Media w kształtowaniu świadomości i postaw społecznych wobec

Elżbieta M. Minczakiewicz
[email protected]
Katedra Pedagogiki Specjalnej
Uniwersytet Pedagogiczny
Kraków
Media w kształtowaniu świadomości i postaw społecznych
wobec niepełnosprawnych
Jeżeli coś znalazło się w mediach
To musi być prawda
T. D. Nelson
1. Wprowadzenie
Współczesne społeczeństwo polskie, z którego nie sposób wyłączyć dzieci,
młodzież, dorosłych, w tym seniorów i osób niepełnosprawnych, to świat zdominowany
przez media, z których najważniejszymi, stosunkowo łatwo dostępnymi, są prasa, telewizja,
komputer, Internet a także telefon komórkowy. Media – jak widać to na licznych przykładach
– zawojowały świat. Zalew różnego rodzaju informacji sprawia, że współczesny użytkownik
dostępnych mu mediów, wymaga odpowiedniego przygotowania do selektywnego
i świadomego korzystania z tej niezwykłej, jakże bogatej oferty [Krajewska, 2008, s. 315].
Rozwój społeczeństwa informacyjnego wymusza konieczność zmian w dotychczasowym
procesie edukacji dzieci i młodzieży, a także osób dorosłych (w tym także seniorów i osób
niepełnosprawnych), zarówno w zakresie możliwości wykorzystania nowych technologii
informacyjnych i swobodnego poruszania się w świecie mediów.
2. Media a namysł nad niepełnosprawnością i jej konotacjami społecznymi
Poruszana w opracowaniu problematyka jest próbą udzielenia odpowiedzi na
pytanie, czy i w jakim stopniu współczesne media wywierają wpływ na kształtowanie się
świadomości społecznej i postaw wobec niepełnosprawnych, o stanie ich zdrowia i naturze
diagnozowanej niepełnosprawności, indywidualnych potrzebach i możliwościach rozwoju,
dążeniach do uzyskania tożsamości i autonomii, obrazie samego siebie oraz o postawach
osób niepełnosprawnych wobec swej niepełnosprawności, ich zamierzeniach i planach
życiowych oraz swojej przyszłości.
Zanim udzielę odpowiedzi na tak postawione pytanie, chciałabym jednak przez
moment zatrzymać się przy kilku słowach kluczowych, wokół których będą się koncentrować
treści niniejszego opracowania, a więc chodziłoby mi przede wszystkim o wyjaśnienie takich
terminów, jak: media, niepełnosprawność, świadomość społeczna i postawy społeczne.
2.1. Media
Media w kontekście podjętej problematyki, traktować będę jako instytucje dążące do
budowania opinii, przekazywania ważnych lub mniej ważnych informacji ze świata
1
[Kosowicz, 2008, s. 79; Nowicka, 2010, s. 70]. Odbiorcami takich wiadomości jesteśmy
w istocie my – jako społeczeństwo. Środki masowego przekazu potocznie nazywane
mediami, lub mass mediami, którymi posługujemy się na co dzień, tworzą podstawowy
system komunikowania się ludzi z sobą. Są one niezwykle ważne w rozwoju kultury
masowej i w wysokim stopniu wydają się określać jej charakter. Media – w co chyba już nikt
dziś nie wątpi – w sposób istotny (czy tego chcemy, czy też nie) wywierają wpływ nie tylko
na rozwój i postępowanie człowieka jako jednostki, ale również określonych zbiorowości
społecznych. Pełnią one olbrzymią rolę we współczesnym świecie, umożliwiając ludziom
kontakt z sobą. Są one tymi instytucjami, które wykształciły nie tylko swoje wewnętrzne
zasady działania, ale także współdziałania z innymi instytucjami. Media to jeden z bardziej
znaczących instrumentów władzy społecznej, narzędzie kontroli, zarządzania społecznego,
a także mobilizacji [Kosowicz, 2008, s. 80; Zięba, 2008, s. 1]. Namysł nad rolą, jaką media
odgrywają w życiu współczesnego człowieka, zwłaszcza w procesie uczenia się
i wychowania dzieci i młodzieży, nasuwa potrzebę wprowadzenia i kontynuacji powszechnej
edukacji medialnej, niezależnie od tego, czy problem ten dotyczy osób pełno-, czy też
niepełnosprawnych.
2.2. Niepełnosprawność
Nie wchodząc zbytnio w naturę mediów, spróbujmy przyjrzeć się drugiemu
z terminów, jakiego użyłam w tytule opracowania, a mianowicie niepełnosprawności. Termin
ten często z konieczności bądź nakazu chwili, bywa nadużywany nie tylko w pewnych
kręgach społecznych, ale często jest on też dla wielu pustym słowem. Termin ten nabywa
dla nas, jako społeczeństwa – określonego znaczenia dopiero w sytuacji konkretnego
człowieka (np. dziecka lub innego członka rodziny, zdjętego niemocą lub kalectwem),
obarczonego skutkami licznych uszkodzeń bądź dysfunkcji narządowo-tkankowych różnej
natury, który to człowiek dopiero w takich okolicznościach staje się znaczącym dla nas
obiektem uwagi i troski. To choroba lub poważne uszkodzenie ciała lub narządów (organów)
wewnętrznych, potrafi z człowieka w pełni zdrowego i sprawnego pod każdym względem,
uczynić niepełnosprawnego użytkownika instrumentu, wytworzonego przez media. Czymże
więc jest owa niepełnosprawność, o której często (nie zawsze pozytywnie) mówi się głośno
i dyskutuje przy różnych okazjach? Jak ma się ona do człowieka, dla którego intencjonalnie
opracowuje się specjalne programy terapii czy strategie postępowania rehabilitacyjnego?
Co leży u podstaw tego niezwykłego fenomenu?
Otóż najogólniej definiując interesujące nas zjawisko pragnę wyjaśnić, iż w ujęciu
Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) – niepełnosprawność (z ang. disability) – to każde
ograniczenie lub niemożność (wynikające oczywiście z niesprawności organizmu wywołanej
uszkodzeniem jakiegoś narządu bądź chorobą) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub
w zakresie uznawanym za typowe dla człowieka [Wagner, 2008, s. 31]. Niepełnosprawność
jest pojęciem złożonym, niezwykle trudnym do zdefiniowania już chociażby ze względu na
to, że zawiera w sobie elementy medyczne, społeczne i funkcjonalne. Z jednej strony
dotyczy ogólnego ujęcia zjawiska, a z drugiej ma odniesienie do definicji poszczególnych
rodzajów niepełnosprawności [Wagner, 2008, s. 29]. Niepełnosprawność jest zjawiskiem
wielopłaszczyznowym i wielowymiarowym, ujawniającym się w różnych obszarach i sferach
2
życia człowieka. Może mieć charakter przejściowy lub trwały, obejmując znaczną część
życia człowieka, a bywa, że obejmuje nawet całe jego życie (od narodzin aż do śmierci).
Jest ona wpisana w bieg życia ludzkiego i stanowi integralną część egzystencji każdego
z nas. Człowiek niejednokrotnie rodząc się, bywa już skazany na bariery i ograniczenia
spowodowane chorobą, na pomoc innych i potrzebę towarzyszenia mu przez całe życie,
jako osobie niepełnosprawnej.
