\' 22 przypad kach sł o wo ..szcol" poja wia si c jak o elemcur fr:\ /~ dopełniaczowej lub przydawkowej . \V zu tc żn o ś c i lld 111;\\:le n i:1 dan ej fral~.
wszyst kie prz ypadki można podzie li ć na k{llllp k ks y z lla\.'lcn ill\\ c oddające
odpow iedn io ( i) ideę głęboko śc i i podzie mn o sc i. ( ii) pr /C "Ir1Cllllll~ ..-i. riiil
antro po mo rficznego a zatem - demonic zne go cha ra kteru Szcolu i ( i\) po/os tałe . Li st ę wszy stkich fraz dope łniac z o wych i pr-vdaw ko w vch p od/icloną
na ko mp lek sy prezentuje p oniższ a tabelk a.
::-r:.: :
zast ępuj e nicszc/ę śc ic". () sonisty lun pocly..:ki charakter uS tęp"" ll brbfijnych dl'pW'IU;l nv norodną interpretacj ę .
Por. 1'. van licckc, .\1<'/<Jpllol" III III,· 1/.. /11 \ '\1' !h b/. '. .·111 /nl,-"dll<"lip!I. II
P. van Hecko (cd.), M<'I<Jp!lol" inthe tlebrew m hle. l.cuvcn20().'i . s. I-I S
10 Jeśli oprze ć si ę na po lsk im t łumaczeniu intere sujący ch rMS ksiąg B ił (np. II Brblii
Tysiąclecia ). sprawa wyduje si ę prosta . W tych fragm elllad l. gdy 1111\\\<1 jc~t ,l ..prl<.·j,yll;UHlI
w Szeolu" ju t sa ma konstrukcja fleksyjn a wskazuj e nu 10, l e "S/I'ol" je st rtlicjsl·I'I11. { I d ~ b~
" szco l" oznaczało osobę , mowa byhrh y {l .. pr l.cbyw ani u li ;-)I.COI;I" , ry m c / a s~' 111 Ih.'br;IJ~k i
oryginał. poslugując s ię m iędzy innymi przy im kie mc. nic prl.es,\dl.a II miejscow ym lub l \~,l'
bowym charakterI"': "s1.colu" . Innymi slow y hcbr aj sk: frM\' '='~N:: : mOl na o.layu': IJrl, \\rw
jako ..w Sz eolu" ja k i " u Sz ccla" - przy założeniu oczy wiś cie . i e trak tujemy 1,1 SI11\\ll j:ł k r/~'
czo wnik rodzaju m ęs kiego .
ru POMORFICZNA I ANTROPOMORFICZNA METAFORYKA SZEOI.U W llIHU l lłIollRAJ SK I EJ
35
Tabela 3. S łowo .szcol" we frazach dopełniac zowych j przydawkowych
podzielonych na grupy znaczeniowe
Konstruk cja
Ilość
Znaczen ie
,,";-.rm '.1<::
głęboka
2
~~N ::;
gł ębina
I
pod spodem
I
"F''?;:
;;;::r ":~N::;
~~l;\::;
bra my
~ :r~ ' eN':
.. -
":~N:'
I
mie szkanic
dom
';"1<::
I środek
Idro gi
~el<:'-,:
;": ~
": ~I<'':: i~:-,
:":'; ~:
';":c
';~l' t:
I- -
';":.::::
'-~ ~
';'W':::
;--;:;2
":' K::
,":'1<''::
":N':
--
----
I
I
I
I---
~
~
5%
f-5%
3
14%
Itwa rz
1
\ gardziel
I
I
I
I--9%
I-5%
I-~ " /O
45%
I-5%
I-~')iO
S UfO\\<J
I
nagi
I
~%
lin )
1
<}""
kor zenic
I
~ ·' o
--
100" "
S\ J\ L\
23%
I---
! ręka
II
18%
5%
I
I ncrrzności
I ucisk i
I
SUMA
9%
~
5%
I
I
I
I
Ud ział
I-I--
14° 0
l(l(l%
Do pierwsz ej katego rii trafiły \\ SI')'slk ie shlWa oddajuce ideę przcb vwania pod po wie rz chni ą vicrui. Kategorie druga i (U l'..:i:l grupują słow a
opisujące Szco l odpowiednio j a ko miejsce. i j ako i s t o t ę demon icz n ą. O ile
idea pod xicmności nie det ermi nuje topomorticvncgo u)' am ropomorti czncgo
chara kteru Szco!u. jak o /1: pod ziemią mo /e z najdowa ć się zar ówno kraina,
jak i de mon, lak więk szo ść rr~1/ su ger uje dem oniczn ą interpretacje tego terminu. Mowa j est bow ie m o brzuchu (j ~ : . Jo n 2. .1), rę c e C-:" Ps -l 9 , 1 5 : ~NA S :
Oz 13,14) czy wreszci e o gardzi eli" l '.:~ ~. lz 5.1-l) i ustach ( :1 ~ . Ps 1 -ł 1. 7 ;
l' Słowo '=;: l dostarcza pe wnycli t ruduośc i \1 interp retacj i IC \\'zgl" Ju na SIewki zakrcs
znaczcn iowy - można i c odc zyta': j ako " d USI,, ", .. osob { ' b ąd i. "pul'ly\.;" lub ..ganllo" c/y lei
.xi ddech'tlub .Jchuicnic". I' OT. L.B. Paton. Th, l "'bn:\I ' ldt'<I ,,(rJu' 1"1111"1.'1.iJ". I ł:arli" .\t COIICl.'l'tio,,-,o/tlle Sm". "Tlie Biblic al \\ '(\Tld " 35 : [9 10, . no. l.;, S-20; Clu\ . Briggs. Tllt' lAt' oj
'oll l::l inthc Old Testament, .clournul of Biblicat Litcnuurc" l i,; li\9 1. no. 112.
