Fragment - Katechizmy.pl

Małgorzata Piasecka
Środowiskowe ograniczanie
czynników ryzyka uzależnienia młodzieży
szkolnej od substancji psycho­aktywnych
Akademia Ignatianum
Wydawnictwo WAM
Kraków 2015
Spis treści
Wstęp9
Rozdział 1. Wielowymiarowe ujęcie uzależnienia
13
1.1. Podstawowe pojęcia związane z sięganiem po środki psycho­
aktywne13
1.2. Uzależnienie w ujęciu wybranych koncepcji teoretycznych
25
1.2.1. Teoria przywiązania i jej znaczenie dla zrozumienia zjawiska
uzależnienia26
1.2.2. Teorie poznawczo‑behawioralne w kontekście uzależnienia 35
1.2.2.1. Teorie poznawcze Iceka Ajzena i Martina Fishbeina
37
1.2.2.2. Zjawisko uzależnienia w kontekście
racjonalno‑emotywno‑behawioralnej teorii Alberta Ellisa 43
1.2.2.3. Teoria poznawcza Aarona T. Becka
49
1.2.3. Transteoretyczny model zmiany Jamesa O. Prochaska
oraz Carla C. DiClemente
55
1.2.4. Podejście motywujące Williama R. Millera
i Stephana Rollnicka
60
1.2.5. Ujęcie ekologiczne uzależnienia
63
Rozdział 2. Zjawisko odporności na czynniki ryzyka
67
2.1. Pojęcie odporności dzieci i młodzieży na czynniki ryzyka
68
2.2. Mechanizmy i procesy leżące u podstaw odporności i podatności 72
6
Spis treści
2.3. Obszary wsparcia dla pozytywnej adaptacji
2.3.1. Rodzina jako źródło odporności psychicznej
2.3.2. Szkoła jako miejsce wsparcia dla odporności psychicznej 2.3.3. Wpływ grupy rówieśniczej na kształtowanie się odporności 2.3.4. Rola środowiska lokalnego w kształtowaniu się odporności 2.4. Działania z zakresu profilaktyki i terapii
Rozdział 3. Wybrane zagadnienia profilaktyki społecznej 3.1. Definicje i podziały działań profilaktycznych
3.2. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące związane z sięganiem
po środki psycho­aktywne przez młodzież
3.3. Strategie i modele profilaktyczne 3.4. Profilaktyka w szkole
3.5. Skuteczność oddziaływań profilaktycznych i ich standardy
jakości Rozdział 4. Metodologia badań własnych
4.1. Cel i problematyka badań
4.2. Zmienne i wskaźniki
4.3. Metody i narzędzia badawcze
4.4. Charakterystyka próby badawczej
4.5. Organizacja i przebieg badań
4.6. Opis wyboru metod statystycznych – uzasadnienie
76
77
80
82
84
85
89
90
99
103
107
111
119
119
123
127
134
136
137
Rozdział 5. Czynniki ryzyka oraz czynniki chroniące w środowiskach
badanej młodzieży uzależnionej i nieuzależnionej
139
5.1. Zakres uzależnienia od środków ­psychoaktywnych
badanej młodzieży139
5.2. Czynniki ryzyka występujące w środowiskach
badanej młodzieży
146
5.2.1. Czynniki ryzyka występujące w środowisku rodzinnym
badanej młodzieży147
5.2.2. Czynniki ryzyka powiązane ze środowiskiem szkolnym
badanej młodzieży 157
5.2.3. Grupa rówieśnicza a czynniki ryzyka
163
5.2.4. Środowisko lokalne jako źródło czynników ryzyka 169
5.3. Działania i czynniki ograniczające wpływ czynników ryzyka
w środowisku młodzieży
171
Spis treści
7
5.3.1. Czynniki chroniące występujące w środowisku rodzinnym
badanych171
5.3.2. Działania i czynniki chroniące w środowisku szkolnym
badanej młodzieży173
5.3.3. Działania i czynniki chroniące występujące w grupie
rówieśniczej badanej młodzieży
176
5.3.4. Czynniki chroniące w środowisku lokalnym
badanej młodzieży
177
5.4. Czynniki ryzyka oraz działania i czynniki chroniące
w środowisku rodzinnym, szkolnym, rówieśniczym i lokalnym
w obu grupach badanych – podsumowanie
178
Rozdział 6. Czynniki psychofizyczne: wiek, płeć, odporność psychiczna,
poczucie sensu życia i poczucie kontroli u badanych
183
6.1. Struktura badanych grup ze względu na płeć i wiek badanych 183
6.2. Odporność psychiczna jako czynnik niwelujący działanie
niekorzystnych uwarunkowań środowiskowych
186
6.3. Poczucie sensu życia u młodzieży uzależnionej i nieuzależnionej 191
6.4. Poczucie kontroli u badanej młodzieży
197
Rozdział 7. Związki występujące pomiędzy poszczególnymi czynnikami
osobowościowymi oraz pomiędzy czynnikami środowiskowymi
a czynnikami osobowościowymi u badanej młodzieży
201
7.1. Odporność psychiczna a poczucie sensu życia
201
7.2. Odporność psychiczna a poczucie kontroli
204
7.3. Poczucie umiejscowienia kontroli a poczucie sensu życia
205
7.4. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące a odporność psychiczna 206
7.5. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące a poczucie sensu życia
i poczucie kontroli
210
7.6. Czynniki ryzyka, czynniki chroniące, odporność psychiczna,
poczucie sensu życia, poczucie kontroli oraz ich wzajemne
związki – podsumowanie
213
8
Spis treści
Rozdział 8. Próba określenia modelu ograniczania czynników ryzyka
i wspierania prawidłowego rozwoju w środowiskach młodzieży.
Wykorzystanie wyników badań empirycznych
8.1. Czynniki ryzyka uzależnienia młodzieży od substancji psycho­
aktywnych i działania wspierające ich ograniczanie
8.2. Odporność psychiczna, poczucie sensu życia i poczucie
kontroli jako czynniki ryzyka i czynniki chroniące młodzież
przed uzależnieniem
8.3. Zasady, kierunki i metody oddziaływań profilaktycznych –
wskazówki dla praktyki
221
221
226
228
Bibliografia235
Spis tabel
245
Spis schematów i wykresów
249
Załącznik251
Wstęp
Podejmowanie zachowań ryzykownych przez dzieci i młodzież, w tym
sięganie po środki psycho­aktywne, które może prowadzić do szkodliwe‑
go używania bądź uzależnienia, jest bez wątpienia problemem społecz‑
nym. Problem sięgania po nielegalne środki psycho­aktywne (narkoty‑
ki), w porównaniu do problemu alkoholowego, jest stosunkowo nowym
zjawiskiem społecznym w Polsce. Jego początki to lata 70. XX wieku, od
tego czasu rozpoczął się także monitoring zjawiska używania nielegal‑
nych środków psycho­aktywnych, jak również problemów związanych
z tym zjawiskiem (Jabłoński P., Jędrzejko M., Karnaś M., 2007, s. 109).
