Agnieszka Gucka

Agnieszka Gucka
Świadomość przynależności etnicznej mieszkańców Pogranicza Wojskowego
od XVI do XX w. Rys historyczny
Pogranicze Wojskowe (Vojna krajina, Krajina, Granica) stanowiło pod względem
administracyjnym wydzielony obszar monarchii habsburskiej, obejmujący tereny dzisiejszej
Slawonii, pomiędzy rzekami Drawą i Sawą (tzw. Slavonska krajina albo Varaždinski
generalat) oraz Chorwacji Właściwej (tzw. Hrvatska krajina lub Karlovački generalat), leżącej
na południe od Sawy. Był to silnie ufortyfikowany obszar pełniący rolę zapory przeciwko
osmańskiej agresji. Już w II poł. XV w., a więc za rządów króla Macieja Korwina (Matij
Korvin) powstały wzdłuż granicy z imperium osmańskim pierwsze umocnienia (Jajačka,
Srebrenička i Šabačka banowina oraz Senjska kapetanija), stanowiące zalążek przyszłego
systemu obronnego. W 1578 r. Pogranicze Wojskowe uzyskało status odrębnego terytorium,
podległego w sprawach wojskowych bezpośrednio styryjskiemu księciu, który stał na czele
Rady Wojskowej (Dvorsko ratno vijeće) w Grazu, mianującej generałów dowodzących
wojskami stacjonujacymi w poszczególnych twierdzach. Na teren Pogranicza Wojskowego
masowo napływali uciekinierzy z Imperium Osmańskiego, zwani Włachami (Vlasi), wśród
których znaczną część stanowili serbscy, prawosławni pasterze. W 1630 r. Ferdynand II nadał
Włachom szereg przywilejów (były to tzw. Vlaške statute), udzielając gwarancji wolności
osobistej oraz nadając szeroką autonomię (m. in. prawo wybierania wójta w każdej wsi). W
zamian Włachowie zobowiązani byli do pełnienia służby wojskowej oraz pomagania w
budowie umocnień. Z upływem czasu narastały konflikty pomiędzy chorwackimi feudałami,
próbującymi wprowadzić podatki za użytkowanie przez Włachów ziemi, a serbskimi
osadnikami, powołującymi się na przywileje cesarskie i odmawiającymi podporzadkowania
się feudałom, banowi i chorwackiemu Saborowi. Tereny te stawały się również miejscem
ostrych sporów narodowościowych – stanowiąca 47% populacji ludność prawosławna nie
identyfikowała się z chorwacką tradycją narodową i ciążyła ku Serbii, jednak próby
samodzielnego decydowania pogranicznych Serbów o swych losach napotykały na opór
monarchii austro-węgierskiej oraz żywiołu chorwackiego. Trzy wydarzenia w historii
Pogranicza wpłynęły szczególnie na ukształtowanie się poczucia etnicznej odrębności
prawosławnych mieszkańców tych terenów: masowy napływ ludności serbskiej pod koniec
XVII w., tworzenie się niepodległego państwa serbskiego na przełomie XVIII i XIX w. oraz
rewolucja 1848 r. Napięcia i konflikty pomiędzy ludnością serbską a chorwacką
zamieszkującą Pogranicze Wojskowe utrzymywały się także w czasach Królestwa Jugosławii,
przeradzając się w czasach II wojny światowej i NDH w otwartą wojnę pomiędzy
chorwackimi ustaszami i serbskimi czetnikami. Włączenie Pogranicza Wojskowego do
Socjalistycznej Republiki Chorwackiej w ramach powojennej Jugosławii potwierdziło
historyczne prawa narodu chorwackiego do tych terenów. Po proklamowaniu przez
Chorwację niepodległości w 1991 r. serbska mniejszość narodowa usiłowała wzniecić
powstanie i oderwać Pogranicze Wojskowe od Republiki Chorwackiej, wzywając na pomoc
federalną Jugosłowiańską Armię Narodową (JNA). Ziemie Vojnej Krajiny ponownie spłynęły
krwią, zaś 280 tys. Serbów (w tym 100 tys. zamieszkujących Pogranicze Wojskowe) musiało
opuścić swe domy rodzinne. Obecnie sytuacja zaczyna się stabilizować, uciekinierzy powoli
powracają do swych domostw, a obie społeczności – chorwacka i serbska – uczą się na nowo
żyć obok siebie. Jak trudny jest to proces, świadczą dobitnie ostatnie wybory samorządowe
oraz ożywające co chwilę dysputy o wspólnej, jakże bolesnej historii.
The Awareness of Ethnic Belonging in the Military Frontier in 16th-20th Centuries.
A Brief History
The Military Frontier (Vojna Krajina) was a separate administrative territory of the Habsburg
Empire, encompassing the area of contemporary Slavonia, between the rivers Drave and Save,
as well as Croatia Proper located south of the Save. This area was strongly fortified and
served as a barrier to the Ottoman attacks. In the second half of the 15th century, during the
reign of King Matthew Korwin, first strongholds along the frontier with the Ottoman Empire
were built, as an initial part of the future defense system. In 1578, the Military Frontier was
granted the status of a separate territory, which in respect to military affairs was subjected
directly to the prince of Styria, who headed the Military Council in Graz; the Council
nominated generals who commanded the armies deployed in individual strongholds. The area
of the Military Frontier was flooded by waves of refugees from the Ottoman Empire, called
Vlachs, among whom there was a large number of Orthodox Serb shepherds. In 1630,
Ferdinand II granted the Vlachs several privileges, securing personal freedom and
considerable autonomy (e.g. the right to elect voit in every village). In return the Vlachs were
obliged to perform military service and help build forts. Over years there were numerous
conflicts between the Croatian feudal lords, who attempted to impose taxes for land used by
the Vlachs, and the Serbian settlers, who referred to their imperial privileges and refused to
subjugate to the rule of the feudal lord, the ban and the Croatian Parliament (Sabor). This area
was also a scene of complex ethnic conflicts. Orthodox believers who comprised 47 per cent
of the population did not identify themselves with the Croatian national tradition and looked
to Serbia; nevertheless, independent decision making by the borderland Serbs was blocked by
the Austro-Hungary monarchy and the Croatian element.
Three facts in the history of the Frontier were of particular importance for the feeling
of ethnic separateness of the Orthodox people there: an influx of the Serb population in the
late 17th century; the emergence of the independent Serb state in the turn of the 18th century;
and the revolution of 1848. Tensions and conflicts between Serbs and Croatians in the
Military Frontier continued also in the period of the Kingdom of Yugoslavia. During World
War II this lead to an open war between the Croatian Ustashi and Serb Czetniks. The
incorporation of the Military Frontier into the Socialist Republic of Croatia after World War
II helped confirm historical claims of the Croats to this territory. In 1991, when Croatia
proclaimed independence, the Serb minority staged a coup d’etat in reaction to this fact and
disconnected the Military Frontier from the Republic. The land of Vojna Krajina again saw a
blood shed, and 280,000 Serbs (including 100,000 in the Military Frontier) had to flee abroad.
Today the situation has stabilized, and the refugees keep coming back to their homes, while
both communities, Croatian and Serb, learn a peaceful cohabitation. That this process is very
difficult becomes clear from results of the recent local government elections as well as
constant debates about common, and painful, history.
/Trans. by Jacek Serwanski/