KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY SOZOLOGICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-33-96-B
TUCHOLA
Opracował zespół w składzie:
Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Włodzimierz
Marszelewski
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU
Położenie fizycznogeograficzne
Zgodnie z podziałem Polski na regiony fizycznogeograficzne opracowanym przez
Kondrackiego (2000), obszar objęty arkuszem mapy Tuchola położony jest
w granicach podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (314) i makroregionie
Pojezierza Południowopomorskie (314.6-7). W ramach tego makroregionu wyróżnić
można cztery mezoregiony, z których największą powierzchnię zajmuje mezoregion
Pojezierze Krajeńskie (314.69) na zachodzie. Na północy położony jest mezoregion
Bory Tucholskie (314.71), w środkowej części wbijający się klinem od południa
fragment mezoregionu Dolina Brdy (314.72). Zajmujący najmniejszą powierzchnię
arkusza mezoregion Wysoczyzna Świecka (314.73) zlokalizowany w jego południowowschodnim krańcu obejmuje głównie jeziora i ich doliny. Zasięgi poszczególnych
jednostek fizycznogeograficznych przedstawia poniższa rycina.
Budowa geologiczna
Obszar arkusza położony jest w strefie granicznej dwóch obszarów
platformowych: wschodnioeuropejskiego i środkowo-zachodnioeuropejskiego. Strefa
graniczna tych jednostek tektonicznych o ukierunkowaniu NW–SE przebiega w okolicy
Tucholi (Znosko 1998). Tak więc, południowo zachodnią cześć analizowanego obszaru
budują miąższe osady permsko-mezozoiczne będące elementem strukturalnym wału
środkowopolskiego (antyklinorium pomorskie). Północno wschodnia część arkusza
położona jest z kolei w obrębie synklinorium brzeżnego (odcinek pomorski). Po inwersji
bruzdy środkowopolskiej w kredzie górnej obszar uległ stopniowemu wypiętrzaniu, co
sprzyjało procesom denudacyjnym. Jednocześnie w lokalnych zbiornikach trwała
paleoceńska akumulacja morska w efekcie której nastąpiła akumulacja mułków,
piasków i wapieni marglistych. W okresie eocenu i oligocenu w wyniku transgresji
morskiej rozpoczęła się depozycja osadów formacji czempińskiej, natomiast w okresie
miocenu w warunkach śródlądowych miała miejsce sedymentacja pokładów węgla
brunatnego (serie łużyckie, lubińskie, środkowopolskie), (Słodkowska 2000). Schyłek
neogenu (pliocen) oraz okres preglacjalny nie jest udokumentowany obecnością
osadów (luka stratygraficzna). Ukształtowanie powierzchni podczwartorzędowej jest
dość zróżnicowane. Najwyżej powierzchnia ta znajduje się w rejonie Łyskowa (115 m
n.p.m.), najniżej w okolicy Kiełpina (25–30 m p.p.m.), (Pikies 2007, 2009). Rzeźba ta
jest wynikiem preglacjalnych procesów denudacyjnych i erozyjnych oraz późniejszych
procesów związanych z obecnością kolejnych plejstoceńskich lądolodów. Najstarszymi
osadami lodowcowymi są poziomy glin zlodowaceń kompleksu południowopolskiego
w obrębie których stwierdza się występowanie wielu struktur glacitektonicznych.
Nasunięcia lądolodu zlodowaceń środkowopolskich poprzedzone były erozją,
a następnie akumulacją wodnolodowcową. Najlepiej zachowały się gliny zlodowacenia
Warty w obrębie których stwierdza się występowanie porwaków osadów paleogeńskich
np. okolice Mędromierza Małego i Okierska. Z okresu zlodowacenia vistuliańskiego
występują tu osady stadiału górnego odpowiadające seriom glacjalnym fazy
poznańskiej i leszczyńskiej. Z nasunięciem lądolodu subfazy krajeńskiej związana jest
drumlinizacja obszarów wysoczyznowych (Pasierbski 2003), natomiast faza pomorska
zapisała się depozycja piasków wodnolodowcowych sandru Brdu. W późnym glacjale
i holocenie miała miejsce akumulacja osadów eolicznych oraz w obrębie obniżeń
(rynny subglacjalne, wytopiska) gytii, kredy jeziornej i torfów.
Ukształtowanie powierzchni terenu i geomorfologia
Obszar arkusza charakteryzuje się bardzo urozmaiconą rzeźbą młodoglacjalną
(Andrzejewski 2001), której deniwelacje względne osiągają 82 m. Najwyższym
punktem jest szczyt pagórka moreny martwego lodu usytuowany pomiędzy Bladowem
i Białowieżą (163,8 m n.p.m.), natomiast najniższy stanowi poziom rzeki Brdy
w południowej części analizowanego obszaru (Pikies 2007, 2009). W rzeźbie terenu
wyróżnić można trzy zasadnicze rejony. Całą część zachodnią zajmuje wysoczyzna
morenowa (Pojezierze Krajeńskie), której powierzchnia zalega na wysokości od 140 do
150 n.p.m. Wschodnią część obszaru zajmuje równina sandru Brdy (Galon 1953)
którego powierzchnia obniża się z północy na południe od 115–120 m n.p.m. do 98100 m n.p.m. W południowo wschodniej części arkusza występują fragmenty niżej
zalegającej wysoczyzny należącej do Wysoczyzny Świeckiej. Rzeźbę falistych
i płaskich powierzchni wysoczyznowych urozmaicają liczne pagórki kemowe, moreny
martwego lodu, ozy oraz systemy rynien subglacjalnych i zagłębień wytopiskowych po
bryłach martwego lodu (Murawski 1969, 1973). Wyróżniającą się formą jest
równoleżnikowa rynna subglacjalna, którą wykorzystuje rzeka Kicz. Większa część
miasta Tuchola położona jest we wschodniej jej części. Wąskie i kręte rynny
subglacjalne o ukierunkowaniu północny wschód, południowy zachód rozcinają także
powierzchnie sandru Brdy. Najbardziej charakterystyczne wykorzystują dopływy Brdy
np. rzeka Stążka i Szumionka. Z kolei w południowo wschodniej części obszaru rzeźbę
wysoczyznową urozmaicają rynny subglacjalne których dna zajmują jeziora np. Wielkie
Cekcyńskie, Drzycimskie, Gwiazda, Lucimskie czy Bysławskie. Do osobliwych form
rzeźby terenu należą ukierunkowane wały drumlinów lub form drumlinopodobnych, we
wschodniej części Pojezierza Krajeńskiego np. w okolicy Tucholi, Łyskowa. Na
równinie sandru Brdy, a także lokalnie na powierzchni teras dolinnych występują
wydmy, głównie paraboliczne oraz towarzyszące im niecki deflacyjne. Ich geneza
wiąże się z chłodnymi okresami późnego glacjału przy udziale wiatrów z sektora
zachodniego (Nowaczyk 1986). Wśród form dolinnych na uwagę zasługuje szerokie
dno doliny Brdy kształtowane przez meandrującą rzekę z licznymi śladami dawnych
paleokoryt. System teras w dolinie Brdy nawiązuje do poziomów w pradolinie ToruńskoEberswaldzkiej (Galon 1953). W strefach krawędziowych rynien i dolin, występują
liczne rozcięcia o charakterze parowów, dolinek i niecek denudacyjnych u wylotu
których w niektórych miejscach ukształtowały się stożki napływowe. Dna zagłębień
wytopiskowych oraz rynien polodowcowych w wielu miejscach kształtują powierzchnie
biogeniczne zbudowane z późnoglacjalnych i holoceńskich gytii i torfów.