Narkomania została zdefiniowana, jako problem młodzieży na począt‑
ku lat 80. ubiegłego wieku. Wówczas też, w 1985 roku, została uchwalo‑
na ustawa o zapobieganiu narkomanii, której podstawowym celem było
prawne umocowanie lecznictwa dla osób uzależnionych i określenie zasad
zapobiegania rozwojowi zjawiska (Sierosławski J., Świątkiewicz G., 2002,
s. 14). Od początku lat 80. XX wieku zaczęły się także rozwijać działa‑
nia psychoprofilaktyczne w Polsce. Początki zorganizowanej szkolnej pro‑
filaktyki uzależnień wywodziły się z tradycji oświaty zdrowotnej, w któ‑
rej nacisk położony był w głównej mierze na przekazywanie informacji
i uświadamianie negatywnych skutków zachowań ryzykownych. Zakłada‑
no, że wzrostowi wiedzy będzie towarzyszyła zmiana postaw i zachowań.
Stosowano również strategię, która polegała na wzbudzaniu lęku poprzez
przekazywanie drastycznych informacji związanych z konsekwencjami
10
Wstęp
sięgania po środki psycho­aktywne. Podejścia te były mało skuteczne i nie
wpływały na zmianę zachowań wśród młodzieży. Kolejno wyłoniło się po‑
dejście psychospołeczne, które zmierzało do korygowania błędnych prze‑
konań młodzieży związanych z sięganiem po środki psycho­aktywne oraz
pokazaniu bezpośrednich konsekwencji takich zachowań. Kontynuacją
były programy uczenia odporności na negatywne wpływy społeczne (tre‑
ningi umiejętności odmawiania) bazujące na teorii społecznego uczenia
się Alberta Bandury. Ewolucja wątków zawartych w programach psycho‑
społecznych doprowadziła do ukształtowania się podejścia poznawczo‑
‑behawioralnego, które łączyło w działaniach profilaktycznych poznawcze
metody wpływania na zachowania z elementami treningu behawioralne‑
go oraz technikami osobistego zaangażowania w podejmowanie pożąda‑
nych zachowań (Ostaszewski K., 2003, s. 100‑104).
Działania profilaktyczne prowadzone zarówno w ramach profilak‑
tyki uniwersalnej, selektywnej, jak i wskazującej mające na celu ograni‑
czanie tego zjawiska powinny być zarówno skuteczne, jak i efektywne.
Dlatego też, istnieje potrzeba ciągłego ich doskonalenia i dostosowy‑
wania do odbiorców oraz wciąż zmieniających się wzorców zażywania.
Skuteczna profilaktyka powinna jednocześnie bazować na empirycznie
zweryfikowanych podstawach teoretycznych dostarczających wiedzy
związanej z etiologią zjawiska oraz skutecznych modelach oddziaływań.
Uzależnienie od środków psycho­aktywnych wśród dzieci i mło‑
dzieży, jest procesem złożonym, na którego kształtowanie mają wpływ
zarówno cechy i dyspozycje osobowościowe jednostki, jaki i czynni‑
ki ryzyka i czynniki chroniące oraz działania ograniczające szkodli‑
wy wpływ czynników ryzyka występujące w podstawowych środowi‑
skach funkcjonowania młodych ludzi. Dodatkowo ważne znaczenie
mają również interakcje, jakie zachodzą pomiędzy poszczególnymi
elementami, gdyż nie każda jednostka, która wychowuje się w środo‑
wisku, w którym pojawiają się czynniki ryzyka sięga po środki psycho­
aktywne. Część dzieci i młodzieży z grup podwyższonego ryzyka ni‑
gdy nie sięgnie po środki psycho­aktywne i pomimo różnego rodzaju
trudności i przeciwności losu osiągnie pozytywną adaptację. Dlate‑
go też ważna staje się odpowiedź na pytanie: dlaczego i w jaki sposób
część młodzieży jest w stanie poradzić sobie z trudną sytuacją życio‑
wą, która u innej grupy młodzieży stanowi czynnik ryzyka sprzyjają‑
cy sięganiu po środki psycho­aktywne oraz jak dochodzi do tego, iż
Wstęp
11
dzieci i młodzież, które w trakcie rozwoju miały więcej problemów
i różnego rodzaju trudności niż reszta populacji, wyrasta na zdolnych
i kompetentnych młodych ludzi? Biorąc pod uwagę powyższy feno‑
men, autorka postawiła sobie za cel próbę identyfikacji działań podej‑
mowanych w środowiskach współczesnej młodzieży, które ograniczają
czynniki ryzyka uzależnienia młodzieży szkolnej od środków psycho­
aktywnych oraz ocenę w jakim stopniu czynniki te są zróżnicowane
przez cechy i dyspozycje osobowościowe.
Publikacja składa się z czterech zasadniczych części. W pierwszej,
w trzech głównych rozdziałach, zebrano teoretyczne podstawy ba‑
dań własnych. W pierwszym rozdziale podjęto problematykę zjawiska
uzależnienia pod względem terminologii, etiologii, jak również moż‑
liwości wsparcia czynników chroniących przed sięganiem po środ‑
ki psycho­aktywne, ograniczania czynników ryzyka oraz modyfikacji
już powstałych zachowań problemowych. Rozdział drugi poświęcony
jest koncepcji odporności psychicznej, która wyjaśnia, dlaczego dzie‑
ci i młodzież funkcjonują prawidłowo pomimo przeciwności losu.
W kolejnym rozdziale przedstawione zostały wybrane zagadnienia
profilaktyki społecznej.
W drugiej części zaprezentowana została metodologia badań wła‑
snych. Autorka przedstawiła cel i problematyką badań, zmienne
i wskaźniki, wykorzystane w badaniach metody i narzędzia, charakte‑
rystykę próby badawczej, organizację i przebieg badań oraz opis wybo‑
ru metod statystycznych.