WOJCI~cn
KOSiOR ,o;:t
O"
'!
l
I
l
I"'----f---.-~, I__
~ I~ ~-
I,
- N
1~:,iI
f- -
?i "_. L_
li
I~------- I--
__ L
-
_
II_ _ _
~_ f----.-
~ ,l
.._.
~ j;' I- I----- ~-----
:~:~ f.~- -
~ ~ J:
~~
· ~~ iC
I__
_
----- . ~
-
_ _
o -
_
- - - - - -1---_._-
.J1 ' ~~-- I--- _ _.
.~~
.a
-l
~
l
~
.-
-"'-l---I~----ł _____ __
~
__I-
-- -- 1--1
Ji
..
~:'\ ·e'A
~ , 1--1---
~I 'ł -
}':l "
---- -- ~
-1--
I;,
_ ._ -
1 - -._
- --
-
- --- - - - -
~
,
,
TOf'OMORFlCZNA l ANTROf'OMORFICZNA MF.TAFORYKA SZEOUJ w BIBLII HEBRAJSKIEJ
37
Iz 5,14). Szeol jest surowa (., ~ j?, Pnp 8,6) i ściska pętami (= '::~~ , Ps 116,3).
W sumie daje to kompleks cec h niezbędnych żarłocznej i niebezpiecznej
istocie. Sporadyczn ie o Szeolu mówi się jako o mającym bramy (='-:::;:=, I ż
38,10), będącym domem U"l':;" Hi 17,13) lub mieszkaniem (,~~~ , Ps 49,15).
Jak możn a wywni oskować z tabelki , więk szo ść wy stąpień słowa "szeol"
w BH w liczbie 43 to wystąpien ia izolowane - niemniej jednak, jeśli ,,szeol"
pojawia się w jakiejś fraz ie, to częściej ma ona charakter meta fory antropomorficznej n iż topomorficznej .
Ze względu na nieliczne przypadki wy stąpi en ia kons trukcji do p ełnia­
zzowych i przydawkowych trud no m ó wi ć o jakiejś p raw i d łowośc i w ich
dystrybucji. Można jednakże wsk azać konkretne m iejs ca, gdzie się pojawiają. Koncentr acja doty czy raczej fraz d opełniaczowych i przydawkowych
w ogóle n iż konkretnej lin ii metaforyzacj i. Zarówno frazy topomorficzne.
j ak i antropomorficzne poj aw iaj ą s ię przede wszy stk im w pismach saplen cjalnych i poetyck ich ( Księ ga Hioba, K s ięga Psalmów, K s i ęg a P rzysłó w )
oraz prorockich ( Ks i ęga Izaja sza, Ks i ęga Ezechiela, Księga Ozeasza , Ks i ęga
Jonasza). Jak zinterpretować tę sy tu acj ę? Czy bardziej rozbudowan e obj aś­
nienia dotyczące Szeo lu pojaw i ły s ię po pro stu p óźniej wraz ze spisanie m
Newiim i Ketuwin/t Czy mo że raczej ob razowy opis jest wynikiem konwencj i
gatunków literackich dom in uj ący c h w tych grupac h pism? Czy fakt. że we
wcześn iejszych pismac h brak rozbudowa nych opisów wskaz uje. że odbiorcy
tekstu nie potrzebowali doda tkow ych wyj aś n i e ń '?
Rekons trukcję znacze nia s łowa "szeo!" trzeba uzu pełnić jeszcze o analizę czasowników, dla któ ryc h "szeol"' jest podm iotem bąd ź okoliczni kiem
miejsca lub dopełn i eni em . Tabela nr 5 prezentuje kompl etna. l i stę czasowników podzielonych , po dobnie jak lO by ło w przypa dku konstrukcj i dope ł nia­
czowych i przydawkowyc h, na kompleksy znacz eniowe : {i) zejśc i a do Szcolu.
