Gardocka-Jałowiec Anna - OGRANICZENIA SKALI 532KB 2014

IX Kongres Ekonomistów Polskich
Anna Gardocka-Jałowiec
Uniwersytet w Białymstoku
Wydział Ekonomii i Zarządzania
Zakład Ekonomii Sektora Publicznego
OGRANICZENIA SKALI DZIAŁALNOŚCI INNOWACYJNEJ W POLSCE
Streszczenie: Celem rozważań jest analiza działalności innowacyjnej prowadzonej w polskiej gospodarce w kontekście
wybranych czynników ograniczających jej intensywność. Problemem badawczym uczyniono względnie niski poziom
aktywności innowacyjnej polskich przedsiębiorstw. Wysunięto hipotezę: zasadniczymi barierami dla aktywnej
działalności innowacyjnej są struktura nakładów na działalność badawczo-rozwojową (wg źródeł finansowania i
rodzajów badań) oraz niska skłonność przedsiębiorców do dywersyfikowania źródeł informacji dla innowacji.
Przeprowadzona analiza struktury nakładów na badania i rozwój w Polsce wskazuje, że sprzyja innowacjom
postępowym, a nie innowacjom radykalnym. Kreacji innowacji radykalnych brakuje również dostosowania
prowadzonej działalności B+R do potrzeb i oczekiwań przedsiębiorców. Ponadto istotnymi ograniczeniami skali
działalności innowacyjnej w Polsce są: struktura wykorzystywania źródeł informacji dla innowacji (tj. przewaga źródeł
wewnętrznych nad źródłami zewnętrznymi); względnie niska aktywność polskich przedsiębiorców w zakresie
obserwacji zmian zachodzących w sferze konsumpcji.
Słowa kluczowe: działalność innowacyjna w polskiej gospodarce, działalność badawczo-rozwojowa, źródła informacji
dla innowacji w przedsiębiorstwach.
Summary: The aim of the article is the analysis of innovation activities of Polish economy in the context of some
factors limiting its intensity. The research problem is: relatively low level of innovative activity of the Polish
enterprises. It has been hypothesized: the essential barriers to innovation activities of the Polish businesses are the
structure of expenditure on research and development (by source of funding and the types of studies) and a low
propensity of entrepreneurs to diversify the sources of information for innovation.
The analysis of the structure of expenditure on research and development in Poland indicate that stimulates the
progressive innovations rather than the radical innovations. For the radical innovation lacks adaptation of business R&D
for to meet the needs and expectations of entrepreneurs. Moreover, the significant limitations regarding the amount of
innovation in Poland are: the structure of data sources used to innovation (ie. internal sources of advantage over external
sources), relatively low activity of Polish entrepreneurs in observation of changes in the sphere of consumption.
Key words: innovation activities of Polish economy, R&D effort, sources of information for innovations in enterprises.
Wprowadzenie
Celem rozważań jest analiza działalności innowacyjnej prowadzonej w polskiej gospodarce w kontekście
wybranych czynników ograniczających jej aktywność. Podjęcie tej problematyki wynika z uznania, że: (1)
podstawowy cel działalności innowacyjnej jest związany z głównym celem działalności gospodarczej – zaspokajaniem
potrzeb, mającym służyć poprawie jakości życia, zaś cel wtórny działalności innowacyjnej wiąże się z działalnością
pozostałych podmiotów gospodarczych i oznacza dążenie do utrzymania lub poprawy pozycji konkurencyjnej na
rynku1; (2) kontrowersyjne (co do realności realizacji) założenie Strategii Lizbońskiej dotyczące wzrostu inwestycji na
działalność B+R do poziomu 3% PKB, choć nie zostało zrealizowane2 znalazło się w kolejnym dokumencie Komisji
Europejskiej w tzw. nowej Strategii Lizbońskiej „Europa 2020”. Gospodarka Polski stoi ponownie przed wielkim
wyzwaniem – do 2020 roku ma wykazać się rozwojem inteligentnym tzn. opartym na wiedzy i innowacjach3.
Problemem aktualnym, otwartym do dyskusji na polu naukowym i praktycznym, a przez to podejmowanym w
niniejszym opracowaniu, jest względnie niski poziom aktywności innowacyjnej w polskiej gospodarce. Wagę problemu
podkreśla się od dawna. Nieustannie poszukuje się determinant istniejącego stanu rzeczy. W proponowanych
rozważaniach zawęża się obszar rozważań wysuwając hipotezę: istotnymi barierami dla aktywnej działalności
innowacyjnej są struktura nakładów na działalność badawczo-rozwojową (wg źródeł finansowania i rodzajów badań)
oraz niska skłonność przedsiębiorców do dywersyfikowania źródeł informacji dla innowacji. Wskazane obszary
1
A.H.Jasiński, Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa 2006, s. 40
Wyjątek stanowiły państwa, które w 2009 r. osiągnęły wyższy poziom udziału nakładów na B+R w PKB: Dania
(3,02%), Szwecja (3,62%), Finlandia (3,96%).
3
W dokumencie „Założenia do Krajowego Programu Reform na rzecz realizacji strategii Europa 2020” (przyjętym
przez Komitet do Spraw Europejskich w dniu 22 listopada 2010 r.) przyjęto w harmonogramie dojść do realizacji celów
krajowych, iż w Polsce do 2020 r. inwestycje w B+R stanowić będą 1,7% PKB (Annual Growth Survey. Annex 1.
Progress Report on Europe 2020, European Commission 2011, s. 15)
2
badawcze uznaje się za komplementarne względem siebie, znajdują swoje (rzec można) lustrzane odbicie w,
wskazywanych przez samych przedsiębiorców, przeszkodach dla prowadzenia aktywnej działalności innowacyjnej.
W rozważaniach wykorzystano: dane statystyczne Eurostat, wytyczne OECD dotyczące pomiaru działalności
naukowej i technicznej (Oslo Manual 2005), aktualne dokumenty Komisji Europejskiej, opracowania Innovation
Union Scoreboard (IUS) i Głównego Urzędu Statystycznego (GUS).