Niepełnosprawność od zawsze towarzyszyła i nadal towarzyszyć będzie
człowiekowi. Zawsze bywa związana z naturą ludzką, z bardziej lub mniej pozytywnym
nastawieniem człowieka obarczonego czy to fizyczną, czy też intelektualną
niepełnosprawnością, wobec własnego życia jako osoby niepełnosprawnej oraz swojej
teraźniejszości i przyszłości. Związana jest z jego nieodpartym dążeniem do autonomii
i osobistej niezależności. Niepełnosprawność jest więc określonym faktem życia wielu osób,
które muszą je jakoś przeżyć, nadając swemu życiu określony wymiar i sens. Każda,
jednostkowo ujęta biografia człowieka naznaczonego czy to objawami fizycznej, czy też
intelektualnej niepełnosprawności, wydaje się być nierozerwalnie związana z poczuciem
własnej tożsamości jednostki, poczuciem świadomości własnej kompetencji i ograniczeń,
z planowaniem i kreowaniem własnej drogi życiowej, z poczuciem sensu i jakości życia.
W społecznej koncepcji istota niepełnosprawności nie leży jednak ani w fizycznych, ani
w psychicznych ograniczeniach danej osoby, ale raczej w ograniczeniach środowiska, które
stwarza bariery dla jej normalnego, osobistego i społecznego funkcjonowania [Kościelska,
1995; Gałkowski, 1997; Żółkowska, 2004].
2.3. Świadomość społeczna
Trzecim z członów tytułu niniejszego opracowania, a zarazem istotnym elementem
zarysowanego problemu, jest świadomość społeczna, która dzięki mediom potrafi w sposób
niezwykle dynamiczny zmieniać poglądy własne i otoczenia oraz nasze oczekiwania
i nastawienia wobec niepełnosprawnych. Współczesna koncepcja niepełnosprawności, jak
zaznaczyłam to wyżej – to koncepcja społeczna. Koncepcja, która wymusza inne spojrzenie
na omawiane zjawisko, akcentując inne niż dotąd, usytuowanie społeczne osób
z niepełnosprawnością [Kościelska, 1995]. Według społecznego konstrukcjonizmu jeden
z najważniejszych związków między jednostką a jej otoczeniem, wynika z istnienia pewnego
społecznego znaczenia. Ludzie niezależnie od swego statusu społecznego czy stanu
zdrowia, żyją wszak w tym samym świecie, który staje się dla nich znaczącym środowiskiem
i miejscem na Ziemi, dzięki wrastaniu w społeczne i kulturowo konstruowane systemy
wspólnie podzielanych znaczeń [Woynarowska, 2009, s. 125]. Sama etykieta, jaką często
oznaczamy ludzi (zwłaszcza niepełnosprawnych, np. „idiota”, „głupek”, „kulas”, „kuternoga”,
„ślepy”, „kretyn”, „mongoł”), wynikać może z perspektywy etykietującego. Może mieć ona
przykry, pejoratywny, naznaczający charakter, może być neutralna, opisowa czy nawet
naukowa, ale trzeba pamiętać, iż dla samej osoby niepełnosprawnej i jej najbliższych, może
w istocie być czymś więcej. Wydaje się ona kategoryzować ludzi, zaliczać ich do określonej
kategorii, która jest wypełniona społecznymi, nie zawsze pozytywnymi znaczeniami
[Gustavsson, Zakrzewska-Manterys, 1997, s. 12-13].
3
Pojmowanie niepełnosprawności z perspektywy społecznej, wydaje się być
właściwym sposobem analizy tego zjawiska i pewnego rodzaju próbą wskazania
odpowiedniego kierunku konstruowania systemu opieki i rehabilitacji osób obarczonych
niepełnosprawnością [Żółkowska T., Żółkowska K., 2009, s. 59]. Obserwując współczesną
rzeczywistość okazuje się, iż często interpretacje tak formułowanych założeń, idą
w niewłaściwym kierunku, co w efekcie może doprowadzić do nieprawidłowości w ocenianiu
zachowań osób niepełnosprawnych, braku rozumienia ich potrzeb, a także przyczyn
doprowadzających do stanu niepełnosprawności czy też mechanizmów pojawiających się
trudności w dążeniu do ich osobistego i społecznego funkcjonowania.
2.4. Postawy społeczne
Na ogół przyjmuje się, że postawa społeczna to ukształtowany w wyniku
dotychczasowych, indywidualnych doświadczeń człowieka, jego względnie trwały, nie
zawsze w pełni uświadomiony, ale zawsze zabarwiony uczuciowo, dodatnio lub ujemnie,
stosunek do pewnych ludzi, rzeczy, sytuacji, haseł, czy poglądów, który skłania do
określonego reagowania wobec nich w oparciu o doświadczenie społeczne, tradycję
kulturową, i doświadczenia osobiste [Mądrzycki, 1970, s. 14]. K. Obuchowski wyróżnił dwa
rodzaje postaw, postawy konkretne i postawy hierarchiczne oraz dwa mechanizmy ich
powstawania i funkcjonowania [Obuchowski, 1973]. Postawy kształtują się na podstawie
różnych poziomów organizacji informacji oraz kodów konkretnych i hierarchicznych.
Postawy konkretne kształtują się w wyniku informacji, które są sygnałami jednostkowych
zdarzeń i te nie mają charakteru uogólniającego. Na ich podstawie może tworzyć się tylko
obraz świata. Postawy hierarchiczne są natomiast wynikiem przemyśleń i uogólnień,
uświadamiania sobie pewnych znaczeń i tworzenia ich hierarchii w wyniku czego powstaje
możliwość formowania opinii o różnych poziomach ogólności. Postawy tego rodzaju są od
siebie zależne, korygują się nawzajem i w miarę pogłębiania się wiedzy człowieka o świecie
tworzą coraz bardziej zwarty i logiczny system [Obuchowski, 1973; Pawłowski, 2008].
H. Larkowa wyróżniła trzy rodzaje postaw wobec niepełnosprawnych, a to:
 postawy pozytywne, przejawiające się w życzliwości, szacunku i akceptacji;
 postawy negatywne, dla których niechęć do osób niepełnosprawnych, brak wobec nich
życzliwości i pomocy, unikanie kontaktów z nimi, a nawet jawna ignorancja
– są typowymi objawami traktowania niepełnosprawnych;
 postawy ambiwalentne, z jednej strony charakteryzujące się obojętnością, a czasem
nawet wyraźną wrogością, a z drugiej znowu uczuciem litości, przesadną wręcz troską,
nadmierną opieką i pomocą [Larkowa, 1985].
Z badań własnych autorki wynika, iż postawy wobec osób niepełnosprawnych,
prezentowane na terenie Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej w Warszawie jeszcze
w latach 70. XX wieku, miały zdecydowanie negatywny charakter. Późniejszych wyników
badań tej samej autorki, jak również innych autorów, pozostających pod wpływem zmiany
tendencji i poglądów na istotę niepełnosprawności, korzystających z wieloźródłowych
informacji przekazywanych za sprawą mediów, nie sposób już było porównać
z wcześniejszymi. Z badań (jakie były także i moim udziałem) jednoznacznie wynika, że
okazywane niepełnosprawnym postawy otoczenia mają znaczący wpływ na ich zachowania,
4
samopoczucie, motywacje do podnoszenia swoich sprawności i poziomu nabywanych
umiejętności, na jakość życia i funkcjonowania społecznego [Dobrowolska, 2008, s. 55-77;
Pawłowski 2008; Minczakiewicz, 1993, s. 99-106; 1996, s. 131-144; 2008, s. 63-82].
