rola poczucia umiejscowienia kontroli w

Nowiny Lekarskie 2009, 78, 1, 18–22
WOJCIECH STRZELECKI*, MARCIN CYBULSKI*, MAJA STRZELECKA**
ROLA POCZUCIA UMIEJSCOWIENIA KONTROLI
W KSZTAŁTOWANIU WYBRANYCH ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH ADOLESCENTÓW
THE ROLE OF LOCUS OF CONTROL
IN SHAPING SELECTED HEALTH BEHAVIOURS IN ADOLESCENTS
*Zakład Psychologii Klinicznej
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: dr n. biol. Ewa Mojs
**Katedra Profilaktyki Zdrowotnej
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: prof. dr hab. Jacek Wysocki
Streszczenie
Wstęp. Tekst określa rolę poczucia umiejscowienia kontroli w kształtowaniu wybranych zachowań zdrowotnych w okresie dorastania. W części wstępnej zdefiniowane i opisane zostały terminy: adolescencja, tożsamość zdrowotna, umiejscowienie poczucia kontroli, grupa rówieśnicza, zachowania antyzdrowotne, rozumiane jako przyjmowanie substancji psychoaktywnych.
Cel pracy. Określenie wpływu poczucia wewnętrznego lub zewnętrznego umiejscowienia kontroli na wykorzystanie substancji
powszechnie uznawanych za uzależniające: alkoholu, wyrobów tytoniowych i narkotyków.
Metodyka. W badaniach wykorzystano dwa narzędzia badawcze – narzędzie do badania zachowań zdrowotnych własnej konstrukcji
oraz narzędzie do badania poczucia umiejscowienia kontroli – Kwestionariusz do Badania Poczucia Kontroli (KBPK) autorstwa
G. Krasowicz i A. Kurzyp-Wojnarskiej. W badaniach wzięło udział 456 uczniów z 4 szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych
z woj. wielkopolskiego.
Wnioski. Poczucie umiejscowienia kontroli wpływa na przyjmowanie przez adolescentów substancji psychoaktywnych. Wykazana
w badaniach zewnątrzsterowność sprzyja zachowaniom antyzdrowotnym, nie bez wpływu pozostaje też grupa rówieśnicza oddziaływująca na swoich członków w zakresie propagowania zachowań antyzdrowotnych związanych ze stosowaniem substancji psychoaktywnych, czyli kształtowania tzw. uzależnienia społecznego.
SŁOWA KLUCZOWE: poczucie umiejscowienia kontroli, adolescenci, zachowania zdrowotne, zachowania antyzdrowotne.
Summary
Introduction. The text determines the role of locus of control in shaping selected health behaviours in the adolescent period. The
following terms have been defined and described in the introduction: adolescence, health identity, locus of control, peer group, antihealth behaviour, understood here as taking psychoactive substances.
Aim of the essay. Determining the influence of the sense of internal or external locus of control on using substances generally regarded as addictive: alcohol, tobacco products and drugs.
Method. Two research tools were used in the study – a self-constructed tool for studying health behaviours and a tool for studying the
locus of control (KBPK – Questionnaire for Locus of Control Study (QLCS) by G. Krasowicz and A. Kurzyp-Wojnarska). Four hundred
and fifty-six students from four junior and upper-junior schools from the Polish region of Wielkopolska participated in the study.
Conclusions. Locus of control influences adolescents to take psychoactive substances; the external control shown in the studies
fosters anti-health behaviour. Additionally, the peer group affecting its members does not remain without influence in the field
of anti-health behaviour connected with using stimulants (that is shaping a so-called social dependency).
KEY WORDS: locus of control, adolescents, health behaviour, anti-health behaviour.
Wstęp
Istnieje szereg czynników wpływających na zachowania zdrowotne człowieka, przy czym ich rola nie jest taka
sama w poszczególnych fazach rozwoju jednostki. Stadium
adolescencji jest, według Eriksona, szczególnie ważne dla
kształtowania osobowości dojrzałego człowieka z uwagi na
zachodzące wówczas zmiany w obrębie procesów psychicznych [1]. Za najistotniejsze przejawy szeroko rozumianego zdrowia w tym okresie uznaje się: poczucie toż-
samości, stałości, odrębności i zdolności wyboru celów.
Wśród przejawów patologii wymienić należy brak poczucia
tożsamości, rozproszenie ról, przyjęcie tożsamości odzwierciedlonej, a także podkultury i przestępczość [2].
