Stegny - wioska z tradycjami

Stegny - wioska z tradycjami
Współrzędne: Szerokość - 54.109119, Długość - 19.676771
Stegny, (niem. Steegen) gmina Pasłęk
S T E G N Y Niedziela, 5 października 2008 (20:03) źródło Głos Pasłęka
Juliusz Kuczewski - nauczyciel w Stegnie w latach 1904-1927, tak w kilku zdaniach poetycko opisał położenie tej wsi:
Stegny moje ukochane,
wianuszkiem pagórków oblamowane,
w blaskach słońca leżą uśpione,
zaciszem doliny osłonione(1)
Rzeczywiście wieś jest otoczona pełną wdzięku, pagórkowatą okolicą, a leży w odległości 4 km od Pasłęka, przy trasie
Nr 505 Pasłęk Młynary. Obok przebiega otwarta w 1852 r. linia kolejowa z Elbląga do Królewca dawna Kolej
Wschodnia (Ostbahn).
Przez wieś przepływa rzeczka Elszka (Elske), która ma swoje źródła 5 km dalej, w Lesie Kajmy, a w dawnym stawie
młyńskim w Mariance łączy się ze strumieniem Donka (Donne) i uchodzi do pobliskiego jez. Druzno. Jednak dużo
wcześniej, na wschód od Stegien Elszka zasilana jest wodami strumyka Krohnzagel, który wypływa z okolicy o tej
samej nazwie. Jest to zalesiony teren położony po obu stronach wspomnianej linii kolejowej, na północny wschód od
Stegny i na zachód od wsi Bądy. Nie wiadomo dlaczego okolicę tę nazywa się dzisiaj Wieńce , skoro Krohnzagel
można przetłumaczyć jako Koroniasty Ogon . W tutejszym lesie znajdowała się polana, na której podobno kiedyś
pogańscy Prusowie oddawali cześć swoim bogom. Przed wojną była tu także strzelnica dla broni małokalibrowej i
boisko sportowe.
W ogóle w Stegnach i okolicy używano niegdyś wiele nazw miejscowych, które dzisiaj są dla nas nieprzetłumaczalne.
Na przykład: tuż za wsią, w widłach Elszki i strumienia Krohnzagel znajduje się małe wzniesienie o wysokości 36 m
n.p.m., zwane niegdyś Matzchentellerberg (w wolnym tłumaczeniu Talerzowa Góra Figlów), chyba dlatego, że tutaj
zimą dzieci zjeżdżały na sankach i nartach. Rzut kamieniem dalej, tuż przy wsi, po drugiej stronie strumyka Krohnzagel,
jest małe wzniesienie zwane Robinus (Grochodrzew?) 27 m n.p.m.
Natomiast na zachód od wsi, przy starym trakcie zwanym Starą Elbląską Drogą Handlową , prowadzącym na
Mariankę, na małym wzniesieniu Mühlenberg (Młyńska Góra), stał do 1912 r. młyn-wiatrak, którego ostatnim
CiekaweMazury.pl 2012
Strona 1/5
Stegny - wioska z tradycjami
właścicielem był Edward Raffel. U podnóża górki znajdowała się Łąka Młyńska (Mühlenwiese).
Przy północnym wyjściu ze wsi znajdowała się Karczemna Łąka (Krugwiese), należąca niegdyś do Keßlera. Tu stała
gospoda wiejska i stąd nazwa łąki, na której wypasali konie będący w podróży i zatrzymujący się na postój chłopi.
Przy drodze polnej na Wikrowo, za ładnym niegdyś budynkiem, w którym mieszka Jan Ofiara, pobudowano dwa
dwurodzinne domy pracowników rolnych (deputantów) Artura Marquardta, później Gustawa Döbel a. Tę część wsi
nazywano Nowy Świat (Neue Welt).
W kierunku wyjazdu na Pasłęk, już za starą kuźnią i szkołą, idąc od nowego mostu na prawo, osiąga się dolną drogę
wiejską i Szkieletowy Spichlerz (Knochenspeicher). Był to stary, podupadający już przed wojną dom z bali
drewnianych. Na lewym brzegu Elszki znajdował się niegdyś stary dom dwurodzinny zwany Urzędowa
Karczma (Amtskrug), gdyż według dawnych opowieści, funkcjonowała tu karczma wiejska.