2.5. Niepełnosprawność jako przejaw ludzkiego zróżnicowania determinujący
jakość życia jednostki
Opierając się na wnikliwej i rzetelnie przeprowadzonej analizie literatury przedmiotu
skonstatowałam, że dotychczasowe próby zdefiniowania takiego określenia jak „jakość
życia”, są niezadowalające, ze względu na zbyt ogólne, żeby nie powiedzieć ogólnikowe
ujęcia, przynależne różnym dyscyplinom naukowym, stąd też trudno je jednoznacznie
sformułować, ku zadowoleniu wszystkich. A. Siciński zauważa, iż pojęcie to ma charakter
i wymiar kategorii symbolicznej, niedookreślonej i otwartej, a nade wszystko polemicznej
[Siciński, 1976]. Nie wchodząc w szczegóły problemów definicyjnych związanych z samym
pojęciem „jakości życia” jako kategorii aksjologicznej, ujmowanej czy to z perspektywy
psychologicznej, socjologicznej, czy medycznej, poprzestanę na definicji zaproponowanej
przez W. Okonia, który „jakość życia” definiuje jako stopień zaspokojenia potrzeb
materialnych i niematerialnych zarówno jednostek, jak również rodzin czy też określonych
zbiorowości. Poziom jakości życia określają ilościowe i jakościowe wskaźniki zmiennych
(obiektywne i subiektywne) przejawiane w postaci zadowolenia lub niezadowolenia
z warunków życiowych [Okoń, 2001, s. 150].
„Jakość życia” – istotną dla osób obarczonych niepełnosprawnością, w dużym
stopniu znaną im głównie z mediów – będę starała się przybliżyć w oparciu o założenia nie
tyle może pedagogiki specjalnej, co także i psychologii społecznej, pozwalające na
holistyczne postrzeganie i ujmowanie człowieka niepełnosprawnego, jako osoby wolnej,
autonomicznej, obdarzonej indywidualnymi cechami osobowymi i zdolnościami. Osoby,
która ma – podobnie jak inni – możliwość samodzielnego stanowienia o sobie, a także
o swoim dalszym życiu [Kowalik, 1993, 1995].
Wybierając do prezentacji wątek „jakość życia”, a uściślając „poczucie jakości życia”
wybranej populacji osób niepełnosprawnych (wątek niezmiernie ważny z punktu widzenia
ich funkcjonowania społecznego), postanowiłam ukazać ów problem z perspektywy
percepcji siebie i budowanego „obrazu siebie” osób badanych. Miałam na uwadze przede
wszystkim ukazanie sposobu wyrażania i zaspokajania potrzeb osobistych i społecznych
tych ludzi w kontekście ich samooceny i percepcji siebie, poszukujących wzorów i sposobów
radzenia sobie z trudnościami życia, podejmowania prób nawiązywania i podtrzymywania
kontaktów i więzi społecznych, co w wielu przypadkach wydaje się być dla nich trudne, a dla
wielu – nawiązując do znanych mi przykładów – może się stać nawet wręcz niemożliwe.
Poczucie „jakości życia” – jak zaznaczyłam to wyżej – z jednej strony definiują
wskaźniki obiektywne, istniejące niezależnie od stanu rozwoju i woli pojedynczego
człowieka, z drugiej natomiast wskaźniki subiektywne są determinowane sytuacją
i potrzebami jednostki (rys. 1). Te ostatnie mogą się wszak zmieniać w zależności od wielu
predykatorów [np. miejsca pobytu, pogody, towarzystwa czy chwilowego nastroju (w danej
chwili mogą pojawić się uczucia ogromnej radości i zadowolenia), a za moment mogą
pojawić się mniej lub bardziej wyraźnie okazywane doznania o charakterze ujemnym (np.
5
uczucie przygnębienia, rozgoryczenia, smutku czy rozpaczy] [Borys, 2001; Piotrowicz,
2005; Sadowska, 2006].
Determinanty jakości życia
Obiektywne
w ocenianych obszarach




Subiektywne
odczucia i doznania
Opieka zdrowotna i rehabilitacja
Edukacja na wszystkich poziomach
ontogenezy
Środowisko życia osób niepełnosprawnych
– infrastruktura (dostępność do dóbr kultury)
Rehabilitacja społeczno–zawodowa
i zatrudnienie







Poczucie bezpieczeństwa
Poczucie tożsamości i autonomii
Poczucie samorealizacji (spełniania się)
Plany i aspiracje
Satysfakcja z własnych osiągnięć
Satysfakcja z pracy
Udział w życiu rodziny i społeczności
lokalnej
Rys. 1. Determinanty jakości życia. Źródło: Opracowanie własne
Celem zaprezentowanego przykładu badań (których wynikami chciałabym podzielić
się na łamach tego opracowania) było ukazanie jak znaczącą rolę w ogólnym dążeniu osób
niepełnosprawnych do swego rozwoju, osiągania osobistej satysfakcji i godności, odgrywają
właśnie media, a ukonkretniając – pozytywny przykład bohaterów zaprezentowanych za ich
pośrednictwem (np. Maciuś – bohater serialu „Klan” czy Corki – bohater serialu „Dzień za
dniem”, emitowanych w programie telewizyjnym). Ponadto chciałabym ukazać także to, jak
nabywana przez nie umiejętność dokonywania wglądu „w siebie”, pozwala na formułowanie
swej samooceny i „obrazu siebie” – jako osób niepełnosprawnych.
3. Materiał i metodyka badań
Badaniami objęto ogółem 64 osoby z diagnozą różnego stopnia i rodzaju
niepełnosprawności, w tym 25 (39,06%) kobiet i 39 (60,94%) mężczyzn, w wieku od 19
do 35 lat. Wszyscy badani ukończyli szkołę stopnia podstawowego i gimnazjum, 18 (28,1%)
z nich ukończyło szkołę zawodową (ogólnodostępną lub specjalną – różne specjalności).
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną (13 osób, co stanowiło 20,31% ogółu badanych)
wywodziły się na ogół z rodzin o niższym statusie społecznym i porównywalnie niższym
standardzie życia, niż pozostałe osoby, np. obciążone dysfunkcją narządu ruchu w wyniku
mózgowego porażenia dziecięcego i towarzyszącymi wadami i zaburzeniami sensorycznymi
– np. wadą wzroku i/lub słuchu oraz padaczką, astmą oskrzelową oraz zaburzeniami mowy.
6
Wszyscy badani, niezależnie od wieku życia (młodsi – do 25. roku życia i starsi
– powyżej 25. roku życia), pozostawali w jakimś stopniu pod kuratelą najbliższej rodziny lub
dalszych krewnych. Systematycznym leczeniem (np. z racji padaczki, alergii bądź astmy
oskrzelowej) było objętych 47 (73,44%) osób, 23 (35,94%) osoby celem poprawy warunków
i kondycji fizycznej, systematycznie uczęszczały na basen lub korty tenisowe, korzystając
jednocześnie z zabiegów leczniczo-rehabilitacyjnych, o które samodzielnie zabiegały,
dowiadując się o takiej możliwości z reklam, bilbordów, telewizji i Internetu (były to np.
masaże ręczne, gimnastyka korekcyjna, zabiegi z zakresu fizykoterapii czy hipoterapii),
co w rozumieniu osób badanych miało poprawić ich stan zdrowia i sprawność fizyczną,
a tym samym ich atrakcyjność. W programie rehabilitacji zawodowej uczestniczyło
23 (35,94%) osoby, które – podobnie jak wyżej przedstawione, korzystały z dostępnych
im mediów.