W części trzeciej, empirycznej, zostały zawarte rezultaty badań
własnych. W pierwszej kolejności zaprezentowano wyniki badań do‑
tyczące czynników ryzyka oraz działań wspierających w środowiskach
badanej młodzieży. Następnie autorka omówiła wyniki badań związa‑
ne z poziomem odporności psychicznej, poczuciem sensu życia i po‑
czuciem kontroli u badanej młodzieży uzależnionej i nieuzależnionej
oraz związki zachodzące pomiędzy czynnikami środowiskowymi a ko‑
relatami osobowościowymi.
W części projektowej została podjęta próba określenia modelu
ograniczania czynników ryzyka i wspierania prawidłowego rozwoju
młodzieży w środowiskach, przy uwzględnieniu jej cech i dyspozycji
oraz powiązań, jakie zachodzą pomiędzy czynnikami środowiskowy‑
mi a osobowościowymi.
Rozdział 1.
Wielowymiarowe ujęcie uzależnienia
Projektowanie działań z zakresu profilaktyki uzależnień, zarówno na
poziomie profilaktyki uniwersalnej, selektywnej czy wskazującej, któ‑
rej odbiorcami mają być dzieci i młodzież, wymaga rozumienia zjawi‑
ska związanego z sięganiem po środki psycho­aktywne przez tą grupę
adresatów działań. Zasadne wydaje się więc przyjrzenie owemu zja‑
wisku pod względem terminologii, etiologii, jak również możliwości
wsparcia czynników chroniących przed sięganiem po środki psycho­
aktywne, ograniczania czynników ryzyka oraz modyfikacji już po‑
wstałych zachowań problemowych.
1.1.
Podstawowe pojęcia związane z sięganiem
po środki psycho­aktywne
W piśmiennictwie naukowym używa się wielu terminów związanych
z sięganiem po substancje psycho­aktywne. Niektóre z nich są ogólnie
przyjęte w kręgach naukowych, wśród praktyków zajmujących się te‑
rapią uzależnień, jak również w mowie potocznej. Inne mają pejora‑
tywne znaczenie i dlatego ich stosowanie jest kontrowersyjne. Związa‑
ny z tym jest duży chaos pojęciowy, dlatego też została podjęta próba
uporządkowania terminów.
14
ROZDZIAŁ 1.
W pierwszej kolejności warto zwrócić uwagę na pojęcia, które zo‑
stały uwzględnione w medycznych modelach bazujących na opracowa‑
niach Światowej Organizacji Zdrowia (ICD‑10) oraz Amerykańskiego
Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM IV), a mianowicie: ryzykow‑
ne używanie, szkodliwe używanie, nadużywanie substancji psycho­
aktywnych oraz zespół zależności od substancji psycho­aktywnych.
Terminy szkodliwe używanie i zespół uzależnienia pojawiają się
w wydanej w 1992 roku X wersji Międzynarodowej Klasyfikacji Za‑
burzeń Psychicznych i Behawioralnych (ICD‑10). Wówczas zapropo‑
nowano ogólną nazwę „zaburzenia psychiczne i behawioralne zwią‑
zane z używaniem substancji psycho­aktywnych”, obejmującą dziesięć
zespołów zaburzeń związanych z używaniem substancji psycho­
aktywnych (F 10‑F 19). Wśród zaburzeń psychicznych i zaburzeń za‑
chowania spowodowanych używaniem substancji psycho­aktywnych
wyróżniono: zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spo‑
wodowane używaniem alkoholu (F 10), opiatów (F 11), kanabinoli
(F 12), leków uspakajających i nasennych (F 13), kokainy (F 14), in‑
nych substancji stymulujących (w tym kofeiny) (F 15), substancji ha‑
lucynogennych (F 16), spowodowane paleniem tytoniu (F 17), uży‑
waniem lotnych rozpuszczalników (F 18), używaniem kilku substancji
lub używaniem innych substancji psycho­aktywnych (F 19) (WHO,
1998, s. 20). W celu klasyfikacji zaburzeń związanych z każdą z tych
substancji wprowadzono następujące kategorie określające stany kli‑
niczne: ostre zatrucie, szkodliwe używanie, zespół uzależnienia, ze‑
spół abstynencyjny, zespół abstynencyjny z majaczeniem, zaburzenia
psychotyczne, zespół amnestyczny, rezydualne i późno ujawniające się
zaburzenia psychotyczne, inne zaburzenia psychiczne i zaburzenia za‑
chowania (tamże, s. 20‑22).
W 1994 roku również Amerykańskie Towarzystwo Psychiatrycz‑
ne włączyło uzależnienie do kwalifikacji zaburzeń psychicznych, a tak‑
że w tym czasie zostały określone w DSM IV (Diagnostic and Statisti‑
cal Manual of Mental Disorders) kryteria diagnostyczne nadużywania
substancji psycho­aktywnych i uzależnienia.
Szkodliwe używanie i uzależnienie od substancji p­ sycho­aktywnych,
to nie tylko zjawiska społeczne, są one również oficjalnie uznanymi
jednostkami nozologicznymi. Światowa Organizacja Zdrowia zwra‑
ca również uwagę na termin ryzykowne używanie. Co zatem różni
Wielowymiarowe ujęcie uzależnienia
15
pojęcia: ryzykowne używanie, nadużywanie, szkodliwe używanie i ze‑
spół zależności?
Ryzykownym używaniem substancji psycho­aktywnych określa się
taki wzór zażywania, który nasila ryzyko szkodliwych następstw dla
używającego, czyli potencjalnie naraża go na szkody zdrowotne, psy‑
chiczne i społeczne. W przeciwieństwie do używania szkodliwego,
używanie ryzykowne odnosi się do takich wzorców zażywania, które
są zagrożeniem dla zdrowia publicznego, niezależnie od tego czy wy‑
stępują komplikacje zdrowotne u jednostkowego użytkownika. Ter‑
min ryzykowne używanie jest obecnie stosowany przez WHO, ale nie
jest jednostką chorobową ujętą w ICD‑10 (WHO, 1997b, s. 62). Jest
on często stosowany w prewencji. Skuteczność oddziaływań korekcyj‑
nych jest znacznie większa wśród osób zażywających środki w sposób
ryzykowny niż w przypadku używania szkodliwego czy zespołu uza‑
leżnienia (Habrat B., 2007, s. 22).