Wody powierzchniowe
Główną rzeką w obrębie analizowanego arkusza mapy jest Brda, stanowiąca
jednocześnie oś hydrograficzną całego obszaru. Rzeka ta płynie z kierunku
północnego w kierunku południowym. Głównymi lewostronnymi jej dopływami są:
Bielska Struga, Ruda (z Rakówką i Stążką) oraz Szumionka (z Bursztynicą),
a prawostronnymi Kicz oraz Hozjanna. Powyżej ujścia Bielskiej Strugi (w NE części
mapy) znajduje się obszar silnie przekształcony pod względem hydrograficznym,
w obrębie którego znajduje się dolny, ujściowy odcinek Wielkiego Kanału Brdy,
nazywany w tym miejscu Małym Kanałem Brdy (Marszelewski 2015).
Bielska Struga (długość całkowita 29,4 km, uchodzi do Brdy w 100,30 km jej
biegu) w swym ujściowym odcinku przepływa przez kompleks leśny głębokim jarem.
Ruda (ujście do Brdy w 80,64 km) odwadnia m.in. obszary rezerwatów “Źródła rzeki
Stążki” oraz “Bagna nad Stążką”. Długość cieku wynosi 20,6 km. Szumionka (długość
całkowita 22,3 km, uchodzi do Brdy w km 74,85) odwadnia kilka jezior, w tym jezioro
Cekcyńskie Wielkie. Koryto cieku posiada charakter naturalny, jest głęboko wcięte
w otaczający je sandr (miejscami nawet do 15–18 m). Mały Kanał Brdy (stanowiący
jednocześnie ujściowy odcinek Wielkiego Kanału Brdy, którego długość całkowita
wynosi 29,8 km) zakończony jest rurociągiem zasilającym Małą Elektrownię Wodną
(Habel 2013). Kicz (długość całkowita 21,5 km, ujście do Brdy w km 82,01) przepływa
m.in. przez Tucholę będąc odbiornikiem ścieków z tego miasta i w związku z tym
odgrywa ważną rolę w gospodarce wodnej tego obszaru. Uważana jest za rzekę
kształtującą jakość wody w Brdzie powyżej Jeziora Koronowskiego. Hozjanna (długość
całkowita 5,5 km, ujście do Brdy w km 91,96) wypływa spod Kiełpina i przepływa
przez małe jezioro Trzcionek w pobliżu Tucholi (Marszelewski 2015).
Na analizowanym obszarze znajduje się 15 jezior, których powierzchnia jest
większa od 15 ha (Tabela 1). Największą grupę stanowią tzw. jeziora cekcyńskie
znajdujące się pomiędzy Cekcynem a Bysławiem w SE części obszaru, w tym m.in.
Cekcyńskie Wielkie (115,1 ha), Bysławskie (56,5 ha), Drzycimskie (39,9 ha) i Gwiazda
(53 ha). Do ciekawych jezior należy Głęboczek znajdujące się w granicach
administracyjnych Tucholi, które ze względu na silną degradację poddane zostało
w latach 90. XX wieku różnorodnym procesom rekultywacyjnym.
Tabela 1. Jeziora i ich cechy morfometryczne.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Nazwa jeziora
Stobno
Lubierzyńskie
Raciąskie
Okierskie
Głęboczek
Żalińskie
Głęboczek
Cekcyńskie Wielkie
Drzycimskie
Miały
Gwiazda
Mędromierz
Bysławskie
Lucimskie
Szpitalne
Wys.
[m
n.p.m.]
107,2
108,0
104,7
99,6
105,2
116,9
118,8
99,3
99,3
99,1
141,0
99,2
95,2
88,0
Powierzchnia [ha]
IRŚ
KJP
AJP
89,2
19,2
39,2
17,4
19,2
121,0
38,7
53,0
69,0
66,4
101,0
20,0
37,5
45,0
16,0
50,0
14,0
131,0
37,5
17,5
60,0
32,5
75,0
28,5
75,0
89,20
19,20
39,2
43,80
19,20
50,00
17,40
121,00
38,70
18,00
53,00
29,80
69,00
28,20
66,40
planimetr
98,00
17,40
35,5
42,00
16,30
42,70
17,30
115,10
39,90
15,80
53,00
28,70
56,50
27,00
69,10
Objętość
[tys. m3]
6799,30
1279,90
2309,7
219,00
1552,80
1417,00
522,00
11948,70
3810,10
540,00
3808,50
864,20
7031,50
2397,00
5008,70
Głęb. Głęb.
śred. maks.
[m]
[m]
7,60
20,20
6,70
12,30
5,90
13,20
0,50
0,60
8,10
18,00
2,80
5,50
3,00
5,00
9,90
27,90
9,80
25,00
3,00
5,20
7,20
20,20
2,90
5,20
10,20 28,50
8,50
27,30
7,50
19,60
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog Jezior Polski A. Choiński (2006)
AJP – Atlas Jezior Polski, praca zbiorowa pod red. J. Jańczaka (1997)
Wody podziemne
W obrębie analizowanego obszaru wyróżniono cztery główne użytkowe poziomy
wodonośne: czwartorzędowy, czwartorzędowo-palogeńsko-neogeński oraz mioceński
i oligoceński (Oficjalska i in. 2000). Warunki występowania poziomu czwartorzędowego
są odmienne w zachodniej (wysoczyznowej) części obszaru w porównaniu do części
wschodniej związanej z sandrem i doliną Brdy. W części wysoczyznowej poziom
czwartorzędowy posiada charakter międzyglinowy i występuje w osadach
piaszczystych zlodowacenia wisły, najczęściej na głębokości od 8 do nawet 50 m.
Zasilany jest opadami atmosferycznymi, które infiltrują przez nadległe osady
półprzepuszczalne i posiada napięte zwierciadło wody. Miąższość utworów
wodonośnych wynosi od 4 do 28 m. Wydajności potencjalnych studni są także
znacznie zróżnicowane: od 11 do 67 m3/h, a w okolicy Raciąża i do 70 m3/h i więcej
(Oficjalska i in. 2000). We wschodniej części obszaru poziom czwartorzędowy
związany jest z osadami piaszczystymi sandru Brdy. Są to piaski zarówno
drobnoziarniste, jak i gruboziarniste wypełniające kopalną dolinę Brdy. Zasilanie tego
poziomu odbywa się bezpośrednio opadami atmosferycznymi, które łatwo infiltrują.
Zwierciadło tego poziomu jest swobodne. Miąższość utworów wodonośnych waha się
od 10 do ponad 70 m, a wydajność potencjalnych studni od 70 do 120 m3/h. Z wód
czwartorzędowych korzystają ujęcia wód podziemnych m.in. w Bysławiu i Mędromierzu.
Poziom czwartorzędowo-paleogeńsko-neogeński w środkowej części obszaru
charakteryzuje się napiętym zwierciadłem wody oraz silnie zróżnicowanymi
parametrami. Posiada duże znaczenie gospodarcze, gdyż eksploatowany jest przez
ujęcie miejskie w Tucholi. Poziom mioceński stwierdzono tylko w kilku miejscach (m.in.
w części NE i środkowej), a oligoceński posiada znaczenie gospodarcze jedynie w SW
części obszaru i występuje w piaskach drobnoziarnistych na głębokości 117–137 m.
Gleby
Zróżnicowana rzeźba terenu, utwory powierzchniowe oraz uwarunkowania
klimatyczne, mają zasadniczy wpływ na wykształcenie się charakteru pokryw glebowych
i ich przydatność rolniczą. Pokrywa glebowa na analizowanym arkuszu jest zróżnicowana.