Podstawową metodą badań była metoda sondażu diagnostycznego, której
technikami były: rozmowa ukierunkowana i wywiad oraz analiza dokumentacji (np.
świadectwa lekarskie, książeczka wojskowa, uzyskane certyfikaty uczestnictwa w różnego
rodzaju zajęciach, kursach, szkoleniach i konkursach, zdjęcia dokumentujące fakt ich
różnorodnej aktywności, bądź zainteresowań osobistych), pomocniczą natomiast były
metody statystyczne. Materiał empiryczny zebrano przy pomocy: kwestionariusza
„Subiektywnej oceny funkcjonowania społecznego osób niepełnosprawnych” oraz
kwestionariusza „Jakość życia osób z niepełnosprawnością w ich percepcji i samoocenie”
(obydwa kwestionariusze w opracowaniu własnym – mogą być do wglądu na życzenie osób
zainteresowanych). Ich struktura i treść wzorowane były – na znanych na ogół – wersjach
kwestionariuszy; (np. polskiej wersji Kwestionariusza QOL R. L. Schalocka, w przekładzie
A. Firkowskiej-Mankiewicz [Firkowska-Mankiewicz, 1999] i Kwestionariusza „Jakości Życia”
autorstwa S. Steuden i A. Soból [Steuden i inni, 2003]). Wspomniany Kwestionariusz
„Jakości życia osób z niepełnosprawnością w ich percepcji i samoocenie” umożliwiał
dokonanie samooceny osób badanych w zakresie sześciu wybranych obszarów „jakości
życia”: 1) doświadczania własnej niepełnosprawności; 2) funkcjonowania społecznego (np.
w rodzinie i środowisku zamieszkania); 3) doznań i oczekiwań związanych ze stanem
zdrowia i procesem leczniczo-rehabilitacyjnym; 4) ogólnej satysfakcji i zadowolenia ze
swego życia (aktywności osobistej, w tym aktywności szkoleniowo-zawodowo-społecznej);
5) planowania własnej przyszłości i związanej z nią aktywności społecznej i zawodowej oraz
6) aktywności towarzysko-rekreacyjnej i ogólnie ujmując – doznawanej satysfakcji
i zadowolenia ze swego życia. Ponadto zastosowanie znalazł tu Kwestionariusz rozmowy
skategoryzowanej z użyciem nieco zmodyfikowanej, stosownie do potrzeb osób badanych,
tzw. „Drabinki” Cantrila (w opracowaniu własnym), pozwalający na dookreślenie stopnia
jakości życia w subiektywnej opinii i ocenie osób badanych oraz weryfikację wyników
uzyskanych przy pomocy innych narzędzi badań [Doroszewicz, Stanisławiak, 2002,
s. 91-105]. Badania miały charakter indywidualny, z wyraźnymi cechami wielowątkowości
i wieloetapowości działań procesualnych, a uzyskane wyniki, zgodnie z przyjętą koncepcją
i procedurą badań, zostały poddane analizie jakościowej.
7
4. Wybrane wyniki badań
4.1. Doświadczanie własnej niepełnosprawności i poczucia jakości życia osób
badanych
Doświadczanie własnej niepełnosprawności, poprzez pryzmat ujawnianych odczuć
i negatywnych emocji, badani opisywali na podstawie dziewięciu itemów zawartych
w kwestionariuszu „Jakości życia”. Osoby badane, mając przed sobą zadrukowany arkusz
[tekst kwestionariusza] miały (z pomocą osoby towarzyszącej) dokonać wyboru właściwej
odpowiedzi, sytuując każdą z nich w obszarze czterostopniowej skali ocen: „tak”, „raczej
tak”, „raczej nie”, „nie”. Odpowiedzi dotyczące doświadczania negatywnych emocji
wynikających z niepełnosprawności wiązały się z pytaniem podstawowym: Czy jako osoba
niepełnosprawna przebywająca w swoim środowisku życia (np. w rodzinie, ośrodku
leczniczo-rehabilitacyjnym, zakładzie pracy, w sąsiedztwie, w grupie przyjaciół) miewasz
takie odczucia jak: 1) zawstydzenie, 2) zeszpecenie ciała, 3) nieatrakcyjność, 4) smutek,
5) poczucie winy, 6) strach, 7) przerażenie, 8) brak akceptacji, 9) odrzucenie.
Generalnie osoby badane miały świadomość swej niepełnosprawności intelektualnej
i/lub fizycznej (np. deformacji ciała w wyniku mózgowego porażenia dziecięcego). Już
podczas analizy wyników badań pilotażowych zauważono, iż silniej swojej
niepełnosprawności doświadczały osoby niepełnosprawne intelektualnie z dodatkowymi
zaburzeniami rozwoju (np. z porażeniem mózgowym, którego następstwem były dysfunkcje
narządu ruchu – porażenie kończyn dolnych, przykurcze kończyn górnych, niedokształcenie
lub deformacja dłoni i palców, a także zaburzenia mowy o charakterze dyzartrii lub anartrii),
przemieszczające się przy pomocy kuli, balkonika lub wózka inwalidzkiego. One też często
doświadczały uczucia nieatrakcyjności, strachu przed odrzuceniem, braku akceptacji,
a nawet jawnego i ukrytego lęku przed czekającą je przyszłością. Kobiety
z niepełnosprawnością intelektualną najczęściej odczuwały smutek z racji ich
niezrozumienia i odrzucenia. Siebie określały jako osoby mało atrakcyjne lub nieatrakcyjne,
nie zasługujące na uwagę otoczenia. Osoby z diagnozą niepełnosprawności intelektualnej
z dysfunkcją narządu ruchu oraz dodatkowymi deficytami rozwoju (np. z wadą wzroku,
słuchu i mowy) doświadczały emocji zawstydzenia, strachu przed sytuacjami trudnymi, jakie
mogą pojawić się w ich życiu, smutku i poczucia winy. Analiza wyników badań
przeprowadzona ze względu na płeć osób badanych wykazała, że kobiety pomimo wielkiej
swej wrażliwości na punkcie urody i chęci podobania się, bardziej przeżywające skutki
diagnozowanej postaci niepełnosprawności niż mężczyźni, swe negatywne doznania
najczęściej sytuowały w dolnej części skali, wybierając kategorię opisu: „nie” lub „raczej nie”.
Tylko nieliczne (najczęściej z diagnozą niepełnosprawności intelektualnej, którym dorywczo
udało się uzyskać zatrudnienie na nisko płatnych stanowiskach robotniczych) zdecydowanie
potwierdzały istnienie odczuć o charakterze negatywnym, zaznaczając w kategorii opisu:
zdecydowanie „tak” lub „raczej tak”. W przypadku mężczyzn (ku mojemu wielkiemu
zdziwieniu i zaskoczeniu, co wyraźnie ukazuje rys. 2) odczucia negatywne sytuowały się
w górnej części skali, to jest: „tak” lub „raczej tak”. Uzyskawszy więc takie, a nie inne wyniki
badań, trudno je negować, a jeszcze trudniej zinterpretować nasuwające się na ich
8
średnia
podstawie wnioski, biorąc pod uwagę oczekiwania własne i dotychczasowe doświadczenia
osób badanych.
