Szkice archiwalno-historyczne nr 4, 2008

Archiwum Państwowe w Katowicach
Szkice archiwalno-historyczne nr 4, 2008
Cena: 26 zł 5 zł
Streszczenia artykułów:
Artykuły
Tomasz Hajewski, Archiwa funkcjonujące na obecnym terenie działania Archiwum Państwowego w Katowicach do
roku 1939
Artykuł przybliża historię oraz zasób archiwów funkcjonujących na obecnym terenie działania Archiwum Państwowego
w Katowicach, który obejmuje województwo śląskie bez powiatu częstochowskiego i zachodnie powiaty województwa
małopolskiego: chrzanowski, olkuski, oświęcimski, suski i wadowicki. Do instytucji tych zaliczają się archiwa
administracji ogólnej oraz specjalnej, archiwa instytucji wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa, archiwa instytucji
wyznaniowych, archiwa cechowe, archiwa urzędów oraz instytucji gospodarczych, archiwa stowarzyszeń, jak również
archiwa rodzinno-majątkowe. Gromadziły one materiały archiwalne od wieku XIII. Kiedy w 1932 roku powstało
Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego, przejęło ono zbiory z niektórych archiwów niehistorycznych. Jego
rozwój przerwał wybuch II wojny światowej.
Barbara Kalinowska-Wójcik, Ezechiel Zivier - życie i działalności archiwisty i historyka na Górnym Śląsku na
przełomie XIX i XX wieku
Ezechiel Zivier był archiwistą książąt pszczyńskich, badaczem historii Polski i Śląska, wieloletnim działaczem
żydowskim, inicjatorem i redaktorem czasopisma poświęconego szerzeniu wiedzy o Górnym Śląsku. Wielką zasługą E.
Ziviera było założenie pierwszego archiwum, do którego trafiły akta żydowskie z terenu Niemiec. Wykazał się w tym
względzie nie tylko umiejętnościami organizatorskimi, ale przede wszystkim zmysłem archiwalnym, który uchronił
wiele cennych materiałów przed zniszczeniem. Miał duży wkład w historiografię i archiwistykę zarówno na poziomie
regionalnym, jak i ponadregionalnym. Urodzony w zaborze rosyjskim, wychowany w rodzinie żydowskiej, studiował E.
Zivier, a później pracował, na terenach państwa niemieckiego. Slawista i orientalista został historykiem i archiwistą,
mając w tym w zakresie duże osiągnięcia. Po przybyciu na Górny Śląsk przyczynił się do ożywienia badań nad historią
i kulturą regionu, wiążąc się z nim nie tylko jako miejscem swojej pracy, ale przede wszystkim jako swoją nową,
"wybraną" małą ojczyzną.
Sławomira Krupa, Ludwik Musioł (1892-1970) - szkic do portretu
Autorka podjęła próbę napisania w oparciu o nowo dostępne materiały archiwalne biografię Ludwika Musiała, znanego
górnośląskiego archiwisty i historyka. Postaci wyjątkowej w gronie XX-wiecznej humanistycznej inteligencji w tym
regionie, autora dziesiątków opracowań naukowych miejscowości i parafii oraz studiów źródłoznawczych, które są
wykorzystywane praktycznie w każdym współczesnym opracowaniu historycznym. W czasie II wojny światowej podjął
pracę w Górnośląskiej Bibliotece Krajowej (Oberschlesische Landesbibliothek Beuthen-Kattowitz), a następnie w
Instytucie Badań nad Górnym Śląskiem (Institut für Oberschlesische Landesforschung) w Katowicach. W 1948 roku
został aresztowany pod zarzutem działania na szkodę Państwa Polskiego w okresie okupacji i skazany na sześć lat
więzienia, z którego został zwolniony warunkowo w 1952 roku. W następnych latach pozbawiony możliwości
zatrudnienia, dzięki wsparciu Kościoła mógł kontynuować owocnie swoje prace badawcze.
