pobierz

Alina Rynio
WYCHOWANIE OSOBY
W NAUCZANIU JANA PAWĞA II
Sğowa kluczowe: Jan Paweğ II, wychowanie, jego istota, cele i zadania,
nowoıĄ, atrakcyjnoıĄ i aktualnoıĄ, ontyczna struktura osoby, przyczyny
podejmowania czynnoıci wychowawczych, realizm, radykalizm i otwartoıĄ
papieskiej wizji wychowania osobowego.
MajĂc za sobĂ próbĎ odczytania Integralnego wychowania w myıli Jana
Pawğa II1 w niniejszej publikacji odwoğujĂc siĎ do wczeıniejszych analiz
i przemyıleġ chcĎ przywoğaĄ istotĎ, cele i zadania papieskiego wychowania.
ChodziĄ mi bĎdzie o ukazanie struktury i funkcji wychowania widzianego
integralnie i realistycznie, a ujmowanego w kategorii bytu osobowego. UkazujĂc wychowanie jako „twórczoıĄ w przedmiocie najbardziej osobowym”
wskaŃĎ nie tylko na osobowy wymiar celów, ale na nowoıĄ Ńycia wpisanĂ
w papieski ideağ wychowawczy i przyczyny podejmowania dziağalnoıci wychowawczej.
MajĂc na uwadze cel niniejszej publikacji dostrzegam zasadnoıĄ przeprowadzenia tego przedsiĎwziĎcia na tle przyjmowanych przezeġ przesğanek
filozoficznych wyprowadzanych z ontycznej struktury osoby, jak równieŃ
odczytanie teoretycznego kontekstu wychowania i przybliŃenie przyjmowanego przez Jana Pawğa II sposobu jego definiowania. Nie roszczĂc sobie
pretensji do wyczerpania bogactwa zagadnieġ skğadajĂcych siĎ na integralne wychowanie osoby w papieskim nauczaniu, zwrócĎ uwagĎ na realizm,
radykalizm i otwartoıĄ analizowanej wizji wychowania.
Wydaje siĎ, Ńe przyjĎty plan rekonstrukcji elementów papieskiego sposobu widzenia wychowania w pğaszczyŁnie osobowej pozwoli dostrzec nie
tylko istotne zağoŃenia dotyczĂce jego celów i zadaġ, ale i podstawy treıciowe, na których Jan Paweğ II opierağ swoje przesğanie pedagogiczne. Przesğanie to jest zaskakujĂco atrakcyjne i aktualne, a przez to godne poznania
i realizacji.
1
Zob. A. Rynio, Wychowanie w myıli Jana Pawğa II, Lublin 2004 s. 477.
– 11 –
Przesğanki wyprowadzane z ontycznej struktury osoby
BiorĂc pod uwagĎ Ńycie i twórczoıĄ Jana Pawğa II, z cağĂ pewnoıciĂ
powiedzieĄ moŃna, Ńe w centrum jego papieskiego nauczania znajdowağ siĎ
czğowiek zdolny do poznania i odczytania sensu obiektywnej prawdy,
doıwiadczajĂcy wğasnego ciağa, faktów moralnych i religijnych, widziany
w kategorii osoby i podmiotu dziağania. Jako osobĎ wyróŃnia go to, Ńe jest
samoıwiadomy, doıwiadczajĂcy, wolny, samostanowiĂcy, odzwierciedlajĂcy i refleksyjny, a przez to zdolny do odkrywania ciağa, które ma instynkty,
jakoıci zmysğowe takie jak: zmysğ moralny, religijny, spoğeczny, estetyczny
i to, co duchowe. PapieŃ ujmujĂc czğowieka jako osobĎ widzianĂ przez pryzmat natury, czyli aktywnoıci bez reszty zawartej w dynamicznej gotowoıci
podmiotu i jednoıci duchowo-materialnej, charakteryzuje jĂ jako zdolnĂ do
odbierania wraŃeġ, wzruszeġ, czuĄ, przeŃywania wartoıci, doıwiadczania
wolnoıci, godnoıci, prawdy, piĎkna i dobra; wreszcie doıwiadczania wartoıci samej siebie jako Łródğa dochodzenia do wğasnej toŃsamoıci, adekwatnego sposobu widzenia elementów konstytuujĂcych jej osobowoıĄ, a wiĎc:
popĎdów i temperamentu, potrzeb, motywów, postaw, wartoıci, charakteru,
dojrzağoıci w aspekcie dojrzağoıci intelektualnej, uczuciowej, moralnej;
noetycznego wymiaru osobowoıci czy doıwiadczenia wartoıci samej siebie
w dialogu z innymi. Godnym teŃ podkreılenia jest i to, iŃ w papieskiej koncepcji osoba jako podmiot istnienia i dziağania, jako konkretny czğowiek, to
„ktoı”, kto poprzez wszystko co czyni i co siĎ w nim dzieje, staje siĎ coraz
bardziej jakimı, a nawet poniekĂd coraz bardziej „kimı”. Nade wszystko
staje siĎ nim poprzez swoje czyny ıwiadomie podejmowane. Ta postaĄ ludzkiego ferii (stawania siĎ) zakğada sprawczoıĄ, czyli przyczynowanie wğaıciwe dla osoby. Owocem tego przyczynowania i homogennym skutkiem
sprawczoıci osobowego „ja” jest moralnoıĄ. Zaı jednoıĄ i toŃsamoıĄ ludzkiego „ja” jako bytu podmiotowego jest moŃliwa dziĎki transcendencji,
w której znajduje ono swĂ racje bytu i sens.
Z pedagogicznego punktu widzenia godnym zauwaŃenia jest teŃ fakt, Ńe
dla Jana Pawğa II istnienie (esse) wğaıciwe czğowiekowi jest osobowe, a nie
indywidualne w znaczeniu indywidualizacji natury, a intelekt nie tworzy
prawdy, lecz jĂ odczytuje. Zaı jednoıĄ duszy i ciağa jest jednoıciĂ ontycznĂ.
JednoıĄ ta sprawia, Ńe natura zawiera w sobie treıciowe i moralnie wiĂŃĂce
znaczenia, poniewaŃ odzwierciedla w sobie prawo BoŃe. StĂd myıl Jana
Pawğa II sprzeciwia siĎ takiemu rozumieniu czğowieka, w którym natura
rozumiana jest jako efekt dziağania ılepych siğ ewolucji.
Kolejna istotnĂ i moŃliwĂ do odczytania z ontycznego wymiaru osoby
przesğankĂ dla wychowania jest papieska teza, Ńe czğowiek z natury jest
otwarty na transcendencjĎ, jest otwarty na Boga. Nie jest on bytem wyğĂcznie naturalnym (przyrodniczym). Autor Osoby i czynu sprzeciwiağ siĎ pojĎ-
– 12 –
ciu „czystej natury”, które zakğada, Ńe sfera BoŃej ğaski nie znajduje uwarunkowaġ w antropologicznej strukturze czğowieka.
JuŃ z powyŃszych bardzo fragmentarycznych przywoğaġ wynika, Ńe rozumienie natury czğowieka widzianego w kategorii osoby legğo u podstaw
wychowania przypominajĂcego ars cooperativa naturae, tzn. sztukĎ na usğugach natury, przy czym natura nie utoŃsamia siĎ tu z materiĂ ogoğoconĂ
z sensów, lecz stanowi rodzaj jĎzyka domagajĂcego siĎ odczytania i respektowania jego praw. Intelekt nie jest tu czymı w rodzaju tabula rasa jak
mówiğ Arystoteles, lecz stanowi Ńywotne i aktywne Łródğo poznania.
CharakteryzujĂc czğowieka widzianego przez Jana Pawğa II w kategorii
bytu osobowego – ujmowanego przez pryzmat doıwiadczenia, transcendencji, godnoıci osoby i integracji – zauwaŃyĄ moŃna zbieŃnoıĄ jego poglĂdów
w tym wzglĎdzie z poglĂdami prezentowanymi przez wielu wspóğczesnych
filozofów. EgzemplifikacjĂ tego moŃe byĄ stanowisko W. Chudego, który
korzystajĂc z tradycji tomistycznej i naleŃĂc do przedstawicieli i kontynuatorów tego samego nurtu personalistycznego co Jan Paweğ II twierdziğ,
Ńe „czğowieka w peğni scharakteryzowaĄ moŃna tylko jako osobĎ”2 Autor ten
wıród gğównych cech charakteryzujĂcych osobĎ wymienia: aktywnoıĄ
intelektualnĂ, samostanowienie, odpowiedzialnoıĄ za wartoıci, godnoıĄ
i uczestnictwo we wspólnocie3W nauczaniu papieskim cechy te z wszystkimi ich treıciowymi konsekwencjami znajdujĂ miejsce w realistycznie ujmowanym wychowaniu integralnym, otwartym nie tylko na wymiar natury, ale
takŃe religii i kultury. Nie dziwi zatem, Ńe wychowanie to nie wyklucza
transcendencji czğowieka i koniecznoıci ustawicznego stawania siĎ majĂcego na celu pozostanie sobĂ i wzrastanie w istnieniu poprzez nabywanie
realnych doskonağoıci. Wymienione cechy dobrze opisujĂ czğowieka peğnego i ujawniajĂ trzy wymiary osoby ludzkiej: Wymiarami tymi sĂ: wymiar
bytu czğowieka, wymiar wartoıci i wymiar znaku BoŃego4
Teoretyczny kontekst wychowania w pğaszczyŁnie osobowej
W nauczaniu Jana Pawğa II przyjĎcie antropologicznych podstaw wychowania rodzi okreılone konsekwencje natury pedagogicznej i pozwala
rozumieĄ proces samego wychowania jako wprowadzanie w prawdĎ
i pomoc w odkrywaniu i osiĂganiu tego, co dobre. Z obiektywnej prawdy
ontologicznej, której czğowiek sam moŃe doıwiadczyĄ, poznaĄ i zrozumieĄ –
2
W. Chudy, Prawda czğowieka i prawda o czğowieku, W: Czğowiek – wartoıci – sens.
Studia z psychologii egzystencjalnej, Lublin 1996, s. 139.
3
TamŃe, s. 139-140.
4
TamŃe, s. 140.
– 13 –
odczytujĂc jej sens i znaczenie – moŃna wyprowadziĄ nie tylko specyficzne
dla Jana Pawğa II rozumienie fenomenu wychowania, ale i charakterystyczny sposób formuğowania jego celów, zasad i treıci w kaŃdej pğaszczyŁnie.