(ii) wyj ścia z Szeolu, (iii) przebywan ia w Szeolu oraz {iv) antropomo rfizacj i
Szeolu. Jeśli przyjrzeć s ię proce ntowe mu ud zi ało wi poszczegó lnyc h kompleksów, może my za uważy ć . że prym wiedz ie idea przemieszczania sic w dół
oddawana przede wszys tk im przez czasow niki zbudowane na rdzen iu -r- . Co
więcej , dystrybucja tego cza sow nika. ja k i idei prze mieszczania się w dól j est
najbardziej równom iernie rozmieszczona w ks i ęgach. w któryc h poja wia s ię
słowo .azeol" , co przedstaw ia tabela 6 .
Na lej podstawie można w y s n u ć wni ose k. iż Szco l j est zawsze " na
dole", "pod spodem" - do Szeolu (do Szeo la) s ię schodzi i z Szeotu (od Szeola) s ię wychodz i, bez wzg lęd u na to, czy mamy do czynienia z .Szeolcm"
j aką nazwą miejsca czy im ieniem demona lub bóstw a chtcnicznego. Co do
tej kwestii BH j est zgodn a w praktycz nie każdej księdze. Wstępnie wida ć
że idea przemieszczania si ę w dół je st znacznie obficiej reprezentowana
w tekśc i e niż idea przemieszczania si ę w gó rę, co może s i ę wiązać z przekona-
tez.
Z==Ue
;"'::::1
".
7"
-..-.'
..,
1. 0 "':
Iobrócić się do
1,..,.;'-'
~
Iodwrócić si~ od
~;=
I""'"
\:><==wi'
?
::0'
::'...
...
~
:-:=
="=
?:;;::
Irozłożyć rcż e
I
! zbawić
-
l mil.:ut
~
jm;;l&
-
!<>?l&
:;-:'0
_..
c-o
I
I~I
3<;%
I
I
2%
I
2%
i
I
lI
1
1
I
i
l
!
2%
2%
l
!
2
I~'
(nie)
powi-:kszy':
I z;Or'L<Ć
I--::::::::C::::I
SUMA
J%
2%
I
2%
!
J%
2%
I
2%
2'l/"
2%
:?"Io
l
I,
i
I
!
2%
I
I
~;..
2%
.s
~~~
I
I
I
\
2
I
I ""
l
I
[
l
2%
I
5%
!
I
I
I
1
~;..
5%
l
I nasycić się
Ir~.
23
2%
!
l<llie)zr.:..:
,
17
l za;rłacić OI.. .?
l
uczynić perczarnienie
1 \:.I""..ww~. zOawić
l
:7:"
=":.
I
I;;"
Idctknąć, osiągnąć
7 "j
~
lznii:yć się
lzejść na dół
nośt
!
:!"J..
I
I,
5%
5%
0%
lOU%
I ""
Ig
I
TOrOMORrJC'lNA I ANTROrOMOkl'JC'ZNAMETAFORYKA
'"~
SZEOLU W IIJ!JLlI llEllltAlSKIU
-
~
1~
~
ł
Ci
~
.:i
~
·· l
,;
S
.
N
j-
-
-
-
-
.
-
ł-
-
.,
--
o
~
o
--
-
J:
s:
-
X
N
, -::i
o
-
~
•
-
-
-
"
N
- - -- - - - - --
--
-_. -
N
--- -
'"
N
-- -
s-
--
-
-
-
1-
f--=ł
b
,
O
-
-- -
.
N
N
<l
"•
l
8
L
~
~
N
S
..,
39
-~
'li -ł
.~ ~
.~
'
o
-e
.~
'8
-~
;M f
ll~2'~ H~
~ o h
o
t
~.
u
~ -~
.~
[
[ ~~"'1
,
~j
Il llłłł łlłlłłlll
WOJOECll KOSIOR
40
niem, że ,.7. Szeolu nic ma powrotu?". Repartycj a czasowników z pozostałych
grup znaczeniowych nic je st j u ż tak równomierna i koncentruje s i ę, podobnie jak to był o w przypadku konstrukcji dopeł n i a czow ych i przydawkowych
w obrębi e k si ąg poetyckich, m ąd rośc i owyc h i prorockich. Najbardziej intere.
s uj ącą z punktu widzenia niniejszego arty k ułu jest m aj ąca znaczny udział procentowy kategoria czas ownik ów pe rs on i fi k uj ąc ych . Tak je st m.in., gdy mowa
o o p l a taj ącyc h pę tac h Szc olu (ni.i n. w 2 Sm 22,6; Ps 18,5: 116,3). ..dri:ąc ej
Szcol" (11. 1 4 ,9) ~ l . Szcolu połyk aj ąc y m (Prz 1,12), Szco l nie m o g ąc ej się nasyci ć (Prz 27.20; 30.16). Szcol. z którą wchodzi s ię w porozumienie (lz 28,15,.
bąd ź z rę k i której Jahwe wykupuje grze sznika (Oz 13, 14). Jakkolwiek niektórzy ws kaz ują na ni cprzy pad k o wą ich zdaniem suge s tywność ję zyka Vi wymienionych p o wy ż ej opisach Szcolu", to jedn ak więk szość badaczy podkreś l a .