Joanna Szczepańczyk, Józefa Okoniewska - archiwistka Archiwum Książąt Pszczyńskich
Szkic biograficzny Józefy Okoniewskiej (1892-?) mało znanej postaci wśród archiwistów działających na Górnym
Śląsku przed 1939 rokiem. Była archiwistką zatrudnioną w Archiwum Państwowym w Poznaniu przy inwentaryzacji
dóbr krotoszynskich. W latach 1935-1939 przy współpracy z dr Kazimierzem Kaczmarczykiem i Ludwikiem Musiołem
1
Archiwum Państwowe w Katowicach
opracowywała zasób archiwum książąt pszczyńskich.
Tomasz Hajewski, Mirosław Węcki, Dr Karl G. Bruchmann jako zwierzchnik niemieckiej służby archiwalnej na
Górnym Śląsku w latach 1939-1943
Dr Karl G. Bruchmann był bardzo znaną postacią w świecie niemieckiej archiwistyki po roku 1945. Pełnił m.in. w latach
1961-1967 funkcję dyrektora Bundesarchiv w Koblencji. W oparciu o bogato zachowane w katowickim Archiwum
materiały źródłowe, w tym akta personalne K.Bruchmanna, została przedstawiona jego biografia, ze szczególnym
uwzględnieniem lat 1939-1943, kiedy to podlegały mu placówki niemieckiej służby archiwalnej w Katowicach:
Staatsarchiv Kattowitz i Archivberatungsstelle Oberschlesien Kattowitz. Jego działalność archiwalna i naukowa w tym
okresie została ukazana w świetle jego zaangażowania w działalność NSDAP.
Anna Machej, Wacław Bandura i Karol Bałon - pierwsi kierownicy cieszyńskiego archiwum
Oddział w Cieszynie Archiwum Państwowego w Katowicach posiada bogaty zasób z okresu od XIV wieku do czasów
współczesnych, którego duża część, w tym między innymi akta Komory Cieszyńskiej, została zgromadzona i
opracowana dzięki zaangażowaniu pierwszych kierowników Wacława Bandury (1898-1964) i Karola Bałona
(1914-1987). Badacze historii Europy Środkowej uzyskali możliwość dostępu do podstawowych źródeł wytworzonych
na terenie Śląska Cieszyńskiego a Archiwum stało się znanym i często odwiedzanym przez nich miejscem.
Piotr Greiner, Prof. dr hab. Jerzy Jaros (1925-1992)
Szkic biograficzny Jerzego Jarosa, w latach 1950-1967 pracownika Archiwum Państwowego w Katowicach, gdzie
wyspecjalizował się w opracowywaniu akt gospodarczych. Twórca Oddziału Akt Górniczych funkcjonującego w ramach
Archiwum do 1960 roku. Prowadził w tym okresie szeroko zakrojone prace badawcze z archiwistyki i historii górnictwa,
które przyniosły mu w 1964 roku stopień naukowy doktora habilitowanego. W latach 1967-1973 pracował w Śląskim
Instytucie Naukowym w Katowicach, a od 1973 roku w Instytucie Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach - od
1973 roku profesor tej uczelni. Był twórcą specjalizacji archiwalnej na studiach historycznych w Uniwersytecie Śląskim
i od 1981 roku kierownikiem Zakładu Archiwistyki i Nauk Pomocniczych Historii.
Zbigniew Kiereś, "Bij, zabij tego skurwego syna polskiego". Przyczynek do kwestii świadomości narodowej na
Górnym Śląsku w XVII wieku
Autor podejmuje problematykę świadomości narodowej na Górnym Śląsku w XVII wieku. Wychodząc od
zarejestrowanych w początku tegoż wieku deklaracji wrogości wobec Polaków stara się, poprzez analizę wypowiedzi i
udokumentowanych postaw, głównie szlacheckich, wyodrębnić czynniki kształtujące świadomość narodową w tym
okresie i określić jej ówczesny stan; a następnie odtworzyć w tym kontekście mechanizmy wytwarzania się
odpowiednich postaw Ślązaków wobec Rzeczypospolitej i Polaków. W konkluzji autor dochodzi do wniosku, że
wspólnota etniczna i językowa nie stanowiły wystarczającej podstawy do wytworzenia się polskiej świadomości
narodowej; kilkuwiekowa przynależność do państwa czeskiego, z wszelkimi tego konsekwencjami, sprzyjała raczej
wytworzeniu się więzi państwowo-narodowej z Koroną św. Wacława, połączonej z silnym poczuciem własnej śląskiej
odrębności. Stosunki z Polską i Polakami kształtowały się na różnych płaszczyznach i przynosiły doświadczenia tak
pozytywne, jak negatywne, zróżnicowane więc były także tworzące się na ich gruncie postawy; stan i charakter bazy
źródłowej nie pozwalają jednak na określenie ich zasięgu społecznego.