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
3,8
3,23
3,85
3,56
3,94
3,82
3,7
3,42
3,9
3,65
3,3
3,11
2,8
2,43
2,41
2,02
2,2
1,5
18
19
20
21
22
23
24
25
26
numery pytań
Rys. 2. Profile średnich wyników kobiet i mężczyzn w obszarze emocji i odczuwania przez
nich swojej niepełnosprawności
Legenda:
Kobiety
Mężczyźni
Skala ocen:
4. „tak”
3. „raczej tak”
2. „raczej nie”
1. „nie”
Uwaga! Im wyższy był wskaźnik cyfrowy (4), tym poczucie jakości życia
w autopercepcji i samoocenie osób badanych było lepsze. Im bardziej wskaźnik ten zbliżał
się do 0, tym samoocena była mniej dla nich optymistyczna i mniej satysfakcjonująca.
4.2. Poziom funkcjonowania społecznego w autopercepcji i samoocenie
w kontekście poczucia jakości życia osób badanych
Podstawę empiryczną formułowanego problemu badawczego dotyczącego
funkcjonowania społecznego osób badanych, stanowiły wyniki badań uzyskane drogą
wywiadu z zainteresowanymi, przeprowadzonego przy pomocy kwestionariusza „Skali
subiektywnej oceny funkcjonowania społecznego osób niepełnosprawnych” (w opracowaniu
własnym) i naniesione na siatkę profilową o pięciostopniowej skali ocen. Skala ta
przybierała wartości rosnące od 0–5; przy czym wartości 0–1 informowały o tym,
iż diagnozowana postać niepełnosprawności nie przeszkadza osobie badanej w normalnym
funkcjonowaniu społecznym; wartości od 2,0 do 3,5 wydają się sugerować, iż dana osoba
9
może mieć trudności w niektórych obszarach funkcjonowania społecznego; wartości
powyżej 3,5 wyraźnie sugerują, iż osoba badana może mieć bardzo duże trudności
w normalnym funkcjonowaniu w środowisku swego życia, a to już oznacza, że nie potrafi
funkcjonować samodzielnie, bez pomocy osób trzecich.
Uzyskane wyniki badań pozwoliły skonstatować, że diagnozowana postać
niepełnosprawności u osób badanych, w różnym stopniu utrudniała im funkcjonowanie
społeczne. W znikomym stopniu (1,0–2,0), zarówno kobietom, jak też mężczyznom,
diagnozowana u nich niepełnosprawność utrudniała samodzielne przygotowywanie
posiłków (1,25) oraz utrzymywanie czystości i higieny osobistej (1,15) (rys. 3).
W pozostałych obszarach funkcjonowania (tj. od 4 do 15 zadania) wyniki ulegały wyraźnej
dyferencjacji ze względu na płeć osób badanych. Kobietom diagnozowana
niepełnosprawność w średnim stopniu (2,0–3,5) utrudniała funkcjonowanie w takich
obszarach życia, jak: nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów z innymi ludźmi (3,4),
uzyskiwanie dobrych efektów w zakresie podnoszenia poziomu swoich umiejętności
zawodowych i zatrudnieniu ich (dorywczo) na określonym stanowisku pracy (2,3),
planowaniu swojej dalszej przyszłości (2,2), umiejętności wyrażania własnych emocji (2,3),
oraz w sytuacji bycia aktywnym i akceptowanym przez otoczenie (2,1); natomiast
w wysokim stopniu (powyżej 3,5) diagnozowana u nich niepełnosprawność ograniczała,
a nawet uniemożliwiała swobodne przeprowadzanie ważnych rozmów (3,8), organizowanie
spotkań towarzyskich (3,7), aktywny udział w pracy grupy problemowej (4,3). W sytuacji
mężczyzn – niepełnosprawność w średnim stopniu utrudniała im rozumienie stanów
emocjonalnych (np. śmiech, złość, podniesiony głos, płacz), zarówno własnych, jak również
emocji innych ludzi (3,2), w pozostałych kategoriach opisu funkcjonowania społecznego,
stopień utrudnienia sięgał punktu krytycznego, za jaki przyjęto piąty stopień skali. Ustalone
różnice wyników między kobietami i mężczyznami okazały się być istotne statystycznie na
poziomie 0,01. Omówione wyniki badań ilustruje wykres na rys. 3.
Biorąc pod uwagę płeć osób badanych okazało się, iż kobiety wykazywały większe
trudności w zakresie funkcjonowania społecznego niż mężczyźni objęci programem badań
(rys. 3). Na podstawie uzyskanych wyników z powodzeniem można skonstatować, że jakość
funkcjonowania społecznego niepełnosprawnych można uznać za jeden ze znaczących
predykatorów w określaniu poczucia jakości życia osób badanych, czy to z diagnozą
niepełnosprawności intelektualnej bez dodatkowych czy też z dodatkowymi wadami
i zaburzeniami rozwoju.
10
średnia
5,5
5
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
4,7
4,9
4,8
1
1,2 1,1
1
2
3
4,8
4,6
3,2
3,3
2,3
5
6
7
2,3
2,2
2,1
1,7
1,5
4
4,7
4,3
3,8 3,7
1,3 1,2
1
4,5
3,9
3,9
3,4
4,7
4,7
8
9
1,6
10 11 12 13 14 15
numery pytań
Rys. 3. Profil subiektywnej oceny funkcjonowania społecznego ze względu na płeć osób
badanych
Legenda:
Kobiety
Mężczyźni
Uwaga! Im wynik bardziej zbliża się do 0, tym możliwości funkcjonowania
społecznego bywają wyższe. Im wynik bardziej zbliża się do 5, tym w samoocenie osób
badanych możliwości ich funkcjonowania społecznego wyraźnie obniżają się.
Skala ocen:
Diagnozowany stan osoby niepełnosprawnej:
1. „wcale nie utrudnia”
2. „utrudnia w bardzo małym stopniu”
3. „utrudnia trochę”
4. „znacznie utrudnia”
5. „utrudnia w bardzo wysokim stopniu”
jej funkcjonowanie w wymienionych obszarach życia osobistego i społecznego.
4.3. Relacje społeczne w rodzinie i środowisku zamieszkania a poczucie
jakości życia u osób badanych
Z podjętych badań wynika, iż niemożność językowo-słownego (tj. werbalnego)
porozumiewania się z otoczeniem (często nawet z najbliższymi) jest – zdaniem badanych –
znaczącym czynnikiem w budowaniu relacji i więzi w rodzinie, a tym samym ważnym
elementem jakości życia jednostki. Badając ten wątek ludzkiej egzystencji okazało się, że
trudności w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych, były paralelne do stopnia trudności
w zakresie rozumienia informacji medialnych pochodzących z radia, telewizji, bilbordów,
reklam, plakatów i folderów. Napotykane w tym zakresie trudności o wiele bardziej
11
przeżywały kobiety, niż mężczyźni (rys. 4). W zakresie relacji interpersonalnych wyniki
badań kobiet i mężczyzn znacznie różniły się od siebie (różnice okazały się być istotne
statystycznie na poziomie 0,01). Największe różnice istotne statystycznie dotyczyły
poczucia zadowolenia z jakości kontaktów z ludźmi spoza rodziny oraz możliwości
w zakresie utrzymywania i podtrzymywania kontaktów (p < 0,01).
Poczucie jakości życia w zakresie relacji interpersonalnych w środowisku
zamieszkania osób badanych było o wiele wyższe w przypadku osób zachowujących
(chociażby nawet bardzo skromne) możliwości mówienia słowno-językowego (werbalnego).