Mam na uwadze pğaszczyznĎ etyczno-aksjologicznĂ, moralno-spoğecznĂ
i teologicznĂ nie wyğĂczajĂc osobowej.
Z kolei z analiz wğaıciwych na gruncie teorii wychowania wynika, Ńe
sposób definiowania fenomenu wychowania zakğada okreılonĂ jego koncepcjĎ, zaleŃnĂ od przyjmowanej wizji czğowieka, ıwiata, moralnoıci i jego
miejsca w ıwiecie.
Z doıwiadczenia jak i teorii wychowania wynika teŃ, Ńe niemal kaŃdy
pedagog–wychowawca, we wğaıciwy sobie sposób, podejmuje próbĎ zdefiniowania wychowania, którym siĎ zajmuje. W efekcie moŃemy znaleŁĄ
wiele okreıleġ, które wykluczajĂ siĎ lub uzupeğniajĂ. W teorii zauwaŃyĄ
moŃna jego wĎŃsze i szersze, spoğeczne, interakcyjne i relacyjne rozumienie.
WaŃne jest tu rozumienie celu Ńycia i miejsca wychowania, roli wychowawcy, stylu wychowania i miğoıci wychowujĂcej. Zagadnienia te w sposób
uszczegóğowiony zostağy podjĎte w dysertacji mojego autorstwa, do której
odwoğywağam siĎ na poczĂtku dlatego tez majĂc na uwadze temat niniejszej
publikacji ıwiadomie je pomijam.
Istota papieskiego wychowania i jego „uczğowieczajĂcej” funkcji
W nauczaniu Jana Pawğa II a wczeıniej Kard. Karola Wojtyğy, wychowanie ma takŃe róŃne ujĎcia i znaczenia i oprócz aspektu pedagogicznego,
socjologicznego i psychologicznego zakğada perspektywĎ ontycznĂ, którĂ
naleŃy rozpatrywaĄ jak to zostağo uczynione w rozdziale pierwszym od
strony antropologicznej, aksjologicznej i teologicznej. IstotĎ wychowania Jan
Paweğ II upatruje w tym „aŃeby czğowiek stawağ siĎ coraz bardziej czğowiekiem – o to, aŃeby bardziej „byğ” a nie tylko wiĎcej „miağ” – aby wiĎc
poprzez wszystko, co „ma”, co „posiada”, umiağ bardziej i peğniej byĄ czğowiekiem – to znaczy aŃeby równieŃ umiağ bardziej „byĄ” nie tylko ”z drugimi”, ale i „dla drugich”5. Przywoğana definicja wychowania kieruje naszĂ
uwagĎ na szczególnĂ wğaıciwoıĄ czğowieka, jakĂ jest jego potencjalnoıĄ,
moŃliwoıĄ rozwoju a zarazem zdolnoıĄ transcendowania. W praktyce tak
rozumiane wychowanie sprowadza siĎ do rozwijania wewnĎtrznych osobowych zdolnoıci i mocy ludzkich. Prowadzi – jak mówi – Jan Paweğ II do rozwoju doskonağoıci, wğaıciwej danemu czğowiekowi peğni, speğnienia czğo5
Jan Paweğ II, W imiĎ przyszğoıci kultury, Przemówienie i UNESCO ParyŃ 2 VI 1980,
w: Wiara i kultura ,Dokumenty, przemówienia i homilie, Red. M. Radwan, S. WylĎŃek,
T. Gorzkula, Rzym-Lublin 1988, s. 58-59; TenŃe, Teologia kultury, Wybór tekstów,
w: PoznaĄ czğowieka w Chrystusie Jan Paweğ II o godnoıci ludzkiej, CzĎstochowa 1983,
s. 203.
– 14 –
wieka. Tak rozumiane wychowanie posiada podstawowe znaczenie dla
ksztağtowania postawy wzglĎdem siebie, Boga i stosunków miĎdzyludzkich.
Jest ono bliskie rozumieniu I. Verhack’a – moralisty i eksperta do spraw
wychowania na Soborze Watykaġskim II, dla którego wychowanie to coı
„wiĎcej niŃ funkcjonalna pomoc przy dorastaniu”. Autor ten utoŃsamiağ
wychowanie ze „wzbudzaniem poznania wğasnego istnienia”, a wıród jego
celów preferowağ „szeroko rozumianĂ odpowiedzialnoıĄ, budzenie do Ńycia
dobrego i wzrastanie ku samodzielnoıci poprzez uczenie siĎ z doıwiadczenia”6.
Warto zauwaŃyĄ, Ńe papieskie pojĎcie „uczğowieczania” na drodze wychowania bynajmniej nie zostağo zaczerpniĎte z teorii wychowania. ZnaleŁĄ
je moŃna w homilii Jana Pawğa II wygğoszonej do rodzin z Braga w Portugalii, w dniu 15 maja 1982 roku. RozwijajĂc znaczenie tego sğowa PapieŃ
wyjaınia, iŃ „czğowiek, bĎdĂc czğowiekiem od pierwszej chwili swego poczĎcia w ğonie matki, stopniowo uczy siĎ byĄ czğowiekiem – i ta podstawowa
wiedza utoŃsamia siĎ wğaınie z wychowaniem”. Od niego zaleŃy przyszğoıĄ
czğowieka, rodziny i cağej ludzkoıci. IdĂc tokiem rozumowania Jana Pawğa II
spróbujĎ przybliŃyĄ podstawowe wymiary ideağu owej „uczğowieczajĂcej
funkcji wychowania”. Ku czemu zatem naleŃy dĂŃyĄ na drodze wychowania? I co w tym wychowaniu, bĎdĂcym prawem i powinnoıciĂ przede
wszystkim rodziców jest najistotniejsze? SĂ to pytania, których odpowiedzi
szukaĄ moŃna z powodzeniem w nauczaniu niekwestionowanego autorytetu, a równoczeınie czğowieka nie bĎdĂcego teoretykiem wychowania.
WychowywaĄ dla Jana Pawğa II znaczyğo bardzo wiele. Wıród róŃnorodnych znaczeġ i kontekstów na czoğo wysuwa siĎ „wzrastanie w peğniĎ czğowieczeġstwa”, w peğniĎ Ńycia. PeğniĎ tĎ ma czğowiek z Boga, w Chrystusie,
za poırednictwem Ducha İwiĎtego. I w tym znaczeniu jest to wychowanie
siĎgajĂce prawdy poczĂtku, uwzglĎdnia przeznaczenie kaŃdego czğowieka,
a papieskĂ naukĎ o wychowaniu ujĂĄ moŃna w ramy Ńywej „pedagogii
wiary”, wiĂŃĂcej czğowieka z Bogiem i z ludŁmi w osobie Jezusa Chrystusa,
bez którego nie sposób zrozumieĄ ludzkich dziejów i dziejów ıwiata czy
kultury.
Owa „pedagogia wiary” w Boga, który objawiğ czğowiekowi ksztağt jego
przeznaczenia, objawiajĂc Siebie samego i dağ poznaĄ imiĎ ludzkiego przeznaczenia poprzez SwojĂ ObecnoıĄ, pozwala wyodrĎbniĄ specyficzne dla
papieskiego nauczania pğaszczyzny wychowania. JednĂ z nich jest opisywana tu pğaszczyzna osobowa. Istotnymi wymiarami tego wychowania, ujmowanego przez pryzmat celów i zadaġ, sĂ: wiernoıĄ Bogu, sumieniu, zasadom
i ludziom, formowanie siĎ myılenia realistycznego i etycznego, mĂdroıĄ,
prawda, wolnoıĄ, dobro, ıwiĎtoıĄ, szczĎıcie, nawrócenie, wiara, nadzieja,
6
Por. I. Verhack, WychowywaĄ, czyli wzbudzaĄ poznanie wğasnego istnienia, w:
Pedagogika katolicka. Zagadnienia wybrane, Red. A. Rynio, Stalowa Wola 1999, s. 79-89.
– 15 –
miğoıĄ, szacunek, dialog, odpowiedzialnoıĄ czy przynaleŃnoıĄ. Przy czym
lista nie ma charakteru zamkniĎtego. Do tak widzianych wymiarów wychowania majĂcych na celu peğniĎ doskonağoıci wyraŃajĂcĂ siĎ w odpowiedzialnoıci za integralny rozwój osobowoıci wychowujĂcych i wychowywanych, wypadnie jeszcze szerzej powróciĄ w dalszych analizach niniejszego
opracowania. MajĂc zaı na uwadze papieski sposób widzenia istoty procesu
„uczğowieczania” warto zauwaŃyĄ, iŃ w jego ujĎciu wychowania, jak mağo
gdzie, podkreılana jest specyfika wzrastania w czğowieczeġstwie ze ıwiadomoıciĂ tego, kim siĎ jest, jakie siĎ ma predyspozycje i kim byĄ siĎ powinno.
W ıwiadomoıci tego tkwi siğa osoby, jej ideağ i to, co do niego prowadzi.
NajprostszĂ drogĂ prowadzĂcĂ do realizowania ideağu jest odkrycie prawdy
o wğasnym powoğaniu i misji i Ńycie nimi niezaleŃnie od okolicznoıci. Treıci
wychowania odnoszone sĂ tu do ontycznych korzeni osoby ludzkiej. SĂ
nimi: istnienie, rozwój, celowoıĄ, samopoznanie, rozumnoıĄ, doıwiadczenie, wolnoıĄ, przeŃycie sprawstwa czynu, wstyd, wina, grzech, miğoıĄ,
ımierĄ, samozaleŃnoıĄ, czy samopanowanie. Jan Paweğ II budzĂc ıwiadomoıĄ bycia osobĂ i ıwiadomoıĄ dziağania, zwracağ uwagĎ na wpisane
w ludzkie serce potrzeby. Wedğug niego fundamentalnymi potrzebami sĂ:
miğoıĄ, prawda, dobro, piĎkno, szczĎıcie, doskonağoıĄ czy przynaleŃnoıĄ7.