W zachodniej, a szczególnie w północno zachodniej jego części w obrębie Pojezierza
Krajeńskiego występują znaczne zwarte kompleksy powierzchni zbudowanych z glin
zwałowych wykształconych w postaci glin lekkich, średnich i ciężkich, lokalnie z piasków
gliniastych mocnych i lekkich. Na tych obszarach, wykształciły się żyzne gleby brunatne,
właściwe, wyługowane i kwaśne o wysokich klasach bonitacyjnych. Gleby te stanowią
kompleksy orne o wysokiej przydatności rolniczej zaliczanych do kompleksów pszennych
bardzo dobrych i dobrych np. w okolicy miejscowości; Łyskowo i na północ od Tucholi
(Kiełpin, Białowieża, Stobno, Lubierzyn, Nowe Żalno). Na pozostałych obszarach
wysoczyznowych, także na fragmentach Wysoczyzny Świeckiej, pokrywa glebowa ma
bardzo mozaikowy układ. Dominują gleby wykształcone na piaskach gliniastych lekkich i
mocnych zaliczane do gleb brunatnych właściwych i pseudobielicowych należących do
kompleksu żytniego bardzo dobrego i dobrego. Tylko lokalnie występują tu gleby
wykształcone na piaskach słabo gliniastych, gleby brunatne wyługowane, należące do
kompleksu żytniego słabego i bardzo słabego. W środkowej, części analizowanego
obszaru w obrębie sandru i doliny Brdy występują zwarte kompleksy leśne należące do
tzw. borów tucholskich. Występują tu głównie gleby pseudobielicowe i brunatne właściwe
wykształcone na piaskach luźnych i słabo gliniastych tworząc kompleks żytni bardzo
słaby lub żytnio łubinowy, a więc o mniejszej przydatności rolniczej. Dna licznych rynien,
lub zagłębień wytopiskowych zajmują najczęściej osady organogeniczne (torfy) i w
związku z tym gleby torfowe i murszowo-torfowe. Są to tereny trwałych użytków zielonych,
bardzo dobrych, średnich lub słabych. Równiny zalewowe, głównie rzeki Brdy, zajmują
mady rzeczne i trwałe użytki zielone, łąki i pastwiska. Na analizowanym arkuszu obszary
gruntów ornych należące od 1 do 5 oraz 8 klasy kompleksów przydatności rolniczej,
występujące w zachodniej i skrajnie południowo-wschodniej jego części podlegają
ochronie (Mapa glebowo-rolnicza… 1987).
Szata roślinna
Naturalne zbiorowiska roślinne omawianego obszaru wykształciły się stopniowo
w okresie późnego glacjału ostatniego zlodowacenia i w holocenie. Według
geobotanicznego podziału Polski (Szafer, Zarzycki 1972) analizowany obszar leży
w granicach Państwa Holarktydy, Obszaru Eurosyberyjskiego, Prowincji Niżowo-WyżynnejŚrodkowoeuropejskiej, Dziale Bałtyckim (A), Poddziale Pas Równin Przymorskich
i Wysoczyzn Pomorskich (A1), na granicy dwóch Krain – na północy Pojezierze
Pomorskie (5) i Okręg Kartuski (c) oraz na południu Pomorski Pas Przejściowy (6),
Okręgu Borów Tucholskich (c).
Zgodnie z podziałem Polski na regiony geobotaniczne zaproponowanym przez
Matuszkiewicza (2002) obszar arkusza położony jest w trzech Działach – Pomorskim
(A) na północnym-wschodzie, Brandenbursko-Wielkopolskim (B) na zachodzie oraz
Mazowiecko-Poleskim (E) na południowym-wschodzie. W ramach pierwszego
wymienionego Działu wyróżnionymi hierarchicznie jednostkami niższego rzędu są:
Okręg Borów Tucholskich (A.5c.6), drugiego Działu Okręg Złotowsko-Chojnicki (B.1.4),
a ostatniego z wymienionych Działów – Okręg Wysoczyzny Świeckiej (E.1.1).
Według regionalizacji przyrodniczo-leśnej opracowanej przez Tramplera i in.
(1990) obszar arkusza leży w całości w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej (III) w trzech
Dzielnicach, największej na zachodzie – Pojezierze Krajeńskie (III.2), mniejszej na
północnym-wschodzie – Bory Tucholskie (III.1) oraz fragmentarycznej na
południowym-wschodzie – Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie (III.3).
Na obszarze arkusza dominują lasy, które stanowią prawie 40% jego powierzchni
(około 12 tys. ha) i występuję głównie w postaci dużego, zwartego, jednorodnego
kompleksu. Całość obszaru zarządzana jest przez Regionalną Dyrekcję Lasów
Państwowych w Toruniu i przynależy w zdecydowanej większości do Nadleśnictwa
Tuchola. Na północy ustanowiono Nadleśnictwo Woziwoda, a na południu
Nadleśnictwo Zamrzenica. Pod względem siedliskowym przeważają siedliska borowe
z głównym gatunkiem lasotwórczym, którym jest sosna (Pinus slylvestris).
Szata leśna obszaru wykazuje bogate zróżnicowanie wynikające z rzeźby
i stopnia wilgotności terenu związanego z torfowiskami, zbiornikami wodnymi,
strumieniami, wprowadzającymi zmienność warunków ekologicznych, urozmaicających
obraz siedlisk i zbiorowisk roślinnych. Stopień naturalności roślinności leśnej jest
jednak stosunkowo niski (Cyzman 2008). Klimat
Opisywany obszar jest położony w strefie klimatu umiarkowanie ciepłego –
przejściowego, który kształtowany jest na styku morskich mas powietrza znad Oceanu
Atlantyckiego oraz mas kontynentalnych znad Europy Wschodniej, a nawet Azji.
Ścieranie się tych głównych mas powietrza, przemieszczanie się różnych ośrodków
barycznych oraz frontów atmosferycznych powoduje w tym rejonie dużą zmienności
pogody oraz warunków klimatycznych z roku na rok. Biorąc pod uwagę podział
obszaru Polski na regiony klimatyczne według Wosia (1999), analizowany obszar
usytuowany jest w centralnej części regionu Chełmińsko-Toruńskiego. Na tle
sąsiednich regionów klimatycznych wyróżnia się on nieco większą częstością
występowania dni z pogodą bardzo ciepłą z dużym zachmurzeniem. Dni takich
średnio w roku jest tutaj ponad 16. Charakterystyczne są tutaj także dni przymrozkowe
bardzo chłodne, z dużym zachmurzeniem bez opadów. Na podstawie Atlasu Klimatu
Polski (Lorenc 2005) można stwierdzić, iż w latach 1971–2000 na tym obszarze średnie
ciśnienie atmosferyczne wynosiło 1015–1016 hPa, dominowały wiatry z sektora
zachodniego, o dość znacznej prędkości (średnio 3,5–4,0 m/s), usłonecznienie sięgało
1550–1650 godz/rok, a średnia temperatura powietrza była dość wysoka i wynosiła
około 8,0o C. Jest to region o niskiej sumie rocznej opadów (około 550 mm).
Urozmaicona orografia terenu oraz zróżnicowane pokrycie szatą roślinną sprzyja
formowaniu się lokalnych warunków topoklimatycznych.
FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Opisywany obszar charakteryzuje się bardzo dużym bogactwem występowania
form objętych ochroną prawną i ich zróżnicowaniem. Gleby chronione posiadają
znaczący udział wśród gruntów ornych, a w wybranych obszarach ustanowiono lasy
oraz łąki ochronne. Na powierzchni arkusza wytypowano zarówno punktowe, jak
i powierzchniowe obiekty prawnie chronione.
W zasięgu analizowanego arkusza mapy zlokalizowano 3 rezerwaty przyrody,
w tym dwa o znacznej powierzchni, 128 pomników przyrody (Tabela 2), kilkadziesiąt
użytków ekologicznych, a także dwa obszary chronionego krajobrazu. Dodatkowo,
przez obszar arkusza przechodzą granice dwóch parków krajobrazowych –
Tucholskiego wraz z otuliną oraz Krajeńskiego, dwóch obszarów Natura 2000, zarówno
specjalnej ochrony ptaków (OSO), jak i specjalnej ochrony siedlisk (SOO). Ponadto,
zdecydowana większość powierzchni obszaru przynależy do światowego rezerwatu
biosfery UNESCO-MAB oraz objęta jest krajowym programem proekologicznej
gospodarki leśnej w ramach Leśnego Kompleksu Promocyjnego.