Adolescenci unikając trudnych niekiedy poszukiwań tożsamości przejmują gotowe jej wzory stworzone przez zbiorowość, którą może być grupa rówieśnicza – jest to tzw.
tożsamość syntetyczna [3]. Okres adolescencji to również
czas kształtowania się tożsamości zdrowotnej, związanej
z rozwojem świadomości zdrowotnej oraz stosunku do
Rola poczucia umiejscowienia kontroli w kształtowaniu wybranych zachowań zdrowotnych adolescentów
zdrowia jako wartości. Istotne jest też określenie potencjalnych zagrożeń dla zdrowia, których przejawem może być
realizowanie antyzdrowotnego trybu życia, prowadzące do
konsekwencji zdrowotnych. Według Eriksona i jego modelu tożsamości zdrowia (identity health model) wraz
z formowaniem się własnej tożsamości kształtuje się również własna definicja zdrowia [4]. Dojrzała ukształtowana
tożsamość obejmuje spójny wizerunek samego siebie,
budowany w oparciu o różne dziedziny życia i płaszczyzny
zdrowia (soma, psyche, etos). Według Eriksona tożsamość
zdrowotna powstaje dzięki mechanizmowi identyfikacji,
który do okresu dorastania jest dla jednostki głównym
sposobem uzewnętrzniania społecznie przyjętego obrazu
zdrowia [5]. Adolescenci zwracają się niekiedy w kierunku
alternatywnych sposobów ujmowania zdrowia, kształtowanych przez subkultury. Poszukując własnej tożsamości
zdrowotnej dorastający może przyjąć czasowo różne systemy, z którymi się w danym momencie identyfikuje. W systemach tych zdrowie może zajmować naczelną pozycję,
bądź też jego wartość może być deprecjonowana. Niebezpieczeństwa zdrowotne w poszukiwaniach zdrowotnej tożsamości wiążą się w dużej mierze z tzw. idealizmem młodzieńczym, który może skłaniać do poświęcania zdrowia
(a niekiedy i życia) dla określonej idei [5]. Może tym samym ukształtować się pozytywna, bądź negatywna tożsamość zdrowotna (np. tożsamość anorektyczki, bądź osoby
uzależnionej od substancji psychoaktywnych) [6].
Wspomniana grupa rówieśnicza odgrywa szczególną
rolę w okresie adolescencji. Według T. Pilcha grupa
rówieśnicza wyróżnia się spośród innych nie ze względu
na cechę demograficzną, jaką jest wiek jej członków,
lecz ze względu na typ więzi oraz bliskie, nacechowane
wzajemną aprobatą uczestnictwo [7]. Z. Skorny twierdzi
natomiast, że grupa rówieśnicza jest niewielką liczbą
osób pozostających ze sobą w bezpośrednich kontaktach
i mających poczucie swej odrębności grupowej oraz
wspólne wartości. Grupy te skupiają zazwyczaj dzieci
lub młodzież w podobnym wieku i tej samej płci. Osoby
te przeważnie w swoim gronie czują się najlepiej, ich
towarzystwo wzajemnie im odpowiada, a co za tym idzie
utrzymują ze sobą stałe kontakty [8]. Psychologia rozwojowa określa dynamikę tworzenia się grup rówieśniczych, jednocześnie wskazując różnorodność tych grup.
Często istotnym motywem dla tworzenia tych wspólnot
jest wpływ rówieśniczy budowany w oparciu o dychotomię – podział na „my” i „oni” [3]. Według Z. Baumanna „my” oznacza grupę do której dana jednostka
sama należy, a co za tym idzie dobrze rozumie to, co
dzieje się w jej obrębie, a ponieważ rozumie i wie jak
postępować, dlatego też czuje się bezpiecznie. „Oni”
stanowią natomiast grupę, do której jednostka nie może,
bądź nie chce, należeć, przez co obraz tego, co dzieje się
w jej strukturach jest niepełny i fragmentaryczny. Powoduje to niejasność oczekiwań, a co za tym idzie lęk.