Zdzisław Jedynak, Akta Górnośląskiej Spółki Brackiej w Gliwicach (Reichsknappschaft - Bezirkknappschaft
Oberschlesische Knappschaft zu Gleiwitz) z lat 1922-1945
Artykuł stanowi kontynuację tekstu opublikowanego w poprzednim tomie "Szkiców Archiwalno-Historycznych" (nr 3,
2007). Kiedy w 1922 roku nastąpił podział Górnego Śląska, miało to wpływ także na zakres działania w zakresie
ubezpieczeń dla górników i hutników. Od dnia 1 lipca 1922 roku w miejsce jednej powołano dwie spółki
ubezpieczeniowe dla górników i hutników Pierwsza o nazwie "Górnośląska Spółka Bracka w Tarnowskich Górach"
obejmowała polską, a druga "Oberschlesische Knappschaft zu Gleiwitz" niemiecką część tego obszaru. Potem
dokonano podziału majątku, a w tym także akt. Akta spółki gliwickiej stanowią więc odzwierciedlenie czasu, w którym
istniała, to znaczy normalnego funkcjonowania do końca lat dwudziestych, kryzysu gospodarczego lat 1929-1932 i
represyjnej dyktatury hitlerowskiej (1933-1945). Stanowią więc one cenne źródło dla poznania polityki gospodarczej,
2
Archiwum Państwowe w Katowicach
społecznej i historii opieki medycznej w niemieckiej części Górnego Śląska w latach 1922-1945.
Andrzej Kołodziej, Przemysł tarnogórski w świetle materiałów archiwalnych przejętych do Archiwum Państwowego
w Katowicach w latach 2004-2008
Zasób Archiwum Państwowego w Katowicach wzbogacił się w ostatnim okresie czasu o materiały archiwalne przejęte
z kilku tarnogórskich zakładów przemysłowych. W przypadku dokumentacji wytworzonej przez: Zakłady Mechaniczne
"Zamet" oraz Tarnogórską Fabrykę Urządzeń Górniczych "TAGOR", powodem przejęcia była prywatyzacja ich
wytwórców. W przypadku natomiast Zakładów Chemicznych "Tarnowskie Góry", powodem przejęcia dokumentacji
była likwidacja zakładu. Proces przejmowania materiałów archiwalnych z tarnogórskich zakładów przemysłowych nie
zakończył się w 2008 roku W najbliższej przyszłości wygasają bowiem umowy użyczenia materiałów archiwalnych,
które Archiwum Państwowe w Katowicach podpisało z Zakładami Aparatury Chemicznej "Chemet" S.A. w Tarnowskich
Górach oraz Fabryką Sprzętu Ratunkowego i Lamp Górniczych "Faser" S.A. w Tarnowskich Górach.
Adam Dudek, Sławomira Krupa, Brakowanie akt Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w świetle doświadczeń
Archiwum Państwowego w Katowicach
Artykuł opisuje metodykę opracowania i problemy brakowania akt Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej po
przejęciu ich w 1990 roku przez archiwa państwowe. Całość problemu ujęta jest na przykładzie Archiwum
Państwowego w Katowicach, w zasobie którego przechowywanych jest ok. 2 kilometrów bieżących tej dokumentacji.
Materiały
Paweł Hudzik, Wybór materiałów źródłowych do historii Rady Filialnej Miasta Zatora i Jego Okręgu z 1848 roku
W ramach badań nad okresem Wiosny Ludów w kontekście historii regionalnej przygotowano wybór materiałów
źródłowych do dziejów Rady Narodowej w Zatorze z 1848 roku, przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego
w Katowicach Oddział w Oświęcimiu. W tekście opublikowano najciekawsze materiały źródłowe wytworzone przez
Radę filialną Miasta Zatora i Jego Okręgu. Większą część materiału źródłowego stanowią protokoły z posiedzeń Rady.