W przekonaniu osób badanych diagnozowany u nich rodzaj i stopień niepełnosprawności
w niewielkim stopniu przeszkadzał im w prowadzeniu życia towarzyskiego, koncentrującego
się głównie na rodzinie i wokół rodziny. Natomiast życie towarzyskie poza rodziną
i przyjaciółmi, w ich odczuciu, wydaje się być (z różnych względów) utrudnione, a często
nawet niemożliwe. Analiza wyników badań aż nadto wyraźnie wykazała, iż w ocenie jakości
życia osób niepełnosprawnych, niezwykle istotnym predykatorem jest zarówno aktualny
stan zdrowia, jak również symptomatologia i etiologia diagnozowanej u nich
niepełnosprawności. Okazało się bowiem, iż jakość swojego życia inaczej postrzegały
osoby z niepełnosprawnością intelektualną z utrudnieniami w mówieniu (np. ze względu na
złożoną postać mózgowego porażenia dziecięcego przy współwystępujących
współruchach), wadach słuchu i zaburzeniach mowy (np. anartria i dyzartria), a inaczej
osoby z niepełnosprawnością intelektualną z zaburzeniami w zachowaniu. W zakresie
funkcjonowania rodzinnego zarówno kobiety, jak też mężczyźni, na ogół nie zauważali
u siebie wyraźnych trudności. Analiza wyników badań wykazała, iż trudności w zakresie
porozumiewania się osób badanych (zarówno kobiet, jak też mężczyzn) z otoczeniem
spoza kręgu najbliższej rodziny, wywierały niekorzystny wpływ (niestety), tak na ich relacje
z rodzicami, jak również z pełnosprawnym rodzeństwem w stopniu istotnym (p<0,01).
Posiadane możliwości komunikacyjne osób badanych, wyraźnie korelowały
z jakością kontaktów i rodzajem relacji wewnątrzrodzinnych (rys. 4 i 5). Osoby
z zachowanymi możliwościami komunikacyjnymi (przypomnijmy, chodzi tu
o porozumiewanie się językowo-słowne), częściej miały okazję doświadczać przyjemności,
zadowolenia i satysfakcji, niż osoby pozbawione tych, tak ważnych dla człowieka
umiejętności, jakimi są mówienie i rozumienie. Lepsze samopoczucie osób badanych
w środowisku swego życia korelowało z postępami w zakresie budowania więzi
międzyludzkich w ogóle, zwłaszcza w środowisku pozarodzinnym. Osoby lepiej
funkcjonujące w środowisku rodzinnym, na ogół dążyły do nawiązywania kontaktów nie tylko
ze swoimi najbliższymi (tj. rodzicami, rodzeństwem i własnymi dziadkami), ale także
z przyjaciółmi, koleżankami i kolegami. W wyniku doznawanego komfortu życia płynącego
z jakości posiadanych umiejętności samoobsługowych, a także komunikacyjnych
i językowych, osobom badanym łatwiej było pokonywać trudności wynikające ze skutków
diagnozowanej u nich niepełnosprawności, niż tym, które tego komfortu i zadowolenia
z jakości kontaktów z innymi, zupełnie nie doświadczały.
12
4
3,62
3,03
2,7
3
średnia
3,55
3,4
3,5
3,3
2,71
2,17
2,5
2
1,5
1
1,25
1,3
1,12
6
7
8
0,5
1,25
1,18
1,43
1,22
1,28
11
12
13
0
9
10
numery pytań
Rys. 4. Profile średnich samooceny kobiet i mężczyzn w obszarze nawiązywania relacji
interpersonalnych w środowisku ich życia i zamieszkania
Legenda:
Kobiety
Mężczyźni
Skala ocen:
4. „tak”
3. „raczej tak”
2. „raczej nie”
1. „nie”
Uwaga! Im wyższy był wskaźnik cyfrowy (4), tym poczucie jakości życia
w autopercepcji i samoocenie osób badanych było lepsze. Im bardziej wskaźnik ten zbliżał
się 0, tym samoocena była mniej dla nich optymistyczna i mniej satysfakcjonująca.
13
3,7
4
3,8
3,8
3,5
3
średnia
3
2,5
2
1,5
2,26
1,74
1,68
1,37
1
0,5
0
14
15
16
17
numery pytań
Rys. 5. Profile średnich wyników kobiet i mężczyzn w obszarze ich relacji rodzinnych
Legenda:
Kobiety
Mężczyźni
Skala ocen:
4. „tak”
3. „raczej tak”
2. „raczej nie”
1. „nie”
Uwaga! Im wyższy był wskaźnik cyfrowy (4), tym poczucie jakości życia
w autopercepcji i samoocenie osób badanych było lepsze. Im bardziej wskaźnik ten zbliżał
się do 0, tym samoocena była mniej dla nich optymistyczna i mniej satysfakcjonująca.
4.4. Oczekiwania i stopień zadowolenia z przebiegu rehabilitacji leczniczej
i społeczno-zawodowej a poczucie jakości życia u osób badanych
Analiza wyników badań wykazała, że osoby, które systematycznie uczestniczyły
w procesie rehabilitacji w sensie medycznym, a także społeczno-zawodowym (korzystały
np. z różnego rodzaju masaży, kąpieli, zabiegów logopedycznych, szkoleń bądź kursów,
pomyślnie przebiegających zabiegów chirurgiczno-ortopedycznych), na ogół dobrze się
czuły i były zadowolone z życia. Bardziej optymistycznie patrzyły w przyszłość oceniając
swój stan jako dobry niż osoby, których rokowanie było niezbyt optymistyczne, które nie
umiały sobie poradzić z sobą (np. z własnymi emocjami, często też z higieną osobistą,
toaletą, zwłaszcza z kosmetyką drzewa oskrzelowego oraz z dyslokacją). W odczuciu osób
badanych niezbędne zabiegi chirurgiczne i postępy rehabilitacji oraz postawy społeczne
najbliższego otoczenia, takie jak: akceptacja, tolerancja, bezinteresowna pomoc i przyjaźń,
są tymi czynnikami, które pozwalają im mieć nadzieję na pomyślność nie tylko w leczeniu,
14
ale także w zakresie rehabilitacji społeczno-zawodowej. Dobre samopoczucie wynikające
z postępów leczenia i rehabilitacji, w ich odczuciu pozwalało im bardziej optymistycznie
patrzeć w przyszłość, stwarzając im szanse realizacji zamierzeń oraz osobistych
i rodzinnych planów. Analiza wyników badań wykazała, że kobiety były bardziej zadowolone
zarówno z przebiegu rehabilitacji leczniczej, jak też społeczno-zawodowej niż mężczyźni
(rys. 6). Biorąc pod uwagę środowisko życia osób badanych, okazało się, iż ma ono
znaczący wpływ na postępy ich leczenia i rehabilitacji oraz ich osobiste zadowolenie
i samopoczucie. Okazało się przy tym także, iż przebywanie osób niepełnosprawnych,
w swoim gronie, a więc w gronie osób niepełnosprawnych, bardziej pozytywnie wpływało nie
tylko na postawy społeczne wobec niepełnosprawnych w ogóle, ale także na budowanie
relacji społecznych w każdym miejscu przebywania, to jest ilość i jakość kontaktów
nawiązywanych z innymi ludźmi, jak również między sobą.