że w tych pa sa ża ch mamy do czynienia z poetyckim zabieg iem personifikacji
miejsca. tj. traktowan ia za ś wia tów jako osoby. Na leż y je dnak zadać pytame.
skąd m o ż e my mie ć pewność. ze pierwotn ie słowo ..Szc ol" rozumiano jako
na zwę miejsca'? Wydaje się, i ż bezpieczni ej b ędz i e d op u ś ci ć twierdzenie. iż
skoro po s łu gi wa n o s ię zabiegiem personifikacj i. to wcześniej lub p ó źn i ej dopuszczane moż l i wość rozum ienia ..Szcolu" jak o Imienia istoty demonicznej
Z przeprowa dzonyc h badań wynika . że s łowo ..szeol" ma \\ zdccvdowartej większo ści przypadków ni c m o ż li wy do o kreślenia rodzaj gramatyczny. J e ś l i rodzaj jes t o kreś lony, to częśc iej jest to rod/aj ż eńsk i . 'ajc l ~ ; c l eJ
występuje forma izolo wana ,.s/eolu··_ je śli natom iast to s ł owo pojawia S ię
w konstrukcjach do p ełni aczo wych i przyim kowych. lo domi nuje \\ nich idea
głębok o ści Szcolu ora z meta foryka an tropomorficvna wy raźająca s i ~' \\ takich zestawicniac h ja k ..ręka Szcolu" czy .. usta Szc olu" Podobnic jest / OJsownikami. dla których ..szcol" jest podmio tem. okolic znikiem miejsca lub
rzadziej - d op ełnien iem . \V pierwszym przypadku do cvynicnia mam: gl\l\\ '
nie z metafory ką a n t rop om orfi cz ną w yra żo n ą w takic h sfonuulovaniac bjak
np. ..Szco l z adr ż ała" (l z 14.9 ) czy ..Szcol cięnic c/ci" (lz 3)o\ . 1~1. \\' drugim
przypadku Szeo l stanowi najczę śc iej punkt docelo wy pr/t'lIli..:sh·nlll:l si~
u Niemn iej j ednak wydaje się . :ie na po.'iomie j l;.'yl-<l\1~ III l:ll-i II la'llle ,h'b,'r <."/.1",\11
nik ó« dopuszc.'i1od wracalno ś ć śmic rc i skoro do Sh'olu IIw in a .'cJS(. 1ll,lill;I.l'rI~Il;lJnll\l~J
na poziomie j ę zy kowym . z niego wyj Sć . Takie ujęci e "pralI y dllslaroa ri eLLI\I.'J J'CfSI'~~ ll \\~
w spojr zeniu na ide ę rez urek cj i w Bił i opisujące j;l metafory.
~l \\' rym miejsc u s ł owo ..SIC O!"' jest md vaju ll'llskiego. o cvym '1I iadu~ c"lS,'llnl~
pełniący funkcj ę orzeczenia zbudowan y na rdzeniu : ;~. który II ySll;pujc 1:1111 II _~ , (lS. l"d.';IIU
ż e ń sk i ego:
;; 1; - ..
~. Szc;ególnic barwnie ujmu je 10 je den z badaczy : .,\\ 'hilc cuumg ,LIk:i1 wuh Jk ;llli
'lud making <J p<JCI with Shcol cou ld be undcrstood as ximply metaphors uscd II' JiSra fa)!.~
the prospccts of such ulliance s, thc langua ge is suggcstivc, sirustvr a nd fOfCO" J Ul)!. CJwugli.
and contatns enou gh pcculiar feaur rcs, to hint that the allcgalioll gocs funh cr than that". !;I
J. Hlcnkm sopp, Jlld' lh :\' Cm'('IIeIll/willl }J" (l/h (I.m i(lh XXVIII N -22), "V,'lus TcslamClLlUllt
50: 2000, s. 474.
TOrO/.lORFICl..N" I ANlROI'OMORFlCZNA METAFORYKA SZEOI.U W umur IlEFłRAJ SK IFJ
41
w d ół wyrażanego przede wszystk im czasownikiem zbudowanym na rdzen iu
trzec im natomiast - Szc o l je st adre satem jakiejś czy n nośc i , jak np. we
fraziecz Szcolem uc zy nil i śmy porozumienie" (l z 28, 15). I deą, któ ra jest na}
równomierniej i najobfic iej repreze ntow ana w słowac h ok reś l ającyc h .szeol",
jest idea gł ębo kości i .poo xicmno ścr' Szcolu. Jednakże idea ta w ża den sposób nic prze sąd za o miejscow ym czy demonicznym charakterze Szeolu - pod
zi emią może si ę bow iem znaj dować zarówno kra ina jak i dem on lub bóstwo.