NowoıĄ Ńycia wpisana w papieski ideağ wychowania
Nie ulega wĂtpliwoıci, Ńe w tak rozumiany ideağ wychowania wpisana
jest nowoıĄ Ńycia. Polega ona na przylgniĎciu do prawdy i dobra, które majĂ
swoje Łródğo w Bogu Ńywym i obecnym objawiajĂcym siĎ w osobie Jezusa
Chrystusa. Jan Paweğ II widzĂc w Nim Łródğo, podstawĎ i ostateczny autorytet moralny w swoim nauczaniu, pokazuje wartoıĄ przynaleŃnoıci i wiernoıci Bogu. Z jego Ńycia i nauczania wynika, Ńe w Boga naleŃy siĎ wpatrywaĄ tak jak dziecko wpatruje siĎ we wğasnĂ matkĎ. Co wiĎcej, przez
pryzmat tej przynaleŃnoıci i oddania siebie do dyspozycji Temu, który
z niczego powoğuje czğowieka do istnienia, i którego obraz czğowiek nosi
w sobie – Jan Paweğ II kaŃe patrzeĄ na rzeczywistoıĄ nie wyğĂczajĂc z niej
ludzkiego grzechu i nieadekwatnoıci. StĂd wychowanie, jakie proponuje,
uczy nie tylko cnoty, czyli sprawnoıci, przyzwyczajenia trudno osiĂgalnego,
stanowiĂcego zarazem siğĎ Ńycia i charakteru, ale uczy teŃ bólu grzechu,
prostoty serca i budowania wğasnego Ńycia i Ńycia bliŁnich na pewnoıci, iŃ
niezaleŃnie od sytuacji i okolicznoıci czğowiek jest przez Boga miğowany.
Wychowanie to oparte jest na pamiĎci wielkich dzieğ Boga; przyjaŁni z Nim
i innymi. Co wiĎcej ono tej pamiĎci uczy i jĂ wydoskonala. To, co Jan Paweğ
II mówiğ, dotykağo najgğĎbszych pragnieġ serca czğowieka i z nimi korespon7
Por. Rynio, Integralne wychowanie w nauczaniu Jana Pawğa , s. 109.
– 16 –
dowağo. DotykajĂc Ńycia ludzkiego i tego wszystkiego, co siĎ naġ skğada,
Ojciec İwiĎty apelowağ do czystoıci i pokory myıli. GğoszĂc orĎdzie wiary,
nadziei i miğoıci uczyğ jak pokonywaĄ wszystko to, co negatywne, jak
wspóğŃyĄ z innymi, jak kochaĄ by smakowaĄ jednoıĄ, a przez to speğniĄ siĎ
na wiecznoıĄ.
Swoich sğuchaczy Jan Paweğ II traktowağ i traktuje jako ıwiadków i powierników prawdy. Oczekiwağ, Ńe sğuchajĂcy go ludzie poznajĂc normatywnĂ moc prawdy i doıwiadczajĂc miğoıci Boga zacznĂ niĂ promieniowaĄ,
siebie oddajĂc Bogu do dyspozycji. Ojciec İwiĎty za Soborem Watykaġskim
II powtarzağ, Ńe „prawdziwe wychowanie zdĂŃa do ksztağtowania osoby
ludzkiej w kierunku jej celu ostatecznego, a równoczeınie dla dobra spoğecznoıci, których czğowiek jest czğonkiem i w których obowiĂzkach, gdy doroınie, bĎdzie brağ udziağ”. By to zadanie osiĂgnĂĄ, zgodnie z tym co zaleca
cytowany wczeıniej dokument soborowy, „naleŃy zgodnie z postĎpem nauk
psychologicznych, pedagogicznych i dydaktycznych dopomagaĄ dzieciom
i mğodzieŃy do harmonijnego rozwijania wrodzonych wğaıciwoıci fizycznych, moralnych i intelektualnych, do zdobywania stopniowo coraz doskonalszego zmysğu odpowiedzialnoıci w naleŃytym ksztağtowaniu wğasnego
Ńycia przez nieustanny wysiğek i w osiĂganiu prawdziwej wolnoıci, po wielkodusznymi i stanowczym przezwyciĎŃaniu przeszkód. Winni oni otrzymaĄ
pozytywne i roztropne wychowanie seksualne, dostosowane do ich wieku.
Poza tym trzeba ich tak przygotowaĄ do uczestniczenia w Ńyciu spoğecznym,
aby wyposaŃeni naleŃycie w konieczne do tego i odpowiednie ırodki, mogli
wğĂczyĄ siĎ czynnie w róŃne zespoğy ludzkiej spoğecznoıci i chĎtnie zabiegali o wspólne dobro” (DWCH 1, a,b, por.3 a). Wydaje siĎ, Ńe przywoğana
charakterystyka w peğni oddaje istotne aspekty wychowania osobowego
obecne w nauczaniu Jana Pawğa II. Aspekty te poniekĂd wyznaczajĂ postaĄ
brania peğnej odpowiedzialnoıci za stopieġ wğasnej dojrzağoıci osobowej we
wszystkich jej sferach: intelektualnej, moralnej, emocjonalnej, kulturalnej
(duchowej) oraz spoğecznej i nakğadajĂ konkretne obowiĂzki dotyczĂce
rozwoju osoby.
Czğowiek w peğni wychowany, to czğowiek dojrzağy
Innym sposobem papieskiego ujmowania istoty wychowania jest przeıwiadczenie, Ńe „czğowiek w peğni wychowany, zdolny wychowywaĄ sam
siebie i drugich, to czğowiek w peğni dojrzağy we wszystkich wymiarach
i moŃliwoıciach”8. MajĂc na wzglĎdzie papieski sposób ujmowania istoty
wychowania przynaleŃĂcego, do cultura animi rozumianej jako dojrzewanie
czğowieka we wszystkich jego zdolnoıciach i wymiarach naleŃy zauwaŃyĄ,
8
TamŃe s, 110.
– 17 –
Ńe wychowanie to ma uczyĄ czğowieka poznawania rzeczywistoıci i wychowywaĄ go tak, aby stawağ siĎ czğowiekiem w cağoksztağcie swego istnienia
i relacji miĎdzyludzkich. Przy czym, „czğowiek nie moŃe zrealizowaĄ siebie
w peğni, zrealizowaĄ w peğni swego czğowieczeġstwa, jeıli nie Ńyje nadprzyrodzonym wymiarem swego wğasnego istnienia w ıwiecie i swym zwiĂzkiem z Bogiem”.9 Wğaıciwe znaczenie wychowania czğowieka objawia odwieczne Sğowo Ojca, „które stajĂc siĎ czğowiekiem, objawiğo czğowiekowi
jego wğasne czğowieczeġstwo i jego peğny wymiar, to znaczy synostwo BoŃe”
(GS 16).
W ıwietle tak formuğowanej istoty wychowania szczególnego znaczenia
nabiera fakt nie tylko usynowienia ale „bycia czğowiekiem”, jak równieŃ
wszystko to, co czğowiek „ma” i „posiada”, czyli to, co czğowiekowi zostağo
jakoı „dane i zadane”, za co ponosi odpowiedzialnoıĄ. Tym zaı, co zostağo
mu dane i zadane jest jego wğasne czğowieczeġstwo i pragnienie postĎpu ku
„bardziej ludzkiemu ıwiatu”, „ludzkiemu Ńyciu” opartemu na prawdzie
i wolnoıci. WyraŃenia te majĂ charakter nie tylko kwalifikujĂcy, ale i postulatywny, o czym ıwiadczy wystĎpowanie przysğówka „bardziej”. NiezaleŃnie
teŃ od szczegóğowych treıci, jakie ten niesğychanie pojemny termin niesie ze
sobĂ, trzeba w nim podkreıliĄ uzaleŃnienie wizji „nowego ıwiata” i wychowania od przyjmowanej koncepcji czğowieka. Termin „bardziej ludzki
ıwiat” odniesiony do wychowania pojawia siĎ w nauczaniu Jana Pawğa II
w kontekstach wyraŁnie nawiĂzujĂcych do wypowiedzi soborowych. Niejednokrotnie jest to woğanie o „peğnĂ prawdĎ o czğowieku” (CA 41) realizujĂcym siĎ na drodze „prawdziwego” (SRS 9,35,42; CA 29; CL 42), „integralnego” (CL 32) i „peğnego rozwoju”(nr 28;32). Przy czym celem i szczytem
tego rozwoju jest przede wszystkim sam czğowiek stanowiĂcy jego podmiot
(LE 18). Jednak, aby rozwój odpowiadağ naturze czğowieka stanowiĂcej
podstawĎ dla wychowania, musi uwzglĎdniaĄ ludzkie dĂŃenie do prawdy,
moralnoıĄ i zwiĂzek czğowieka z Bogiem. Musi uwzglĎdniaĄ ludzkĂ transcendencjĎ (FC 6; RS 28,33; CA 29) i powoğanie do ıwiĎtoıci.
Nie dziwi, zatem fakt, o czym byğa juŃ mowa wczeıniej, iŃ papieskie
rozumienie wychowania byğo warunkowane koniecznoıciĂ zdobycia peğnej
prawdy o czğowieku jako osobie i realistycznego jej odczytania. Przy czym
prawda ta nie jest idealizacjĂ. Jak to widzieliımy, polega ona na odczytaniu
statusu ontycznego czğowieka jako osoby (ıwiadomoıci bycia i ıwiadomoıĄ
dziağania), czyli tej formy bytowania, która ma swoje uwarunkowania
pğynĂcym z natury. Chodzi tu o ıwiadomoıĄ przygodnoıci, kruchoıci, niewystarczalnoıci wreszcie grzesznoıci. Integralna wizja wychowania czğowieka nie moŃe nie dostrzegaĄ tych elementów w jego naturze, które z jed9
Jan Paweğ II, W dziele kultury Bóg zawarğ przymierze z czğowiekiem. Przemówienie
do ıwiata kultury Rio de Janeiro 1VII 1980,. w: Jan Paweğ II, Wiara i kultura, Rzym 1886
s. 72.
– 18 –
nej strony stanowiĂ Łródğo bycia wychowywanym a z drugiej utrudniajĂ
jego realizacjĎ. Autentyczne wychowanie jest dla Jana Pawğa II wychowaniem integralnym w swej strukturze i treıci. Najpierw wymaga uznania
integralnoıci bytu ludzkiego, w którym tak cielesnoıĄ jak i duchowoıĄ –
mimo ich naturalnego powiĂzania – sĂ nieredukowalne do siebie.