Zatem dychotomia – podział na „my” i „oni” odgrywa
istotną rolę w kształtowaniu tożsamości, jako że każda
strona uzyskuje tożsamość dzięki temu, że rozpoznaje
siebie jako przeciwstawioną drugiej. Wynika z tego, że
19
„oni” są tym przeciwstawnym obrazem, którego jednostka potrzebuje dla własnej tożsamości, dla spójności
grupy, jej solidarności i stabilności [9]. Sprawia to, że
dla wzmocnienia poczucia przynależności jednostki do
danej grupy przejawiają zbliżone zachowania w odniesieniu zarówno do zewnętrznych przejawów, takich jak
strój czy fryzura, jak i do wartości (w tym również
zdrowia), poprzez przejawianie określonych zachowań
zdrowotnych, przy czym dla określania przynależności
grupowej częściej rolę istotną odgrywają zachowania
antyzdrowotne. To, jak szybko nastąpi identyfikacja
z grupą rówieśniczą i jak będzie przebiegać, wreszcie jak
silne będzie poczucie zależności od grupy, związane jest
z bliskością uczuciową z rodzicami lub jej brakiem. W przypadku braku więzi emocjonalnej dorastające osoby silniej
identyfikują się z grupą rówieśniczą, a czasami dochodzi
nawet do silnej zależności od niej. W przypadku zaistnienia uzależnienia od grupy rówieśniczej pojawia się
u jej uczestników nasilony konformizm w znaczeniu
normatywnego wpływu społecznego [3], ponie-waż chcą
być oni lubiani i akceptowani [10]. Wspomniana już
kultura młodzieżowa również jest w dużej mierze wynikiem konformizmu. Zbliżanie się do rówieśników polega
też na bardziej aktywnym poszukiwaniu kontaktów z nimi,
a relacje wiążą się już z wymianą myśli i współdziałaniem. Przyjmowane bezrefleksyjnie wzorce zachowania,
przybierające charakter prostego naśladownictwa mogą
nieść ze sobą szereg zagrożeń – możemy wówczas mówić o tzw. uzależnieniu społecznym, które wiąże się
z całkowitym podporządkowaniem panującym w grupie
normom, zwyczajom i systemowi wartości [11]. Młodzież często staje przed trudnym wyborem, który wiąże
się z różnicami w normach rodzicielskich i rówieśniczych. Każda grupa społeczna tworzy normy, określające jak jednostka należąca do grupy powinna się zachowywać, a niekiedy również co myśleć i co czuć. Normy
usprawniają interakcje przebiegające w grupie, zwiększają satysfakcję z nich płynącą, ujednolicają zachowanie, zapewniają spójność grupy oraz zapobiegają konfliktom [12, 13]. Normy określają też wzory zachowań,
w odniesieniu do podzielanych przez członków grupy
wyobrażeń oraz pożądanych i niepożądanych sposobów
postępowania [14]. Niekiedy normy rówieśnicze i normy
rodzicielskie są w dużym stopniu sprzeczne ze sobą,
a czasami wręcz wzajemnie się wykluczają. Wówczas
wspomniany konflikt norm może skończyć się wyborem
norm rówieśniczych. Stopień, w jakim młody człowiek
będzie podlegał wpływom grupy rówieśniczej, związany jest
z natężeniem potrzeby uzyskania statusu dorosłego [15].
Podatność jednostki na wpływ grupy rówieśniczej,
z uwagi na szczególną rolę, jaką wówczas grupa odgrywa, najbardziej zarysowana jest w okresie adolescencji.