Innowacyjność polskiej gospodarki na tle państw UE
Specyfika działalności innowacyjnej wynika z faktu, że innowacje obejmują nie tylko przedsięwzięcia techniczne,
ale również ekonomiczno-organizacyjne4 i odnoszą się do fundamentalnych, radykalnych zmian związanych z
transformacją nowej idei lub wynalazku w rynkowy produkt, metody produkcji, otwarcia nowego rynku, zdobycia
nowego źródła zasobów (surowców, półfabrykatów), jak również reorganizacji przemysłu 5. Uważa się, że zmiany o
charakterze innowacyjnym powinny przynosić pozytywne efekty ekonomiczne i/lub społeczne (w zależności od
dziedziny w której są wprowadzane) w oparciu o proces akumulacji know-how, uczenia się wewnętrznego i
zewnętrznego6 oraz o umiejętność perspektywicznego spojrzenia na daną sytuację, w celu wskazania jej szans,
okoliczności zmian. Niezaprzeczalnie działalność innowacyjna jest to świadoma aktywność ludzka ukierunkowana na
osiągnięcie określonego celu. Zaangażowanie społeczne oraz ukierunkowane badania będące podstawą przyjętej
strategii innowacyjnej decydują o jej sprawności7.
Analizie porównawczej poziomu innowacyjności krajów UE, dostarczającej informacji na temat sytuacji w różnych
obszarach wpływających na ten poziom (identyfikacji słabych i mocnych stron sfery B+R i innowacji w krajach UE)
służy, opracowywany na zlecenie Komisji Europejskiej, Innovation Union Scoreboard (IUS), który to zastąpił
wcześniejszy European Innovation Scoreborad (EIS)8. Od roku 2010 IUS jest narzędziem monitorującym wdrażanie
postulatów Europa 2020.
4
Działalność innowacyjna to całokształt działań naukowych, technicznych, organizacyjnych, finansowych i
komercyjnych, które prowadzą lub mają w zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji. Niektóre z tych działań
mają charakter innowacyjny, natomiast inne nie są nowością, lecz stanowią niezbędny krok na drodze ku wdrożeniu
innowacji. Elementami działalności innowacyjnej wg wytycznych OECD są:
 całokształt działalności badawczo-rozwojowej (B+R) finansowanej lub realizowanej przez przedsiębiorstwa w tym:
opracowywanie i udoskonalanie oprogramowania komputerowego; prace konstruktorskie i testowanie prototypów;
wewnętrzna i zewnętrzna działalność B+R;
 działania podejmowane na potrzeby innowacji w obrębie produktów i procesów w tym: nabycie innej wiedzy
zewnętrznej; nabycie maszyn, urządzeń i innych dóbr kapitałowych; inne przygotowania do innowacji w obrębie
produktów i procesów, takie, jak testowanie i ocena, czy prace inżynieryjno-przygotowawcze; przygotowanie rynku na
innowacje produktowe, w tym wstępne badanie rynku, testy rynkowe oraz reklamę wprowadzającą na rynek nowe lub
znacząco udoskonalone wyroby lub usługi; szkolenia;
 działania podejmowane na potrzeby innowacji marketingowych i organizacyjnych, w tym: przygotowanie do
innowacji marketingowych i organizacyjnych;
projekt/konstrukcje produktu (jako dostosowanie formy i wyglądu produktów, a nie ich specyfikacji technicznych czy
innych cech użytkowych albo funkcjonalnych.
Oslo Manual 2005. Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, 3rd Edition, OECD, Statistical Office
of the European Communities, Luxembourg 2005, pp. 20-21; 95-101.
5
J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s. 104
6
R. Rothwell,Towards the Fifth-generation Innovation Process, „International Marketing Review“,1994, nr 1 (11), pp.
7-31.
7
V. Lendel, M. Varmus, Creation and Implementation of the Innovation Strategy in the Enterprise, „Economics and
Management“, 2011, vol. 16, pp. 819-825
8
Innovation Union Scoreboard 2010. The Innovation Union’s performance scoreboard for Research and Innovation. 1
February 2011, Pro Inno Europe, European Commission, 2011, p. 3
Wykres 1.
Summary Innovation Index (SII)w państwach 28 państwach UE i UE-27* w latach 2008-2012
Bułgaria
Rumunia
Łotwa
Polska
Litwa
Malta
Chorwacja
Węgry
Słowacja
Grecja
Czechy
Portugalia
Hiszpania
2012
Włochy
2011
Estonia
2010
Cypr
2009
Słowenia
2008
Francja
Irlandia
Austria
Wielka Brytania
Belgia
Luksemburg
Holandia
Finlandia
Dania
Niemcy
Szwecja
UE-27
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
*
Ogólny wskaźnik innowacyjności (SII) dostępny dla 27 państw UE. Wartość wskaźnika innowacyjności podana
według zmienionej metodologii.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Innovation Union Scoreboard 2013, European Union, 2013, p. 74.
W latach 2008-2012 gospodarkę UE-27 cechował, wg raportu Innovation Union Scoreboard (IUS), rosnący co
rocznie wskaźnik innowacyjności Summary Innovation Index (SII) tj. z poziomu 0,504 w 2008 r. do poziomu 0,544 w
2012 r. Prawie o połowę niższy wskaźnik innowacyjności SII niż średnia UE występował w polskiej gospodarce
(Wykres 1, Tabela 1). Niższy poziom innowacyjności od poziomu SII dla Polski osiągały gospodarki: Rumunii, Litwy
(za wyjątkiem 2012 roku), Bułgarii, Łotwy. Dystans dzielący polską gospodarkę od UE i chociażby państw Europy
Środkowo-Wschodniej, takich jak Słowenia, Estonia, Czechy, czy Chorwacja był w latach 2008-2012 znaczny (Tabela
1).
Tabela 1.