Potrzeba refleksji nad wğasnym doıwiadczeniem
warunkiem realizacji wychowania
Realizowanie tak rozumianej istoty wychowania zakğadağa refleksjĎ nad
wğasnym doıwiadczeniem i zamiğowanie do obiektywnej prawdy, w szczególnoıci zaı dotyczy to czğowieka mğodego potrzebujĂcego wychowania
w sposób szczególny. W relacji do mğodych Jan Paweğ II mówiğ o „sztuce
wychowania pozytywnego, ukazujĂcego dobro wğaıciwych i angaŃujĂcych
doıwiadczeġ, urzekajĂcych szlachetnoıciĂ i piĎknem” (JP 8). Co wiĎcej jest
to „sztuka pomagania mğodym w «wewnĎtrznym wzrastaniu» przez rozbudzanie ich wewnĎtrznej wolnoıci oraz przez przezwyciĎŃanie zewnĎtrznych
uwarunkowaġ i formalizmów” (nr 8). Do istoty tej sztuki naleŃy „pozyskiwanie mğodzieġczych serc, by z radoıciĂ i zadowoleniem zapalaĄ je do dobra,
prostujĂc wypaczenia i przysposabiajĂc je do przyszğych zadaġ poprzez
rzetelnĂ pracĎ nad charakterem.” (nr 8) Owo pozyskiwanie odbywa siĎ na
drodze prawdziwego bycia do dyspozycji mğodzieŃy, szczerej Ńyczliwoıci
i umiejĎtnoıci dialogu.
UjmujĂc wychowanie jako „sztukĎ” Jan Paweğ II zauwaŃa, Ńe wychowanie bĎdĂc jednym z rodzajów ludzkiej dziağalnoıci jest ıwiadomym i celowym dziağaniem zachodzĂcym miĎdzy wychowawcĂ a wychowankiem
i przede wszystkim polega „na wzajemnym obdarzaniu czğowieczeġstwem”
i wymaga szczególnej postawy wychowawcy i cağego zespoğu sposobów i poczynaġ, opartych na przekonaniach pğynĂcych z rozumu i wiary. W liıcie do
Rodzin Gratissimam sane opublikowanym z okazji Roku Rodziny w 1994
czytamy, iŃ jest to „obdarzanie dwustronne.” „Rodzice obdarzajĂ swym dojrzağym czğowieczeġstwem nowo narodzonego czğowieka, a ten z kolei obdarza ich cağĂ nowoıciĂ i ıwieŃoıciĂ czğowieczeġstwa, które z sobĂ przynosi
na ıwiat. Nie przestaje to byĄ aktualne równieŃ w przypadku dzieci uğomnych i niedorozwiniĎtych fizycznie lub psychicznie. Pod tĂ postaciĂ równieŃ
objawia siĎ czğowieczeġstwo, które moŃe byĄ wychowawcze i to w szczególny sposób.”(GS 16).
Rodzicielstwo jako pierwszy i podstawowy fakt obdarzania czğowieczeġstwem otwiera przed rodzicami i dzieĄmi daleko wiodĂca perspektywĎ.
Zdaniem Jana Pawğa II „zrodzenie co do ciağa oznacza poczĂtek dalszego
„rodzenia”, stopniowego i wielostronnego rodzenia poprzez cağy proces
wychowania opartego na „zasadzie czci”, czyli afirmacji czğowieka jako
– 19 –
czğowieka. Nic zatem dziwnego, Ńe bezpoırednimi wychowawcami w stosunku do swoich dzieci pozostajĂ zawsze na pierwszym miejscu rodzice. SĂ
wychowawcami poniewaŃ sĂ rodzicami (nr 16), a wychowanie dla Jana
Pawğa II „jest zawsze emanacjĂ ojcostwa i macierzyġstwa. W ten sposób jest
zawsze zwiĂzane z rodzinĂ i zwiĂzane z Bogiem Ojcem”10, który nadal
oczekuje od czğowieka, aby „byğ poznany i wybrany jako ideağ osobowy
w osobie Jego Syna Jezusa Chrystusa, który nade wszystko jest zbawicielem
i nauczycielem dobrym”. Z analiz nauczania papieskiego wynika jednoznacznie, iŃ ojcem i matkĂ jest siĎ z powoğania i przeznaczenia do odzwierciedlenia podobieġstwa do samego Boga. W Nim jest moc ale i pomoc dla
tych, którzy chcĂ wedğug tego obrazu siĎ speğniaĄ. PapieŃ uczyğ teŃ, iŃ „aby
czğowiek wzrósğ i zostağ wychowany nie starczy jednego Ńycia”11. Wszyscy
inni uczestnicy procesu wychowawczego dziağajĂ poniekĂd w imieniu rodziców, w oparciu o ich zgodĎ, a w pewnej mierze, jak to jeszcze szerzej zostanie ukazane, nawet na ich zalecenie. Proces wychowawczy prowadzi do
fazy, do której siĎ dochodzi wtedy, gdy po osiĂgniĎciu pewnego stopnia
dojrzağoıci psychofizycznej „czğowiek zaczyna wychowywaĄ siĎ sam” (GS
16). Z biegiem czasu owo samowychowanie przerasta dotychczasowy
proces wychowawczy. PrzerastajĂc nie przestaje jednak z niego wyrastaĄ.
„Mğody czğowiek – uczy Jan Paweğ II – spotyka nowe osoby i nowe ırodowiska, a w szczególnoıci nauczycieli i kolegów w szkole, którzy zaczynajĂ
odgrywaĄ w jego Ńyciu wpğyw wychowawczy, dodajmy: dodatni albo ujemny” (nr 16).
Wychowawca w kontakcie z wychowankiem zmierzajĂc do doprowadzenia w nim trwağych zmian w jego postawie, pamiĎtaĄ musi o tym, Ńe „czğowiek jest powoğany do Ńycia w prawdzie i miğoıci” i „Ńe kaŃdy urzeczywistnia siebie przez bezinteresowny dar z siebie samego”. Prawdy te Jan Paweğ
II odnosiğ zarówno do tych, którzy wychowujĂ jak i tych, którzy sĂ wychowywani. MajĂc na wzglĎdzie fakt, iŃ „wychowanie jest procesem, w którym
wzajemna komunia osób dochodzi do gğosu w sposób szczególny” w wychowawcy widziağ on osobĎ, która „rodzi” w znaczeniu duchowym” (GS 16).
Wychowanie jako twórczoıĄ w podmiocie najbardziej osobowym
Jan Paweğ II, a wczeıniej jako kard. Karol Wojtyğa podkreılağ wielokrotnie,
Ńe „wychowanie to twórczoıĄ o przedmiocie najbardziej osobowym”12. W licznych spotkaniach z mğodzieŃĂ róŃnych kontynentów, w orĎdziach z jakimi siĎ
10
Agli operatori scolastici nel Duomo di Torino – 4 settembre 1989, w: Pensieri del
magistero di Govanni Paolo II, Roma 1989 s. 97.
11
Omelia a Prato, in Piazza Mercatale – 19 marzo 1986, w: Pensieri del magistero
di Govanni Paolo II, s. 96.
12
K. Wojtyğa, MiğoıĄ i odpowiedzialnoıĄ, Lublin 1986 s. 54.
– 20 –
do niej zwraca, a szczególnie w Liıcie z 1985 roku stwierdza: „Chodzi tu zarazem o peğnĂ i dogğĎbnĂ autentycznoıĄ czğowieczeġstwa, o takĂŃ autentycznoıĄ
rozwoju ludzkiej osobowoıci, kobiecej czy mĎskiej, z wszystkimi wğaıciwoıciami, jakie stanowiĂ niepowtarzalny rys tej wğaınie osobowoıci, a równoczeınie
wywoğujĂ wieloraki rezonans w Ńyciu ırodowisk i wspólnot, poczynajĂc od
samej rodziny. KaŃdy z Was ma w jakiı sposób przyczyniĄ siĎ do bogactwa
tych wspólnot przede wszystkim przez to, kim jest” (PS 7). Jan Paweğ II uwaŃağ,
Ńe „w takim ujĎciu wychowanie moŃe byĄ równoczeınie uwaŃane za
prawdziwe apostolstwo.” Swoje stanowisko w tym wzglĎdzie uzasadniağ faktem, iŃ tak rozumiane wychowanie „jest wspólnym uczestnictwem w prawdzie i miğoıci, w tym ostatecznym celu, który stanowi powoğanie czğowieka
z strony Boga Ojca, Syna i Ducha İwiĎtego”(nr 7). Wysiğki wychowawcy
mogĂ byĄ uwieġczone powodzeniem lub poraŃkĂ. Zarówno wychowawca
jak i wychowanek oddziağywajĂ na siebie. NastĎpuje miedzy nimi przepğyw
informacji, dokonuje siĎ komunikacja spoğeczna i wymiana darów. Kto
wpğywa na drugiego jednoczeınie mu coı przekazuje.
Przyczyny podejmowania dziağalnoıci wychowawczej
MajĂc na wzglĎdzie przyczyny podejmowania dziağalnoıci wychowawczej nauczanie Jana Pawğa II suponuje, iŃ naleŃy ich szukaĄ w zağoŃeniach
antropologii teologicznej wskazujĂcej na istnienie w czğowieku dysharmonii
tğumaczonej faktem grzechu pierworodnego jak równieŃ antropologiĂ
filozoficznĂ, spoğecznĂ i kulturowĂ. MajĂc na wzglĎdzie tĎ ostatniĂ warto
zwróciĄ uwagĎ na fakt, iŃ w nauczaniu Jana Pawğa II ogólne i szerokie
rozumienie kultury analogicznie do wychowania zostaje doprecyzowane
w okreıleniach opisowych i normatywnych. TakŃe cel kultury jakim jest
integralny i harmonijny rozwój osoby we wszystkich wymiarach i zdolnoıciach,13 dokonujĂcy siĎ poprzez ksztağtowanie jednostki i duchowe ksztağtowanie siĎ spoğeczeġstwa14 jest zbieŃny z celem wychowania, a „pierwszym
i zasadniczym zadaniem kultury w ogóle i kaŃdej kultury jest wychowanie”.15 Na tym stwierdzeniu sygnalizujĂcym zaledwie wychowawczĂ funk13
Jan Paweğ II, W dziele kultury Bóg zawarğ przymierze z czğowiekiem. Przemówienie do
przedstawicieli ıwiata kultury, Rio de Janeiro. 1 VII 1980, w: Wiara i kultura, s. 69-70.
14
Zob. T. Suğtan, Wymiar kultury – wymiar czğowieczeġstwa. Kultura – Oıwiata – Nauka
1987. Nr 3/4 s. 23.
15
Jan Paweğ II, W imiĎ przyszğoıci kultury, ParyŃ. 2 Czerwca 1980, w: Wiara i kultura,
s. 58; Na temat roli kultury w wychowaniu w nauczaniu Jana Pawğa II zob. teŃ: W.F.