Jednak nie należy w tym miejscu umniejszać roli, jaką
odgrywają predyspozycje jednostki. Istotnym z tego
punktu widzenia czynnikiem jest poczucie umiejscowienia kontroli jednostki. U podstaw teoretycznych poczucia umiejscowienia kontroli, leży teoria społecznego
uczenia się J.B. Rottera [16, 17]. Wyjaśnia ona celową
20
Wojciech Strzelecki i inni
aktywność podmiotu, posługując się takimi pojęciami,
jak: wzmocnienie, oczekiwanie, pojawienie się wzmocnienia i wartość wzmocnienia. Poczucie umiejscowienia
kontroli w sensie obiektywnym definiuje się jako „związek przyczynowy zachodzący między czyjąś aktywnością a zdarzeniami, które tę aktywność wywołały” [18],
w sensie subiektywnym natomiast jest to „świadoma
i celowa aktywność, ukierunkowana na osiągnięcie określonego skutku” [18]. Subiektywne przekonanie o własnych możliwościach i stopniu decydowania o własnym
losie mieści się w obszarze różnic indywidualnych. Osoby zewnątrzsterowne wychodzą z założenia, że rządzi
nimi los, świat, bądź środowisko społeczne, wszystko w
ich życiu zależy od czynników zewnętrznych, na które
nie mają wpływu. Jednostki wewnątrzsterowne wychodzą z założenia, że człowiek sam decyduje o własnym
losie, stąd też warto podejmować wysiłki i działania, aby
osiągnąć określony cel [19, 20]. Z punktu widzenia właściwego funkcjonowania psychospołecznego jednostki,
bardziej korzystna jest wewnątrzsterowność. Jednak
niekiedy z powodu braku chęci ponoszenia odpowiedzialności za własne działania, przy czym najczęściej
dotyczy to działań, które zakończyły się porażką, ludzie
wolą lokalizować przyczyny zaistniałych zdarzeń i sytuacji na zewnątrz. Zapewnia to poczucie komfortu psychicznego, który w tym momencie wiąże się zachowaniem pozytywnego obrazu własnej osoby [21]. Osoby
wysoce autonomiczne potrafią wyznaczać sobie odległe,
długofalowe cele, a następnie konsekwentnie je realizować, nawet pomimo zmieniających się warunków zewnętrznych [22]. Osoby takie nazywa się niekiedy strategami. Ich przeciwieństwem są tzw. taktycy – jednostki
wysoce reaktywne, zależne od otoczenia zewnętrznego,
starające się przystosować do czynników sytuacyjnych.
Osoby takie mają trudności z wyznaczaniem i realizacją
celów długofalowych. W skrajnej postaci zależność od
innych ludzi może być czynnikiem zaburzającym poczucie własnej tożsamości [23]. Podkreślanym przez W. Bandurę czynnikiem kierującym zachowaniami jest samoskuteczność, czyli przekonanie jednostki o swych zdolnościach
do osiągnięcia wyznaczonego celu [24]. Z punktu widzenia
niniejszej pracy najistotniejsze jest to, że osoby o zewnętrznym poczuciu kontroli są bardziej konformistyczne [25, 26,
27], co wiązać się może ze wzmożonym wpływem grupy
rówieśniczej na kształtowanie się wybranych zachowań
zdrowotnych. Tym bardziej, że, jak udowodniono, naciski
konformizmu społecznego odgrywają największą rolę w
kształtowaniu się zachowań antyzdrowotnych, takich jak
zażywanie narkotyków, czy nadużywanie alkoholu [20].
Celem przeprowadzonych w ramach niniejszej pracy
badań było określenie wpływu poczucia umiejscowienia
kontroli na wybrane zachowania zdrowotne – badaniu
poddano zachowania antyzdrowotne związane ze stosowaniem popularnych substancji psychoaktywnych wśród
adolescentów.
Materiał i metody
Badaniu poddano 456 uczniów szkół gimnazjalnych
i ponadgimnazjalnych z Wielkopolski. Dla uzyskania reprezentatywnej próby badawczej wybór osób do badań został
przeprowadzony metodą doboru losowego. Z metryczki
uzyskano dane socjodemograficzne dotyczące badanej
grupy: wśród 456 badanych adolescentów ponad 52%
uczestników grupy stanowiły kobiety (239 osób), natomiast
prawie 48% mężczyźni (217 osób); badaniu poddano 217
uczniów gimnazjów (47,7%) i 239 uczniów szkół ponadgimnazjalnych (52,3%). Wiek badanych osób uczestniczących w badaniu mieści się w przedziale 13–20 lat. Najbardziej liczną grupę stanowiła grupa 17-latków (122 osoby,
prawie 27% próby). Następnie odpowiednio: 15-latkowie
(90 osób, 19,7%), 18-latkowie (87 osób, 19%), 14-latkowie
(82 osoby, 17,9%), 13-latkowie (39 osób, 8,5%), 16latkowie (31 osób, 7,1%). Najmniejszy udział w badaniu
przypada na grupę najstarszą 19-latków (3 osoby, 0,7%)
i 20-latków (2 osoby, 0,4%). Badania zostały przeprowadzone w 2007 i 2008 roku w czterech szkołach województwa wielkopolskiego: Zespole Szkół Mistrzostwa Sportowego nr 2 w Poznaniu, Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych
im. H. Sienkiewicza w Trzciance, Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 1 w Poznaniu i XX Liceum im. K.I. Gałczyńskiego w Poznaniu.