Tabela 2. Pomniki przyrody.
Lp.*
Lokalizacja
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Raciąż
Raciąż
Stobno
Leśnictwo Woziwoda
Leśnictwo Woziwoda
Leśnictwo Woziwoda
Leśnictwo Zielonka
Leśnictwo Zielonka
Leśnictwo Zielonka
Bielska Struga
Wielka Komorza
Leśnictwo Zielonka
13.
Mała Komorza
14.
Wielka Komorza
Pomnik przyrody
sosna zwyczajna
jałowiec pospolity (2 szt.)
sosna
dąb szypułkowy
cis
cis
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy
lipa
głaz narzutowy
głaz narzutowy
lipa
świerk pospolity, klon jawor, cis pospolity, dąb
szypułkowy, topola biała (7 szt.)
dąb bezszypułkowy, klon jawor, grab zwyczajny, lipa
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
Kiełpiński Most
Kiełpiński Most
Kiełpiński Most
Kiełpiński Most
Kiełpiński Most
Kiełpiński Most
Kiełpiński Most
Kiełpiński Most
Kiełpiński Most
Kiełpiński Most
25.
Żalno
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
104.
105.
106.
107.
108.
109.
110.
111.
112.
113.
114.
115.
116.
117.
118.
119.
120.
121.
122.
123.
124.
125.
126.
127.
Żalno
Nowe Żalno
Wiśniówka
Kiełpin
Kiełpiński Most
Kiełpiński Most
Gołąbek
Gołąbek
Gołąbek
Gołąbek
Gołąbek
Gołąbek
Gołąbek
Gołąbek
Plaskosz
Nadleśnictwo Tuchola
Słupy
Słupy
Mały Mędromierz
Tuchola
Tuchola
Tuchola
Tuchola
Tuchola
Tuchola
Tuchola
Tuchola
Wybudowania nad Brdą
Wybudowania nad Brdą
Wybudowania nad Brdą
Wybudowania nad Brdą
Wybudowania nad Brdą
Wybudowania nad Brdą
Wybudowania nad Brdą
Leśnictwo Plaskosz
Leśnictwo Plaskosz
Leśnictwo Plaskosz
Brzuchowo
Leśnictwo Żółwiniec
Rudzki Most
Rudzki Most
Nadleśnictwo Tuchola
Nadleśnictwo Tuchola
Nadleśnictwo Tuchola
Nadleśnictwo Tuchola
Nadleśnictwo Tuchola
Nadleśnictwo Tuchola
Rudzki Most
Rudzki Most
Rudzki Most
Rudzki Most
Rudzki Most
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Most
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Most
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Most
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Most
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Most
Rudzki Most
Rudzki Most
Rudzki Most
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Nadleśnictwo Tuchola-Cekcynek
Świt
Świt
Świt
Świt
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Świt
Świt
Świt
Świt
Leśnictwo Świt
Świt
Świt
Świt
Świt
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Nadleśnictwo Tuchola-Rudzki Młyn
Łyskowo
Łyskowo
Nadleśnictwo Tuchola-Piekiełko
Nadleśnictwo Tuchola-Piekiełko
Nadleśnictwo Tuchola-Piekiełko
Nadleśnictwo Tuchola-Piekiełko
Nadleśnictwo Tuchola-Piekiełko
Nadleśnictwo Tuchola-Piekiełko
Gostycyn
Gostycyn
Gostycyn
Gostycyn
Gostycyn
Gostycyn
Gostycyn
128.
Teolog
drobnolistna, leszczyna
dąb szypułkowy
wierzba biała
dąb szypułkowy (9 szt.)
sosna
dąb szypułkowy
dąb bezszypułkowy (8 szt.)
lipa (3 szt.)
grab (3 szt.)
sosna zwyczajna
dąb szypułkowy
wiąz szypułkowy, dąb szypułkowy, lipa drobnolistna,
kasztanowiec zwyczajny (8 szt.)
wiąz szypułkowy
klon zwyczajny, głóg dwuszyjkowy
dąb szypułkowy, klon zwyczajny, żywotnik olbrzymi (5 szt.)
lipa drobnolistna (2 szt.)
dąb szypułkowy (3 szt.)
lipa szerokolistna
dąb szypułkowy (9 szt.)
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy (2 szt.)
dąb szypułkowy
leszczyna turecka dwuwierzchołkowa
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy (3 szt.)
dąb szypułkowy
sosna "Anastazja"
lipa drobnolistna (2 szt.)
lipa drobnolistna (2 szt.)
dąb szypułkowy
cis pospolity (5 szt.)
lipa drobnolistna
lipa drobnolistna (3 szt.)
orzech włoski
kasztanowiec zwyczajny
kasztanowiec zwyczajny
lipa drobnolistna, jesion wyniosły, żywotnik olbrzymi (5 szt.)
cis pospolity (2 szt.)
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy
sosna, dąb szypułkowy
cis
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy
cis pospolity dwuwierzchołkowy
dąb szypułkowy (2 szt.)
dąb szypułkowy
cis pospolity (2 szt.)
sosna zwyczajna dwuwierzchołkowa (2 szt.)
dąb szypułkowy
dąb (6 szt.)
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy, sosna zwyczajna
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy
sosna
głaz narzutowy "Jagiełło"
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy (2 szt.)
lipa
lipa (2 szt.)
głaz narzutowy "Głaz Słowackiego"
lipa drobnolistna (2 szt.)
dąb szypułkowy
lipa drobnolistna "Świecznica"
sosna zwyczajna "Czarcia sosna"
dąb szypułkowy, lipa drobnolistna
sosna zwyczajna (3 szt.)
cis
dąb szypułkowy (6 szt.)
sosna zwyczajna
dąb szypułkowy (2 szt.)
lipa drobnolistna, dąb szypułkowy (4 szt.)
grab
lipa drobnolistna, dąb szypułkowy (7 szt.)
dąb szypułkowy (9 szt.)
dąb szypułkowy (9 szt.)
lipa drobnolistna
sosna
dąb szypułkowy (2 szt.)
sosna (3 szt.)
sosna zwyczajna
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy(2 szt.)
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy
lipa drobnolistna
lipa drobnolistna
dąb szypułkowy (6 szt.)
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy (2 szt.)
sosna
sosna zwyczajna
dąb szypułkowy "Wisielec"
sosna (2 szt.)
sosna zwyczajna "Bliźniaczki"
jesion wyniosły, lipa drobnolistna (3 szt.)
cis pospolity
jarzębina brekinia (2 szt.)
dąb szypułkowy (3 szt.)
grupa głazów narzutowych "Piekło"
sosna zwyczajna (2 szt.)
dąb szypułkowy
sosna zwyczajna (2 szt.)
dąb szypułkowy
dąb szypułkowy (2 szt.)
dąb szypułkowy
sosna, dąb szypułkowy
dąb szypułkowy (2 szt.)
głaz narzutowy
głaz
modrzew europejski, sosna wejmutka, sosna
zwyczajna, świerk pospolity, lipa drobnolistna
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Największą powierzchnię w obrębie arkusza zajmuje rezerwat krajobrazowy
Dolina Rzeki Brdy, który ustanowiony został w 1994 roku celem ochrony cechującej się
wybitnymi walorami krajobrazowymi, geomorfologicznymi i przyrodniczymi 20kilometrowego fragmentu doliny Brdy na wschód od Tucholi (Rąkowski 2005). Rezerwat
torfowiskowy Bagna nad Stążką obejmuje natomiast 5-kilometrowy odcinek rzeki Stążki
poniżej mostu drogowego na drodze Tuchola – Tleń i ochroną obejmuje występujące
w dolinie rzeki torfowiska niskie, przejściowe i wysokie wraz z stanowiskami roślin
rzadkich (Rąkowski 2005). Położony w północno-wschodnim skraju arkusza rezerwat
krajobrazowy Źródła Rzeki Stążki powołany został w 1994 roku dla ochrony górnego
fragmentu doliny rzeki Stążki wraz z jej źródłami. Teren rezerwatu cechują wybitne
walory krajobrazowe, w tym bardzo wyjątkowo urozmaicona rzeźba. Zbocza doliny
Stążki porasta bór świeży, zaś jej dno łęg jesionowo-olszowy (Rąkowski 2005).