Bednarski, Kultura w nauczaniu Jana Pawğa II, „Polonia Sacra” 1998 nr 2 s.11-40;
L. Dyczewski, Kultura i praca w nauczaniu Jana Pawğa II, w: łeby nie ustağa wiara. KUL
przed wizytĂ Ojca İwiĎtego Jana Pawğa II, Lublin 1989 s. 249-269; A. Kaczor, Koncepcja
kultury Jana Pawğa II, „Akcent” 1998 Nr 3 s. 146-153; A Kowalski, Kultura w integralnym
rozwoju czğowieka w ıwietle nauczania papieŃa Jana Pawğa II, w: SğuŃyĄ prawdzie i miğo-
– 21 –
cjĎ kultury wypada mi pozostaĄ bowiem szczegóğowym zwiĂzkom zachodzĂcym miedzy kulturĂ a wychowaniem poıwiĎciğam odrĎbne, kompleksowe opracowanie16.
Realizm, radykalizm i otwartoıĄ papieskiej wizji wychowania
Z tego, co juŃ udağo siĎ przywoğaĄ, wynika, Ńe Jana Pawğa II koncepcja
wychowania osoby jest realistyczna, radykalna i otwarta. Ów realizm pedagogiczny widoczny jest, w podejıciu do problemu przyczyn, struktury i skutecznoıci oddziağywaġ wychowawczych. PapieŃ jak przystağo na nastĎpcĎ
İw. Piotra, ukazywağ sens dziağalnoıci wychowawczej w ujĎciu chrzeıcijaġskim. Doceniağ wartoıĄ osoby ludzkiej i jej dobro rozwojowe tkwiĂce
w otwarciu na TranscendencjĎ i realizowaniu powoğania do prawdy na drodze rozwoju cywilizacji miğoıci i wzrastaniu w dobru.
RzeczywistoıĄ wychowania jest tu postrzegana jako bardzo zğoŃona
w swojej istocie, strukturze i przejawach. ZwiĂzana ze sferĂ Ńycia duchowego aktualizuje siĎ w sumieniu wychowanka, przyjmowanych wartoıciach,
aspiracjach i motywacjach. W procesie tym chodzi o to, „aby podjĂĄ cağe to
potencjalne bogactwo, jakim jest kaŃdy czğowiek rozwijajĂcy siĎ poıród
rodziny: chodzi o to, aby nie pozwoliĄ mu zginĂĄ albo ulec degeneracji,
natomiast zaktualizowaĄ je w coraz dojrzalsze czğowieczeġstwo”(PS 7).
Wychowanie jest tu poniekĂd „aktem osobowym, osadzonym na spotkaniu
osób”17. „Komunia osób”, która stoi u poczĂtku rodziny jako miğoıĄ mağŃeġska dopeğnia siĎ poprzez wychowanie i rozprzestrzenia siĎ na dzieci.
Z dokonanych analiz wynika, iŃ w papieskim nauczaniu problem rozumienia istoty wychowania jawi siĎ jako zğoŃony i wieloaspektowy. Wyjaınienie jego zğoŃonoıci tkwi w zğoŃonoıci czğowieka, od którego wychowanie
bierze swój poczĂtek i stanowi apogeum ludzkiego dziağania. MówiĂc o wychowaniu Jan Paweğ II umieszcza je w krĎgu pojĎĄ zwiĂzanych z egzystencjĂ podmiotu tzn. z osobowym statusem bytu ludzkiego wyraŃajĂcym
siĎ w jego celowoıci, wolnoıci, godnoıci, sprawczoıci, niepowtarzalnoıci,
dziağaniu i odpowiedzialnoıci. PojĎcie odpowiedzialnoıci ma tu podwójne
odniesienie: odpowiada siĎ „za coı” lub „za kogoı” i jest siĎ odpowiedzialnym „przed”. To podwójne odniesienie: „za” i „przed” konstytuuje peğny
ıci, CzĎstochowa 1986 s. 251-268; R. Rybicki, Pedagogiczne treıci w nauczaniu Jana
Pawğa II, „Wychowawca” 1995 nr 11 s. 5-7; A. Rynio, Jana Pawğa II wizja wychowania, w:
Pedagogika katolicka, Zagadnienia wybrane Stalowa Wola 1999 , red. TejŃe s. 263 –280;
Z. Stachowski, Kultura w ujĎciu Jana Pawğa II, w: Jan Paweğ II a wyzwania wspóğczesnoıci, Warszawa 1991 s. 25-54.
16
Por. TejŃe, Spoğeczno-kulturowy wymiar osoby podstawĂ integralnego wychowania
w nauczaniu Jana Pawğa II, „Pedagogika kultury” 2, 2006, s.101-121.
17
Por. T. Gadacz, Wychowanie jako spotkanie osób, „Znak” 436 (9):1991 s. 67.
– 22 –
sens odpowiedzialnoıci. Z kolei odpowiedzialnoıĄ rozumiana w aspekcie
postawy domaga siĎ ciĂgğego doskonalenia siĎ, zaı proces wychowania do
autentycznej odpowiedzialnoıci stanowi skomplikowany splot uspoğecznienia i doskonalenia wewnĎtrznego, które nie da siĎ uwolniĄ od poczucia
winy, normy, reguğy czy prawa. Przyjmowanie tej postawy owocuje m.in.
wnikliwoıciĂ myılenia, trafnym odróŃnianiem prawdy od fağszu, ıwiadoma
autorefleksjĂ i zrozumieniem gğĎbokiego sensu tego co siĎ robi. By jednak to
mogğo mieĄ miejsce biorĂc pod uwagĎ choĄby tylko wymiar odpowiedzialnoıci za wğasny rozwój intelektualny – naleŃy rozwijaĄ swoje wğadze
poznawcze, pogğĎbiaĄ samodzielnoıĄ, logicznoıĄ i przenikliwoıĄ wğasnej
refleksyjnoıci, dbaĄ o postawĎ racjonalnĂ a nawet krytycznĂ, rozwijaĄ swoje
zainteresowania i uzdolnienia, ksztağtowaĄ pozytywny obraz siebie, pogğĎbiaĄ postawĎ twórczĂ, pogğĎbiaĄ kompetencje zawodowe, pogğĎbiaĄ znajomoıĄ wszelkich norm regulujĂcych miĎdzyludzkie relacje a równoczeınie
dbaĄ o rozwój równowagi emocjonalnej i kierowaĄ siĎ swoim sumieniem,
które jest straŃnikiem prawidğowej oceny etycznej ludzkich czynów, rozmów i myıli.
Wnioski podsumowujĂce papieski sposób definiowania wychowania
MajĂc na uwadze to, co dotychczas zostağo ukazane odnoınie do papieskiego sposobu definiowania fenomenu wychowania, zakoġczĎ kilkoma
wnioskami o charakterze pedagogicznym. Po pierwsze potwierdzam, Ńe
przyjĎcie antropologicznych podstaw wychowania, wyraŃajĂce siĎ w próbie
odpowiedzi na pytanie dotyczĂce tego kim jest czğowiek i co go konstytuuje,
rodzi okreılone konsekwencje natury pedagogicznej i pozwala rozumieĄ
samo wychowanie jako wprowadzanie w prawdĎ i pomoc w odkrywaniu
i osiĂganiu tego, co dobre tak dla czğowieka, jak i spoğecznoıci, w których on
Ńyje. Po wtóre: podmiotem tego wychowania jest konkretny czğowiek
w aspekcie indywidualnym i spoğecznym, byt cielesno-duchowy, niepowtarzalny, potencjalny, aktualizujĂcy siĎ w wymiarze przyrodzonym jak i nadprzyrodzonym. Po trzecie: bĎdĂc podmiotem wychowania, którego cel
dyktowany jest jak to jeszcze bĎdzie moŃna zobaczyĄ, przez treıci wiary
i normy ogólne, jest osobĂ, która na mocy godnoıci osobowej ma prawo do
wychowania zgodnego z naturĂ i ostatecznym przeznaczeniem. Po czwarte:
Jan Paweğ II nie definiujĂc wychowania w jeden okreılony sposób sprowadza je do ksztağtowania czğowieka w znaczeniu doskonalenia kaŃdego
indywidualnego bytu ludzkiego we wszystkich jego dziedzinach Ńycia
i dziağania. Jest to wiĎc wychowanie otwarte na wartoıĄ osoby i wartoıci
ogólnoludzkie i chrzeıcijaġskie ze szczególnym uwzglĎdnieniem dobra,
prawdy i piĎkna. NaleŃy teŃ zauwaŃyĄ, iŃ Jan Paweğ II nie deprecjonujĂc
czegokolwiek, co w integralnym wychowaniu osoby waŃne i znaczĂce moc– 23 –
no eksponuje moralistyczny aspekt wychowania. Po piĂte: nauczajĂc, iŃ
wychowanie jest dla czğowieka powoğaniem, zadaniem, prawem i obowiĂzkiem, a czğowiek stanowi jego podmiot, twórcĎ i adresata PapieŃ zwraca
uwagĎ, iŃ dokonuje siĎ ono zawsze w relacji osoby do Boga, innych osób
ŃyjĂcych w ıwiecie i otaczajĂcej rzeczywistoıci. Terenem dziağalnoıci wychowawczej i samowychowawczej jest przede wszystkim osobiste wnĎtrze
kaŃdego czğowieka. Po szóste: wychowanie, o którym mowa bĎdĂc wychowaniem personalistycznym jest zawsze wychowaniem osoby w jednoıci
wartoıci materialnych i duchowych, jednoıci ciağa i duszy, natury i ğaski.
Z tej jednoıci, podobnie jak Prymas Stefan Wyszyġski, PapieŃ wyprowadza
harmoniĎ umysğu, woli i serca, jak równieŃ wolne dĂŃenie osoby do dobra
czynionego w miğoıci18. Po siódme: tak rozumiane wychowanie majĂc charakter dopeğniajĂcy i ksztağtujĂcy naturĎ ludzkĂ jest koniecznoıciĂ i powinnoıciĂ wpisanĂ w ludzkie powoğanie do odczytywania i tworzenia nowych
wartoıci w samym sobie i wokóğ siebie. Przede wszystkim jednak jest ono
wprowadzaniem w przestrzeġ tego co prawdziwe zawsze i dla kaŃdego. To
z obiektywnej prawdy ontologicznej, której czğowiek sam moŃe doıwiadczyĄ, poznaĄ i zrozumieĄ – odczytujĂc jej sens i znaczenie, moŃna wyprowadziĄ charakterystyczne dla osoby w rozumieniu Jana Pawğa II cele wychowania, w kaŃdej pğaszczyŁnie.