Rzeczka Elszka podczas wiosennych roztopów podtapiała położoną niżej część wsi i by to ograniczyć, tuż za wsią, w
kierunku Marianki zrobiono stopnie wodne. Tutaj w zakolu rzeczki utworzył się mały akwen wodny, gdzie pojono
bydło, a latem dzieci i młodzież chętnie się kąpały. Elszka słynęła z czystej wody, a poławiane w niej raki chętnie
odbierał pasłęcki hotel Czarny Orzeł (Schwarze Adler). Zimą ślizgano się na niej, a podczas wiosennych roztopów
pływano na krach.
Wieś do 1945 r. nazywała się Steegen. Pierwsza wzmianka o niej to dokument lokacyjny z 11 maja 1328 r., wydany w
pobliskim Pasłęku (wówczas Holland) przez Komtura Elbląskiego Hermanna von Oppen. Wspomina się w nim o
wcześniejszym zapisie lokacyjnym (Handfeste), wydanym przez innego Komtura Elbląskiego Ludwika von Schippen,
który sprawował ten urząd w latach 1296 1298/99. Na ten więc okres trzeba prawdopodobnie przesunąć datę
założenia wsi Stegny i tym samym przyjąć, że w 2001 r. minęło 725 lat od jej założenia.
Prof. J. Powierski skłaniał się również do tego, że Stegny(2), które na początku nosiły nazwę Stegen, były lokowane
między 1296 a 1298. Według niego niemiecka nazwa wsi Stegen mogła być wyprowadzona od pruskiego steege
(*stege) czyli szopa , stodoła . Natomiast Fritz Lerbs jeden z dawnych mieszkańców wsi uważał, że nazwa
Steegen wywodzi się z języka staropruskiego i oznacza Steegyn , czyli stóg siana (niem. Heuschober).
Stegny lokowano na 52 łanach ziemi (ok. 880 ha), z czego 5 łanów (ok. 84 ha) jako wolniznę w villa nostra Stegen
przekazano sołtysowi wsi i jego prawowiernym spadkobiercom (w r. 1484 dołożono sołtysowi jeszcze 3 łany). W
dokumencie tym wspomina się o tutejszej karczmie i młynie.
Ten zapis lokacyjny został odnowiony na prawie chełmińskim w dniu 20.08.1547 r., na prośbę mieszkańców i sołtysa
wsi. Nowy dokument, na mocy którego podniesiono opłaty czynszowe, wystawił w Królewcu książę Albrecht
Hohenzollern.
Z metryki pochodzącej z 1531 r. wynika, że Stegny z posiadanych wówczas 40 łanów ziemi, mają obsadzonych tylko 6
łanów. Pustki stanowiły 28 łanów czynszowych i 5 łanów sołtysich. Wieś wydzierżawiała puste łany jako łąki i
pastwiska, gdyż był u tylko jeden chłop i karczmarz. Pustki były następstwem wojen toczonych w latach 1454 1525 między Polską a Zakonem Krzyżackim. Największe spustoszenia poczyniła jednak wojna miejska (Stadtkrieg),
zwana także Wojną Rycerzy (Reiterkrieg), której zasadnicze epizody rozegrały się w latach 1520/21 oraz
powtarzające się zarazy (dżumy).
Natomiast z listy podatków wprowadzonej przez księcia Albrechta po najeździe Turków na Węgry (1526) i oblężeniu
Wiednia (1529) wynika, że w Stegnach oprócz sołtysa i karczmarza było 4 chłopów i zagrodnik.
Po reformacji wieś podlegała pod kościół w Mariance (Marienfelde), który leżał w granicach biskupstwa
pomezańskiego. Siedzibą biskupów od 1277 r. były Prabuty (Riesenburg), natomiast kościół katedralny tych biskupów
znajdował się w odległym o 17 km Kwidzynie. Po reformacji wprowadzono wizytacje kościelne, w dokumentach
których można znaleźć wiele ciekawych danych. Taka wizytacja była przeprowadzona m.in. w 1543 r. i wzmiankuje się
tu, że Stegny miały 47 łanów, z czego 17 łanów stanowiły pustki . Natomiast w dokumentach wizytacji z 1578 r.
wymienia się 12 chłopów, wśród których występuje Thomas (Tomasz) i Antonius (Antoni) Zocholl, prawdopodobnie
Polacy. Pod koniec XVI w. tutejszy sołtys obsługiwał pocztę konną do Świętej Siekierki (Heiligenbeil, dzisiaj
Mamonowo).