Summary Innovation Index dla Polski na tle państw UE w latach 2008-2012
Rok
SII
w Polsce
Miejsce
Polski
w rankingu
SII
w UE-27*
Najwyższy SII
w UE
2008
0,268
24
0,504
Szwecja (0,725)
2009
0,278
24
0,516
Szwecja (0,731)
2010
0,273
24
0,532
Szwecja (0,733)
2011
0,283
24
0,531
Szwecja (0,735)
2012
0,270
25
0,544
Szwecja (0,747)
SII dla
Słowenii, Estonii,
Czech, Chorwacji
Słowenia (0,448)
Estonia (0,415)
Czechy (0,365)
Chorwacja (0,275)
Słowenia (0,473)
Estonia (0,458)
Czechy (0,371)
Chorwacja (0,286)
Słowenia (0,489)
Estonia (0,460)
Czechy (0,408)
Chorwacja (0,308)
Słowenia (0,517)
Estonia (0,484)
Czechy (0,413)
Chorwacja (0,317)
Słowenia (0,508)
Estonia (0,500)
Czechy (0,402)
Chorwacja (0,302)
Kraje o niższym SII
od poziomu Polski
Litwa (0,244), Rumunia (0,234),
Łotwa (0,188), Bułgaria (0,187)
Rumunia (0,250), Litwa (0,248),
Łotwa (0,206), Bułgaria (0,198)
Litwa (0,255), Rumunia (0,233),
Bułgaria (0,231), Łotwa (0,216)
Litwa (0,271), Rumunia (0,252),
Bułgaria (0,234), Łotwa (0,225)
Łotwa (0,225), Rumunia (0,221),
Bułgaria (0,188)
*
ogólny wskaźnik innowacyjności (SII) dostępny dla 27 państw UE.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Innovation Union Scoreboard 2013, European Union, 2013, s. 74.
Polska według raportu Innovation Union Scoreboard 2013 należy do ostatniej z czterech grup państw tzw. modest
innovators obok Łotwy, Rumunii i Bułgarii9. Biorąc pod uwagę strukturę szczegółowych wskaźników SII (Wykres 2),
można dostrzec, że Polskę cechuje niezrównoważony potencjał innowacyjności opierający się głównie na zasobach
ludzkich z bardzo niską skłonnością do wprowadzania rozwiązań innowacyjnych i współpracy badawczo-rozwojowej.
Można zatem stwierdzić, że kapitał intelektualny nie jest w pełni wykorzystywany przez polskich przedsiębiorców.
Wykres 2.
Wskaźniki Summary Innovation Index (SII) w Polsce na tle wybranych państw UE i UE-27 w2012 r.
Kapitał ludzki
1
Efekty gospodarcze
0,8
System badań
0,6
0,4
UE-27
0,2
Innowatorzy
Finansowanie i wsparcie
0
Polska
Niemcy
Czechy
Tworzenie własnosći
intelektualnej
Inwestycje firm
Współpraca i
przedsiębiorczość
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Innovation Union Scoreboard 2013, European Union, 2013, p. 75.
Poprawie skali działalności innowacyjnej niezbędna jest równomierna poprawa wszystkich wymiarów potencjału
innowacyjności tj. równoległy wzrost wszystkich wskaźników szczegółowych SII. W Polsce priorytetowymi obszarami
9
Innovation Union Scoreboard 2013, European Union, 2013, p. 12,16.
wymagającymi ingerencji (z uwagi na niski poziom wskaźników szczegółowych) są: system badań, współpraca i
przedsiębiorczość, liczba innowatorów. Warto nadmienić, że: opublikowany na początku 2013 r. przez Boston
Consulting Group ranking 50 najbardziej innowacyjnych firm świata 2012 roku nie uwzględniania żadnego z polskich
przedsiębiorstw; zaś według rankingu innowacyjności sporządzonego przez Eurostat w latach 2008-2010 tylko 28,1%
ogółu polskich przedsiębiorstw było aktywnych innowacyjnie – Polska uplasowała się na przedostatnim miejscu wśród
państw UE; wielu polskich specjalistów jest zatrudnionych przez firmy z zagranicznym kapitałem, a innowacje przez
nich wypracowane wykorzystywane w globalnych oddziałach.
Nakłady na działalność badawczo-rozwojową w Polsce na tle UE
Istotna z punktu widzenia innowacyjności gospodarki jest relacja nakładów na działalność badawczo-rozwojową do
PKB. Relacja ilustruje zaangażowanie gospodarki we wspieranie sektora nauki i kreowanie nowej wiedzy.
W UE w latach 2004-2011 dynamika nakładów na działalność badawczo-rozwojową w przeliczeniu na jednego
mieszkańca podlegała fluktuacjom. W latach 2004-2006 miała miejsce poprawa tempa wzrostu nakładów na B+R w
przeliczeniu na jednego mieszkańca, które nie utrzymało się przez kolejne dwa lata. W 2009 r. tak liczone nakłady
zmalały względem roku poprzedniego o 1,58%. Największym spadkiem nakładów na B+R odznaczyły się państwa:
Łotwa (39,9%), Rumunia (31,12%), Litwa (13,71%). W Polsce tymczasem w 2004 nakłady na B+R w przeliczeniu na
jednego mieszkańca wzrosły względem roku poprzedniego o 9,96% plasując gospodarkę na 10 miejscu wśród państw
UE-27. Najwyższy wzrost tak liczonych nakładów odnotowano w latach 2005 (21,8%), 2008 (24,4%), 2010 (24,2%).
Natomiast w 2009 r. odnotowany spadek wydatków o 4,51% odbiegał znacząco od średniego poziomu UE-27
(-1,6%).10 W 2011 r. nakłady na B+R w przeliczeniu na jednego mieszkańca wzrosły względem roku poprzedniego o
7,76% plasując gospodarkę na 11 miejscu wśród państw UE11.
W relacji do PKB udział nakładów na B+R w UE kształtował się średnio biorąc w latach 2004-2011 na poziomie
1,91% (Wykres 3). W Polsce wskaźnik kształtował się na poziomie 0,63% plasując gospodarkę na 21 pozycji wśród
państw UE. Tuż za Polską znalazły się następujące kraje: Malta ze wskaźnikiem 0,59%, Łotwa (0,58%), Słowacja
(0,53%), Bułgaria (0,50%), Rumunia (0,47%), Cypr (0,44%). Tak niski poziom nakładów na działalność B+R
niewątpliwie staje się czynnikiem spowalniającym aktywność innowacyjną przedsiębiorstw. Nie sprzyja dążeniom
Polski do kształtowania rozwoju opartego na wiedzy i innowacjach.
Wykres 3.