podobny wnio sek mo żn a wysn uć z ana lizy fraz przyimkowych : jed ynym iezykowym wsk aź n ikie m ..miejscowego" charakt eru Szcolu jes t zastosowan ie
sufigowanego ;, kierunkowego . W 10 prz ypadkach. gdzie marny do czyn ienia
z wykorzystan iem ta kiej fraz y.. .szcol " s i lą rzec zy na le ży zi nterp reto w ać jako
miejsce. S pośród pozostałych u s tęp ów znac zna C /!,":ŚĆ o dwo łuje się do metaforyki antropom o rficznej . re szt ę natomi ast mo ż na z i nterpret ować zarówno
antropoll1orficzn ie. jak i topomorfi czni c.
l i'. w
III. HIPOTETYCZNA PI ERWOTNO ŚĆ METAFORYKI ANTROPOMORFICZNEJ
Krótko m ówiąc info rmacje o Szeolu będące prawdopod obnie śla d ami
bardziej zł ożon ej tradycj i. rozproszone są \\- grupie różn o rod n y c h tcksrów formującyc h s ię na przestrzeni ponad ty s i ąc a lat. i\alóy więc zach o wać
ostrożność \\' formuł o wa niu wniosków dotycząc ych bibli j nyc h obj a ś ni eń
Szeolu. Najbezpieczniej jest st wierdzi ć. iż ma my do czynienia z rozsypanymi
elementami układ a n k i. które choć nic t w orz ą j edn ego spójnego ob razu. 10
jednak od syłaj ą do dwóc h pod staw owych kompleks ów znaczcnio c ~ ch. P070stając w ramach przyj ętej wcześniej me todologii czyli opierając si.,: tylko i \\)łącznic na tekście bibl ijnym . nil.' sposób orzec (la wy jątk iem vvmicnionvch
wcześniej przypadków). CI)' •. Szeol" jest osohą czy miejscem. Dyspo nujemy
tekstem. który ze swej na tury je st metaforyczny i który m ożna odcz yta ć co
najmniej na dwa sposob y - oba w równym stop niu upraw nione . M ożna sobie
zada ć pytan ie. kt óry ze sposobów odczytania jest starS/ y i barl!/i l'j p!l'm omv.
Uzyskanie odpowiedzi w oparciu tyl ko o tekst BI l or:l/ \I h ipote tyczną datacj ę poszczególn ych k s i ąg i Irag mcntów jest praktyczn ie nicmo żl iwe . Dodać
do tego jeszcze należy trudnoś ć związaną I tak tern. re dany fragment tekstu
m oże sta n o w ić ś w i a d e c t wo znacznic sta rszej tradycji ustnej.
Pewnej wskazówki od n o śnic interp retacj i Szcolu w Bil dostarcza greckie tł um acze ni e Se ptuaginty (LXX ). któr e kon sekwentnie tłuma czy słowo
.szeol" ja ko ~óou (,J lade s") 2S. \V przyp ad ku tego ostat niego równie ż nl<llI1~
do czynienia z tym samym typem dwuznacznoś ci .. .1 ladcs" \\' zale ż nośc i od
j ak iejś
l. W 3 tylko miejscac h tek st LXX posłu g uj e sio;słow em oal'll~o.;. które rńw meź mozna
co najmniej dwoj ako zinterpretowa ć .
WOJCIECH KOSIOR
41
swoj ego kontekstu oznaczać może i mi ę bóst wa chto nicz nego , jak i na zwę
podziemnej krainy, do której
trafi aj ą
zmarli" .
M o żn a
sobie oczyw i śc i e
zadać
pytanie, czy dobór s łow a podyktowan y by l chę ci ą oddania d wu zn a czno ści
tego terminu. Pewnego wspar cia m ogą ró wn i e ż do sta rc z y ć cy towane j u ż
wcześn iej dane poch o dzące z akad yj skieh tab liczek m ó w i ące o ch lonicznym
bóstwie śu-wa- ta. które zo sta ł o p ó ź n iej p rzej ę te przez prolo- Izraelitów i włą­
czone w ob ręb ich wierzeń " . Ten nurt bad a ń dostarcza literackiego wsparcia
dla tezy o p i erwo tnoś c i znaczenia .szeol" jako imienia bóstwa lub demona.
Pozwólmy sobie w tym momencie na se mantyc zn ą \volt ę i przyjmijmy.