Szkodliwe używanie substancji psycho­
aktywnych (zgodnie
z ICD‑10) jest jednostką nozologiczną, którą rozpoznaje się wtedy, gdy
wystąpiły konkretne szkody zdrowotne (somatyczne i/lub psychicz‑
ne) spowodowane lub spotęgowane przez używanie substancji psycho­
aktywnej u osoby, u której nie stwierdza się uzależnienia, zaburzeń
psychotycznych lub innych specyficznych zaburzeń związanych z przyj‑
mowaniem substancji psycho­aktywnych lub piciem alkoholu. Jedno‑
cześnie rozpoznanie wymaga stwierdzenia, iż powstała szkoda zosta‑
ła spowodowana używaniem substancji psycho­aktywnej, a jej charakter
powinien być jasno określony i rozpoznawalny. Dodatkowo, wzorzec
używania powinien utrzymywać się przez co najmniej jeden miesiąc lub
powtarzać się w ciągu dwunastu miesięcy (WHO, 1997b, s. 62).
Aktualne definicje pojęcia nadużywania (DSM IV) i szkodliwe‑
go używania (ICD‑10) wyraźnie się różnią. W DSM IV nadużywa‑
nie jest definiowane w aspekcie szkód społecznych, natomiast ICD‑10
przyjmuje, iż używaniu szkodliwemu mogą towarzyszyć konsekwen‑
cje społeczne, lecz nie muszą oraz same w sobie nie stanowią one pod‑
stawy do rozpoznania. W ICD‑10 zaburzenia te odnoszą się do uży‑
wania substancji, które powoduje konkretne szkody fizyczne i/lub
psychiczne (WHO, 1997a, s. 62). W Polsce, w trakcie diagnozy oraz
w praktyce terapeutycznej, głównie bierze się pod uwagę terminologię
proponowaną przez Światową Organizację Zdrowia.
16
ROZDZIAŁ 1.
Postrzeganie szkodliwego używania substancji zmienia się w cza‑
sie, jak również zależy od perspektywy, w której się je określa. W tra‑
dycyjnym myśleniu było rozumiane jako choroba postępująca, która
nieleczona prowadzi nieuchronnie do pełnego uzależnienia, a nawet
śmierci. Obecnie wielu klinicystów uważa, iż zaburzenie związane ze
szkodliwym używaniem substancji psycho­aktywnych nie rozwija się
w sposób automatyczny do coraz to cięższych stanów. Wielu ludzi
nigdy nie wychodzi poza konsumpcję ryzykowną, zaś inni przecho‑
dzą cykle abstynencji, szkodliwego używania lub uzależnienia (Mil‑
ler W.R., 2009, s. 39). Sposób postrzegania ma w tym przypadku nie‑
bagatelne znaczenie, szczególnie przy wyznaczaniu celów działań
profilaktycznych i terapeutycznych.
Różnica pomiędzy ryzykownym a szkodliwym używaniem polega
zatem w głównej mierze na tym, iż w przypadku pierwszego występu‑
je ryzyko pojawienia się ewentualnych szkód, natomiast w przypadku
drugiego konkretne szkody już występują. Zgodnie z ICD‑10 doty‑
czą one w głównej mierze konsekwencji fizycznych i/lub psychicznych
sięgania po środki psycho­aktywne.
Kolejnym pojęciem, na które zwraca uwagę Światowa Organiza‑
cja Zdrowia, i które jest uznawane za jednostkę nozologiczną, jest ze‑
spół zależności od substancji psycho­aktywnych. Według ICD‑10 jest
to „kompleks zjawisk fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych,
wśród których przyjmowanie substancji dominuje nad innymi za‑
chowaniami, które miały poprzednio dla pacjenta większą wartość”
(WHO, 1997a, s. 73). Diagnozę zależności od substancji psycho­
aktywnych można postawić osobie, u której przez pewien okres cza‑
su w ciągu roku wystąpiły co najmniej trzy z poniższych cech lub
objawów:
1. silne pragnienie przyjmowania substancji albo poczucie przymusu jej
przyjmowania;
2. trudności kontrolowania zachowania związanego z przyjmowaniem sub‑
stancji, jego rozpoczęcia, zakończenia lub ilości;
3. fizjologiczne objawy stanu odstawienia występujące po przerwaniu lub
zmniejszeniu ilości przyjmowanej substancji, w postaci charakterystyczne‑
go dla danej substancji zespołu abstynencyjnego, albo używanie tej samej lub
podobnie działającej substancji, w celu zmniejszenia nasilenia bądź uniknię‑
cia objawów abstynencyjnych;
Wielowymiarowe ujęcie uzależnienia
17
4. stwierdzenie tolerancji, mianowicie w celu wywołania skutków powodowa‑
nych poprzednio przez dawki mniejsze, potrzebne są dawki coraz większe
(...);
5. z powodu przyjmowania substancji psycho­aktywnych – narastające zanie‑
dbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub zainteresowań, zwiększo‑
na ilości czasu poświęconego na zdobywanie lub przyjmowanie substancji,
albo na odwracanie następstw jej działania;
6. przyjmowanie substancji, mimo wyraźnych dowodów jawnie szkodliwych
następstw, takich jak: uszkodzenia wątroby na skutek intensywnego picia,
stany obniżonego nastroju w wyniku okresów intensywnego przyjmowania
substancji albo polekowe upośledzenie funkcji poznawczych; należy dążyć
do ustalenia, czy osoba przyjmująca substancję była lub mogła być świadoma
rodzaju i rozmiarów szkód (tamże, s. 73‑74).
Aktualne definicje zależności podawane przez ICD‑10 i DSM IV
są bardzo zbliżone.
Terminem mającym długoletnie zastosowanie jest pojęcie uzależnie‑
nia od substancji psycho­aktywnych. Od lat 20. do lat 60. ubiegłego wie‑
ku starano się wykazać różnice pomiędzy uzależnieniem a habi­tuacją
– lżejszą postacią adaptacji psychologicznej. W latach 60. Światowa Or‑
ganizacja Zdrowia zalecała odrzucenie obu terminów na rzecz zależno‑
ści. Aktualnie na określenie zjawiska uzależnienia stosuje się również
takie terminy jak: zależność od substancji lub syndrom (zespół) zależno‑
ści. W niektórych kręgach termin uzależnienie ma pejoratywne znacze‑
nie (pogląd dotyczący tego, że wola i kontrola osoby używającej środka
nad jego przyjmowaniem zanika lub ulega osłabieniu), stąd wielu au‑
torów rezygnuje z jego używania (Okruhlica L., Sierosławski J., 2007,
s. 21). Pomimo licznych sporów i wątpliwości co do zasadności stosowa‑
nia tego terminu jest on nadal bardzo często używany przez profesjona‑
listów, jak również funkcjonuje w polskim prawodawstwie. Dlatego też
autorka publikacji będzie używała w sposób zamienny pojęć uzależnie‑
nie, zespół (syndrom) zależności i zależność.