Przeciętny poziom nakładów na działalność B+R w relacji do PKB w państwach UE-28
w latach 2004-2011 (% PKB)
3,65
3,54
4,50
4,00
2,77
2,65
2,57
3,50
2,00
1,50
1,00
wartosci liczbowe dla 2004-2011
2,17
1,94
1,88
1,74
1,74
1,59
1,48
1,46
1,34
1,26
1,24
1,18
1,05
0,84
0,81
0,63
0,59
0,58
0,53
0,50
0,47
0,44
2,50
1,91
1,91
3,00
2004-2007
2008-2011
0,50
Grecja
Finlandia
Szwecja
Dania
Niemcy
Austria
Francja
Belgia
Holandia
Wielka Brytania
Słowenia
Luksemburg
Czechy
Irlandia
Estonia
Hiszpania
Portugalia
Włochy
Węgry
Chorwacja
Litwa
Polska
Malta
Łotwa
Słowacja
Bułgaria
Rumunia
Cypr
UE-28
UE-27
0,00
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tsc00001
20.08.2013]
10
[stan
na:
Szerzej w: A. Gardocka-Jałowiec, Nakłady na działalność badawczo-rozwojową a innowacyjność polskiej
gospodarki, „Ekonomista” 2012, nr 1, s. 79-100
11
Obliczenia własne na podstawie:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/science_technology_innovation/data/database
[data
pobrania:
20.08.2013]
Struktura nakładów na działalność badawczo-rozwojową w Polsce na tle UE
Według założeń Strategii Lizbońskiej oraz obowiązującej obecnie Strategii Europa 2020 1/3 wydatkowanych
środków na działalność B+R powinna pochodzić z budżetów poszczególnych państw członkowskich, a 2/3 nakładów na
B+R ma być finansowana ze źródeł prywatnych. Oceniając strukturę nakładów na działalność badawczo-rozwojową
warto przyjrzeć się ujęciu instytucjonalnemu (tzn. wg źródeł finansowania) i funkcjonalnemu (tzn. wg rodzajów badań).
Struktura nakładów na działalności B+R wg kryterium instytucjonalnego
W UE w latach 2004-2010 udział budżetu państwa w finansowaniu nakładów na B+R wynosił przeciętnie 34,23%,
a udział sektora przedsiębiorstw 54,44%. W tym samym czasie w Polsce udział budżetu państwa w finansowaniu
nakładów na B+R wynosił przeciętnie 59,51%, a udział sektora przedsiębiorstw 30,47% (Wykres 4). W porównaniu z
sytuacją panującą w rozwiniętych gospodarkach UE, a więc z punktu widzenia pewnej sytuacji modelowej, do której
osiągnięcia powinna dążyć polityka naukowo-techniczna w Polsce - struktura nakładów na działalność B+R według
źródeł finansowania jest praktycznie odwróceniem struktury panującej średnio w UE i proporcji zakładanych w strategii
„Europa 2020”.
Wykres 4.
Struktura nakładów na działalność B+R według źródeł finansowania w latach 2004-2010* w Polsce i UE-28
sektor nonśrodki z
profit
zagranicy
0%
7%
sektor
szkolnictwa
wyższego
3%
sektor
rządowy
60%
Polska
sektor
przedsiębior
stw
30%
sektor nonśrodki z
profit
zagranicy
2%
9%
sektor
szkolnictwa
wyższego
1%
sektor
rządowy
34%
UE-28
sektor
przedsiębiors
tw
54%
* brak pełnych danych dla wszystkich państw UE za rok 2011 uniemożliwił przeprowadzenie pełnej analizy za lata
2004-2011.
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat:
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=rd_e_fundgerd&lang=en [stan na: 20.08.2013]
Przeważający udział środków budżetowych w finansowaniu działalności B+R sprawia, że Polska zajmuje jedno z
ostatnich lokat w rankingu gospodarek UE pod względem wysokości środków na B+R pochodzących ze źródeł
pozabudżetowych. W grupie państw, dla których udział budżetu państwa w nakładach na B+R był niższy od średniego
UE-28 znajdują się głównie państwa byłej UE-15 m.in. Belgia, Szwecja, Finlandia, Irlandia, Wielka Brytania.
Natomiast wśród państw o zbliżonym do Polski udziale środków budżetowych w finansowaniu B+R znalazły się kraje,
które przystąpiły do UE mniej więcej w tym samym czasie co Polska lub później (Bułgaria, Litwa, Cypr).
Struktura nakładów na B+R, odbiegająca istotnie od podziału wydatków na ten cel w UE i od założeń Strategii
Lizbońskiej oraz obowiązującej obecnie Strategii Europa 2020, w kontekście analizy wskaźników szczegółowych SII
świadczyć może o m.in.:
 rozbieżności w postrzeganiu znaczenia działalności B+R przez przedsiębiorstwa;
 niskim potencjale badawczym przedsiębiorstw, którego źródłem jest względny brak środków finansowych;
 braku kooperacji pomiędzy ośrodkami badawczymi a przedsiębiorcami.
Można przyjąć, że ostatnia przyczyna istniejącego stanu rzeczy w gospodarkach o dominującym udziale środków
budżetowych w finansowaniu B+R wynika z niedopasowania prowadzonej działalności B+R do potrzeb i wymagań
prywatnych przedsiębiorców, o czym świadczy struktura nakładów na działalność B+R według kryterium
funkcjonalnego.
Struktura nakładów na działalność B+R wg kryterium funkcjonalnego12
Dokonując analizy nakładów na B+R wg rodzajów badań określa się stopień powiązania świata nauki ze światem
przedsiębiorstw, czyli określa się na ile prowadzone badania odpowiadają zapotrzebowaniu zgłaszanemu przez sektor
12
Nakłady na działalność B+R wg kryterium funkcjonalnego są przeznaczane na: badania podstawowe (prace
teoretyczne i eksperymentalne nieukierunkowane w zasadzie na uzyskanie konkretnych zastosowań praktycznych),
badania stosowane (prace badawcze podejmowane w celu zdobycia nowej wiedzy mającej konkretne zastosowania
praktyczne), prace rozwojowe (polegające na zastosowaniu istniejącej już wiedzy do opracowania nowych lub istotnego
ulepszenia istniejących wyrobów, procesów czy usług). Nauka i technika w Polsce w 2009 roku. Informacje i
opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2011, s. 30.
przemysłu i usług. Udział prac rozwojowych w nakładach na działalność badawczo-rozwojową uznaje się za
podstawowy miernik tzw. bliskości działalności badawczo-rozwojowej do rynku. Im większy jest udział badań
stosowanych i rozwojowych, tym większa staje się szansa na to, że wyniki tych prac znajdą swe praktyczne
zastosowanie w produkcji dóbr i usług, przyczyniając się do zwiększenia innowacyjności i technologicznego
zaawansowania zarówno samych produktów i usług, jak i całej gospodarki13.
Struktura nakładów na B+R wg rodzajów badań występująca w państwach UE wyraźnie odbiegała od modelu jaki
dominuje np. w Stanach Zjednoczonych czy Japonii (Wykres 5). Na przykład w roku 2007 średnio w UE badania
podstawowe stanowiły 26% ogółu nakładów, gdy w Stanach Zjednoczonych 17%, a w Japonii 12%. Udział badań
stosowanych w UE wynosił 38% i był znacznie wyższy niż w USA (22%) i w Japonii (22%). Natomiast udział prac
rozwojowych w całości nakładów na B+R w UE, wynoszący 34%, był znacznie niższy niż w USA (59%) i w Japonii
(62%).
Wykres 5.
Struktura bieżących nakładów na badania i prace rozwojowe wg rodzajów badań w wybranych krajach UE i w USA,
Japonii, Korei Południowej w latach 2004-2010 (w %)
Słowacja
46,0%
27,9%
26,1%
Polska (2005-2010)
38,0%
22,4%
39,6%
Polska (2005-2011)
37,7%
22,7%
39,6%
Chorwacja
35,3%
37,1%
27,7%
Litwa
33,7%
37,2%
29,2%
Estonia
28,1%
Łotwa
26,0%
Francja
24,7%
Węgry
24,6%
33,6%
39,2%
Irlandia
23,4%
35,8%
41,2%
Portugalia
22,0%
36,1%
41,9%
Cypr
20,5%
Islandia (2005-2009)
18,3%
USA (2004-2007)
18,0%
Wielka Brytania (2007-2010)
16,0%
23,4%
48,6%
42,4%
31,6%
38,6%
36,1%
badania podstawowe
badania stosowane
badania rozwojowe
Korea Południowa (2004-2009)
58,5%
35,4%
46,3%
22,1%
58,9%
44,1%
39,9%
15,9% 20,2%
Słowenia 12,7%
63,8%
65,6%
21,6%
Japonia (2004-2009) 11,8% 21,4%
Czechy
28,8%
Bułgaria
25,6%
0%
21,1%
20%
61,9%
26,5%
44,8%
54,2%
40%
60%
20,2%
80%
100%
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat:
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do [stan na: 20.08.2013]
W Polsce w strukturze nakładów na B+R do 2004 r. dominującym rodzajem badań były badania podstawowe (tj.
prace teoretyczne i eksperymentalne, które nie są związane z uzyskiwaniem konkretnych zastosowań praktycznych),
podczas gdy w krajach rozwiniętych dominującymi elementami nakładów na działalność badawczo-rozwojową były
13
J. Heller, M. Bogdański, Nakłady na badania i rozwój w Polsce na tle wybranych państw europejskich, „Studia
Regionalne i Lokalne“ 2005, nr 4 (22), s. 67-68.
nakłady na prace rozwojowe oraz badania stosowane14. W kolejnych latach względnie systematycznie wzrastał udział
wydatków na prace rozwojowe. W roku 2009 wydatki na badania rozwojowe w Polsce stanowiły blisko 43% i były
wyższe od nakładów na prace podstawowe (38%) (Wykres 6). Tendencja nie utrzymała się w kolejnych latach. W roku
2010 nakłady na badania rozwojowe zmniejszyły się do 39,8% przy wzroście nakładów na prace podstawowe do
poziomu 39,7%. W roku następnym odnotowano zmniejszenie udziału w nakładach na B+R badań rozwojowych
(39,6%) i podstawowych (36,4%). Podkreślenia wymaga fakt, że mimo to w latach 2007-2011 nakłady na prace
rozwojowe wśród wszystkich rodzajów badań charakteryzowały się największym przeciętnym wzrostem, który sięgał
średniorocznie 14,2%15.
Wykres 6.
Struktura bieżących nakładów na badania i prace rozwojowe wg rodzajów badań w Polsce w latach 2005-2011 (w %)
2005
50%
40%
2011
2006
30%
20%
badania podstawowe
10%
badania stosowane
0%
2010
2007
2009
badania rozwojowe
2008
Źródło: Nauka i technika w 2011 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2012, s.54; obliczenia
własne na podstawie danych Eurostat:
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do [stan na: 20.08.2013]
W przypadku badań stosowanych obserwuje się w Polsce od 2009 r. ich systematyczny wzrost. W roku 2011 na
prace systemowe przeznaczono 24% ogółu wydatków na B+R, czyli znacznie więcej niż w 2009 r. (18,9%). Wzrost
udziału wydatków na badania stosowane, jaki obserwuje się w działalności badawczo-rozwojowej polskiej gospodarki,
należy uznać za pozytywny trend. Zmniejsza się odległość między rodzajami badań (Wykres 6), która ma istotne
znaczenie. Zbyt niskie nakłady na badania stosowane mogą bowiem doprowadzić do niewłaściwego transferu wiedzy
na linii badania podstawowe – prace rozwojowe. Jak zasygnalizowano wcześniej implementacja prac rozwojowych
oraz badań stosowanych ma istotne znaczenie dla aktywizacji działalności innowacyjnej. Przekładają się bowiem
bezpośrednio na wzrost wyników gospodarczych przedsiębiorstw, w związku z czym stają się przedmiotem ich
zainteresowania.
Źródła pozyskiwania informacji dla innowacji
Jak wykazano w pierwszej części opracowania innowacyjność polskiej gospodarki na tle UE kształtuje się na niskim
poziomie. Przyczyn takiego stanu upatrywać należy nie tylko w niskich nakładach na B+R, względnie nieprawidłowej
strukturze nakładów na działalność B+R, ale także w preferowanych przez przedsiębiorstwa źródłach pozyskiwania
informacji.