Z referowanych tu badań wynika, że jakość życia osób badanych niezależnie od
rodzaju i postaci (obrazu klinicznego) diagnozowanej u nich niepełnosprawności, zależy od
wielu zmiennych, których – ze względu na ograniczenia edytorskie i stawiany sobie cel
badań, nie brałam pod uwagę. Znaczącym predykatorem dla oceny poczucia jakości życia
jest jednak stan zdrowia i z tym związane prognozy. Te z kolei wydają się być w różnym
stopniu zależne od: obrazu klinicznego i postaci niepełnosprawności, poziomu
neurodynamiki osoby badanej, stopnia zachowanych zdolności poznawczych, możliwości
lokomocyjnych, stopnia nabytych sprawności w różnych sferach rozwoju i ujawnianych
w różnym okresie życia, umiejętności funkcjonowania społecznego, stanu posiadanej
wiedzy, postaw wobec siebie i innych ludzi oraz subiektywnie uznawanych i ocenianych
postępów swego leczenia i usprawniania zaburzonych funkcji.
3,8
4
3,7
3,47
3,5
3,32
3,35
2,35
2,29
średnia
3
2,5
2
2,16
1,5
1
1,62
1,57
0,5
0
1
2
3
4
5
numery pytań
Rys. 6. Profile średnich wyników kobiet i mężczyzn w obszarze zadowolenia i oczekiwań
związanych z leczeniem oraz rehabilitacją społeczno-zawodową osób badanych
15
Legenda:
Kobiety
Mężczyźni
Skala ocen:
4. „tak”
3. „raczej tak”
2. „raczej nie”
1. „nie”
Uwaga! Im wyższy był wskaźnik cyfrowy (4), tym poczucie jakości życia
w autopercepcji i samoocenie osób badanych było lepsze. Im bardziej wskaźnik ten zbliżał
się do 0, tym samoocena była mniej dla nich optymistyczna i mniej satysfakcjonująca.
5. Próba podsumowania wyników badań i wnioski końcowe
Podejmując się badań dotyczących poczucia jakości życia osób niepełnosprawnych,
nie zdawałam sobie sprawy z faktu, jak relatywnym pojęciem jest taka kategoria
aksjologiczna, jak „niepełnosprawność”. Badać poczucie „jakości życia” osób o tak
zróżnicowanym stanie rozwoju, zdolnościach, umiejętnościach, potrzebach,
doświadczeniach indywidualnych i oczekiwaniach, jak w przypadku zaprezentowanej wyżej
populacji (myślę, że w pełni reprezentatywnej próby badawczej), nie jest tak proste, jak by
się mogło to z pozoru wydawać. Każda z osób uczestniczących w programie badań,
to swoiste studium przypadku, które z powodzeniem mogłoby doczekać się własnej
monografii. Osoby ze złożoną niepełnosprawnością (zwłaszcza wynikającą z uszkodzeń lub
dysfunkcji narządu ruchu oraz zróżnicowanych wad wzroku lub słuchu), a także
z zaburzeniami mowy, osiągające względną samodzielność w zakresie samoobsługi
i dyslokacji, były bardziej zmotywowane do podejmowania różnego rodzaju aktywności
(np. spotkań towarzyskich, imprez kulturalnych, udziału w kursach czy szkoleniach
zawodowych), niż osoby z niepełnosprawnością intelektualną z widocznymi dla
obserwatora, deficytami w zakresie społecznego funkcjonowania. Pierwsze z nich
wykazywały wyraźne tendencje do zmaterializowania swych planów życiowych i aspiracji
zawodowych. Były zainteresowane podjęciem aktywności na otwartym rynku pracy, mając
przy tym świadomość swoich ograniczeń, wynikających ze stanu diagnozowanej
niepełnosprawności. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w mniejszym stopniu
korzystały z dostępnych im mediów z racji ograniczeń intelektualno-poznawczych, trudności
w uczeniu się i rozumieniu potrzeby permanentnego kształcenia (uczenia się
i dostosowywania swoich doświadczeń do nowych warunków i możliwości korzystania
z mediów).
Uzyskane wyniki badań, poddane próbie rzetelnej analizy merytorycznej, pozwoliły
na sformułowanie następujących wniosków:
1. Dziś w dobie komputerów i informacji medialnej, mass media stały się nieodłączną
częścią naszej rzeczywistości.
16
2. Wszechobecność mediów wywiera istotny wpływ na jednostki i określone społeczności,
organizując i ułatwiając życie nie tylko osobom w pełni sprawnym i zdrowym, ale również
osobom niepełnosprawnym.
3. Dostęp do mediów i umiejętne z nich korzystanie w sytuacji osób niepełnosprawnych
prowadzi do ewidentnych zmian w sferze rozwoju intelektualnego, emocjonalnego
i społecznego.
4. Do pozytywnych skutków korzystania z różnego rodzaju mediów przez osoby
niepełnosprawne można zaliczyć:
 informacyjno-poznawczy aspekt ich rozwoju;
 wychowawczo-edukacyjny wpływ na jednostkę;
 kulturalno-społeczny charakter wpływu mediów na osobę niepełnosprawną;
 rehabilitacyjny wpływ mediów będących ważnym narzędziem złożonego procesu
rozwoju i usprawniania zaburzonych funkcji u osób obarczonych czy to fizyczną czy też
intelektualną niepełnosprawnością.
5. Dostępne niepełnosprawnym media można uznać za pewnego rodzaju czynnik
normalizacyjny i integrujący osoby niepełnosprawne ze społeczeństwem drogą medialną
(np. za sprawą komputera, Internetu czy telefonu komórkowego).
6. W ramach czasu wolnego media mogą dostarczyć osobom niepełnosprawnym godziwej
rozrywki, wypoczynku, a nade wszystko satysfakcji z posiadanych umiejętności korzystania
z komputera, Internetu, nośników muzyki wokalnej czy instrumentalnej.
7. Poczucie jakości życia osób z niepełnosprawnością intelektualną wywiera znaczący
wpływ na rodzaj preferowanych potrzeb jednostki.
8. Osoby izolujące się, nie korzystające ze wsparcia społecznego i dostępnych im mediów,
wykazywały objawy lęku przed samotnością, a ponadto częściej niż pozostałe, poddawały
się zmiennym humorom i nastrojom chwili.
9. Osoby zdeterminowane pozytywnie, umiejące znaleźć dla siebie odpowiednie
towarzystwo i zajęcie (np. uczestniczące w turnusach rehabilitacyjnych, kursach
i szkoleniach w ramach rehabilitacji zawodowej) częściej czuły się potrzebne i zadowolone
z postępów swego rozwoju, a pośrednio także z życia, niż osoby pozbawione takich
możliwości z racji deficytów w stanie zdrowia oraz niskiego poziomu funkcjonowania
społecznego.
10. Kobiety wykazywały większe zainteresowanie otoczeniem, swym wyglądem
zewnętrznym i estetyką miejsca przebywania, niż mężczyźni biorący udział w programie
badań.
11. Wykazywały one jednak mniejsze zainteresowanie, a tym samym o wiele niższe
zdolności w zakresie posiadanych umiejętności i sposobów korzystania z dostępnych im
mediów.