Jeıli chodzi o pğaszczyznĎ osobowĂ, celem tym byğa i jest dojrzağoıĄ osobowa warunkowana samoıwiadomoıciĂ tego, kim siĎ jest, kim chce siĎ byĄ
i jakie wartoıci ceni siĎ ponad wszystko. DojrzağoıĄ ta ma wiele wymiarów
i trudno orzec, który z nich jest najistotniejszym poniewaŃ majĂ one charakter wzajemnie siĎ dopeğniajĂcy.
NiewĂtpliwĂ troskĂ Jana Pawğa II byğo, aby wychowanie „uczğowieczağo”,
a mówiĂc jĎzykiem maritainowskim „budziğo w czğowieku to, co ludzkie”
i pozwalağo byĄ tym, kim czğowiek z natury i przeznaczenia byĄ powinien.
Chodziğo o to, aby czğowiek byğ ıwiadomym i wolnym podmiotem, indywidualnĂ substancjĂ natury rozumnej, rzĂdzĂcĂ swoimi czynami, aby byğ
czğowiekiem sumienia speğniajĂcym siĎ jako osoba na drodze prawdy, dobra, wolnoıci, miğoıci i ğadu spoğecznego opartego na zasadzie uczestnictwa,
sprawiedliwoıci, dobra wspólnego, odpowiedzialnoıci i solidarnoıci. Ma
szansĎ byĄ takim, jeıli zostanie wprowadzony w przestrzeġ prawdy o samym sobie i otaczajĂcym go ıwiecie, o ile tĎ prawdĎ przyjmie i bĎdzie
próbowağ ŃyĄ niĂ na kaŃdy dzieġ. Do tego jednak potrzeba wychowania
w duchu samostanowienia, zakğadajĂcego przekazywanie prawdy o komunijnej strukturze osoby i potrzebie odpowiedzialnoıci za siebie wyraŃajĂcej
siĎ w samozaleŃnoıci, tzn. w relacji zaleŃnoıci od wğasnego „ja” i w relacji
stanowienia o wğasnym „ja”. Potrzeba wychowania w duchu pozytywnego
18
Por. A. Rynio, Wychowanie mğodzieŃy w nauczaniu Kardynağa Stefana Wyszyġskiego,
Lublin 1995 s. 84-85.
– 24 –
rozumienia wolnoıci, respektujĂcego prawdĎ o dobru i potrzebie czynienia
z siebie daru, wychowania w duchu samopanowania i samoposiadania
z uwzglĎdnieniem doıwiadczenia wğasnego „ja”, wğasnej podmiotowoıci,
toŃsamoıci i wolnoıci w stanowieniu o sobie. Potrzeba wychowania, które
doceniağoby kaŃdy odruch prawdy i byğo realizowaniem dzieğa Boga w ıwiecie. Dzieğem tym jest czğowiek ŃyjĂcy w nowoıci Ńycia, do jakiej dochodzi na
drodze akceptacji prawdy o swoim powoğaniu i przeznaczeniu.
Analiza pedagogicznego przesğania Jana Pawğa II pozwala zauwaŃyĄ, iŃ
wychowanie w wymiarze osobowym bĎdĂc opartym na rozumnie odczytanych obiektywnych sensach zawartych w ciele i psychice czğowieka docenia
wartoıĄ uczuĄ i doıwiadczeġ, które sĂ Łródğem poznania wartoıci wyŃszego
rzĎdu, w tym wartoıci moralnych. Tak rozumiane wychowanie uwraŃliwia
na integralnoıĄ ludzkiego doıwiadczenia, a wiĎc tego wszystkiego co pğynie
i pochodzi z wğasnego ciağa, faktów moralnych, estetycznych i religijnych.
Osobowy wymiar celów wychowania
Wıród moŃliwych do odczytania w nauczaniu Jana Pawğa II celów
wychowania w wymiarze osobowym nie mogğo zabraknĂĄ wychowania do
otwartoıci, uwagi i odwagi w duchu wartoıci moralnych i religijnych.
W omawianej koncepcji wartoıci te nie sĂ jednak wymyılane przez czğowieka, ale odczytywane jako istniejĂce od zawsze. Ich przyjmowanie i interioryzacja dokonuje siĎ na drodze wychowania do miğoıci posuniĎtej aŃ po
miğoıĄ nieprzyjacióğ, wychowania w duchu szacunku wobec ludzkiego Ńycia, myılenia i dziağania. Proces ten prowadzi do realizowania Ńycia na
drodze wiary, zaufania, wolnoıci, posğuszeġstwa, ofiary, dziewictwa, ubóstwa, wğaıciwie pojmowanego ekumenizmu, uczestnictwa, przynaleŃnoıci
i pokoju, a takŃe odpowiedzialnoıci i sğuŃby na rzecz dobra osobistego
i wspólnego.
Realizacja tak rozumianych celów zakğada wychowanie, które szanuje
przeszğoıĄ, teraŁniejszoıĄ i dawne nadziejĎ na przyszğoıĄ. Jak moŃna ğatwo
zauwaŃyĄ chodzi tu o wychowanie do twórczej dojrzağoıci, która rodzi siĎ
z wolnoıci a owocuje róŃnego rodzaju odpowiedzialnoıciĂ, ıwiadomoıciĂ
misji, potrzebĂ przyjaŁni, pracy, modlitwy i pasji wobec czasu, który jest
czğowiekowi dany i zadany.
W papieskim wychowaniu poznana prawda o sobie samym sğuŃyĄ miağa
peğnej integracji wewnĎtrznej umysğu, woli i serca, umoŃliwia stawanie siĎ
wolnym i odpowiedzialnym. Dzieje siĎ to poprzez wewnĎtrznĂ integracjĎ
tego, co ludzkie z tym co nadprzyrodzone. StĂd tak waŃne jest, aby wychowywany poznağ ostateczny cel i sens swojego istnienia. Nic zatem dziwnego,
Ńe wychowanie to w wymiarze osobowym przygotowuje do Ńycia w róŃnych
spoğecznoıciach i przygotowuje do poznania i przekazania dziedzictwa
– 25 –
kultury i wartoıci. Czğowiek wychowany w prawdzie we wszystkich jej
wymiarach ma szansĎ staĄ siĎ samodzielnym w myıleniu i dziağaniu, wolnym, odpowiedzialnym i realizujĂcym dobro w kaŃdej ludzkiej niedoli i cierpieniu. Wychowanie, o którym mowa, szanujĂc normatywnĂ moc prawdy
i ludzkĂ pracĎ i bĎdĂc zadaniem i powinnoıciĂ pozwala, uŃywajĂc sğów
burmistrza Zakopanego A. Bachledy-Córusia, który w imieniu Górali skğadağ
hoğd PapieŃowi w trakcie jego wizyty w Zakopanym w roku 1997 – „walczyĄ
mĎŃnie z chwastem Ńycia rodzinnego i spoğecznego i byĄ jak te BoŃe droŃdŃe, co to majĂ ruszyĄ serca do czystego kochania braci, bez samolubstwa,
wyzysku, szukania korzyıci, bez wad i brzydoty mowy”19.
Wychowanie, które Jan Paweğ II proponowağ czğowiekowi wspóğczesnemu jest wychowaniem integralnym i godnym osoby ludzkiej niezaleŃnie
od sytuacji w jakiej siĎ ona znajduje. To przez nie czğowiek ma szansĎ staĄ
siĎ prawym, dobrym, wolnym i szczĎıliwym. Ono nie redukuje i nie gubi
czegokolwiek z tego, co w Ńyciu osoby waŃne i konieczne. BudzĂc w czğowieku „to co ludzkie” i budujĂc na naturze czğowieka uwzglĎdnia wymiar
cielesny i duchowy. Dlatego teŃ Jan Paweğ II respektujĂc potrzeby ludzkiego
rozwoju nie deprecjonuje wychowania fizycznego, opartego na rozwijaniu
róŃnego rodzaju sprawnoıci, uprawianiu sportu, aktywnego odpoczynku czy
obcowania z przyrodĂ. Owo uwzglĎdnianie wymiaru cielesnego i duchowego jest bardzo ewidentne w celach jakie wyznacza wychowaniu do Ńycia
na pğaszczyŁnie realizowania powoğania do Ńycia w rodzinie czy teŃ realizowania powoğania kapğaġskiego czy zakonnego.
MajĂc na uwadze rozumienie celów wychowania osoby do Ńycia w rodzinie Jan Paweğ II za istotne uznawağ poznanie natury, znaczenia i wartoıci
sfery uczuĄ i pğciowoıci, poznanie uwarunkowaġ i czynników harmonijnego rozwoju osobowego i uwzglĎdnienie doıwiadczenia samego siebie na
pğaszczyŁnie czynu. Jan Paweğ II stağ na stanowisku, Ńe harmonijny rozwój
osoby ludzkiej winien przebiegaĄ ku dojrzağoıci psycho-duchowej i wyrobieniu zdolnoıci kierowania swoimi potrzebami w zakresie wychowania fizycznego, umysğowego, moralnego i religijnego. Chodzi o to, by uksztağtowaĄ
czğowieka w peğni jego natury, ıwiadomego czynników go konstytuujĂcych
i ıwiadomego zadaġ koniecznych do podjĎcia w procesie wychowania zmierzajĂcym do peğnej integracji osobowej. Integracja ta jest moŃliwa na pğaszczyŁnie miğoıci rozumianej w kategorii daru osoby dla osoby i obowiĂzku
dajĂcego siğĎ aby byĄ wiernym i lojalnym do koġca miğoıci, która na podobieġstwo Chrystusa zakğada peğne oddanie siĎ, a nie egoizm i szuka zawsze
dobra ukochanej osoby a nie wğasnej, egoistycznej satysfakcji. Problematyka
ta jest szczególnie obecna w Miğoıci i odpowiedzialnoıci20, Personalistycznej
19
Szerzej komentujĎ to zagadnienie w artykule TreıĄ przesğania papieskiej pielgrzymki
do Polski. „Inspiracje” 6 (48):1997 s. 7-9.