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii
(Dz.U. z 2005 r. Nr 179, poz. 1485 z późn. zm.), oprócz pojęcia uza‑
leżnienie, wyróżnia i definiuje takie terminy jak: używanie szkodliwe
oraz używanie. Zgodnie z Ustawą uzależnienie od środków odurzają‑
cych lub substancji psychotropowych to
zespół zjawisk psychicznych lub somatycznych wynikających z działania
środków odurzających lub substancji psychotropowych na organizm ludzki,
18
ROZDZIAŁ 1.
charakteryzujący się zmianą zachowania lub innymi reakcjami psychofizycz‑
nymi i koniecznością używania stale lub okresowo tych środków lub substan‑
cji w celu doznania ich wpływu na psychikę lub dla uniknięcia następstw wy‑
wołanych ich brakiem.
Podobnie jak Światowa Organizacja Zdrowia, w Ustawie zwrócono
uwagę na takie aspekty uzależnienia jak pojawienie się zmian zacho‑
wania i innych zmian psychofizycznych, przymusu zażywania oraz wy‑
stąpienie zespołu abstynencyjnego.
Używanie szkodliwe natomiast to
używanie substancji psycho­aktywnej powodujące szkody somatyczne lub
psychiczne, włączając upośledzenie sądzenia lub dysfunkcyjne zachowanie,
które może prowadzić do niesprawności lub mieć niepożądane następstwa
dla związków z innymi ludźmi.
Widzimy zatem, iż w Ustawie zwraca się uwagę głównie na aspekt
szkód fizycznych i/lub psychicznych, podobnie jak w ICD‑10, jednak
uwzględnia się również szkody społeczne, gdyż podkreślone zostało
pojawienie się negatywnych konsekwencji w relacjach interpersonal‑
nych osób używających środki psycho­aktywne w sposób szkodliwy.
Dodatkowo Ustawa definiuje takie pojęcie jak używanie środka
odurzającego, substancji psychotropowej lub środka zastępczego, któ‑
re oznacza „wprowadzanie do organizmu człowieka środka odurzają‑
cego, substancji psychotropowej lub środka zastępczego, niezależnie
od drogi podania”.
W dostępnej literaturze z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej
w głównej mierze spotykamy się, podobnie jak w obecnie obowiązują‑
cej Ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii, z terminem uzależnienie
od substancji psycho­aktywnych. Cz. Cekiera (1985, s. 51) powołu‑
jąc się na definicję uzależnienia opracowaną przez Komisję Ekspertów
Światowej Organizacji Zdrowia w 1969 roku, pisze, iż
uzależnienie lekowe jest to psychiczny, a niekiedy także i fizyczny stan, wypły‑
wający z wzajemnego oddziaływania między żywym organizmem a środkiem
toksycznym, charakteryzujący się zmianą zachowania oraz innymi reakcjami,
które zawsze zmierzają do tego, by zażywać środki stale lub regularnie ze wzglę‑
du na ich działanie na psychikę, a czasem także, aby zapobiec nieprzyjemnym
stanom płynącym z ich braku. Tolerancja może występować, ale nie musi, oso‑
ba może być uzależniona od więcej niż jednego środka odurzającego.
Wielowymiarowe ujęcie uzależnienia
19
Definicja ta jest bardzo zbieżna z tą, która występuje w Ustawie
(Dz. U. z 2005 r. Nr 179, poz. 1485 z późn. zm.). Późniejsza defini‑
cja uzależnienia tego autora opiera się na powyższej i brzmi w sposób
następujący:
uzależnienie narkotyczne jest procesem lub stanem zależności fizycznej, psy‑
chicznej, a niekiedy także społecznej danej jednostki. Stan ten charakteryzu‑
je się systematycznym, niekontrolowanym braniem środka, od którego dana
osoba się uzależniła. (...) prowadzi do błędnego koła i obłędnego zachowania
(Cekiera Cz. 1998, s. 16).
Według Z. Juczyńskiego (2002, s. 53) „uzależnienie oznacza niezwy‑
kle silne przywiązanie do narkotyku i utratę kontroli nad jego przyj‑
mowaniem”. K. Chmielewska i H. Baran‑Furga (2006, s. 4) piszą, że
uzależnienie (zespół uzależnienia) jest przewlekłą chorobą, która charakte‑
ryzuje się okresami remisji (abstynencji) i nawrotów. (...) to kompleks zja‑
wisk fizjologicznych, behawioralnych, poznawczych, wśród których zacho‑
wania związane z przyjmowaniem substancji psycho­aktywnych uzyskują
wyraźną przewagę nad innymi, które były charakterystyczne dla danej oso‑
by. Podstawowym objawem uzależnienia jest pragnienie (głód psychiczny)
przyjmowania substancji psycho­aktywnej.
M. Jędrzejko (2009, s. 49) proponuje zbliżoną definicję. Uzależnienie
to, według niego,
stan przewlekłej choroby charakteryzujący się okresowymi stanami absty‑
nencji i nawrotów. Cechą uzależnienia jest dominacja potrzeby przyjęcia
dawki substancji psycho­aktywnej nad innymi zachowaniami i potrzebami
natury osobistej i społecznej. Uzależnienie charakteryzuje interakcyjność
reak­cji fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych.