Zamieszczono również sprawozdania dotyczące "stanu umysłów" obywateli Zatora oraz jego okolic sporządzone przez
członków Rady na jej polecenie. Wspomniane sprawozdania, pomimo swej oczywistej subiektywności, wydają się być
szczególnie interesującym i unikalnym źródłem historycznym.
Mirosław Węcki, "Juden sind hier unerwünscht" - materiały do dziejów zabrzańskich Żydów w aktach zespołu
Kierownictwo Powiatowe NSDAP w Zabrzu
"Kwestia żydowska" zajmowała poczesne miejsce w ideologii i programie ruchu nazistowskiego. Przejęcie przez
NSDAP władzy w Niemczech w roku 1933 stworzyło warunki dla realizacji jej antysemickich zamierzeń. Partia była
zaangażowana w kolejne akcje antyżydowskie i chociaż przeprowadzenie "ostatecznego rozwiązania" przypadło
usamodzielnionej SS, to rola NSDAP w procesie przygotowania i realizacji zagłady Żydów była bardzo istotna.
Zachowane akta zabrzańskiej NSDAP ilustrują antyżydowskie działania partii nazistowskiej na przykładzie losów
Żydów w Zabrzu.
Sprawozdania
Piotr Greiner, Sprawozdanie Dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach za 2007 rok
W 2007 roku Archiwum Państwowe w Katowicach obchodziło 75-lecie swojego istnienia, czemu towarzyszyła
okolicznościowa wystawa oraz wydawnictwa, w tym Informator o zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach. 1
kwietnia 2007 roku rozpoczęto realizację projektu "Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego"
finansowanego ze środków Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Gospodarczego.
Projekt dotyczy zabezpieczenia, konserwacji i digitalizacji zasobu cieszyńskiego oddziału Archiwum. W 2007 roku
rozpoczęła również działalność w Archiwum Pracownia Masowego Odkwaszania Papieru - jedna z czterech takich w
archiwach państwowych w Polsce. Archiwum przejęło do swojego zasobu 431,59 mb archiwaliów, na które złożyło się
115 zespołów liczących 39.975 j.a., co zwiększyło jego zasób ogółem do 4649 zespołów liczących 19 218 mb i 1 810
576 jednostek inwentarzowych. Zostało opracowanych całkowicie przez archiwistów katowickich 61 zespołów
3
Archiwum Państwowe w Katowicach
liczących 23 509 j.i. o rozmiarze 236,3 mb.
Katarzyna Słysz-Szczucka, Sprawozdanie z jubileuszu 75-lecia istnienia Archiwum Państwowego w Katowicach
W listopadzie 2008 roku Archiwum Państwowe w Katowicach obchodziło rocznicę 75-lecia istnienia. Uroczyste
obchody rocznicy zbiegły się z otwarciem pracowni masowego odkwaszania papieru, która powstała w katowickim
archiwum dzięki wieloletniemu programowi odkwaszania archiwaliów. Została również przygotowana bardzo ciekawa,
ponadczasowa wystawa "Był sobie dokument..." a także zaprezentowany dorobek naukowy pracowników Archiwum.
Sprawozdanie opisuje przebieg uroczystości, które miały miejsce 7 grudnia 2008 roku.
Tamara Domanik, Katarzyna Kwaśniewicz, Ratowanie w skali masowej zagrożonych polskich zbiorów
archiwalnych i bibliotecznych realizowanego przez Archiwum Państwowe w Katowicach w ramach Wieloletniego
Programu Rządowego Kwaśny Papier
Wprowadzone w XIX wieku zmiany technologiczne w produkcji papieru zaowocowały pogorszeniem się jego jakości.
Maszynowo produkowany papier uległ z czasem zakwaszeniu - stał się kruchy i łamliwy. W trosce o zbiory archiwalne i
biblioteczne ustanowiono na lata 2000-2008 Wieloletni Program Rządowy "Kwaśny Papier", którego celem jest
ratowanie na skalę masową zagrożonych destrukcją archiwaliów i książek. W ramach programy w 2007 r.
uruchomiona została w Archiwum Państwowym w Katowicach pracownia masowego odkwaszania papiery, gdzie za
pomocą urządzenia C900 firmy Neschen odkwaszane są XIX i XX - wieczne archiwalia.
4