Wojny polsko-szwedzkie toczone w pierwszej połowie XVII w. i powtarzające się zarazy w znacznym stopniu
wyniszczyły i wyludniły Prusy. Stan wsi wokół Pasłęka był katastrofalny, a m.in. Stegny i Bądy (Bunden) były
całkowicie wyludnione i nikt tu nie płacił czynszu! Z tego powodu w 1680 r. na podstawie zarządzenia urzędu w
Pasłęku, 7 łanów pustek przekazano w drodze zakupu dla Ewangelickiej Reformowanej Gminy w Królewcu. W r.
1698 spośród 36 łanów chłopskich tylko 14 były obsadzone przez chłopów, z których 4 świadczyło szarwark na rzecz
folwarku domeny w Sąpach (Sumpf). W latach 1716/17 Stegny miały łącznie 52 łany, z czego 5 sołtys Christian
CiekaweMazury.pl 2012
Strona 2/5
Stegny - wioska z tradycjami
Kriese, 7 wolny Michell Örtell, 32 łany były w posiadaniu 9 chłopów, a 8 łanów stanowiły w dalszym ciągu pustki.
Po reformach administracyjnych K. Steina i K. Hardenberga z pierwszej połowy XIX w., w Stegnach powstało 6
większych gospodarstw chłopskich, także na koloniach, m.in. w połowie drogi polnej do wsi Kawki (Koken). W 1875 r.
Stegny miały 472 mieszkańców.
Po zakończeniu wojny prusko-francuskiej 1870/71 we wsi intensywnie rozwijało się budownictwo. Do 1939 r.
wybudowano łącznie 56 zabudowań, a dalsze 20 zmodernizowano. Krótko po r. 1900 oddano przystanek kolejowy, a w
jego okolicy powstało 5 domów dla pracowników kolejowych. W domkach tych, po stronie Dawid mieszkał po 1945 r.
m.in. Feliks Karczewski, a na kolonii w stronę Bogaczowa Rafał Tomczak.
W 1920 r. Erich Lanz wybudował mleczarnię, która połączyła się z miejscową tuczarnią opasów, a później już jako
serownia została przeniesiona do Pasłęka i przejęta przez Roberta Daniela. Dzięki mleczarni wieś została w 1926 r.
zelektryfikowana. Po 1945 r. zabudowania te stały opuszczone, a następnie rozebrane. Dzisiaj znajduje się tutaj zlewnia
mleka.
Od 1905 r. Stegny razem z Siódmakiem (Siebenhufen)(3) tworzyły gminę, do której w latach 30. przyłączono leżące na
wschód Wikrowo (Wickerau). W I wojnie światowej zginęło dwóch mieszkańców Stegny: Bruno Marquardt i Glodde.
Ich nazwiska umieszczone są na pomniku w Aniołowie.
Wieś ozdabiało niegdyś 6 dobrze zachowanych domów podcieniowych. Jeden z nich będący pod ochroną, a należący
do Gustawa Folgera spłonął w wyniku uderzenia pioruna w nocy z 30.06. na 1.07.1939 r. Po 1945 r. stały jeszcze domy
podcieniowe, w których zamieszkiwali: Henryk Bielski, Jadwiga Milewska, Napiórkowski (w drodze na Łukszty) oraz
ten, który dzisiaj zajmuje Feliks Hryniewicz.
Jest to na pewno najstarszy dom podcieniowy w okolicy, zrębowy, częściowo otynkowany, z szachulcowym podcieniem
wspartym na 5 słupach, pięknie zachowany i zadbany. Na belkach podcienia można wyczytać, że na zamówienie
Siegfrieda Kleina, wybudował go cieśla z Aniołowa, a ukończył 14 czerwca 1820 r. Pierwotnie dom ten był kryty
strzechą, toteż nie przypadkowo został dobrze ubezpieczony, o czym świadczy do dzisiaj zachowana nad drzwiami
podcienia tabliczka z napisem: Leipziger Feuer-Versicherungs-Anstalt (Lipskie Towarzystwo Ubezpieczeniowe). Gdy
Hryniewicze zasiedlali ten dom po wojnie, mieszkała jakiś czasem razem z nim jego właścicielka Klein.