Cz. Cekiera i Z. Juczyński w powyższych definicjach podkreślają, iż
cechą charakterystyczną uzależnienia jest utrata kontroli nad zaży‑
wanym środkiem psycho­aktywnym. Zgodnie z tym poglądem jedy‑
nym możliwym celem oddziaływań terapeutycznych skierowanych
do osób uzależnionych będzie całkowita abstynencja. Każde sięgnię‑
cie po daną substancję będzie się wiązało z ponowną utratą kontro‑
li, a zatem będzie prowadziło do nawrotu choroby. W ostatnich la‑
tach coraz częściej podkreśla się możliwość picia czy zażywania środka
20
ROZDZIAŁ 1.
psycho­aktywnego w sposób kontrolowany. Zwolennicy takiego stano‑
wiska wychodzą z założenia, iż nie u każdej osoby uzależnionej nale‑
ży dążyć do całkowitej abstynencji, oraz że w przypadku niektórych
osób celem oddziaływań psychokorekcyjnych może być sporadyczne,
okazjonalne zażywanie środka, od którego jednostka jest uzależnio‑
na. Taka perspektywa podobna jest do tej, którą przyjmuje się w więk‑
szości uzależnień niechemicznych. Ciężko byłoby w dobie Internetu
wymagać od osoby od niego uzależnionej, aby całkowicie zaprzestała
jego używania. Głównym celem oddziaływań będzie zatem korzysta‑
nie z sieci w taki sposób, aby nie stanowiło to szkody dla jednostki oraz
jej otoczenia. W Polsce podejście to jest stosunkowo nowe i wciąż jesz‑
cze budzi wiele kontrowersji.
W literaturze przedmiotu możemy spotkać się dodatkowo z roz‑
różnieniem na uzależnienie psychiczne, fizyczne i niekiedy również
społeczne. Światowa Organizacja Zdrowia sugeruje rezygnację z takie‑
go podziału na rzecz traktowania uzależnienia jako zjawiska, w któ‑
rym wszystkie te aspekty są ze sobą związane i trudne do rozgrani‑
czenia. Stwierdzono, iż uzależnienie powinno być traktowane jako
„syndrom psycho‑fizjo‑społeczny” (za: Mellibruda J., 2006, s. 39).
Stanowisko to daje możliwość spojrzenia na osobę uzależnioną jako
człowieka we wszystkich wymiarach jego funkcjonowania równocze‑
śnie, jak również zwraca uwagę na pełny obraz jego zaburzenia.
Podsumowując powyższe rozważania nad definiowaniem zjawiska
uzależnienia, możemy stwierdzić, że najczęściej podkreśla się, iż ze‑
spół zależności to przewlekła choroba, w której występują okresy re‑
misji i nawrotów; dotyczy ona sfery fizjologicznej, poznawczej i beha‑
wioralnej; jej osiowym objawem jest silne pragnienie przyjmowania
substancji, które dominuje nad innymi zachowaniami; działania z nią
związane są często kontynuowane pomimo wystąpienia szkód spowo‑
dowanych zażywaniem; mogą jej towarzyszyć takie zjawiska, jak to‑
lerancja na daną substancję, zespół abstynencyjny oraz upośledzenie
kontroli.
Oprócz powyżej zdefiniowanych pojęć: ryzykownego, szkodliwe‑
go używania, nadużywania substancji, zespołu (syndromu) zależności
oraz uzależnienia, w naukach społecznych dodatkowo wyróżnia się ta‑
kie terminy, jak: używanie eksperymentalne, okazjonalne, rekreacyjne,
funkcjonalne, w celu samoleczenia oraz używanie problemowe.
Wielowymiarowe ujęcie uzależnienia
21
Używanie eksperymentalne polega na rzadkim sięganiu po sub‑
stancje psycho­aktywne, które jest najczęściej spowodowane ciekawo‑
ścią. W części przypadków taki wzorzec zażywania może być ryzykow‑
ny, a niekiedy nawet szkodliwy. Jednym ze sposobów zapobiegania lub
ograniczania ryzyka i szkód w tej grupie odbiorców jest zachęcanie do
wycofania się z eksperymentowania oraz przekazanie rzetelnej wiedzy
związanej z danym zachowaniem (Habrat B., 2007, s. 23). Często ter‑
min ten odnosi się do osób zażywających substancje sporadycznie lub
przez krótki okres czasu (Okruhlica L., Sierosławski J., 2007, s. 25).
Używanie okazjonalne to strategia intencjonalnego i celowego za‑
żywania substancji, często pod wpływem otoczenia. Sposób ten jest
bardziej niebezpieczny niż używanie eksperymentalne, gdyż charakte‑
rystyczna dla niego jest powtarzalność zachowań oraz częstsze sięganie
po substancje psycho­aktywne. Związane jest to zazwyczaj z pozytyw‑
nymi doznaniami, które powodują, iż jednostka w coraz intensywniej‑
szy sposób wraca do danego zachowania. Wobec tej grupy odbiorców
potencjalnych działań profilaktycznych zaleca się działania z zakresu
wczesnej interwencji, tj. edukację, motywowanie do zmiany zachowań
oraz diagnozę i rozwiązanie ewentualnych problemów psychologicz‑
nych, które mogą być powodem sięgania po środki psycho­aktywne
(Habrat B., 2007, s. 23).
Używanie tzw. rekreacyjne to szczególna kategoria używania oka‑
zjonalnego, mniej lub bardziej regularnego lub też ograniczonego do
określonych dni tygodnia, w celu relaksu, odprężenia i przyjemności
(Habrat B., 2007, s. 24). Terminem tym zwykle określa się zażywa‑
nie nielegalnych środków odurzających w gronie towarzyskim, w at‑
mosferze odprężenia, nieprowadzące do zależności czy innych pro‑
blemów. Termin ten jest niezalecany przez zwolenników poglądu, iż
każde sięganie po nielegalne środki psycho­aktywne jawi się jako pro‑
blem (Okruhlica L., Sierosławski J., 2007, s. 32).
Celem używania funkcjonalnego jest zwiększenie skuteczności
uczenia się i pracy. Do osiągnięcia takich efektów w głównej mierze
używane są stymulanty. Nieprzyjemne objawy pojawiające się w chwili
ustania działania substancji mogą powodować dalsze zażywanie, które
może prowadzić do uzależnienia.
Przyjmowanie substancji w celu radzenia sobie z problema‑
mi psychologicznymi (takimi jak oddalenie myśli o problemach)
22
ROZDZIAŁ 1.
i psycho­patologicznymi (jak lęk, depresja, zaburzenia snu) to używa‑
nie w celu samoleczenia. Ten sposób używania może wprost prowa‑
dzić do zależności, dlatego wskazana jest szybka i intensywna inter‑
wencja (Habrat B., 2007, s. 24).
Używanie problemowe oznacza każde używanie substancji psycho­
aktywnych powodujące poważne problemy (Habrat B., 2007, s. 24).