W południowej części arkusza występuje nieznacznej powierzchni OChK Zalewu
Koronowskiego, a w jej południowo-zachodniej części skrajny fragment OChK Doliny Rzeki
Kamionki. Pierwszy z nich cechuje się wyjątkowymi walorami przyrodniczymi
i turystycznymi, a drugi walorami krajobrazowymi (Mapa obszarów chronionych… 2001).
Wschodnią część arkusza pokrywa obszar specjalnej ochrony ptaków „Bory
Tucholskie” (PLB220009). Ta jedna z większych w północnej Polsce naturalnych,
faunistycznych ostoi jest miejscem występowania co najmniej 28 gatunków ptaków
z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, w tym 6 gatunków wymienionych w Polskiej Czerwonej
Księdze (Rąkowski i in. 2012). Dodatkowo, w obrębie dolin rzek Brdy i Stążki
ustanowiono reprezentatywny dla przyrody Borów Tucholskich obszar specjalnej
ochrony siedlisk „Dolina Brdy i Stążki w Borach Tucholskich” (PLH040023).
We wschodniej części arkusza występuje rozległy fragment Tucholskiego Parku
Krajobrazowego. Park ten został utworzony w 1985 roku w celu ochrony cennej
przyrodniczo środkowej części Borów Tucholskich. Na zachodzie natomiast występuje
nieznacznej powierzchni fragment Krajeńskiego Parku Krajobrazowego, który został
powołany w 1998 roku z inicjatywy społeczności lokalnej w celu ochrony centralnej
części Pojezierza Krajeńskiego (Rąkowski i in. 2004).
Zdecydowana większość powierzchni arkusza włączona została do światowego
Rezerwatu Biosfery Bory Tucholskie (RB BT). RB BT powołany został w ramach
programu UNESCO „Człowiek i Biosfera” w czerwcu 2010 roku, jako dziesiąty w Polsce
i zarazem największy powierzchniowo obszar o takim statusie ochrony. Głównym
celem powołania rezerwatów biosfery jest wdrażanie na ich obszarze zasad trwałego
i zrównoważonego rozwoju oraz tworzenie harmonii pomiędzy człowiekiem a przyrodą
(Nienartowicz i in. 2010).
Położone w obrębie arkusza Nadleśnictwo Tuchola, wspólnie z występującym na
sąsiednim arkuszu (Cekcyn) Nadleśnictwem Trzebciny, zostało z dniem 1 stycznia
1995 roku, włączone do krajowego systemu Leśnych Kompleksów Promocyjnych
(LKP), których celem jest promocja proekologicznej polityki leśnej w postępowaniu
gospodarczym. Zgodnie z opracowanymi założeniami na obszarze LKP następuje
godzenie funkcji produkcyjnej, środowiskotwórczej i społecznej lasów z ich
wielkoprzestrzenną ochroną przyrody w ujęciu kompleksowym (Cyzman 2008).
Formy ochrony środowiska uzupełnia kilkanaście ujęć wód podziemnych. Na
opisywanym arkuszu nie wytypowano obszarów najwyższej ochrony w obrębie
głównego zbiornika wód podziemnych. Wśród złóż surowców mineralnych
udokumentowano złoża kruszyw naturalnych, głównie na wschód od Tucholi.
DEGRADACJA KOMPONETÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja powierzchni terenu
W obrębie arkusza, obszary narażone na denudację naturogeniczną i uprawową
rozmieszczone są na całej jego powierzchni i stanowią znaczny odsetek gruntów.
Koncentrują się głównie w południowo-zachodniej części tj. w obrębie wysoczyzny
krajeńskiej. Stanowią one zbocza dolin, rynien subglacjalnych oraz innych zagłębień
wytopiskowych, np. zbocza doliny Kicz na zachód od Tucholi, w otoczeniu jeziora
Mędromierz, a także w obrębie stoków pagórków kemowych i wzniesień moren
martwego lodu w okolicy Nowej Tucholi, Wysokiej Wsi, Łyskowa i Przyrowa oraz na
północny-zachód od Tucholi, w otoczeniu Bladowa. Z kolei w obrębie sandru Borów
Tucholskich grunty takie występują głownie wzdłuż doliny rzeki Stążki, zbocza jeziora
Szpitalnego i fragmentów zboczy doliny Brdy. W skrajnie południowo-wschodniej
części, w obrębie Wysoczyzny Świeckiej grunty takie występują wzdłuż rynien jeziora
Cekcyńskiego Wielkiego, Drzycimskiego, Gwiazdy i Lucimskiego, a także na południe
od jeziora Bysławskiego.
Lokalna degradacja rzeźby terenu zachodzi także w obrębie nieczynnych
wyrobisk materiałów budowlanych na terenie miasta Tucholi, na południe od Raciąża i
w okolicach miejscowości Podkomorza i Gołąbek. Do drobnych form
antropogenicznych należy fragmenty wałów ochronnych i grobli w rejonie obszarów
zabagnionych na północ od Bielskiej Strugi.
Skupiska składowisk surowców, głównie rolniczych skoncentrowane są wokół
Przyrowa, Wielkiego i Małego Mądromierza, Brzuchowa, Słup, Żalna, Stobna, Raciąża,
Kiełpin i Wielkiej Komorzy. Składowiska surowców leśnych związane są natomiast
z okolicami Rudzkiego Mostu i Szumiącej. Składowiska surowców przemysłowych
spotykane są na wschód od Tucholi.
W centralnej części, na północny-wschód od Bladowa zlokalizowane jest
kontrolowane międzygminne składowisko odpadów komunalnych, które zarządzane
przez Przedsiębiorstwo Komunalne w Tucholi. Składowisko posiada jedną
eksploatowaną kwaterę składowania odpadów, a w planach jest budowa trzech
kolejnych (Odpady komunalne na terenie woj. kujawsko-pomorskiego 2006).
Składowisko paliw stałych występuje w Bysławiu, a cztery stacje benzynowe
w obrębie Tucholi. W okolicach większości miejscowości oraz niejednokrotnie poza
strefą zamieszkania występują cmentarze.
Degradacja gleb
Obszar objęty arkuszem Tuchola w swojej zachodniej części stanowi
wysoczyznowy, więc główne przejawy degradacja gleb wynikają z działalności
rolniczej. Podobna sytuacja dotyczy południowo-wschodniej części arkusza.
Znaczne kompleksy gruntów narażone są na degradację naturogeniczną
i uprawową, a w strefach znacznych nachyleń zboczy, głównie są lokalnie
zerodowane. W obrębie obszarów wysoczyznowych lokalnie występują też gleby
zakwaszone, m.in. w okolicy Wielkiego i Małego Mędromierza, Przyrówka, Bladowa,
Kiełpina, Stobna i Nowego Sumina. Liczne wzniesienia kemowe oraz moren martwego
lodu w zachodniej części arkusza mogą być lokalnie narażone na erozję wodną
i wietrzną. W rejonie większych miejscowości występują gleby przekształcone
antropogenicznie. Dotyczy to przede wszystkim Tucholi, Bysławia, Wielkiego i Małego
Mądromierza, Żalna, Raciąża i Stobna.
Degradacja lasów
Lasy są trwałym i ważnym elementem szaty roślinnej, który istotnie oddziaływuje
na krajobraz obszaru. Występujące na arkuszu lasy wchodzące w skład Borów
Tucholskich, stanowią zwarty, monolityczny kompleks, który przestrzennie pokrywa się
z obszarem sandru i doliny Brdy.