Zastosowano dwa narzędzia badawcze, które uzyskały
pozytywną opinię Komisji Etyki: narzędzie do badania
zachowań zdrowotnych oraz narzędzie do badania poczucia
umiejscowienia kontroli.
Do badania zachowań zdrowotnych posłużył kwestionariusz własnej konstrukcji. Składał się on z sześciu pytań
dotyczących prezentowanych przez badanych zachowań
antyzdrowotnych związanych ze stosowaniem używek.
Pytania odnosiły się do nadużywania alkoholu, zażywania
narkotyków oraz palenia tytoniu. W każdym przypadku
badani określali, czy dane zachowania kiedykolwiek przejawiali, przejawiają, czy też nie miało to miejsca. Dodatkowo osobno zapytano o tzw. narkotyki „miękkie” i narkotyki
„twarde”, przyjęto bowiem założenie, że stosunek młodzieży do marihuany może być znacząco różny niż np. stosunek
do heroiny, zatem potraktowanie wszystkich narkotyków
łącznie mogłoby być mylące i fałszować wyniki. W celu
sprawdzenia rzetelności narzędzia badawczego, zamieszczone zostały również pytania synonimiczne dotyczące
dwóch zachowań zdrowotnych: nadużywania alkoholu oraz
używania narkotyków miękkich. Rzetelność narzędzia
badawczego stwierdzono na podstawie analizy pytań synonimicznych i zbadano za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona. Wyniosła ona p = 0,824. Wyniki pomiaru rzetelności
zastosowanego narzędzia badawczego można uznać więc
za zadowalające.
Do badania poczucia umiejscowienia kontroli posłużył
Kwestionariusz do Badania Poczucia Kontroli (KBPK)
autorstwa G. Krasowicz i A. Kurzyp-Wojnarskiej [27].
Kwestionariusz powstał w roku 1981, a jego ostateczna
wersja ukonstytuowała się dwa lata później. Jest używany
głównie do celów badawczych i dotyczy dorastającej mło-
Rola poczucia umiejscowienia kontroli w kształtowaniu wybranych zachowań zdrowotnych adolescentów
dzieży w przedziale wiekowym 13–17 lat. Służy on do
pomiaru zmiennej osobowościowej, jaką jest poczucie
umiejscowienia kontroli opisanej w teorii społecznego
uczenia się J.B. Rottera [16, 17, 19, 27]. Kwestionariusz
składa się z 46 pytań z wymuszonym wyborem, z czego 36
to pytania diagnostyczne, a pozostałe 10 to pytania buforowe. Kwestionariusz ma dwie wersje – dla dziewcząt i
chłopców, jednak różnią się one od siebie wyłącznie gramatyczną formą pytań. Kwestionariusz przeznaczony jest do
badania grupowego. Na podstawie analizy odpowiedzi
badanych uzyskuje się informacje dotyczące poczucia
umiejscowienia kontroli w porażkach i w sukcesach oraz
informację dotyczącą ogólnego poczucia kontroli, bez
podziału na sukcesy i porażki. Na podstawie kwestionariusza możliwe jest wykazanie poczucia umiejscowienia kontroli: wewnętrznego, nieustalonego i zewnętrznego. Dla
potrzeb niniejszej pracy dokonano wyłącznie opracowania
wyników dla ogólnego poczucia umiejscowienia kontroli,
bez podziału na wyniki w sukcesach i porażkach.
Tabela 2. Istotność statystyczna poczucia umiejscowienia kontroli
i poddanych badaniu zachowań antyzdrowotnych młodzieży
Table 2. Statistical significance of locus of control and antihealth behaviour among adolescents
Zachowanie zdrowotne
Nadużywanie alkoholu
Zażywanie
narkotyków miękkich
Zażywanie
narkotyków twardych
Wyniki
Przejawiane, poddane badaniu zachowania antyzdrowotne odnoszące się do stosowania używek oraz ich zależność od poczucia umiejscowienia kontroli przedstawia
tabela 1.