Powyższe pojęcia zostały wyróżnione ze względu na wzór, powody
i skutki używania substancji psycho­aktywnych. Nie funkcjonują one
w klasyfikacji chorób, jednak ich zdefiniowanie i umiejętne rozpoznanie
jest istotne dla formułowania ewentualnych celów oddziaływań. Inaczej
należy postępować w przypadku osoby, która sięga po środki psycho­
aktywne w celu samoleczenia, inaczej w przypadku jednostki, która
używa substancji „rekreacyjnie”. Pierwszy przypadek wymaga natych‑
miastowej interwencji, drugi być może nie wymaga jej wcale. Podział
ten przede wszystkim wskazuje na motywy sięgania po środki psycho­
aktywne. W chwili ich rozpoznania obierane cele i metody oddziaływań
psychokorekcyjnych są trafniejsze, a co za tym idzie bardziej skuteczne.
Przyglądając się wszystkim wyszczególnionym pojęciom związa‑
nym z sięganiem po substancje psycho­aktywne, warto zwrócić uwagę,
iż zjawiska, z którymi się one wiążą możemy umieścić na kontinuum,
biorąc pod uwagę szkodliwość danego wzorca używania dla jednostki
i jej otoczenia. Należy jednak równocześnie pamiętać, iż niekoniecz‑
nie zjawiska te automatycznie przechodzą w cięższą i bardziej szko‑
dliwą odmianę (nie każde używanie eksperymentalne prowadzi do
używania szkodliwego czy zależności). Takie usystematyzowanie opi‑
sanych sposobów zażywania ma uzasadnienie w przypadku dążenia do
trafnego ich rozpoznania oraz dobrania metod i form oddziaływań.
Im bardziej wzorzec zażywania substancji przez jednostkę zbliża się
do zależności, tym bardziej oddziaływania modyfikujące niepożąda‑
ne zachowania powinny być natychmiastowe, intensywne, skierowa‑
ne do konkretnej osoby oraz prowadzone przez specjalistów. Istotnym
aspektem jest fakt, iż bardziej skuteczne są oddziaływania profilak‑
tyczne realizowane w ramach profilaktyki uniwersalnej niż selektyw‑
nej czy wskazującej. Dlatego też ważne jest wychwycenie tych momen‑
tów, w których odpowiednie wprowadzenie adekwatnego wsparcia
spowoduje ograniczenie czynników ryzyka uzależnienia młodzieży od
środków psycho­aktywnych.
Wielowymiarowe ujęcie uzależnienia
23
Kolejnym terminem, który nie jest jednoznaczny, jest pojęcie nar‑
komania. W ujęciu medycznym odnosi się głównie do uzależnienia od
substancji psycho­aktywnych, czasami do ich używania w sposób szko‑
dliwy. Potocznie narkomanią określa się styl życia, który polega na nie‑
kontrolowanym używaniu substancji psycho­aktywnych oraz preferowa‑
niu ich używania nad inne, akceptowane społecznie formy zachowania.
W naukach społecznych, w polityce zdrowotnej i w wymiarze spra‑
wiedliwości termin narkomania obejmuje całokształt zagadnień zwią‑
zanych z problemami zdrowotnymi, pełnieniem ról społecznych, kon‑
fliktami z prawem oraz normami społecznymi i moralnymi, ekonomią
(Habrat B., 2007, s. 21). Narkomania jest również definiowana jako
chorobliwy, nieprzeparty pociąg do przyjmowania środków odurzających,
(...) charakteryzuje się bardzo silnie zaznaczonymi objawami zależności psy‑
chicznej i fizycznej, jak również silnymi objawami abstynencji oraz szybkim
rozwojem tolerancji (za: Łuczak E., 2004, s. 11).
Według J. Rogali‑Obłękowskiej (1999, s. 11) istotą narkomanii jest
nie tyle zażywanie środków uzależniających, co uzależnienie od narko‑
tyków. Zgodnie z Ustawą o przeciwdziałaniu narkomani z dnia 29 lip‑
ca 2005 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 179, poz. 1485 z późn. zm.) narkoma‑
nia to
stałe lub okresowe używanie w celach innych niż medyczne środków odurza‑
jących lub substancji psychotropowych albo środków zastępczych, w wyniku
czego może powstać lub powstało uzależnienie od nich.
Ujmując w sposób syntetyczny, możemy stwierdzić, iż narkomania
to zjawisko uzależnienia się jednostki od środków psycho­aktywnych,
głównie narkotyków.
Narkotyk natomiast to
związek chemiczny lub mieszanina tych związków, nie stosowana w celach
zdrowotnych, która przy podaniu zmienia funkcje biologiczne lub strukturę
biologiczną (Maisto S., Galizio M., Connors G., 2000, s. 3).
Termin ten budzi wiele kontrowersji. Jest on najczęściej stosowany
w odniesieniu do nielegalnych substancji, które są używane i naduży‑
wane w celu zmiany stanu psychiki. B. Habrat (2007, s. 21-22) zwraca
24
ROZDZIAŁ 1.
uwagę na nieadekwatność tego pojęcia, gdyż jego źródłosłów wskazuje
na ich działanie nasenne i uspokajające, tymczasem znaczna część sub‑
stancji psycho­aktywnych określanych mianem narkotyków nie działa
nasennie, a wręcz pobudzająco, tak jak kokaina i amfetamina. Świato‑
wa Organizacja Zdrowia zaleca zamiast stosowania terminu narkotyk
pojęcie substancje psycho­aktywne. Za używaniem tego terminu prze‑
mawia bardziej precyzyjna definicja oraz uwzględnienie zróżnicowa‑
nia działania danej substancji na psychikę. Termin ten dotyczy jednak
również i tych substancji, które są legalnie wytwarzane i dystrybuowa‑
ne, tj. alkohol, wyroby tytoniowe, leki oraz substancje produkowane
w celach technicznych. Zawarcie w jednym pojęciu różnych substancji
jest wyrazem coraz lepszego rozumienia, iż problemy związane z każ‑
dą z tych substancji mają więcej cech wspólnych niż odrębnych (Ha‑
brat B., 2007, s. 21). W celu rozróżnienia, substancje psycho­aktywne
często dzieli się na legalne – alkohol, tytoń, leki, substancje do stoso‑
wania technicznego oraz nielegalne – narkotyki. Podział ten jednak
nie jest precyzyjny, gdyż część substancji legalnych może być używana
w sposób niezgodny z ich przeznaczeniem (tamże, s. 22).