Występujące na obszarze arkusza lasy cechują się dobrym stanem zdrowotnym,
a drzewostany należą do klasy słabych uszkodzeń. Głównymi czynnikami uszkodzeń
aparatu asymilacyjnego są czynniki biotyczne, a zwłaszcza masowe pojawianie się
szkodliwych owadów, w tym brudnicy mniszki, strzygonia choinówki, paprocha
cetyniaka, a także chorób grzybowych. Silniejsza degradacja lasów lokalnie zaznacza
się w rejonie Tucholi.
Na większości obszarów leśnych przyczyną degradacji jest intensywna,
niekontrolowana penetracja turystyczna i masowa rekreacja oraz zbiór runa i innych
produktów leśnych. Czynniki te powodują zaśmiecanie lasów oraz zwiększenie
możliwości występowania pożarów. Przyczyną degradacji lasów są także przecinające
kompleksy leśne eksploatowane ciągi komunikacyjne.
Degradacja wód powierzchniowych
Na obszarze objętym arkuszem funkcjonują dwie kompleksowe oczyszczalnie
ścieków. Pierwsza z nich położona jest w południowej części miasta Tuchola nad rzeką
Kicz, prawym dopływie Brdy, która jest jej bezpośrednim odbiorcą oczyszczonych
ścieków. Druga, położona na granicy dwóch arkuszy (Tuchola i Gostycyn) w rejonie
Bysławia odprowadza ścieki rowem melioracyjnych do rzeki Brdy (poza zasięgiem
arkusza). Podstawowe dane o zrzutach ścieków przedstawia Tabela 3.
Tabela 3. Ważniejsze zrzuty ścieków.
Lp.*
Rodzaj
ścieków
Miejscowość
Zakład
Tuchola
Przedsiębiorstwo
Komunalne
1.
Ilość [m3/d]
komunalne
2 250
Urządzenie
oczyszczające
Kierunek
zrzutu
kompleksowa
rzeką Kicz
do Brdy
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Na podstawie wyników badań rzeki Brdy w profilu Piła Młyn przeprowadzonych
przez WIOŚ w Bydgoszczy należy stwierdzić, że rzeka ta charakteryzuje się dobrym
potencjałem ekologicznym oraz zadowalającym poziomem sanitarnym (Tabela 4).
Jakość wód Bielskiej Strugi odpowiada najlepszej, I klasie, odmiennie niż jej stan
sanitarny, który jest niezadowalający. Zauważalna jest jednak wyraźna tendencja do
polepszania stanu sanitarnego tego cieku od co najmniej 2003 roku. Jakość wód rzeki
Kicz na podstawie wskaźników fizyko-chemicznych oceniono poniżej stanu dobrego
z uwagi na podwyższone stężenie fosforanów. Ponadto we wszystkich porach roku
stwierdzano wysoką liczbę bakterii coli typu kałowego. Pomimo tego następuje
powolna poprawa stanu sanitarnego tego cieku (Raport o stanie środowiska ...2012).
Przyczyną słabej jakości i słabego stanu sanitarnego Kiczy jest zarówno rolniczy
charakter zagospodarowania jej zlewni, jak i fakt, iż jest ona odbiornikiem ścieków
oczyszczonych z Tucholi i okolic. Wyjątkowo dobrymi parametrami wyróżnia się
Szumionka, która ma typowo leśny charakter zlewni. Jej wody wykazują cechy
charakterystyczne dla I klasy w zakresie wskaźników fizyko-chemicznych, dobry jest
także stan sanitarny cieku. Warto podkreślić, że wysoka jakość wody Szumionki
obserwowana jest niezmiennie od wielu lat (Marszelewski 2015).
Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior.
Lp.
Rzeka lub jezioro / km
biegu rzeki
1.
2.
3.
Brda
Szumionka
Bielska Struga
Punkt
pomiarowokontrolny
Piła Młyn
Piła Młyn
Ujście
4.
Jezioro Cekcyńskie
-
5.
Jezioro Drzycimskie
-
6.
Jezioro Głęboczek
-
7.
Jezioro Stobno
-
8.
Jezioro Szpitalne
-
Rok
2013
2013
2013
1996,
2005
2005
1999,
2006
1998
1999,
2004
Ocena stanu
ekologicznego
Kategoria podatności
na degradację
umiarkowany
umiarkowany
umiarkowany
-
II*
II
II*
n.o.n.*
III*
n.o.n.*
II
II*
II
II
II
* klasa wyznaczona w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11.02.2004, klasyfikacja ta
zawiera 5 klas
n.o.n. – nie odpowiada normom
Rozpoznanie stanu czystości, czy tym bardziej stanu ekologicznego jezior na
analizowanym obszarze jest dobre, chociaż ogranicza się do jezior o największych
powierzchniach. Badania jezior były prowadzone w różnych latach i według różnych
metodyk obowiązujących w przeszłości i aktualnie. W latach 90. XX wieku stwierdzono
(według nieobowiązującej już metodyki) słaby stan czystości jeziora Głęboczek
w Tucholi oraz jeziora Stobno. Pozostałe badane jeziora sklasyfikowano w klasie
II (Tabela 4). Najnowsze wyniki badań przeprowadzone wg zaleceń RDW wskazują na
znaczne zróżnicowanie ogólnego stanu ekologicznego każdego z trzech – jak dotąd –
ocenionych jezior. Wynika to ze różnych uwarunkowań naturalnych i antropogenicznych
występujących w zlewniach całkowitych jezior, a także związane jest z parametrami
odnoszącymi się do ich powierzchni i głębokości (Marszelewski 2015).
Degradacja wód podziemnych
Pod względem chemicznym wody podziemne należą do typu wodorowęglanowowapniowo-magnezowego, posiadają niską mineralizację i często podwyższoną
zawartość żelaza oraz magnezu. Na obszarach charakteryzujących się małą izolacją
widoczny jest wpływ antropopresji na skład chemiczny tych wód, zwłaszcza w okolicy
Nowego Żalna i Nowego Sumina, gdzie zaliczono je do III klasy jakości. Stężenia
żelaza i manganu prawie na całym obszarze przekraczają wartości dopuszczalne dla
wód pitnych (Marszelewski 2015).
Degradacja powietrza atmosferycznego
Analizowany obszar cechuje występowanie emitorów pyłowych i gazowych do
atmosfery (Tabela 5), z których 5 zlokalizowanych jest w rejonie Tucholi, a pozostałe
w południowej części arkusza. Największymi emitorami gazów są zlokalizowane w Tucholi
– Przedsiębiorstwo Komunalne oraz zakłady przemysłu drzewnego. Lokalnym źródłem
odoru jest ferma i ubojnia drobiu w Gostycynie.
Tabela 5. Ważniejsze emitory przemysłowe zanieczyszczeń do atmosfery.
Lp.*
Miejscowość
1.
2.
Tuchola
Tuchola
3.
Tuchola
4.
Tuchola
5.
6.
Tuchola
Łyskowo
7.
Gostycyn
8.
9.
10.
Kiełpin
Bladowo
Brzuchowo
Zakład
Hydrotor S.A.
Szpital Tucholski
Przedsiębiorstwo
Komunalne
Heban Domy
z Drewna Sp. z o.o
Tis Sp. z o.o.
SM Łyskowo
Gospodarstwo Rolne
Ferma i Ubojnia
Drobiu, J. Patoleta
elektrownia wiatrowa
elektrownia wiatrowa
elektrownia wiatrowa
0,911
4,135
Emisja w t/rok
gazy
gazy
z CO2
bez CO2
1 127,700 1 127,700
996,941
343,661
0,838
12 988,000 8 584,000
-
-
11,175
7 674,282
6 329,000
-
-
32,933
3,532
6 851,789
781,058
5 887,707
269,258
-
-
0,058
671,958
671,958
-
+
-
-
-
+
+
+
-
pyły
Źródło
hałasu
Źródło
odoru
-
-
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Źródłem liniowych emisji zanieczyszczeń pyłowych, gazowych oraz hałasu są
fragmenty dróg wojewódzkich dochodzących do Tucholi, nr 241 (Sępólno Krajeńskie Tuchola) oraz 237 (Czersk – Tuchola), a także fragmenty dróg powiatowych. Źródłem
hałasu jest także linia kolejowa Chojnice – Tuchola – Wierzchucin.