Tabela 1. Poczucie umiejscowienia kontroli a zachowania zdrowotne
Table 1. Locus of control and health behaviour
Poczucie umiejscowienia kontroli
Zachowania zdrowotne
Zewnętrz- Nieustalo- Wewnętrzne
ne
ne
%
%
%
Nadużywanie
alkoholu
tak
82,8%
79,0%
68,1%
nie
17,2%
21,0%
31,9%
Zażywanie
narkotyków
miękkich
tak
44,1%
17,7%
17,4%
nie
55,9%
82,3%
82,6%
Zażywanie
narkotyków
twardych
tak
17,1%
7,3%
7,2%
nie
82,9%
92,7%
92,8%
tak
66,9%
53,2%
46,4%
nie
33,1%
46,8%
53,6%
Palenie tytoniu
W przypadku nadużywania alkoholu wśród osób z wewnętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli 31,9% nie
prezentowało tego zachowania, wśród osób z nieustalonym
poczuciem umiejscowienia kontroli 21%, natomiast wśród
osób z zewnętrznym jedynie 17,2%. Po przebadaniu zależności za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona, stwierdzono,
że wynik jest istotny na poziomie p < 0,05 (dokładnie p =
0,026) dla nadużywania alkoholu w zależności od poczucia
umiejscowienia kontroli. Dokładne dane dotyczące zależności statystycznych przedstawia tabela 2.
21
Palenie tytoniu
Chikwadrat
Df
Poczucie
umiejscowienia
kontroli
7,295
2
Istotność
0,026
Chikwadrat
35,388
Df
2
Istotność
0,000
Chikwadrat
9,600
Df
2
Istotność
0,008
Chikwadrat
12,963
Df
Istotność
2
0,002
W przypadku narkotyków miękkich różnice te są jeszcze bardziej znaczące. Co prawda wśród osób z wewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli do stosowania
tych używek przyznało się 17,4%, a wśród osób z nieustalonym poczuciem kontroli podobnie – 17,7%, niemniej
jednak wśród badanych z umiejscowieniem kontroli zewnętrznym aż 44,1%. Po przebadaniu zależności za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona, stwierdzono, że statystyka
jest istotna na poziomie p < 0,05 (dokładnie p = 0,000) dla
używania narkotyków miękkich, w zależności od poczucia
umiejscowienia kontroli.
Różnice wystąpiły również w przypadku narkotyków
twardych, choć tu różnice były mniejsze. Nie miało z nimi
kontaktu 82,9% badanych z zewnętrznym poczuciem
umiejscowienia kontroli, 92,7% z poczuciem nieustalonym
i 92,8% z wewnętrznym. Po przebadaniu zależności za
pomocą testu chi-kwadrat Pearsona stwierdzono, że różnice
są istotne na poziomie p < 0,05 (dokładnie p = 0,008) dla
używania narkotyków twardych w zależności od poczucia
umiejscowienia kontroli.
W odniesieniu do palenia tytoniu wśród badanych
z wewnętrznym poczuciem kontroli 46,4% miało kontakt z nikotyną, z poczuciem nieustalonym 53,2%, natomiast z zewnętrznym aż 66,9%. Po przebadaniu zależności za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona stwierdzono,
że wyniki różnicują się na poziomie p < 0,05 (dokładnie
p = 0,002) dla palenia tytoniu, w zależności od poczucia
umiejscowienia kontroli
Można zatem przyjąć, że poczucie umiejscowienia kontroli wpływa znacząco na przejawiane zachowania anty-
22
Wojciech Strzelecki i inni
zdrowotne związane ze stosowaniem substancji psychoaktywnych przez adolescentów.
Wnioski
1. Poczucie umiejscowienia kontroli jest czynnikiem
istotnie wpływającym na zachowania zdrowotne młodzieży.
2. Wpływa też istotnie na stosowanie używek, takich
jak alkohol, narkotyki bądź nikotyna.
3. Zewnątrzsterowność sprzyja zachowaniom antyzdrowotnym na wszystkich badanych wymiarach.
4. Biorąc pod uwagę czynnik wpływu grupy rówieśniczej na jednostkę w okresie adolescencji, jak również większą podatność na wpływ otoczenia osób z zewnętrznym
umiejscowieniem poczucia kontroli, można przyjąć, że
oddziaływanie rówieśników na adolescentów w dziedzinie
zachowań antyzdrowotnych związanych ze stosowaniem
używek jest bardzo istotne.
Piśmiennictwo
1. Hall C.S., Lindzey G.: Teorie osobowości. PWN, Warszawa 1998, 76-111.
2. Sęk H.: Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2001, 38-50.
3. Obuchowska I.: Adolescencja. W: Psychologia rozwoju
człowieka. Tom II, Harwas-Napierała B., Trempała J.