20
K. Wojtyğa, MiğoıĄ i odpowiedzialnoıĄ, Lublin 1986.
– 26 –
koncepcji czğowieka21, encyklice Evangelium vitae22, katechezach ırodowych z cyklu: MĎŃczyznĂ i niewiastĂ stworzyğ ich23 i licznych spotkaniach
z mğodymi.
PğciowoıĄ i pğodnoıĄ ujmowana jest tu z punktu widzenia antropologii
chrzeıcijaġskiej, w myıl której czğowiek jest nie tylko osobĂ, ale osobĂ stworzonĂ przez samego Boga na Jego wzór i podobieġstwo, co nadaje mu godnoıĄ niezbywalnĂ i nieporównywalnĂ z Ńadnym innym stworzeniem24.
Uduchowione ciağo, bĎdĂc darem Stwórcy dla stworzenia i ujawniajĂc
osobĎ ludzkĂ w ıwiecie jest „ıwiĂtyniĂ ducha”. Jest dane wraz z daniem
istnienia i przeznaczone dla wiecznoıci. Osoba ludzka bĎdĂc jednoıciĂ zğoŃonĂ z ducha i ciağa z uwagi na tĎ zğoŃonoıĄ i skğonnoıĄ do grzechu domaga
siĎ integracji. Obdarowanie Ńyciem i ciağem staje siĎ zarazem zadaniem
wychowawczym. łycie jako zadanie do speğnienia, zasadniczo ma byĄ drogĂ do wiecznoıci, w której czğowiek spotka siĎ ze swoim StwórcĂ. Wieczna
szczĎıliwoıĄ wpisana w Ńycie ludzkie nie jest osiĂgana automatycznie.
Warunkowana jest sposobem przeŃywania ziemskiej wĎdrówki. Sposób
Ńycia jest wyznaczony przez dar pğodnoıci – która nie jest tylko strukturĂ
cielesnĂ uwarunkowanĂ genetycznie ale daje czğowiekowi szczególny przywilej bezpoıredniej wspóğpracy ze StwórcĂ w dziele stworzenia. PğciowoıĄ,
heteroseksualizm, mĎskoıĄ i kobiecoıĄ tğumaczĂ siĎ wyğĂcznie pğodnoıciĂ.
Bez dopuszczenia czğowieka do prokreacji, pğciowoıĄ nie miağaby sensu,
mogğaby nie istnieĄ. W nauczaniu papieskim ten jednoznaczny zwiĂzek
pğciowoıci z pğodnoıciĂ nie da siĎ zaprzeczyĄ i stawia ludziom dodatkowe
zadania wychowawcze zwiĂzane z wychowaniem do dojrzağej miğoıci wyraŃajĂcej siĎ w odpowiedzialnych dziağaniach i postawach. Te ostatnie majĂ
szanse bycia odpowiedzialnymi o ile czğowiek bĎdzie miağ jasny cel swojego
Ńycia i dziağania i okreılone przekonania do ıwiata prawdziwych wartoıci.
İwiat wartoıci i posiadanie okreılonych celów w Ńyciu dajĂ motywacjĎ do
urzeczywistniania w swoim Ńyciu dobra. PierwszĂ wartoıciĂ do której siĎ
powinno odnosiĄ Ńycie seksualne jest rodzina, mağŃeġstwo, Ńycie i miğoıĄ.
PğodnoıĄ jednostki jest zawsze potencjalna i realizuje siĎ w jeden jedyny
sposób, a mianowicie przez akt jednoczĂcy dwoje ludzi róŃnych pğci dojrzağych biologicznie i zwiĂzanych wĎzğem sakramentu mağŃeġstwa. Profetycznie gğoszona Jana Pawğa II wizja seksualizmu i ludzkiej miğoıci bazujĂc na
21
K. Wojtyğa, Personalistyczna koncepcja czğowieka, w: Specjalistyczne problemy
antykoncepcji, Sesja naukowa lekarzy i teologów 7-8 02 1976, Kraków 1980 s. 5-31.
22
Jan Paweğ II, Evangelium vitae, w: Encykliki Ojca İwiĎtego Jana Pawğa II, Kraków 1996
s. 841-990.
23
Jan Paweğ II, MĎŃczyznĂ i niewiastĂ stworzyğ ich. Chrystus odwoğuje siĎ do „poczĂtku”.
O Jana Pawğa II teologii ciağa, t. 1, Red. T. Styczeġ, Lublin 1981; Chrystus odwoğuje siĎ
do serca, t. 2, Red. T. Styczeġ. Lublin 2001.
24
W. Póğtawska, PğciowoıĄ i pğodnoıĄ z punktu widzenia antropologii chrzeıcijaġskiej
(czĎıĄ pierwsza) „Wychowawca” 5:1994 s.12.
– 27 –
personalistycznej koncepcji czğowieka niesie okreılony program wychowawczy, który wychodzi naprzeciw problemom, jakie wnosi aktualnie AIDS
i innego typu dewiacje i zagroŃenia. Jego koncepcja teologii ciağa (MĎŃczyznĂ i niewiastĂ stworzyğ ich) przenosi ciağo w inny wymiar, odkrywajĂc inne
niŃ potocznie siĎ rozumie znaczenie. PğciowoıĄ ludzka, która jest sposobem
istnienia czğowieka, nabiera szczególnego wymiaru. Jest darem i zadaniem
etycznym. Wokóğ tej zasady winny siĎ skoncentrowaĄ wysiğki wychowania
prorodzinnego, które ma prowadziĄ do poznania natury i znaczenia sfery
pğciowoıci, wyrobienia zdolnoıci panowania nad sobĂ, umiejĎtnoıci odróŃniania dobra od zğa i wybierania dobra.
Wszystko, co przez lata mówiğ i pisağ Ojciec İwiĎty, i co pisağ juŃ jako
biskup i kardynağ dowodzi, Ńe ciağo ludzkie i jego pğciowoıĄ sĂ nie tylko
dane jako dar, ale równoczeınie zadane jako zadanie do speğnienia. Albowiem kontakt czğowieka z czğowiekiem nigdy nie jest wyğĂcznie cielesny,
gdyŃ ciağo ludzkie zawsze jest uduchowione i od czğowieka i od jego wychowania zaleŃy jakiemu duchowi zostanie podporzĂdkowane25. Ciağo moŃna
nauczyĄ, dziĎki czemu moŃe byĄ narzĎdziem Ducha İwiĎtego, przekazujĂcym miğoıĄ i altruistycznĂ czuğoıĄ, jak i narzĎdziem „ducha tego ıwiata”.
Czğowiek ma szansĎ zrealizowaĄ siĎ w peğni wğaınie wtedy gdy ciağo jego
zostanie wyuczone czystoıci i podporzĂdkowane miğoıci, wiernoıci i sprawiedliwoıci. Ciağo wtedy staje siĎ sposobem ujawniania miğoıci, jej znakiem
i symbolem, a mowa ciağa moŃe byĄ wğaıciwym przekazywaniem najgğĎbszych treıci.
Jan Paweğ II wskazujĂc na powszechnoıĄ powoğania czğowieka do miğoıci przestrzega przed poŃĂdliwoıciĂ i wskazuje na konkretne zadanie
wychowawcze jakie czğowiek ma wobec siebie i swojego ciağa polegajĂce na
wyuczeniu go reakcji wolnej od poŃĂdliwoıci. PoŃĂdanie nasyca siĎ samo
sobĂ i wygasa, nie ma mocy trwania ani ğĂczenia ludzi, ani nie ma mocy
kochania. Natomiast czuğoıĄ, jako bezinteresowne przekazywanie dobra
drugiemu czğowiekowi stanowi bazĎ wğaıciwego porozumienia, które Karol
Wojtyğa nazywa communio personarum. Nie jest to kontakt cielesny, ale
osobowy i jest to najgğĎbsze porozumienie, w którym czğowiek przeŃywaĄ
moŃe nie tylko wzruszenie, ale takŃe uniesienie, bez którego wğaıciwie nie
potrafi ŃyĄ ani siĎ rozwijaĄ. WychowujĂc do miğoıci Jan Paweğ II wskazuje,
iŃ „jej doıwiadczenie za kaŃdym razem posiada swój niepowtarzalny wyraz
podmiotowy, swoje uczuciowe bogactwo i wrĎcz metafizyczne piĎkno.
Zawiera siĎ w tym równoczeınie potĎŃne wezwanie, aŃeby tego wyrazu nie
sfağszowaĄ, bogactwa nie zniszczyĄ, a piĎkna nie zeszpeciĄ”. Wezwaniu
temu moŃna sprostaĄ, gdy wychowanie prowadzi do podjĎcia odpowiedzialnoıci za swoje dziağanie z peğnym przewidywaniem skutków i gotowoıciĂ
do ich ponoszenia. StĂd miejsce na opanowanie poŃĂdliwoıci i respektowa25
TejŃe, Aids i wychowanie (czĎıĄ druga), „Wychowawca” 5:1994 s. 8.
– 28 –
nie warunków ıwiĎtoıci aktu seksualnego speğnianego przez osoby posiadajĂce do tego prawo, a wiĎc zwiĂzane nierozerwalnym wĎzğem sakramentu,
stanowiĂce wyraz szacunku wzglĎdem daru rodzicielstwa, obopólnej zgody,
wyğĂcznej miğoıci, oddania i bĎdĂce w porzĂdku wobec prawa Stwórcy.
W wychowaniu tym waŃna jest teŃ ıwiadomoıĄ, Ńe nie ma obojĎtnego
etycznie dziağania seksualnego, a sobĂ i swoimi popĎdami moŃna kierowaĄ.
Przydatna jest w tym wzglĎdzie wiedza o funkcjonowaniu wğasnego organizmu i znajomoıĄ zasad Ńycia etycznego i religijnego, cenienie sobie swojej
kobiecoıci, lub mĎskoıci i znajomoıĄ atrybutów z nimi zwiĂzanych.
Przekazywana przez Jana Pawğa II wizja wychowania miğoıci z uwzglĎdnieniem znaczeniowej funkcji pğodnoıci i poprawnoıci etycznej dziağania
seksualnego zakğada, Ńe ci, którzy nie majĂ powoğania do mağŃeġstwa muszĂ
w kontaktach osobowych odnaleŁĄ inny jej wyraz i inny sposób realizowania. Chodzi o celibat i wychowanie do czystoıci. PropozycjĂ Ojca İwiĎtego
z jednej strony jest czuğoıĄ altruistyczna wyraŃajĂca siĎ w postawie zadaġ –
ŃyczĎ ci dobra – a z drugiej strony postawa podziwu dla tego kim jesteı, co
z kolei musi przynieıĄ wğaıciwy stosunek do Stwórcy i wdziĎcznoıĄ za dar
drugiego czğowieka. Do wychowania do miğoıci podobnie jak do innych
zasygnalizowanych zaledwie w pğaszczyŁnie osobowej celów wypadnie
jeszcze powróciĄ wielokrotnie w róŃnych kontekstach.