Dla polskich przedsiębiorstw podstawowym źródłem informacji dla innowacji są one same (Tabela 2). W okresie
2004-2010 prawie 50% badanych podmiotów stwierdziło, że informacje niezbędne do powstania innowacyjnych
rozwiązań pochodzą ze źródeł wewnętrznych. Pozostałymi źródłami informacji dla innowacji byli głównie klienci,
konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tej samej dziedziny oraz dostawcy. Ponadto niskim zainteresowaniem cieszyły się
źródła instytucjonalne, w których najwyżej ceniono placówki naukowe PAN, oraz pozostałe źródła informacji takie jak
konferencje, targi, wystawy. Przyczyn tej sytuacji upatrywać należy w: braku odpowiednich rozwiązań prawnych
regulujących współpracę pomiędzy sektorem biznesu i nauki; braku środków finansowych na podjęcie takiej
współpracy; niedostosowaniu oferty wspomnianych instytucji do potrzeb sektora biznesu; braku odpowiednich struktur
zarządzających działalnością badawczą na rzecz przedsiębiorstw, szczególnie w przypadku krajowych szkół wyższych.
Prowadzenie działalności innowacyjnej przy wykorzystaniu zewnętrznych źródeł rynkowych dywersyfikuje
„portfel” informacji. Istniejące małe zróżnicowanie źródeł informacji dla innowacji może być przyczyną ograniczonej
14
A. Strychalska-Rudzewicz, Bariery funkcjonowania w Polsce gospodarki opartej na wiedzy [w:] Uwarunkowania
rozwoju przedsiębiorczości. Determinanty i narzędzia zdobywania przewagi konkurencyjnej, red. H. AdamkiewiczDrwiłło, WN PWN, Warszawa 2007, s. 33.
15
Nauka i technika w 2011 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2012, s.53
skali innowacyjności, otwartości na innowacje radykalne16 wywierające znaczący wpływ na rynek oraz działalność
gospodarczą przedsiębiorstw na tym rynku.
Zaobserwowane w Polsce, w latach 2004-2010, malejące uznanie klientów (Tabela 2), jako ważnego źródła
informacji zewnętrznej (rynkowej), należy ocenić negatywnie. Świadczy bowiem o inercji przedsiębiorstw na potrzeby
odbiorców i ich preferencje. Tymczasem konsumpcja jest ważnym elementem procesów gospodarczych. Kończy cykl
gospodarowania, ale i inicjuje, kształtuje, weryfikuje jego poprzednie segmenty. Role te wypełnia poprzez generowane
efekty: reprodukcyjny, motywacyjny, informacyjny17. Współczesne wysoko rozwinięte społeczeństwa dążą do takiej
aktywności gospodarczej, która prowadzić będzie do trwałej poprawy jakości życia nie tylko obecnych ale i przyszłych
pokoleń.
Tabela 2.
Źródła informacji dla innowacji w przedsiębiorstwach przemysłowych i sektora usług w Polsce w latach 2004-2010*
Przedsiębiorstwa przemysłowe
Źródła wewnętrzne
Źródła rynkowe
Źródła instytucjonalne
Pozostałe źródła
wewnątrz przedsiębiorstwa
inne przedsiębiorstwa z tej samej grupy
dostawcy wyposażenia, materiałów,
komponentów lub oprogramowania
klienci
konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tej samej
dziedziny
firmy konsultingowe
placówki naukowe PAN
JBR-y
zagraniczne publiczne instytucje badawcze
szkoły wyższe (krajowe i zagraniczne)
konferencje, targi, wystawy
czasopisma i publikacje naukowe/techniczne/
handlowe
towarzystwa i stowarzyszenia naukowotechniczne, specjalistyczne i zawodowe
2004-2006
45,3%
12,0%
Lata
2006-2008
44,1%
6,0%
2008-2010
43,6%
8,3%
17,7%
16,4%
20,5%
27,7%
26,0%
18,5%
17,0%
16,2%
10%
5,7%
3,7%
6,0%
3,3%
4,9%
18,6%
6,4%
4,3%
5,9%
3,6%
5,4%
18,9%
5,4%
3,6%
6%
3,4%
5,9%
14,6%
13,6%
12,7%
10,5%
5,8%
5,2%
4,9%
51,8%
19,8%
41,0%
10,4%
44,3%
8,3%
24,3%
19,1%
20,5%
32,3%
23,0%
18,5%
37,4%
16,3%
10%
7,1%
3,3%
3,0%
2,4%
2,6%
12,0%
8,2%
3,8%
4,9%
4,4%
4,8%
14,7%
5,4%
3,6%
6%
3,4%
5,9%
14,6%
12,9%
12,1%
10,5%
4,9%
7,1%
4,9%
Przedsiębiorstwa sektora usług
Źródła wewnętrzne
Źródła rynkowe
Źródła instytucjonalne
Pozostałe źródła
wewnątrz przedsiębiorstwa
inne przedsiębiorstwa z tej samej grupy
dostawcy
wyposażenia,
materiałów,
komponentów lub oprogramowania
klienci
konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tej samej
dziedziny
firmy konsultingowe
placówki naukowe PAN
JBR-y
zagraniczne publiczne instytucje badawcze
szkoły wyższe (krajowe i zagraniczne)
konferencje, targi, wystawy
czasopisma i publikacje naukowe/techniczne/
handlowe
towarzystwa
i
stowarzyszenia
naukowotechniczne, specjalistyczne i zawodowe
* w % przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie, które oceniły znaczenie danego źródła jako „wysokie”.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2004–2006. Informacje i
opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2008, s.120-121; Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 20062009. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, US w Szczecinie, Warszawa 2010, s. 170, 355; Działalność
innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2008–2010. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2012, s.
143-144, 150-151.
16
Pojęcie innowacji radykalnych ogniskuje się na skutkach innowacji, a nie na aspekcie nowości: skutki te mogą na
przykład polegać na zmianie struktury rynku, stworzeniu nowych rynków lub doprowadzeniu do sytuacji, w której
istniejące produkty staną się przestarzałe. Por.: Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych
dotyczących innowacji. Pomiar działalności naukowej i technicznej, Komisja Europejska, OECD 2005, s. 61.
17
Szerzej w: A. Gardocka-Jałowiec, Konsumpcja a działalność innowacyjna we współczesnej gospodarce, „Handel
wewnętrzny. Rynek. Przedsiębiorstwo. Konsumpcja. Marketing”, IBRKK, Warszawa 2013, s. 38-52
Należy nadmienić, że zaspokajanie popytu konsumentów stanowi z jednej strony podstawowy warunek zdobycia
szerokiej grupy odbiorców, z drugiej impuls do rozwoju, budowania i umacniania przewagi konkurencyjnej
przedsiębiorstw/gospodarki. Komunikacja interpersonalna stanowi istotny czynnik rozpowszechniania zupełnie nowych
czy też zmodyfikowanych wzorców konsumpcji, które stają się impulsem do większej kreatywności – aktywności
innowacyjnej18. To właśnie m.in. niepewny popyt na innowacyjne (nowe) produkty/usługi jest postrzegany jako istotna
bariera w prowadzeniu działalności innowacyjnej (Tabela 3). Polscy przedsiębiorcy wskazują jako przeszkody, poza
czynnikami rynkowymi, również i czynniki ekonomiczne (brak środków finansowych w przedsiębiorstwie lub grupie
przedsiębiorstw, brak środków finansowych ze źródeł zewnętrznych, zbyt wysokie koszty innowacji), którym
przypisują najwyższą rangę. Niewątpliwe czynniki ekonomiczne są ważne aczkolwiek przedsiębiorcy nie powinni
umniejszać znaczenia zmian zachodzących w sferze konsumpcji m.in. upowszechniającego się zjawiska
dekonsumpcji19, „starzenia społeczeństwa”.
Tabela 3.
Przeszkody w działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych i sektora usług w Polsce
w latach 2004-2010*
Przedsiębiorstwa przemysłowe
Czynniki ekonomiczne
Czynniki związane z
wiedzą
Czynniki rynkowe
Pozostałe czynniki
brak środków finansowych w przedsiębiorstwie lub grupie
przedsiębiorstw
brak środków finansowych ze źródeł zewnętrznych
zbyt wysokie koszty innowacji
brak wykwalifikowanego personelu
brak informacji na temat technologii
brak informacji na temat rynków
trudności w znalezieniu partnerów do współpracy innowacyjnej
rynek opanowany przez dominujące przedsiębiorstwa
niepewny popyt na innowacyjne (nowe) produkty
brak potrzeby prowadzenia działalności innowacyjnej ze względu na
wcześniejsze innowacje
brak popytu na innowacje
Lata
2008-2010
2004-2006
34,7%
31,8%
27,7%
34,5%
10,7%
6,5%
6,2%
12,4%
19,6%
20,3%
26,9%
34,2%
14,6%
12,4%
11,8%
16,7%
21,1%
21,7%
7,6%
14,4%
11,4%
14,8%
22,1%
24,1%
20,4%
26,2%
8,9%
6,8%
6,3%
11,4%
12,9%
16,8%
21,3%
27,4%
13,2%
12,3%
11,4%
14,5%
19,1%
18,4%
9,4%
14%
11,9%
15,1%
Przedsiębiorstwa sektora usług
Czynniki ekonomiczne
Czynniki związane z
wiedzą
Czynniki rynkowe
Pozostałe czynniki
brak środków finansowych w przedsiębiorstwie lub grupie
przedsiębiorstw
brak środków finansowych ze źródeł zewnętrznych
zbyt wysokie koszty innowacji
brak wykwalifikowanego personelu
brak informacji na temat technologii
brak informacji na temat rynków
trudności w znalezieniu partnerów do współpracy innowacyjnej
rynek opanowany przez dominujące przedsiębiorstwa
niepewny popyt na innowacyjne (nowe) produkty
brak potrzeby prowadzenia działalności innowacyjnej ze względu na
wcześniejsze innowacje
brak popytu na innowacje
* przedsiębiorstwa, które oceniły znaczenie danego czynnika jako "wysokie" w % ogółu przedsiębiorstw
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2004–2006. Informacje i
opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2008, s.163-164; Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2008–
2010. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2012, s. 227-228, 233-234.
Wskazane przeszkody dla prowadzenia/aktywizowania działalności innowacyjnej polskich przedsiębiorstw są
prawdopodobnie uwarunkowane w pewnym stopniu niskim zaangażowaniem w współpracę rynkową w tym także na
18
Ibidem.
Dekonsumpcja jest jednym ze zjawisk „nowej konsumpcji”, wyrazem tworzenia „nowej kultury konsumpcyjnej”. Jest
wynikiem ewolucji procesu konsumpcyjnego, obrazem świadomego ograniczania konsumpcji do rozmiarów
racjonalnych. Szerzej w: A. Gardocka-Jałowiec, Deconsumption and The Standard of Living in the Aspect of Social
Cohesion in the European Union [w:] Economic Development and Management of Regions, University of Hradec
Kralove faculty of Informatics and Management, Hradec Kralove, Gaudeamus 2012, pp. 61-65.
19
obszarze UE. Uznać należy, że niekorzystne tendencje w zakresie kreowania innowacyjności w ramach UE mogą
zniwelować, w pewnym zakresie, układy sieciowe oparte o kooperencję 20.
Zakończenie
Dokonana analiza działalności innowacyjnej w Polsce pozwala stwierdzić, że występująca struktura finansowania
nakładów na badania i rozwój jest odwróceniem struktury, do jakiej dąży się w krajach wysoko rozwiniętych – krajach
innowacyjnych, do jakiej zmierza Komisja Europejska poprzez wyznaczone założenia w Strategii Lizbońskiej i
Strategii Europa 2020. Jest to struktura sprzyjająca innowacjom postępowym, a nie innowacjom radykalnym.
Innowacjom radykalnym jest niezbędna m.in.: współpraca ośrodków naukowych z przedsiębiorstwami, zaangażowanie
przedsiębiorstw w badania, dostosowanie prowadzonej działalności B+R do potrzeb i oczekiwań przedsiębiorców.
Przeprowadzone rozważania pozwalają stwierdzić, że dla sprawnej działalności innowacyjnej prowadzonej w Polsce
potrzebne są:
 rosnący udział nakładów na działalność B+R w PKB;
 malejący udział budżetu państwa w finansowaniu działalności B+R przy rosnącym udziale sektora
przedsiębiorstw;
 optymalna struktura badań tzn. dominacja badań rozwojowych i niski udział badań podstawowych przy
zachowaniu odpowiednich proporcji między badaniami podstawowymi i stosowanymi;
 relacje między sektorem przedsiębiorstw i sektorem nauki oparte o kooperencję przy zachowaniu warunków
niezbędnych dla generowania korzyści i niwelowania zagrożeń.