We wsi była gospoda, którą prowadził Hermann Bauer, z dużą salą do zebrań wiejskich i zabaw. Prowadzono sklep
kolonialny, pracowało dwóch szewców, krawiec, stelmach i murarz, ale ostał się tylko stelmach i kowal. Starą kuźnię
dzierżawił początkowo Paul Duscha, później wybudował nową, przestrzenną kuźnię. Kuźnia ta funkcjonowała jeszcze
długo po wojnie, a kowalem był Zener, następnie posesję tę kupił Bolesław Zienkiewicz, a z kuźni zrobiono mieszkanie.
Nauczycielem w tutejszej szkole w latach 1904-1927 był Juliusz Kuczewski, który pełnił jednocześnie obowiązki
urzędnika stanu cywilnego, pisał też utwory literackie. Prowadził również pasiekę. Kuczewski pochodził z okolic
Szczytna, a jego żona była z domu Laschinski, można więc przypuszczać, że był z pochodzenia Polakiem.
Prawdopodobnie polskie korzenie miał też drugi nauczyciel w latach 1910-1921, Oskar Goronsy (Gorący?). Po nim
nauczał Ernst Schmidt (1922-1927), a w latach 1927-1934 pierwszym nauczycielem był Gottfried Kleszczewski. W tym
czasie nauczał także Max Sonnenfeld, który założył we wsi towarzystwo sportowe i związek strzelecki. Przed wojną
nauczycielem był Otto Lalla z żoną Marią, który w kampanii wrześniowej przeciwko Polsce został ciężko ranny.
Ostatnią nauczycielką przed 1945 r. była panna Stern. W szkole znajdowała się siedziba powiatowej kasy oszczędności.
Pod auspicjami szkoły działała silna drużyna piłki nożnej, a wieś miała kilku dobrych biegaczy na 10.000 m.
CiekaweMazury.pl 2012
Strona 3/5
Stegny - wioska z tradycjami
Po wojnie uruchomiono tu placówkę pocztową i polską szkołę, gdzie pierwszą nauczycielką była Regina Andrysiak,
później Zygmunt Osiński, Stanisława Korpal, Włodzimierz Dygas, Eugenia Niezabitowska (po mężu Hryniewicz),
Stanisława Kołakowska i Mirosława Aniśko. Na początku lat 70. szkoła została zamknięta i obecnie mieszka tu rodzina
Żuk. W ozdobnym domu d. wójta wsi Apfelbauma, mieszkali po wojnie polscy nauczyciele. Obecnie mieszka tu
Kazimierz Stando. Dom ten przypomina do złudzenia równie piękną architektonicznie willę Łowczego Krajowego i b.
kapitana Cesarskich Huzarów Franza Rillox a, w którym obecnie mieszka Jan Ofiara. Niestety, jego dzisiejszy stan
jest opłakany, chociaż we wnętrzu zachowała się nie tylko cała stolarka, ale także oryginalne rozsuwane drzwi.
Wiadomo też,że dom posiadał już przed wojną centralne ogrzewanie. Już dawno willa została uszczuplona o szklaną
oranżerię. Na resztkach bramki ogrodowej znajdujemy małą, blaszaną tabliczkę z napisem: Carl Helwig,
Drahtzaunfabrik, Königsberg in. Pr., Domstraße 14 (Fabryka drutu i ogrodzeń C. Helwiga w Królewcu). Franz Rillox
został jakiś czas po wojnie w Stegnach. Przyjaźnił się z nauczycielem z Pasłęka Andrysiakiem, bowiem znał język
polski i rosyjski. Poprzez Czerwony Krzyż F. Rillox otrzymał ok. 1948 r. pieniądze z Niemiec i mógł opuścić Stegny.
Wracając do dziejów niemieckich. Długoletnim przewodniczącym rady gminy był Hans Keßler, po nim Gustaw Döbel,
a następnie Gustaw Gehrmann z Łukszt. Porządku we wsi pilnował żandarm Karl Noreiks. Urząd ostatniego wójta wsi
w latach 1939-45 pełnił Rudolf Apfelbaum.
Według spisu z 1931 r. żyło tu 410 mieszkańców, w tym 214 mężczyzn, 401 było ewangelikami, a 9 katolikami. W
1939 r. wieś liczyła 418 mieszkańców.
Największymi gospodarzami byli: Gottfried Marquardt (później Walter), Franz Grone, Hans Keßler (ostatnim był Erich)
i Rudolf Flatau. U nich odbywali rokrocznie praktyki uczniowie ze szkoły rolniczej z Pasłęka. Zasiedziałymi we wsi od
wieków rodzinami były: ród Marquardt - wzmiankowany w Stegnie już w 1578 r., także Melzer, Folger i Ehlert.
Wzorcowe gospodarstwo prowadził Franz Grone, który w czasie wojny zatrudniał polskich robotników przymusowych.
Jego stosunek do Polaków był na wskroś negatywny. Nic dziwnego też, że z chwilą wkroczenia wojsk sowieckich do
Stegny w dniu 23 stycznia 1945 r., został zastrzelony. Naoczni świadkowie widzieli jego zwłoki leżące w przydrożnym
CiekaweMazury.pl 2012
Strona 4/5
Stegny - wioska z tradycjami
rowie, z plikiem banknotów w zaciśniętej dłoni. Prawdopodobnie F. Grone chciał się wykupić od śmierci ... . Po wojnie
w obszernych zabudowaniach po Grone uruchomiono PGR, którego kierownikiem był m.in. Karol Meisner, a ostatnim
Kizik. Dzisiaj są własnością pewnego Duńczyka, a ozdobny dom zwany pałacem , stoi opuszczony i chyli się ku
upadkowi.
Pierwszymi polskimi osadnikami w Stegnach byli już w listopadzie 1945 r. Adam Hryniewicz z żoną Bronisławą z
domu Sławińska oraz synami Feliksem, Janem i Tomaszem. Mieszkali oni w powiecie Dzisna na Wileńszczyźnie, w
miasteczku Prozoroki. Opuszczali je w pośpiechu, gdyż jak wielu Polaków z tamtych terenów poznali prawdziwe
oblicze sowieckiego raju . Ich najstarszy syn Władysław, prawnik z wykształcenia i oficer, zginął zamordowany
przez NKWD w Katyniu. Powracający z robót przymusowych w Niemczech Feliks przybył już prosto do Stegien, gdzie
była jego rodzina. Z Wileńszczyzny, z tych samych terenów przybyli wkrótce Stanisław Holeniewski, Leopold
Sucharzewski (zasiedlił dom po Gustawie Döbel), Stanisław Zienkiewicz, Hrydziuszko z synami Czesławem i
Tadeuszem i Eugeniusz Szuniewicz (zajął dom kupca i karczmarza Franza Spingera). Z okolic Łucka na Wołyniu
przybył Tadeusz Ofiara, z centrali spod Mławy Bronisław Jakubowski i Ignacy Komorowski. W tym czasie
mieszkało jeszcze kilku Niemców, m.in. na kolonii Margaret Golembiewski dyżurna ruchu.
W ciągu roku 1947, w ramach Akcji Wisła w Stegnach znaleźli się m.in.: Michał i Bazyli Demos, Jan Gonca,
Ławrowski, Jan Giga, Michał Ficak i Stefan Szwul.
Pierwszym polskim sołtysem został Jan Karpezo. Po wojnie Stegny podlegały parafii w Mariance, a obecnie parafii w
Pasłęku. Stary, poniemiecki cmentarz znajduje się po lewej stronie drogi ze Stegien do Pasłęka(4).
Obecnie sołtysem wsi jest Wanda Krygier.
Lech Słodownik
1. W oryginale: Mein trautes Stegen, Umsäumt vom Hügelkranz, umträumt vom Sonnenglanz, ruhst stillgeborgen in
Talesgrund. Wolne tłumaczenie literackie Grażyna Słodownik.
2. Stegny w liczbie mnogiej Stegien, o Stegnach, ze Stegnami . Natomiast na Mierzei Wiślanej znajduje się
miejscowość Stegna, której nazwa występuje tylko w liczbie pojedynczej.
3. Ostatnim właścicielem Siódmaka był Rudolf Hermann, którego przodkowie gospodarzyli tu od 1752 r.)
4. Materiał do artykułu uzupełniono dzięki cennym informacjom p. Eugenii Hryniewicz, Feliksa Hryniewicza i Sigrid
Vollertum, ur. w 1935 r. w Tylży (obecnie zam. Waszyngton), której dziadek Franz Rilloux mieszkał przed wojną w
Stegnach.
CiekaweMazury.pl 2012
Strona 5/5