12. Technizacja codziennego życia w sytuacji kobiet wykazywała o wiele niższy poziom,
niż w sytuacji mężczyzn o podobnym rodzaju i stopniu niepełnosprawności;
13. Poczucie jakości życia osób badanych wyraźnie korelowało m.in. z ich stanem rozwoju
jednostki, poziomem funkcjonowania społecznego, umiejętnością radzenia sobie w życiu,
z doświadczeniami i wzorami społecznymi wyniesionymi z domu rodzinnego;
17
14. Osoby otwarte, w pełni zmotywowane do działania, zadowolone z życia, łatwiej
nawiązywały kontakty z osobami spoza kręgu ludzi obarczonych jakimkolwiek rodzajem
i stopniem niepełnosprawności;
15. Bogactwo przeżyć i sposób ich manifestowania na zewnątrz były charakterystyczne dla
aktywnego życia mężczyzn poszukujących możliwości dostępu do komputera, Internetu,
a także innego rodzaju mediów;
16. Kobiety z diagnozą niepełnosprawności intelektualnej z dodatkowymi wadami
i zaburzeniami rozwoju bardziej krytycznie postrzegały siebie i swoją przyszłość, niż kobiety
z dysfunkcją narządu ruchu, dobrze radzące sobie w życiu, umiejące nawiązywać kontakty
z ludźmi, od których spodziewały się uzyskać niezbędne im wsparcie i pomoc.
17. Badani – co warto i trzeba podkreślić – bardzo pozytywnie wypowiadali się na temat
zasadności prowadzenia zajęć z zakresu informatyki oraz zajęć korekcyjno-rehabilitacyjnych
w szkołach, do których uczęszczali. Uważali oni, że jakość kontaktów osób
z niepełnosprawnością z ludźmi w środowisku rodzinnym i pozarodzinnym w dużym stopniu
zależy od wyglądu człowieka, od stopnia opanowania umiejętności mówienia i rozumienia,
ich odwagi i otwartości na innych oraz zdolności do nawiązywania kontaktów z otoczeniem
społecznym.
Bibliografia
Borys T.: Jakość życia jako kategoria badawcza i cel nadrzędny. [W:] Jak żyć? Wybrane
problemy jakości życia. Red. A. Wachowiak. Wydawnictwo Fundacji „Humaniora”, Poznań
2001
Dobrowolska J.: Postawy społeczeństwa polskiego wobec osób niepełnosprawnych.
„Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych” 2008, nr 3(15)
Doroszewicz K., Stanisławiak E.: Skala do pomiaru samooceny dzieci i młodzieży.
„Drabinka”. [W:] Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej dziecka. Red. J. Rola
i M. Zalewska. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2002
Firkowska-Mankiewicz A.: Jakość życia osób niepełnosprawnych intelektualnie. Prezentacja
QOL-Kwestionariusz Jakości Życia. „Sztuka Leczenia” 1999, nr 3
Gałkowski T.: Nowe podejście do niepełnosprawności. Uporządkowanie terminologiczne.
„Audiofonologia” 1997, nr 10
Gustavsson A., Zakrzewska-Manterys E.: Wprowadzenie: społeczny kontekst upośledzenia.
[W:] Upośledzenie w społecznym zwierciadle. Red. A. Gustavsson, E. ZakrzewskaManterys. Wydawnictwo Żak, Warszawa 1997
Kosowicz M.: Media a człowiek niepełnosprawny. „Aktywizacja zawodowa osób
niepełnosprawnych” 2008, nr 3(15)
Kościelska M.: Oblicza upośledzenia. PWN, Warszawa 1995
Kowalik S.: Psychologiczne wymiary jakości życia. [W:] Myśl psychologiczna w Polsce
odrodzonej. Red. A. Bańka, R. Derbis. Wydawnictwo Gemini, Poznań 1993
18
Kowalik S.: Pomiar jakości życia – kontrowersje teoretyczne. [W:] Pomiar i poczucie jakości
życia u aktywnych zawodowo. Red. A. Bańka, R. Derbis. Wydawnictwo UAM i WSP,
Poznań-Częstochowa 1995
Krajewska B.: Edukacja medialna dziecka potrzeba społeczeństwa informacyjnego.
[W:] Wobec odmienności…? Pedagogiczne konotacje. Red. M. Dycht i L. Marszałek.
Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2008
Larkowa H.: Postawy otoczenia wobec osób niepełnosprawnych. [W:] Stosunek
społeczeństwa do ludzi niepełnosprawnych. Red. A. Hulek. Wydawnictwo PTWK. Oddział
w Częstochowie, Częstochowa 1985
Mądrzycki T.: Psychologiczne mechanizmy kształtowania się postaw. PWN,
Warszawa 1970
Minczakiewicz E. M.: Perspektywy dorastania młodzieży z niepełnosprawnością
intelektualną w kontekście jakości życia wychowującej ją rodziny. [W:] Nauki o edukacji.
Red. M. Karwowska. „Rocznik Naukowy Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej
w Bydgoszczy” 2008, nr 3
Minczakiewicz E. M.: Postawy nauczycieli i uczniów szkół powszechnych wobec dzieci
niepełnosprawnych umysłowo. [W:] Społeczeństwo wobec autonomii osób
niepełnosprawnych. Red. W. Dykcik. Wydawnictwo Eruditus, Poznań 1996
Minczakiewicz E. M.: Postawy społeczne uczniów szkół podstawowych wobec
niepełnosprawnych rówieśników. „Kultura Edukacja” 1993, nr 3(5)
Nelson T. D.: Psychologia uprzedzeń. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2008
Nowicka E.: Media – dysleksja – terapia pedagogiczna. Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2010
Obuchowski K.: Dwa mechanizmy powstawania i funkcjonowania postaw. [W:] Teorie
postaw. Red. S. Nowak. PWN, Warszawa 1973
Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001
Pawłowski P.: Błędne koło stereotypów. „Integracja”, 2008, nr 4
Piotrowicz R. J.: Jakość życia w subiektywnej ocenie osób niepełnosprawnych intelektualnie
jako podstawa konstruowania programów rehabilitacji społecznej. „Człowiek –
Niepełnosprawność – Społeczeństwo” 2005, nr 2
Sadowska S.: Ku edukacji zorientowanej na zmianę społecznego obrazu osób
niepełnosprawnych. Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2005
Sadowska S.: Rekonstrukcja stanowisk wobec badania jakości życia jako przyczynek
do wypracowania podejścia badawczego jakości życia osób niepełnosprawnych
w pedagogice. [W:] Dyskursy pedagogiki specjalnej. Pomiędzy teorią a praktyką.
Red. Cz. Kosakowski, A. Krause, S. Przybyliński. Wydawnictwo Uniwersytetu WarmińskoMazurskiego, Olsztyn 2006
Siciński A.: Styl życia, koncepcje, propozycje. Wydawnictwo PWN, Warszawa 1976
19
Steuden S., Zdunek B., Soból A.: Poczucie jakości życia u osób po laryngektomii.
[W:] Psychologia w służbie rodziny. Red. I. Janicka, T. Rostowska. Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003
Wagner T.: Postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych. „Aktywizacja zawodowa
osób niepełnosprawnych” 2008, nr 3(15)
Woynarowska A.: Niepełnosprawność intelektualna w dyskursach terapeutów.
„Niepełnosprawność” 2009, nr 1
Zięba A.: Media terenem szczególnej konfrontacji dobra ze złem we współczesnej Polsce.
„Wychowawca” 2008, nr 12
Żółkowska T.: Wyrównywanie szans społecznych osób z niepełnosprawnością intelektualną.
Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004
Żółkowska T., Żółkowska K.: Niepełnosprawność w krzywym zwierciadle społecznych
koncepcji. „Niepełnosprawność” 2009, nr 1
20