Podsumowanie
NaleŃy stwierdziĄ, iŃ w sferze rozwoju i wychowania w wymiarze osobowym PapieŃowi chodziğo o speğnienie siĎ czğowieka jako istoty rozumnej
i wolnej. Przy czym w analizowanym nauczaniu rozumnoıĄ i wolnoıĄ realizujĂ siĎ w relacji do rzeczywistoıci, czyli tego wszystkiego co istnieje i czego
czğowiek doıwiadcza. StĂd jednym ze szczególnych zadaġ tego wychowania
jest ksztağtowanie postawy realistycznej, w jej klasycznym rozumieniu.
Postawa ta wyraŃa siĎ w poznaniu, które mieıci w sobie istotne rozwojowo
i wychowawczo elementy takie jak: otwartoıĄ, obecnoıĄ i istnienie. Dlatego
poznanie, czyli zbliŃenie siĎ do rzeczywistoıci i kierowanie siĎ prawdĂ,
bĎdĂc Łródğem poczucia wolnoıci, podobnie jak u J. Maritaina jest tym peğniejsze i gruntowniejsze im bogatszy bĎdzie kontakt czğowieka ze ıwiatem26.
Jan Paweğ II – podobnie jak przywoğany powyŃej J. Maritain – z obszarów
poznania rzeczywistoıci nie wyğĂczağ poznania mĂdroıciowego, dziĎki
któremu czğowiek staje siĎ w peğni sobĂ i jest zdolny do osĂdu zgodnego
z prawdĂ. Owo poznanie mĂdroıciowe dotyczy mĂdroıci metafizycznej
zwiĂzanej ze zrozumieniem bytu, czyli umoŃliwieniem mu poznania podsta26
M. Legault, Pour une philosophie de l’education, “Cahiers Jacques Maritain” 14: 1986
s. 233-234.
– 29 –
wowych prawd o charakterze metafizycznym27. Chodziğo o to by poprzez
wychowanie uksztağtowaĄ w czğowieku taki zestaw zdolnoıci, które pozwoliğyby mu na doıwiadczenie i zrozumienie natury bytu i jego wğaıciwoıci.
EgzystencjalnĂ konsekwencjĂ tego wysiğku jest tworzenie spójnoıci i solidarnoıci istnienia, odkrywanie znaczenia wğasnego Ńycia i sensu istnienia
ciağa i cağego bytu. Ksztağtowanie takiej postawy owocuje w wychowaniu
poczuciem pewnoıci, która wyzwala czğowieka od sceptycyzmu i ciĂgğej
pğynnoıci wraŃeġ zmysğowych. Jest to wprowadzenie w podstawowe
doıwiadczenie zmierzajĂce do odkrycia tego, co istnieje i co jest prawdziwe.
Zdobycie mĂdroıci tego typu nie jest sprawĂ jedynie intelektu, ale wymaga wspóğdziağania woli, która podtrzymuje aktywnoıĄ rozumu i oczyszcza go ze wszystkiego, co moŃe byĄ Łródğem fağszujĂcym poznawanĂ
rzeczywistoıĄ. MĂdroıĄ tego typu przekracza wiedzĎ w jej obecnym rozumieniu i jest oglĂdem rzeczywistoıci w jej podstawowych wymiarach konstytuowanych przez doıwiadczenie osoby. Tak rozumiana mĂdroıĄ ma
charakter kontemplatywny i jest zwiĂzana ze sposobem bycia i dziağania
czğowieka. W katechezie O psalmach i hymnach z 29 01 03 Jan Paweğ II
pisağ: „MĂdroıĄ jest jak lampa, która oıwieca nasze wybory moralne kaŃdego dnia i prowadzi nas po wğaıciwych ıcieŃkach ku poznaniu «co jest miğe
w oczach Pana, co sğuszne wedğug Jego przykazaġ» (por. Mdr 9. w. 9)28.
NaleŃy do porzĂdku naturalnego ale pozwala dojıĄ do porzĂdku i poznania
nadnaturalnego. W tym ostatnim mieıci siĎ mĂdroıĄ teologiczna i mistyczna, w której czğowiek zostaje w róŃny sposób obdarowany tym poznaniem
jakie posiada Bóg. StĂd wychowanie rozwijajĂc moŃliwoıci poznawcze
osoby ma pomóc czğowiekowi nie tylko w otwarciu siĎ na prawdĎ samego
siebie i otaczajĂcego go ıwiata ale i na NieskoġczonoıĄ objawiajĂcĂ siĎ w
osobie Boga, z którym czğowiek moŃe wejıĄ w kontakt i przemieniĄ wğasne
myılenie i postĎpowanie stajĂc siĎ „nowym ja”, „nowym stworzeniem”.
Problemem zatem najistotniejszym w okreıleniu wychowania i jego celu
jest ludzkie ja, osoba, zdolna do nawiĂzania relacji z TajemnicĂ Boga, który
w „MĂdroıci swojej stworzyğ czğowieka” (Mdr 9. 2). Zaı siğĂ osoby jest ıwiadomoıĄ tego, czym jest i ıwiadomoıĄ ideağu, dla którego powinna korzystaĄ
z tego czym jest i co posiada. W analizowanym nauczaniu osoba ma ıwiadomoıĄ bycia, ıwiadomoıĄ dziağania i jest sobĂ dziĎki swojej rozumnoıci
i wolnoıci, która jest uznaniem zaleŃnoıci od Kogoı Innego. StĂd uwzglĎdniajĂc kontekst papieskiego nauczania na poziomie dokonanych tu analiz
moŃna powiedzieĄ, iŃ ostatecznym celem kultury fizycznej jest kultura moralna stanowiĂca zwieġczenie kultury duchowej, a drogowskazem i sprawdzianem w stosowaniu rozmaitych ırodków wychowania osobowego i fizy27
T. OŃóg, J. Maritaina koncepcja wychowania czğowieka, RNS T. XXI z. 2: 1993 s. 12.
Jan Paweğ II, Panie udziel mi mĂdroıci. Audiencja generalna 29 I 2003, „Niedziela” 6:
2003 s. 3.
28
– 30 –
cznego sĂ normy etyczne. One to odnoszĂ dziağanie czğowieka do ostatecznego celu jego Ńycia. Od zgodnoıci z tym celem zaleŃy wartoıĄ moralna
kaŃdego czynu. Jan Paweğ podkreılağ przy tym, Ńe Łródğem, motorem i celem
kultury ciağa i wszelkiego wychowania powinna byĄ uporzĂdkowana miğoıĄ
Boga, bliŁniego i siebie samego. Zaı w harmonizowanie siğ cielesnych jak
i duchowych waŃna jest zarówno roztropnoıĄ, sprawiedliwoıĄ, mĎstwo,
umiarkowanie i inne sprawnoıci z nimi zwiĂzane, jak chociaŃby: stağoıĄ,
dğugomyılnoıĄ, odwaga, wytrwağoıĄ, czy czystoıĄ moralna jakŃe istotne
w wychowaniu charakteru, ludzkich popĎdów i uczuĄ. Jest to jednak zagadnienie na tyle obszerne, Ńe wymagağoby odrĎbnego opracowania, podobnie
jak odrĎbnego opracowania wymagağby pozostajĂce czĎıciĂ wychowania
osoby, a przecieŃ zaledwie zasygnalizowane wczeıniej wychowanie umysğowe, estetyczne czy ekologiczne. NiezaleŃnie jednak od tego, co jeszcze
moŃna by wydobyĄ z nauczania papieskiego odnoınie zasad i celów
wychowania w pğaszczyŁnie osobowej, spoğecznej czy religijnej, to godnym
podkreılenia wydaje siĎ fakt ujmowania osoby jako istoty zdolnej do
rozumnego i samodzielnego myılenia i postĎpowania tak, by nie przestağa
ona byĄ „animal rationale” i byğa zdolna do urzeczywistniania przykazania
Chrystusowego: „BĂdŁcie wiĎc doskonali, jak doskonağy jest wasz Ojciec
niebieski (Mt 5.48).
Streszczenie
Publikacja uwzglĎdniajĂc bogatĂ spuıciznĎ nauczania Jana Pawğa II
zasadniczo ma jako cel odczytanie i rekonstrukcjĎ przyjmowanego sposobu
definiowania fenomenu wychowania osoby. Skoncentrowana jest wokóğ
analizy jego istoty i zadaġ w pğaszczyŁnie osobowej. Nadto przywoğuje
strukturĎ i funkcje, cele osobowe i novum tegoŃ wychowania. Artykuğ, nie
roszczĂc sobie pretensji do wyczerpania bogactwa zagadnieġ skğadajĂcych
siĎ na integralne wychowanie osoby w nauczaniu papieskim, zwraca teŃ
uwagĎ na realizm, radykalizm i otwartoıĄ analizowanej wizji wychowania.
UkazujĂc wychowanie jako „twórczoıĄ w przedmiocie najbardziej osobowym” wskazuje nie tylko na osobowy wymiar celów ale takŃe na nowoıĄ
Ńycia wpisanĂ w papieski ideağ wychowawczy i przyczyny podejmowania
dziağalnoıci wychowawcze.
– 31 –
THE EDUCATION OF PERSON IN EDUCATIONAL IDEA
OF JOHN PAUL II
Key words: John Paul II, education, aims and tasks, innovation, attractivity and topicality, structure of person, reasons of taking the educational
activity, reality, radicalism, receptivity of John Paul II reasons of personal
education
Summary
The article, which is taking into consideration the great scientific work of
John Paul II, has the aim to rebuild the way of phenomena of people’s
education.
It is concentrated on the analysis of its essence and tasks connecting with
individuality. Moreover, it talks about the structure and functions, the
personal aims and new problems of education. The article can’t run down
all values used in John Paul II education but pays its attention to the reality,
radicalism and straightforwardness of the analyzing educational vision.
Showing education as “creation in the most individual aspect” we can see
not only individual purposes but also the innovation of life registrated in
John Paul II educational idea and the reasons of taking the educational
activity.
– 32 –