Substancje psycho­aktywne są określane jako
substancje chemiczne pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, które
mają zdolność wywoływania doraźnych zmian w stanie psychicznym ludzi
i zwierząt, a także w zachowaniu (Ostaszewski K., 2003, s. 60‑61).
Z medycznego punktu widzenia są to substancje farmakologicznie
czynne, dzięki którym ludzie mogą wpływać na swoje samopoczucie,
co czyni je atrakcyjnymi, jednak ich przyjmowanie wiąże się z dużym
ryzykiem uzależnienia (tamże, s. 61). Używanie tych substancji jest
definiowane w trzech kategoriach, zgodnie z ich statusem socjopraw‑
nym: (1) jako leki, np. niektóre opioidy, stymulanty; (2) używanie nie‑
legalne, zabronione prawem; (3) używanie legalne (np. kofeina, alko‑
hol, nikotyna) (Okruhlica L., Sierosławski J., 2007, s. 31).
W literaturze przedmiotu, obok terminu substancje (środki)
psycho­aktywne (psychotropowe), możemy spotkać się również z ter‑
minem substancje odurzające. Różnica pomiędzy tymi pojęciami po‑
lega na tym, iż termin środki psycho­aktywne wskazuje, iż są to środ‑
ki oddziaływujące aktywnie na organizm lub psychikę, lecz nie muszą
mieć działania odurzającego. Jeśli chcemy podkreślić farmakologiczne
Wielowymiarowe ujęcie uzależnienia
25
działanie środka to bardziej trafne jest określenie środki psycho­
aktywne, natomiast, jeżeli zależy mam na zaakcentowaniu psycholo‑
gicznego efektu ich działania, związanego z uzależnieniem trafniej‑
sze jest określenie środki uzależniające (Rogala‑Obłękowska J., 1999,
s. 13). Pojęcie środki psycho­aktywne ma zatem szersze zastosowanie
niż termin substancje odurzające.
Wielość terminów o tym samym lub zbliżonym znaczeniu może
wprowadzić chaos pojęciowy. Termin substancje psycho­
aktywne
i jego równoważnik – substancje psychotropowe wydają się mieć naj‑
bardziej neutralny i opisowy charakter, dotyczą całej grupy substancji,
legalnych i nielegalnych, które są przedmiotem zainteresowania poli‑
tyki narkotykowej (Okruhlica L., Sierosławski J., 2007, s. 32). Dlate‑
go też wydaje się zasadne posługiwanie się w głównej mierze właśnie
nimi.
1.2.
Uzależnienie w ujęciu wybranych koncepcji
teoretycznych
Złożoność zjawisk związanych z psychopatologią, ich uwarunkowania
oraz objawy występujące w różnych sferach znajdują odzwierciedle‑
nie w wielości systemów teoretycznych interpretujących naturę tych
zjawisk. Każda teoria przyczynia się do lepszego rozumienia zaburze‑
nia jako zjawiska, z którym spotykają się praktycy, lecz równocześnie
może powodować dezintegrację ugruntowanej już wiedzy, stanowiącej
podstawę działania praktycznego. Niektóre z teorii w większym stop‑
niu przyczyniają się do zrozumienia istoty problemu, inne mają więk‑
sze wartości techniczne i mogą być w szerszym stopniu wykorzystane
do zmiany niepożądanych zachowań (Urban B., 2000, s. 41‑42).
Teorie opisane w niniejszej publikacji pomyślane są właśnie w ten
sposób, a mianowicie: część z nich wyjaśnia etiologię zależności od
środków psycho­aktywnych, inne wskazują, w jaki sposób można rozu‑
mieć zmianę w kontekście uzależnienia oraz jakie działania mogą być
wykorzystane do wprowadzenia owej zmiany w życie. Teorie opisane
poniżej mają znaczenie dla zrozumienia przyczyn powstawania uzależ‑
nienia, zrozumienia pojęcia zmiany dysfunkcjonalnych zachowań, jak
26
ROZDZIAŁ 1.
również projektowania działań z zakresu profilaktyki uniwersalnej, se‑
lektywnej i wskazującej, skierowanej do dzieci i młodzieży.
1.2.1.
Teoria przywiązania i jej znaczenie
dla zrozumienia zjawiska uzależnienia
Pojęcie przywiązania wielokrotnie pojawia się na gruncie teorii psy‑
chologicznych, socjologicznych i pedagogicznych. Za sprawą teo‑
rii kontroli Hirschiego również odegrało istotną rolę wśród koncep‑
cji kryminologicznych, które wyjaśniają zjawisko dewiacji młodzieży.
Przywiązanie jest jednym z elementów teorii kontroli. Autor teorii wy‑
jaśnia m.in. rolę przywiązania jednostki do osób znaczących z socjo‑
logicznego punktu widzenia. Główna teza teorii Hirschiego dotyczy
tego, iż jednostka może dokonać czynów przestępczych, dlatego że jej
więzi z porządkiem konformistycznym zostały zerwane. Hirschi wy‑
różnił cztery komponenty więzi jednostki ze społeczeństwem (przy‑
wiązanie, zaangażowanie, zaabsorbowanie, przekonanie), które mogą
wywierać niezależny wpływ na zachowanie niezgodne z obowiązują‑
cymi normami (Siemaszko A., 1993, s. 236). Autor teorii założył ist‑
nienie jednego, wspólnego wszystkim członkom społeczeństwa syste‑
mu norm i wartości, który jest wspólny także dla osób naruszających
owe normy (Rogala-Obłękowska J., 1999, s. 127).
Interesującym, z punktu widzenia omawianej problematyki, ele‑
mentem więzi jednostki ze społeczeństwem jest przywiązanie, które
jest podstawowym pojęciem koncepcji i oznacza, według jej autora,
emocjonalne związki jednostki z otoczeniem, w tym z rodziną, przy‑
jaciółmi, sąsiadami itp. Jednostka silnie związana z istotnymi innymi
osobami czuje się moralnie zobligowana do przestrzegania norm uzna‑
wanych przez otoczenie, co jednocześnie powstrzymuje ją przed za‑
chowaniem sprzecznym z nimi. Istota przywiązania, według Hirschie‑
go, polega zatem na tym, iż osoby wrażliwe na opinie otoczenia będą
brały pod uwagę negatywne konsekwencje ze strony osób znaczących
w przypadku naruszenia norm. W chwili, gdy poziom przywiązania
słabnie, jednostka przestaje się liczyć z opiniami innych i wówczas jest
zdolna do zachowań dewiacyjnych, gdyż otoczenie nie wywiera już na