Ponadto aktywizacji działalności innowacyjnej sprzyjają zdywersyfikowane i aktywnie wykorzystywane źródła
informacji dla innowacji. Na uwagę zasługuje zasygnalizowane w rozważaniach znaczenie aktywności rynkowej
konsumentów, zmian zachodzących w sferze konsumpcji. Pogłębiająca się wiedza i świadomość konsumentów, jak
również zyskujące co raz wyższą rangę aspekty etyczne konsumpcji (oznaczające sprawiedliwość wewnątrz i
międzypokoleniową) będą upowszechniały się. Współczesne wysoko rozwinięte społeczeństwa dążą do takiej
aktywności gospodarczej, która prowadzić będzie do trwałej poprawy jakości życia nie tylko obecnych ale i przyszłych
pokoleń. W rezultacie zmiany zachodzące w sferze konsumpcji wywierają istotny wpływ na proces optymalizacji
jakości życia ludności, który z jednej strony jest związany z podstawowym celem działalności innowacyjnej, z drugiej
wspiera zdolność przedsiębiorstw do kreowania i skutecznej działalności innowacyjnej.
Literatura
Akhlagh E.M., Moradi M.M., Mehdizade M., Ahmadi N.D., Innovation Strategies, Performance Diversity and
Development: An Empirical Analysis in Iran Construction and Housing Industry, “Iranian Journal of Management
Studies (IJMS)” vol. 6 (2), July 2013, pp. 31-60.
Annual Growth Survey. Annex 1. Progress Report on Europe 2020, European Commission 2011.
Arrow K.J., Economic Welfare and the Allocation of Resources for Invention, [w:] The Rate and Direction of Inventive
Activity: Economic and Social Factors, (ad.) R.R. Nelson, Princeton University, Princeton 1962, pp. 609-626.
Cameron G., Innovation and Economic Growth, Centre For Economic Performance Discussion Paper No. 277, London
1996.
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2004–2006. Informacje i opracowania statystyczne, GUS,
Warszawa 2008.
Działalność innowacyjna przedsiebiorstw w latach 2006-2009. Informacje i opracowania statystyczne, GUS Urząd
Statystyczny w Szczecinie, Warszawa 2010.
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2008–2010. Informacje i opracowania statystyczne, GUS,
Warszawa 2012.
Europe 2020 – A European strategy for smart, sustainable and inclusive growth. Communication from the Commission,
European Commission 2010.
European Innovation Scoreboard 2008. Comparative analysis of innovation performance, Pro Inno Europe, European
Commission, 2008.
Gardocka-Jałowiec A., Deconsumption and The Standard of Living in the Aspect of Social Cohesion in the European
Union [w:] Economic Development and Management of Regions, University of Hradec Kralove faculty of Informatics
and Management, Hradec Kralove, Gaudeamus 2012, pp. 61-65.
Gardocka-Jałowiec A., Konsumpcja a działalność innowacyjna we współczesnej gospodarce, „Handel wewnętrzny.
Rynek. Przedsiębiorstwo. Konsumpcja. Marketing”, IBRKK, Warszawa 2013.
Gardocka-Jałowiec A., Nakłady na działalność badawczo-rozwojową a innowacyjnośc polskiej gospodarki,
„Ekonomista“ 2012, nr 1, s. 79-100.
Gardocka-Jałowiec A., Tomanek A., Coopetition as an activating factor for innovation in the EU [w:] Strategies and
promotion of innovation in regional policies around the Mare Balticum red. M.Hogeforster, Baltic Sea Academy,
Hamburg 2012, pp. 122-140.
20
Szerzej w: A.Gardocka-Jałowiec, A. Tomanek, Coopetition as an activating factor for innovation in the EU [w:]
Strategies and promotion of innovation in regional policies around the Mare Balticum red. M. Hogeforster, Baltic Sea
Academy, Hamburg 2012, pp. 122-140.
Heller J., Bogdański M., Nakłady na badania i rozwój w Polsce na tle wybranych państw europejskich, „Studia
Regionalne i Lokalne“ 2005, nr 4 (22), s. 67-68.
Innovation Union Scoreboard 2010. The Innovation Union’s performance scoreboard for Research and Innovation. 1
February 2011, Pro Inno Europe, European Commission, 2011.
Innovation Union Scoreboard 2013, European Union, 2013.
Khan M., Luintel K.B., Sources of Knowledge and Productivity: How Robust is the Relationship?, OECD Science,
Technology and Industry Working Papers 2006/06.
Lendel V., Varmus M., Creation and Implementation of the Innovation Strategy in the Enterprise, „Economics and
Management“, 2011, vol. 16, pp. 819-825.
Lendel, V., Varmus, M., Innovation strategy in Slovak businesses, “World Academy of Science, Engineering and
Technology” 2012, vol. 64, pp.1137-1146.
Nauka i technika w 2011 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2012.
Nauka i technika w Polsce w 2009 roku. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2011.
Oslo Manual 2005. Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, 3rd Edition, OECD, Statistical Office
of the European Communities, Luxembourg 2005.
Podręcznik Frascati 2002. Pomiar działalnosci naukowo-badawczej. Proponowane procedury standardowe dla badań
statystycznych w zakresie działalnosci badawczo-rozwojowej, OECD 2002.
Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Pomiar działalności naukowej i
technicznej, Komisja Europejska, OECD 2005.
Rothwell R., Successful Industrial Innovation, “R&D Management” 1992, vol. 3, pp. 232-236.
Rothwell R.,Towards the Fifth-generation Innovation Process, „International Marketing Review“,1994, nr 1 (11), pp.
7-31.
Schumpeter J. A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960.
Solow R.M., Technical Change and the Aggregate Production Function, “Review of Economics and Statistic” 1957,
vol. 39 (3), pp. 312-320.
Strychalska-Rudzewicz A, Bariery funkcjonowania w Polsce gospodarki opartej na wiedzy [w:] Uwarunkowania
rozwoju przedsiebiorczosci. Determinanty i narzedzia zdobywania przewagi konkurencyjnej, red. H. AdamkiewiczDrwiłło, WN PWN, Warszawa 2007.