W sezonie grzewczym zagrożenie stanowią źródła niskiej emisji gazów i pyłów
z terenów zabudowanych, głównie z okolic Tucholi oraz większych miejscowości
w obrębie wysoczyzny krajeńskiej i Bysławia.
Ze względu na sprzyjające warunki naturalne w zachodniej części opisywanego
arkuszu takie jak, brak pokrywy leśnej oraz wyniesienia terenowe, występują tu
korzystne warunki aerodynamiczne, które sprzyjają lokalizacji elektrowni wiatrowych.
Do tej pory powstały 3 takie obiekty, które są potencjalnym źródłem hałasu.
Na podstawie Raportu o stanie środowiska… (2013, 2012), na obszarze analiz nie
zanotowano przekroczenia dopuszczalnych stężeń dwutlenku węgla, dwutlenku azotu
oraz pyłu zawieszonego.
Rodzaje przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko
Na terenie arkusza Tuchola występuje jedna inwestycja mogąca szczególnie
szkodliwie oddziaływać na środowisko przyrodnicze. Jest nią międzygminne składowisko
odpadów komunalnych w okolicach Bladowa, na północny-zachód od Tucholi.
PRZECIWDZIAŁANIE DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Zakres aktywności człowieka w zakresie przeciwdziałania degradacji środowiska
przyrodniczego polega na właściwym wprowadzaniu podstaw przyrodniczych
i proekologicznych do planowania przestrzennego oraz na umiejętnym stosowaniu instalacji
technicznych i procesów technologicznych ograniczających lub likwidujących procesy
degradacji środowiska. Działanie człowieka w tym kierunku obejmuje więc cały szereg
zabiegów, procesów, nakazów i zaleceń, także podniesienie świadomości ekologicznej
mieszkańców. W miejscowościach – Tuchola i Bysław (na granicy z sąsiadującym od
południa arkuszem) funkcjonują kompleksowe oczyszczalnie ścieków. Położone w obrębie
arkusza miejscowości Tuchola i Mały Mędromierz posiada zarówno sieć kanalizacji sanitarnej,
jak i burzowej. Pozostałe miejscowości, tj. Raciąż, Stobno, Lubierzyn, Białowieża, Żalno,
Słupy, Gostycyn czy Bysław posiadają jedynie sieć sanitarną. Międzygminne kontrolowane
składowiska odpadów komunalnych zapewnia potrzeby lokalnej społeczności. Na większości
analizowanego obszaru gospodarka odpadami jest uregulowana, co nie zmienia faktu
konieczności zorganizowania kompleksowego systemu gromadzenia, segregacji i wywozu
odpadów. W wybranych pieciu miejscach (Tuchola i Zielonka w Borach Tucholskich oraz nad
rzekami) prowadzony jest w oparciu o sieć regionalną monitoring środowiska przyrodniczego.
REKULTYWACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Na opisywanym obszarze nie stwierdzono żadnych widocznych form rekultywacji
środowiska przyrodniczego.
NIEUŻYTKI
Na obszarze objętym arkuszem mapy Tuchola na terenie torfowiskowego
rezerwatu przyrody Bagna nad Stążki występuje nieużytek naturogeniczny.
OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
I STOPNIA JEGO DEGRADACJI
Stan
środowiska
przyrodniczego
analizowanego
arkusza
wynika
z funkcjonowania dwóch dominujących geoekosystemów – wschodniego fragmentu
wysoczyzny krajeńskiej i o podobnym charakterze zachodniego fragmentu wysoczyzny
świeckiej oraz rozdzielającej je sandru Brdy i jej doliny. Wspomniane, zasadniczo
różniące się krajobrazowo i funkcjonalnie geokompleksy w istotny sposób
odzwierciedlają i różnicują antropopresję tego obszaru. Najbardziej przekształcone
obszary dotyczą eksploatowanych rolniczo płatów wysoczyznowych czemu sprzyjają
kompleksy orne o średniej przydatności rolniczej.
Obszary kompleksów leśnych stanowiące zwarty, monolit leśny borów sosnowych
o znacznej wartości krajobrazowej, charakteryzują się stosunkowo małą degradacją
środowiska przyrodniczego. Wynika to m.in. z faktu braku większych miejscowości,
oprócz Tucholi, ciągów komunikacyjnych o znaczeniu krajowym oraz inwestycji
szczególnie uciążliwych dla środowiska.
Ze względu na przynależność obszaru do kompleksu leśnego „Bory Tucholskie”
o funkcji krajowej teren ten jest szczególnie istotny z punktu widzenia zaspokajania
potrzeb turystycznych, rekreacyjnych i krajobrazowych, nie tylko mieszkańców
najbliższych miejscowości czy regionu, ale także turystów z całego kraju.
Przejawem dużych walorów przyrodniczych tego obszaru jest ustanowienie na
obszarze arkusza szeregu form ochrony przyrody, w postaci licznych pomników
przyrody, rezerwatów przyrody, użytków ekologicznych, obszarów ochrony siedlisk
i ptaków (Natura 2000), fragmentów parków krajobrazowych – Tucholskiego z otuliną
i Krajeńskiego, Rezerwatu Biosfery Bory Tucholskie oraz obszarów chronionego
krajobrazu. Powyższe formy ochrony przyrody w sposób istotny wpływają na ograniczenie
stopnia degradacji środowiska.
Walory przyrodniczo-produkcyjne lasów zostały podkreślone poprzez
ustanowienie na ich obszarze Leśnego Kompleksu Promocyjnego, który promuje
proekologiczną gospodarkę leśną.
Stan ekologiczny wybranych komponentów środowiska przyrodniczego, w tym wód
powierzchniowych i podziemnych, powietrza atmosferycznego oraz lasów i gleb jest
dobry. Główne przyczyny pogarszające jakość i stan ekologiczny wód na analizowanym
obszarze zostały wskazane przez Lewandowską-Robak i in. (2011).
Większość zagrożeń i problemów w funkcjonowaniu środowiska przyrodniczego
w skali całego arkusza wynika z prowadzenia gospodarki rolnej, głównie w jego części
zachodniej oraz intensywnych procesów związanych z gospodarką leśną i aktywną
penetracją turystyczno-rekreacyjną w części wschodniej.
W otoczeniu niektórych miejscowości występują składowiska surowców, zarówno
rolniczych, jak i leśnych. Znaczne źródła emisji gazów i pyłów dotyczą głównie Tucholi
i mogą stanowić lokalne zagrożenie oraz wpływać na degradację sąsiadujących od
południowego-wschodu kompleksów leśnych. Pozostałe miejscowe będące źródłami
niskiej emisji gazów i pyłów stanowią jedynie miejscowe zagrożenie dla stanu środowiska.
WSKAZANIA DOTYCZĄCE KSZTAŁTOWANIA I OCHRONY ŚRODOWISKA
Analizowany obszar, w części zdominowanej przez grunty orne pełni przede
wszystkich funkcję rolniczą i z tego względu kształtowanie i ochrona środowiska
powinna obejmować przede wszystkim ochronę gleb, a także wód powierzchniowych
szkodliwymi związkami związanymi z gospodarką rolną. Dodatkowo, na obszarze tym
występuje systemy jezior rynnowych o istotnym znaczeniu turystyczno-rekreacyjnym,
które wymagają szczególnej ochrony. W przypadku tych obszarów wspomóc ten
proces może modernizacja istniejącej i realizacja nowej sieci kanalizacji sanitarnej oraz
deszczowej, właściwe zagospodarowanie osadów ściekowych, a także budowa
przyzagrodowych oczyszczalni ścieków. Nowoczesne zbiorniki na ścieki komunalne
powinny być instalowane na terenach, gdzie budowa sieci kanalizacyjnej nie ma
ekonomicznego uzasadnienia. Ważnym elementem polityki proekologicznej jest
prowadzenie kontroli kanalizacji wokół zbiorników wodnych, a w przypadku obszarów
nieskanalizowanych – kontrola wywozu ścieków ze zbiorników bezodpływowych.