że
pierwotne rozumienie lo Szcol-dcmon. Mamy zatem t aje m nic zą i demoswym charakterze istotę znaj dującą się pon iżej , która dysponuje
ręką. ustami i brzuchem oraz jes t nicnasycona. Nawet więcej: z is to tą tą
mo żna uc zyn i ć porozumienic. w ej ś ć w uklad. czy t e ż z łożyć okup. by wy.
zwclić z jej rąk. Krótko mów iąc. by łoby to typo we bliskowschodnie bóstwo
chroniczne. Istota taka jest jednak niebezp ieczna z punktu widzenia monoteistycznej teologii Jahwe. Wszelki bowiem nadnaturalny byt poza Jahwe to
ryzyko rozproszenia kultu. Czy nie bezpieczniej jest więc zmienić intcrpretację ..Szeolu". tym bardziej ze sam tekst pozwala na to w wię kszośc i miejsc?
W ten sposób m ieli b y ś my do czynienia z pie rw o t n ą tradycją Szcol-dcmona.
która z czasem. w związ ku z radykalnymi zmianami w obrębie teologii Jahwe i przej ściem z monolatrii na monoteizm u l e g ła zmianie. Xao va dernona
stałaby s ię naz wą miejsca. W istocie nic nie trzeba b ył o z mi e ni a ć \\ sam: m
tek ście BH- wysta rczyło tylko z mi en i ć jeg o interpret ację . BYl~ m o że rzcczone fragmenty należałoby o d c zyta ć jako ślad y dawnyc h wierze ń . które \\l'd;.
do poiocznego ję zyka . B ył by to proces podo bny cho c i a ż b y do \\ Sp()!.:Le;nic popularnej w języku polskim frazy ..prz e n i e ś ć si~ na lono Abrahama".
By wyk orz ysta ć tę frazę jako eufemizm nic trzeba w ie rzYl~ \\ r.!CL"/: \\ i-te
istnienie Abrahama . nieba i nie śmiertelnej duszy - \\ ystarl'.!Y ll1(lty\\ ..: h ~ l.· i
un iknięcia bezpośredn i ego mówienia o ś mic rci. Fraza . . z cj ś ć do Sh'(llu" lul'
..zej ść do Szeola" mogła też z czasem s tać s ię metaf orą bazującqna d<l\\ I1;'I.·h
wyobraż en i a c h mitycznych.
To oczywiście hipoteza, która na chwile obecną i przy u życiu takiej
wł a ś nie metodologii jest nicwcryfikowalna. Po pierwsze bowiem. nil' jes teśmy w stanie ok reślić dok ł ad nych dat formowan ia sic poszczególny ch
tekstów BH, a tym samym nie m oże m y przesądzi ć o p ie rwotn ośc i k'g(l ...· / ~
innego opisu Szeolu. Po drugie, dysponuje my wciaż ub ogą ba zą p(ll"(.l\\ n awczą w postaci literatury religijnej s taroży tnego Bliskiego w schodu. 1>1
trzecie wreszcie, nie do k ońc a pewne jes t, jak rozu m ie ć sum ą picr\\ OllIOSI.·
niczną w
n
z
n
n
j,
d.
st
"
U2
si(
oŚ l i
\\"~
CZ,
sio.
lO H asło : Hades, w ; EI/qklup,'dia. Religia, Warszawa 2UIl(l (.lllh 1·..,./",)
l1 E. Lip i ńsk i , Suwala, w: O. Drewnow sku-Rymarz (rcd.). 1/,'/\ ' and H I,'/\' A<"IV" Ih,
AlIcieIIINear East. Stndies ;1/l lononr oj K rYS!) '/ I' / Ł yczkowska, Warszuwn 20( 1). >. 115- 1: lTegoż,
Studies;11 Aru llwi c tnscriptions and Onomasncs, vo l. 2. Lc uvcn l ')'l.ł, s. J 1· 3.t
TOl'OM01l.I'l CZ/IlA I AN T\l.OI'OM OR I'1CZNA MĘTAI'01l.YKA S ZEO LU W lll llUI IIt ll 1l.AJSKIEJ
43
i w kontek ście jakiej gru py religijnej ? Czy możemy mów i ć o pierwotno ś ci
Szeol-oso by w k on te kści e Jud ejc zyk ów, proto- Izraelitów czy też amal gamatu
l udności syto-pale sty ńskiej ?
Otwarte pozo s taj ą natomiast interpret acj e odw oł ujące s ię do met odologii inn ych nauk . Odn ie śm y s ię do p sych ol og ii , zw łaszcza rozw oj owej
i spolecznej. Ba dania prowadzon e w tej dziedzinie d o wod zą, iż ludzie maj ą
tendencję, do postrzegan ia. o pisywania o raz int erpretowan ia ab strak cyjnych
idei. zj awisk i prz edm iotów w kategor iach ludzk ich . W ła ści wość ta dotyczy
nie tylko dziec i i pew nego okresu ich rozwoju. jakkol w iek tam uwidacz nia
s ię najbardz iej ~ dziecko jest np . przekonane . że tocząc y się kam i eń wyraża
w ten spos ób sw oją wo lę przemieszczania się " . Tendencj a do animizacji
oraz pers onifikacj i pozostaje w życ i u dorosł ym . gdzie pr zech odzi na po zio m
j ę zyka. N ie musi my jU7. wierz y ć w sa mo dz i el ność i n t e l e k t u a l n ą ka mie nia .
by jed nak na po ziomic języ kowym d ok o nać an imizacji w słowach ..kam ień
toczy s ię" - język bow ie m ze sw ej nat ury jest metaforyczny". Podobnych
danych dostarczają badan ia prowadzone na gruncie psychol og ii sp o ł e c z n ej.
\\' klasycznym ju ż eksperym en cie Hcid cra i Simmel os obo m badany m prezentuje się animacj ę prz e d s ta wi aj ąc ą poruszające się w róż n y spo sób figu ry
geometryczne. Po proj ekcj i badani op isyw ali animację termina mi typowymi
dla zac h owań ludzkic h. np. ..k ół ko ra zem z kwadratem uc iekły i sc ho w ały
s ię przed t rójk ątem . który je gonił "?", Innym i słowy nasze pos trzeg anie i opis
świata zapoś redni czon y jest przez ję z yk i metafory - wc i ąż po słu guj em y s ię
nimi. nie zawsze zdaj ąc sobie sprawę z ich przeno śnego charakteru. M o żna
zadać sobie pyta nie. dlacze go to właśnie animizacja i antropomorfizacja zaj mują szczególn e mi ej sce w śró d m et a for. Odpoc icdzi na to py tanic udziel a
m.in. J ustiu L. Barren jako przedstawiciel ps ychologii ewolucyjnej. od wo ł uj ąc s ię do konc ep cj i nadakty w nej detekcji agenta (a ng. hvpvravnve agell (T
detection). Według le go badacza ludzka percepcja jest ..nastrojona" na postrzeganie żywy ch obiektów tudzież na imcrprctowunic ob iekt ów n icoży­
wionych jako ożywi ony ch. Z perspektywy ewo luc yjnej lepiej j est omyłkowo
uznać kij za j ad o witego węża niż na odw ró t - j akk o lw iek hl pierwsze w iąże
się z dodatkowym w ydatkiem en erge tycznym".
Całokształt d o ś wiadc zeń zw iązanych ze zjawiskiem śmierci mógł na krc ś lić jej spcrs onifi kowany o braz. M oż n a więc p rzyj ąć t ak ą w ł a ś ni e perspek tyw ę pcw stawania ide i reli g ijny ch . dl a któ rych p odłożem jest zawsze do świa d ­
czenie p o ch od ząc e z co dz ie nne go życ i a. Jeś li tak . to pic rwo t n ą metafo rą
:ll Por. M. Kielar- Turska. /' sn·},o/lJxia m :::II'OJII czlowieka, w: J. Su clau (red.], 1's.rdwJogia. l'udręCZl1 ik akademicki, Gd a(;sk "2()OO. s. 292-309 .
:to
10
Por. G. Lakelf M. Johnso n• •\ /ewli)I) · I\·//(/.I': YIII życiu,
Wa r Sl ;LlI';!
[9SS.
r. li cider. M. Simmel, ; 111 ('xp.'''im{'''t(//.I'tw~I"'!I<lI'I''II"l.'1I1 hd/<Ił'ioll". "A mcrican Jour-
nalof Psychology" 13: 1944.
li
J.L. Barr eu,
IVh.\' \wmfd UIIY'-)/I(' bel teve in Gm!"! . L anham 20()4. s. 32-3 4.
44
WOJCIF.OI KOS IOR
opisującą śmierć jes t personifikacja a nic przestrzeń . Śmierć jest nienasyconą
i wiecznie głodn ą i st otą. która zab iera żywyc h a do piero w dalszej kolejno_
ści i sto tą. która posiada swoj ą k rai n ę a jeszcze w dalszej kol ej ności - samą
kra i ną. która nic potrze buje swojej w ładczyni a co wię cej , nie m o że jej m i e ć
w obliczu monoteistycznej teologii. Z lej perspektywy mi el iby ś my do czvnicnia z ciągiem przekształceń z nacze nia: od demona po prz ez m iejsce aż po
stan. Pozostaje oczywiście kwestia. do ja kieg o sto pnia możn a i nterpolować
wyniki współc zesnych b ad a ń na hipo t etyczną psyc h ol ogi ę s tarożytnych .
Przeprowadzona analiza filologiczn a pokaz uj e. i ż w ię kszość informacji.
które znajdujemy w literaturze pr ze dm iot u m a og ra n ic zo ne uzasadn ienie
w tek śc ie oryg inalnym Bib lii. Po p ierw sze. wą t p liwości p oj a w i aj ą si ę j u ż
przy okre ślen iu rodzaju gram atyc z nego s ł owa ..s zeol" - w więks zośc i przypadków rodzaj ten j est nic do ro zp oz nania . a rodzaj męski sta nowi tylko
znikomy procent wszystkich przyp adk ów uż ycia tego s łowa . Trudno \\ tym
momencie okre śli ć . czy przesąd za to w sposób z n acz ąc y. j ak nale ż y roz u m i e ć
słow o .szcol". na pewno natomiast podwa ża zasadność tłumac zenia wszyst.
kich przypadków użycia ja ko rodzaju mę s kieg o. Po d rug ie. nale ż y w strzy m a ć
si ę z nazywa niem ..szeol" piekłem. To os ta tnie bowiem j cst uwiklanc \~ moralną ocen ę i rozb u d o wa ną teo logię . Je śl i już decyd uj e my si ę na rozu nuemc
..szcolu" w k ont ek śc ie me tafo ry przestrze nnej . bezpieczni ej b ę dz i e \\:1\0'
rzys t ać nazw ę ..z a ś w i a ty " . k o no tującą miej sce. do kt óreg o t rafiają zmarli bCI
prze s ądzania o moralnym as pekcie tej sytua cj i. Po trz eci e wrc szci.... wydaje
s ię. ż e hipoteza Szeol-demona. do którego trafi aj ą zma rli. bąd ź kt óry ich poł y ka stanowi dobrze uzasadn ion ą alte rn at ywę d la ..standardov ego" W L Ul11lenia biblijnych za św iatów.
P od sumovując . w niniejszym artyk u le do ko nano re konstr ukcji nuczcnia s ło w a ..szeol" w BH. wskazano na dwa pod sta w owe lln~\\ istvc/nc
kompleksy metaforyczne opi sujące Szcol nra /. /uprcz cnt owan o ;\ r~ll ll1e n t: 11.\
rzecz pierwo tno ści metaforyki antropomorfi c z nej. Nic \\ yczc rp ujc w (lU >\\ Iście zagadnienia Szcolu w kontekście BI L poniewa ż \\S ka t;ll; ll h1/!\;l .k ~ /' /~
kilka wąt ków problemo wych. Przede wsz ystkilll / lll lc ni(' na1ci': pcrspckt: \\ ,'
z BJ-I jako c al o śc i na poszczególne k s i ę g i a 11,\\\ e t frag mc nty. .lak m ~t,l hl 111
zaprezentowane wcze śniej najo bfitszego w ykł adu o Szcolu L!,lstar o ;lj;! K~ l ~'­
ga Psalmów, K sięga P rzy sł ó w ora z K si ę g a lra j as / ;l (/\\las/ t'la pwtI1-1/;lj;b/ 1.
dlatego na nich powinny się skoncentrow ać p ó źniejsze bad ania. \\. lbls/l'J
kolejności otwarta jest kwestia greckiego tłum ac z enia L.\ .\ i n'l\\ Il\l l q: k~ll
poj ęcia "Hadesu" . Na leżałoby zbadać h is tori ę seman t y czn ą tego rennum.
ocenić, które z jego znaczeń było pierwotne. o ra z spraw dzić. j ak \\ ygl,\d:l!;l
dynamika zmian w rozumieniu tego poj ęcia. Wreszc ie na samo zagadni.'r.llc
metaforyzacj i topomorficznej i antropom orfi czn ej o raz pe wnej ..prIedllldnrl'ś ci" nazw i imion m i ędzy bós tw ami a mit yc z nym i krain am i gC l1g rati Cl tl~ nu
można spojrzeć z perspektywy ko m parat ysty ki reli g iozna wc zej .
Tlll 'OM ORI'I CZNA I ANTROPOMOR I'll'ZNA M ETAFORYKA SZF.O LU W HIIl U I Il EIl RAJ5KIFJ
45
APENDIX - KONKORDANCJA
P o ni ż ej przedstawiona je st kompletna konkordancja
(w obydwu form ach).
s ło wa
..szeol"
Rdz 37.35: 42.38: 44.29: 44.3 1:
Lb 16.30: 16.33:
Pwt32.22:
1 5m 2.6:
2 Sm 22.6:
1 KrI 2.6: 2.9:
Hi 7.9: I I.~ : 14.13: 17. 13: 17. 1(,: 2 1.13: 24.19: 26.6:
Ps 6.5: 9.1~: 16.10: 1 ~ . 5 : .1 (lA: .1 1.17: 49. 14: 49.14: 49.15: 55.15: ~6.1.1:
gS.3: ~9 A8 : 116.3: I3lJ .S: l-ł 1.7:
Prz 1.12: 5.5: 7.27: 9. 1S: 15.11: 1 5 . 2-ł : 23 . 1-ł: 27.20: 30. 16:
Koh9.10:
Pnp ~ . 6 :
Iz 5.14: 14.9: 14. 11: 14 .15:2 ~.1 5 : 2 ~ . I ~ : 3 ' . 1 0: .1 ' . J:; :5 - .q:
Ez 3!. l5 : 3 1.16: 31. 17: 32.2 1: 32.27:
Oz 1.1.14*2:
Am 9.2:
Jon 2.3:
H.2.5