(red.), PWN, Warszawa 2001, 163-201.
4. Erikson E.H.: Identity and the Life Cycle. W.W. Norton &
Company, New York-London, 1980, 139-144.
5. Kasperek-Golimowska E.: Orientacje zdrowotne młodzieży
w okresie dorastania. W: Młodzież w świecie współczesnym. Z badań orientacji biograficznych młodych okresu
transformacji, Piorunek M. (red.), RYS, Poznań 2004, 141165.
6. Gąsiorek P.: Zdrowie w cyklu życia jednostki. W: Promocja zdrowia. Konteksty społeczno-kulturowe, Głowacka
M.D. (red.), WOLUMIN, Poznań 2000, 161-177.
7. Pilch T.: Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze. W: Pedagogika społeczna, Pilch T., Lepalczyk I.
(red.), Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 1995,
174-185.
8. Skorny Z.: Psychologia wychowawcza dla nauczycieli.
PWN, Warszawa 1987, 38-48.
9. Baumann Z.: Socjologia. Zysk i Spółka, Poznań 1996, 4749.
10. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M.: Psychologia społeczna. Serce i umysł. Zysk i S-ka, Poznań 1997, 262-310.
11. Szilagyi-Pągowska I.: Zachowania zdrowotne i styl życia.
W: Opieka zdrowotna nad rodziną, Bożkowa K., Sito A.
(red.), PZWL, Warszawa 1994, 97-107.
12. Borkowski J.: Podstawy psychologii społecznej. ELIPSA,
Warszawa 2003, 37-67.
13. Stanisławiak E.: Co warto wiedzieć o grupie społecznej?
W: Wybrane problemy psychologii społecznej, Stanisławiak E. (red.), Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa
Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2004, 161173.
14. Muszyński H.: Rozwój moralny. WSiP, Warszawa 1983,
9-60.
15. Senejko A., Lachowicz-Tabaczek K.: Podmiotowe i społeczne czynniki ryzyka uzależnienia młodzieży od alkoholu. Psychol. Rozw., 2003, 2 (8), 81-96.
16. Domachowski W.: Poczucie umiejscowienia kontroli jako
wymiar osobowości. W: Z zagadnień psychologii społecznej, Domachowski W., Kowalik S., Miluska J. (red.),
PWN, Warszawa 1984, 40-54.
17. Drwal R.Ł.: Poczucie kontroli jako wymiar osobowości –
podstawy teoretyczne, techniki badawcze i wyniki badań.
W: Materiały do nauczania psychologii. Tom III, Wołoszynowa L. (red.), PWN, Warszawa 1978, 307-345.
18. Gliszczyńska X.: Poczucie sprawstwa. W: Człowiek jako
podmiot życia społecznego, Gliszczyńska X. (red.), Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983,
133-166.
19. Bartkowiak G.: Umiejętności kierownicze. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1997, 9-31.
20. Zimbardo P.G., Ruch F.L.: Psychologia i życie. PWN,
Warszawa 1996, 267-309.
21. Doliński D.: Orientacja defensywna. PAN, Warszawa 1993,
17-54.
22. Obuchowski K.: Autonomia jednostki a osobowość. W:
Studia z psychologii emocji, motywacji i osobowości,
Reykowski J., Odczynnikowa O., Obuchowski K. (red.),
Ossolineum, Wrocław 1985, 112-139.
23. Stojanowska E.: Co dzieje się między ludźmi. W: Wybrane problemy psychologii społecznej, Stanisławiak E.
(red.), Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy
Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2004, 9-15.
24. Bishop G.D.: Psychologia zdrowia. Wydawnictwo Astrum,
Wrocław 2000, 103-132.
25. Kofta M.: Poczucie kontroli, złudzenia na temat siebie
a adaptacja psychologiczna. W: Złudzenia, które pozwalają
żyć, Kofta M., Szustrowa T. (red.), PWN, Warszawa 2000,
199-222.
26. Kofta M.: Samokontrola a emocje. PWN, Warszawa 1979,
57-59.
27. Krasowicz G., Kurzyp-Wojnarska A.: Kwestionariusz do
badania poczucia kontroli. PTP, Warszawa 1990, 5-36.
Adres do korespondencji:
Zakład Psychologii Klinicznej
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego
ul. Bukowska 70
60-812 Poznań