Istotna jest także modernizacja i rozbudowa wybranych ujęć wody.
Dla zachowania walorów przyrodniczych oraz trwałości funkcjonujących
ekosystemów leśnych we wschodniej części arkusza istotna jest ich ochrona przed
możliwą degradacją, której potencjalne źródła znajdują się bezpośrednio przy jego
zachodniej granicy (Tuchola). Zwarte obszary leśne powinna obejmować przede
wszystkich racjonalna i proekologiczna gospodarka leśna. Główne działania w tym
zakresie powinny obejmować coraz lepsze rozpoznanie stanu biocenoz leśnych,
monitoring potencjalnych zagrożeń, promowanie wielofunkcyjności lasów, w tym ich
bieżącego i przyszłego znaczenia turystyczno-rekreacyjnego. Do ważnych zadań w tym
zakresie należy także stopniowe dostosowanie składu gatunkowego drzewostanów do
istniejących siedlisk, zwiększenie zróżnicowania struktury pionowej drzewostanów oraz
urozmaicenie form zmieszania. Istotnym elementem jest również przebudowa
drzewostanów w kontekście ich większej odporności na zanieczyszczenia przemysłowe.
Ze względu na szczególne walory przyrodnicze i turystyczno-rekreacyjne
meandrującego systemu rzeki Brdy oraz głęboko wciętej doliny Stążki obszar ten
wymaga szczególnej troski o zachowanie ich naturalnych cech krajobrazowych.
Podstawą realizacji powyższych wskazań dotyczących kształtowania i ochrony
środowiska na opisywanym obszarze jest podniesienie poziomu w zakresie
proekologicznej gospodarki, kultury rolnej, świadomości i odpowiedzialności za jakość
i stan środowiska oraz tworzenie harmonii pomiędzy człowiekiem a przyrodą.
Do innych szczegółowych zadań w zakresie kształtowania i ochrony środowiska
zaliczyć można:
 dbanie o stan gruntów podatnych na denudację antropogeniczną i uprawową,
 zalesianie gleb o niskich walorach ekologicznych i produkcyjnych, a także znacznie
nachylonych zboczy rynien subglacjalnych, zagłębień wytopiskowych i dolin,
 wprowadzenie zalesień śródpolnych,
 troska o właściwe funkcjonowanie śródleśnych hydrotopów leśnych,
 doskonalenie gospodarki odpadami, w tym polepszenie systemu odbioru odpadów
komunalnych i ich deponowaniem na istniejących składowisk,
 likwidację niekontrolowanych miejsc odpadów w otoczeniu wsi na skraju lasów,
dbanie o zachowanie walorów turystycznych jezior i ich stref brzegowych,
 likwidację istniejących mogilników,
 zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrza poprzez stopniową wymianę
kotłowni węglowych na gazowe.
Szczegółowe wytyczne i wskazania dotyczące kształtowania i ochrony środowiska
przyrodniczego zawarte są w opracowywanych dla gmin strategiach rozwoju, planach
gospodarki odpadami oraz programach ochrony środowiska.
Literatura i materiały źródłowe
Andrzejewski L., 2001, Ukształtowanie powierzchni terenu oraz budowa geologiczna, [W:] Przyroda
Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Bydgoszcz.
Choiński A., 2006, Katalog Jezior Polski, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.
Cyzman W., 2008, Jednolity program gospodarczo-ochrony dla leśnego Kompleksu Promocyjnego
„Bory Tucholskie”, Maszynopis, BUEiL Quercus, Toruń.
Galon R., 1953, Morfologia doliny i sandru Brdy. Stud. Soc. Sc. Torunensis, Sec. C, 1,6.
Habel M., 2013, Degradacja środowiska przyrodniczego i walorów turystycznych Wielkiego Kanału
Brdy, Journal of Health Sciences 3 (14).
Jańczak J., (red.), 1997, Atlas jezior Polski, T. 2., Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Lewandowska-Robak M., Górski M., Kowalkowski T., Dąbkowska-Naskręt H., Miesikowska I., 2011,
Wpływ ścieków oczyszczonych odprowadzanych z Oczyszczalni Ścieków w Tucholi ma jakość wody w
strudze Kicz, Inżynieria Ochrony Środowiska, 14, 3.
Lorenc H., 2005, Atlas klimatu Polski, red. IMGW, Warszawa
Mapa glebowo-rolnicza woj. bydgoskie w skali 1:100 000, IUNG w Puławach 1987.
Mapa obszarów chronionych, woj. kujawsko-pomorskie w skali 1:250 000, WOŚ Kuj-Pom. UW
w Bydgoszczy, Pracownia Kartografii Cyfrowej „Digikart”, Olsztyn, 2001.
Marszelewski W. 2015, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, arkusz
N-33-96-B Tuchola, Główny Geodeta Kraju, GEPOL, Poznań.
Matuszkiewicz J. M., 2002, Zespoły roślinne Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Murawski T., 1969, Mapa morfogenetyczna Wysoczyzny Krajeńskiej 1:100 000, Wyd. IG i PZ PAN.
Murawski T., 1973, Ozy Wysoczyzny Krajeńskiej i ich rola w krajobrazie polodowcowym (praca
doktorska). Biblioteka Uniw. Gdańskiego.
Nowaczyk B., 1986, Wiek wydm, ich cechy granulometryczne i strukturalne a schemat cyrkulacji
atmosferycznej w Polsce w późnym Vistulianie i Holocenie. UAM Ser. Geogr., 28.
Nienartowicz A., Domin D.J., Kunz M., Przystalski A., 2010, Rezerwat Biosfery Bory Tucholskie,
Formularz Nominacyjny / Biosphere Reserve Tuchola Forest, Nomination Form, LGD Sandry Brdy,
Chojnice.
Odpady komunalne na terenie województwa kujawsko-pomorskiego – koncepcja zagospodarowania,
2006, Maszynopis, Przedsiębiorstwo Usługowe EPRO, Toruń.
Oficjalska H., Gregosiewicz R., Kreczko M., 2000, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali
1:50 000 arkusz Tuchola, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Pasierbski M., 2003, Rzeźba, budowa wewnętrzna I mechanizm przekształceń więcborskiej strefy
marginalnej. Wyd. Top Kurier, Toruń.
Pikies R., 2007, Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark 203 Tuchola, Inst. Geolog.
Pikies R., 2009, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1: 50 000, ark 203
Tuchola, Wyd. Geol.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2012 roku, 2013, Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 roku, 2012, Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Rąkowski G. (red.), 2005, Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa.
Rąkowski G., Walczak M., Smogorzewska M., 2012, Obszary natura 2000 w Polsce II, Specjalne obszary
ochrony siedlisk w Polsce Północnej, IOŚ-PIB, Warszawa.
Rąkowski G., Smogorzewska M., Janczewska A., Wójcik J., Walczak M., Pisarski Z., 2004, Parki
krajobrazowe w Polsce, IOŚ-PIB, Warszawa.
Słodkowska B., 2000, Palinostratygrafia osadów trzeciorzędowych okolic Tucholi (praca doktorska).
Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.
Szafer W., Zarzycki K., 1972, (red.) Szata roślinna Polski, Tom II, PWN, Warszawa.
Trampler T., Mąkosa K., Girżda A., Bąkowski J., Dmyterko E., 1990, Siedliskowe podstawy hodowli lasu,
PWRiL, Warszawa.
Woś A., 1999, Klimat Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
Znosko J., 1998, Atlas tektoniczny Polski. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
© Copyright by Mieczysław Kunz, Leon Andrzejewski, Włodzimierz Marszelewski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu