docZapamiętaj!
download 
Reklamacja Transkrypt
Zapamiętaj!
Iryna Gruszczynska PRZYRODOZNAWSTWO Podręcznik dla klasy 2. ogólnokształcących szkół z polskim językiem nauczania Zalecany przez Ministerstwo Oświaty i Nauki, Młodzieży i Sportu Ukrainy Львів Видавництво «Світ» 2012 УДК 5(075.2)-162.1 ББК 20я721 Г91 Перекладено за виданням: Грущинська І.В. Природознавство : підруч. для 2 кл. / І.В. Грущинська. — К. : Видавничий дім «Освіта», 2012. Рекомендовано Міністерством освіти і науки, молоді та спорту України (наказ МОНмолодьспорту України від 18.06.2012 р. № 718) Видано за рахунок державних коштів. Продаж заборонено Ілюстрації Альони Мірошниченко, Світлани Конощук OZNACZENIA UMOWNE __________________________ Poznajemy znaczenie słowa _______________________________________ Pracujemy parami ____________________________________ Pracujemy w grupach _________ Zgadujemy zagadki i uczymy się przysłów na pamięć! Galeria sztuki Matki Przyrody Грущинська І. В. Г91 Природознавство : підруч. для 2 кл. загальноосвіт. навч. закл. з навчанням польською мовою / І.В. Грущинська ; пер. Ч.О. Герон. — Львів : Світ, 2012. — 160 с. : іл. ISBN 978-966-603-786-5 УДК 5(075.2)-162.1 ББК 20я721 ISBN 978-966-603-786-5 (польськ.) ISBN 978-617-656-138-5 (укр.) © Грущинська І. В., 2012 © Видавничий дiм «Освiта», 2012 © Видавничий дiм «Освiта», художнє оформлення, 2012 © Герон Ч.О., переклад польською мовою, 2012 UCZYMY SIĘ RAZEM Z PODRĘCZNIKIEM! DRODZY UCZNIOWIE! Witam Was, jestem Waszym przyjacielem – podręcznikiem z przyrodoznawstwa. Zapraszam Was, uczniów drugiej klasy, na ciekawe wędrówki przez pory roku. Razem poznamy wiele tajemnic przyrody, nauczymy się widzieć jej piękno i zrozumiemy jak należy postępować aby czuć się jej nieodłączną częścią. Przecież od przyrody zależy życie każdego człowieka. Dlatego koniecznie trzeba znać jej sekrety. Z nami będą wędrować także nasi przyjaciele: Jeżyk Spryciarz, Sójka Błękitna, Biedroneczka Siedmiokropeczka, Karaś Bystry. Pomogą nam oni zauważać i obserwować zmiany w przyrodzie. Nie zapominajcie: uczymy się przyrodoznawstwa po to, by znać, rozumieć, szanować i chronić przyrodę ojczystą! Tylko tak będziemy mogli nadal żyć na naszej wspaniałej planecie! Szczęśliwej podróży i wielu pożytecznych odkryć! Ze słowami uszanowania p yj p ę podręcznik Twójj przyjaciel 3 WSTĘP Spotkanie 1. CO TO SĄ ZJAWISKA PRZYRODY? Ciekawe, która nauka powstała pierwsza w świecie? Okazuje się, że było to właśnie przyrodoznawstwo! Aby móc wyżyć, dawni ludzie musieli dobrze znać przyrodę. Przecież, to przyroda daje wszystko potrzebne do życia: powietrze, wodę, pokarm. Niedaremnie ludzie z szacunkiem nazywają ją Matką Przyrodą. Przypomnij: co należy do przyrody? Jak odróżnić przyrodę ożywioną od nieożywionej? Po co ludzie powinni poznawać zjawiska przyrody? Przyroda jest zmienna. Tylko co świeciło słońce, a już niebo zakryte chmurami, zaczął padać deszcz, jeszcze niżej opuściły się chmury, zrobiło się chłodniej i posypał się śnieg… Zmiany odbywają się także z przyrodą ożywioną: rozwijają się liście na drzewach, kwitną i owocują rośliny, ptaki odlatują do ciepłych krajów, niektóre zwierzęta układają się do zimowego snu... Zmiany, które odbywają się w przyrodzie — to zjawiska przyrody. Do zjawisk przyrody należą: deszcz, chmury, wiatr, zamieć, burza, tęcza, zmiana barwy liści i wiele innych zjawisk. Wszystkie te zjawiska odbywają się niezależnie od człowieka. Każde zjawisko odbywa się pod działaniem praw przyrody. Nikt nie może ich zabronić lub wstrzymać. 4 W każdej porze roku odbywają się inne sezonowe zjawiska przyrody. Dowiesz się o nich w 2. klasie. Na lekcjach przyrody będziesz wędrować przez swój Kraj Ojczysty w gości do jesieni, zimy, wiosny i lata. A wszystko po to, by nauczyć się kochać i chronić Matkę Przyrodę, bez której nie byłoby życia! NA STRONACH PODRĘCZNIKA OCZEKUJĄ CIEBIE: PRZYGOTOWANIE DO WĘDRÓWEK PRZEZ PORY ROKU: PRZYRODA I POGODA 6 WĘDRÓWKA PIERWSZA: PRZYRODA JESIENIĄ 34 WĘDRÓWKA DRUGA: PRZYRODA ZIMĄ 68 WĘDRÓWKA TRZECIA: PRZYRODA WIOSNĄ 92 WĘDRÓWKA CZWARTA: PRZYRODA LATEM 124 BIURO INFORMACJI MATKI PRZYRODY 158 Zadanie dla przyjaciela przyrody. Przeczytaj uważnie z jakich rozdziałów składa się podręcznik. Jakie oznaczenia umowne widzisz na stronach podręcznika, co one znaczą. Co ciebie najbardziej zainteresowało? Jakie zadania chciałbyś y już j wykonać? y 5 Przygotowanie do wędrówek przez pory roku Mądrość ludowa: pogoda — wszystkim wygoda. PRZYRODA I POGODA ZNAKI UMOWNE ZJAWISKA PRZYRODY Jasno Zachmurzenie częściowe Pochmurnie Deszcz Śnieg Burza Rosa Szron Szadź Spotkanie 2. JAKI KSZTAŁT MA ZIEMIA? Dowiesz się, że globus — to model kuli ziemskiej. Przypomnij! Nasze Słońce — to gwiazda, ogromna rozżarzona kula. Słońce jest źródłem światła i ciepła na Ziemi. Do czego podobny jest kształt Ziemi: do talerza czy do piłki? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziemia ma kształt kuli. Dlatego mówi się: kula ziemska. ........................................... Jak zobaczyć wszystko, co znajduje się na powierzchni Ziemi? W tym celu stworzono zmniejszony obraz Ziemi — jej model. Napewno masz zabawki-modele samochodów, samolotu czy statku? Model naszej planety nazywa się globusem. _____________________ Dowiedz się, co znaczy słowo Słowo „globus” tłumaczy się jako „kula”. Model — zmniejszone przedstawienie jakiegoś obiektu. 8 Laboratorium doświadczalne: Powstanie cienia za pomocą źródła światła i globusa . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieprzezroczyste przedmioty, znajdujące się na drodze światła, tworzą cień. Cień jest odbiciem jakiegokolwiek nieprzezroczystego przedmiotu oświetlonego z przeciwnej strony. ........................................... _______________________________ Pracujemy parami Zastanówcie się: od czego zależy długość cienia? Długość cienia zależy od wysokości Słońca nad widnokręgiem. W południe Słońce znajduje się najwyżej nad powierzchnią ziemi. Wtedy cienie są najkrótsze. Kiedy Słońce jest nisko, cienie są długie. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Zmierz swymi krokami długość cienia drzewa w południe i wieczorem. Porównaj długość cienia. Objaśnij, dlaczego długość cienia zmienia się? 9 Spotkanie 3. JAKI KSZTAŁT MA WIDNOKRĄG? Dowiesz się, co to jest widnokrąg; gdzie można zobaczyć linię widnokręgu; jak nazywają się cztery podstawowe kierunki widnokręgu. Przypomnij! Czy bywałeś w polu lub w innym otwartym miejscu? Dookoła było widać powierzchnię Ziemi. To — widnokrąg, lub horyzont. Ma on kształt koła. W lesie lub w mieście za drzewami czy domami widnokręgu nie widać. Przyjrzyj się i opowiedz: na której fotografii można zobaczyć linię widnokręgu? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Widnokręgiem nazywamy część powierzchni ziemskiej, którą człowiek widzi dookoła siebie. ........................................... _____________________ Dowiedz się, co znaczy słowo Słowo „widnokrąg” tłumaczy się „widzę dookoła”. 10 W oddali widać skraj nieba — linię — granicę, gdzie niebo niby styka się z powierzchnią Ziemi. Widnokrąg ma cztery podstawowe kierunki: północ, południe, wschód i zachód. W skrócie przyjęto je zapisywać tak: południe — Pd. północ — Pn. wschód — Wsch. zachód — Zach. Określić podstawowe kierunki widnokręgu pomaga Słońce. W południe ono wskazuje, gdzie znajduje się kierunek południe. Z przeciwnej strony, w którą pada cień jest północ. Pozostałe dwa kierunki widnokręgu to wschód i zachód. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak według Słońca znajdować podstawowe kierunki widnokręgu. W tym celu w południe należy stanąć twarzą w kierunku swego cienia. Przed tobą będzie północ, za plecami — południe. Prawa ręka ukaże wschód, a lewa — zachód. ........................................... Zastanów się! W jaką stronę horyzontu patrzą okna twej klasy, jeżeli słońce zagląda w nie w południe? Zadanie dla przyjaciela przyrody. Określ, z której strony widnokręgu znajduje się gniazdo naszej znajomej Sójki Błękitnej, jeżeli na nie nigdy nie świeci Słońce? 11 Spotkanie 4. DLACZEGO BYWA DZIEŃ I NOC? Dowiesz się, że Ziemia obraca się wokół swej osi, dlaczego bywa dzień i noc; co to jest doba? Przypomnij! Jak nazywa się zmniejszony model kuli ziemskiej? oś — Jak dobrze, — powiedział Jeżyk Spryciarz, — że ludzie wymyśleli globus. Patrząc na globus można dowiedzieć się jaki kształt ma Ziemia. A jeszcze okazuje się, że nasza planeta nie stoi na miejscu, a cały czas się obraca wokół swej osi. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oś — to wyobrażana linia, wokół której obraca się Ziemia. ........................................... Ziemia stale obraca się. Tam, gdzie jej powierzchnię oświetla Słońce jest dzień, a z przeciwległego zacienionego boku — noc. Dzień i noc to doba. Doba trwa 24 godziny. Właśnie za taki czas Ziemia dokonuje pełnego obrotu dookoła swej osi. 12 Laboratorium doświadczalne: Oświetlenie Ziemi w ciągu doby Dzień ŚWIATŁO CIEŃ Noc Jeżyk Spryciarz pyta się. Jakie części doby widać na fotografiach? Opisz drogę Słońca po niebie w ciągu dnia. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Wyjaśnij, jakie zjawiska przyrody powtarzają się co doby. Prześledź czy jednakowa jest długość dnia i nocy w różnych porach p roku? 13 Spotkanie 5. DLACZEGO ODBYWA SIĘ ZMIANA PÓR ROKU? Dowiesz się o tym że Ziemia krąży dookoła Słońca, ile trwa rok, dlaczego zachodzi zmiana pór roku. Przypomnij! W jakiej kolejności następują po sobie pory roku? Galeria sztuki Matki Przyrody Ołena Kulczyćka. Pory roku Położenie Słońca na niebie w różnych porach roku zmienia się. Odbywa się to dzięki temu, że Ziemia krąży dookoła Słońca. Powierzchnia Ziemi oświetla się w różnych porach roku niejednakowo. Od tego zależy także zmiana pór roku: od chłodnej zimy do upalnego lata. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jedno okrążenie Ziemi dookoła Słońca trwa rok tzn. 12 miesięcy. ........................................... 14 _______________________________ Pracujemy parami Obejrzyjcie rysunki i powiedzcie! Jak w różnych porach roku zmienia się położenie Słońca na niebie w południe? Zastanów się! Dlaczego w dzień jest cieplej niż w nocy? Dlaczego latem jest ciepło a zimą — chłodno? Jesień NOC DZIEŃ NOC 0 godz. 6 godz. 12 godz. 18 godz. 24 godz. Zima NOC DZIEŃ NOC 0 godz. 6 godz. 12 godz. 18 godz. 24 godz. Wiosna NOC DZIEŃ NOC 0 godz. 6 godz. 12 godz. 18 godz. 24 godz. Lato NOC DZIEŃ NOC 0 godz. 6 godz. 12 godz. 18 godz. 24 godz. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Policz na rysunkach ile godzin trwa dzień latem a ile zimą. Ułóż opowiadanie-baśń op podróżyy Słońca po p p niebie. 15 Spotkanie 6. JAK OBSERWOWAĆ POŁOŻENIE SŁOŃCA W POŁUDNIE? Lekcja-wycieczka Dowiesz się, jak obserwować zmianę wysokości Słońca w południe oraz jak ustawić gnomon, nauczysz się jak można w słoneczny dzień określać kierunki widnokręgu po Słońcu. Zapamiętaj! Wysokość Słońca w południe jest to najwyższy punkt na niebie, w którym okazuje się Słońce o 12 godzinie. Określać położenie Słońca na niebie można za pomocą gnomona. Gnomon — to słupek (lub kołek) służący do mierzenia długości cienia. Polecenie dla przyjaciela przyrody Nie pomyl gnomonu z “gnomem” (krasnoludkiem)! Północ Południe gnomon cień od gnomona 16 Praca praktyczna Ustawianie gnomonu oraz mierzenie długości jego cienia Przeprowadza się w słoneczny dzień na otwartym terenie o 12 godzinie. Sprzęt: gnomon i linijka do mierzenia długości cienia. Prowadź obserwacje: im wyżej znajduje się Słońce na niebie, tym więcej ciepła i światła trafia na Ziemię i tym krótszy staje się cień od gnomonu. Im niżej jest Słońce na niebie w południe tym mniej ciepła i światła otrzymuje Ziemia i tym dłuższy jest cień gnomonu. Polecenie dla przyjaciela przyrody Mierz długość cienia gnomonu w ciągu roku szkolnego: • 20-23 września, kiedy dzień jest równy nocy • 20-23 grudnia, kiedy dni są najkrótsze w roku; • 20-23 marca, kiedy znów dzień jest równy nocy; • 20-23 czerwca (podczas wakacji), kiedy są najdłuższe dni w roku. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Udowodnij, że od położenia Słońca na niebie zależy zmiana pór roku. 17 Spotkanie 7. JAK MIERZYĆ TEMPERATURĘ POWIETRZA? Dowiesz się, jak mierzy się temperaturę za pomocą termometra. Przypomnij! Jaki przyrząd pomaga ustalić czy na dworze jest ciepło czy zimno? Z jego pomocą mierzymy temperaturę ciała, jeżeli ktoś zachorował? Oczywiście, — to termometr. _____________________ Dowiedz się, co znaczy słowo Słowo „termometr” składa się z dwu słów, które tłumaczą się jak „ciepło” і „mierzę”. Termometry bywają różne. Za pomocą termometrów można mierzyć nie tylko temperaturę w pokoju czy na dworze. Mierzy się także temperaturę wody i gleby. Są także termometry medyczne. Temperaturę mierzy się w stopniach. Każdy termometr ma podziałkę z kreseczkami. Każda kreseczka oznacza jeden stopień. Cyfry obok kreseczek wzrastają do góry i do dołu od najważniejszej kreseczki oznaczającej 0 (zero) stopni. Wyżej od zera — to stopnie ciepła. Niżej — chłodu lub mrozu. Do podziałki przytwierdzona jest szklana rurka ze zbiorniczkiem, w którym znajduje się alkohol lub rtęć. Kiedy jest ciepło zawartość rurki rozszerza się i dlatego podnosi się do góry. Kiedy staje się chłodniej płyn kurczy się i opada się niżej. Kreseczka koło której zatrzymuje się płyn ukazuje ile jest stopni ciepła lub chłodu. Znakiem (+) oznacza się temperaturę wyższą od zera czyli ciepło, p , zaś znakiem (—) ( ) chłodną ą temperaturę p ę poniżej p j zera. 18 Laboratorium doświadczalne: Określenie temperatury w stopniach (ciepła i zimna) na modelu termometra 25 stopni ciepła, 25 stopni powyżej zera, + 25° Lato 0 stopni, 0° Zima 12 stopni zimna (mrozu), 12 stopni poniżej zera, – 12° Wiosna +25° –10° 0° Zadanie dla przyjaciela przyrody. Jakie termometry są w twoim domu? Porównaj je. Zmierz temperaturę powietrza w pokoju i dowiedz się, jaka temperatura jest na dworze. 19 Spotkanie 8. GDZIE JEST WODA W PRZYRODZIE? Dowiesz się, że najwięcej wody w stanie ciekłym mieści się w różnych zbiornikach wodnych, woda wchodzi do składu gleby, roślin, ciała zwierząt i człowieka. Przypomnij! Jakie właściwości posiada woda? Posługując się podanymi niżej słowami, opowiedz o właściwościach wody. W jakich stanach może być woda? bezbarwna bez zapachu i smaku przezroczysta płynie przyjmuje kształt naczynia Galeria sztuki Matki Przyrody Mykoła Głuszczenko. Na brzegu Dniepra 20 Jeżeli spojrzeć na globus, to odrazu widać że na nim jest więcej niebieskiego koloru. Tak zaznacza się oceany i morza. Woda w nich jest słona. Na lądzie woda mieści się w rzekach, jeziorach, stawach i w źródłach. Wysoko na błękitnym niebie płyną chmurki. One też składają się z wody. Przecież jak niebo zachmurzy się i pokryje się ciemnymi chmurami to pada deszcz albo śnieg. Woda jest także w glebie. Pod powierzchnią Ziemi ukrywają się wody podziemne. Ciała roślin, zwierząt i ludzi także składają się częściowo z wody. Laboratorium doświadczalne: Właściwości wody Woda wchodzi do składu gleby. W wodzie rozpuszcza się sól i cukier. sól cukier Zastanów się! Jak można udowodnić że w skład ciała człowieka wchodzi woda? Zadanie dla przyjaciela przyrody. Ułóż opowiadanie o tym jak zmienił się wygląd twej ulubionej rzeki, jeziora czy stawu jesienią. 21 Spotkanie 9. JAK ZMIENIA SIĘ STAN WODY PRZY OGRZEWANIU I OZIĘBIANIU? Dowiesz się, że stan wody przy ogrzewaniu i oziębianiu zmienia się. Przypomnij! Woda istnieje w trzech stanach: ciekłym, stałym (twardym) i gazowym (para wodna). . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stan wody zależy od temperatury. ........................................... Przyjrzyj się i opowiedz! Z czego wykonane są te figury? Gdzie jeszcze znajduje się woda w przyrodzie? 22 Laboratorium doświadczalne: Właściwości wody przy ogrzewaniu i oziębianiu. Utworzenie pary Przemiana pary w ciecz (na wodę) Przemiana wody ze stanu ciekłego w stały ______________________________ Objaśnij przysłowie • • Mróz mocnieje — lód grubieje. Deszcz bez chmury nie przychodzi. Karaś Bystry pyta się. Czy można wodę nosić sitem? Zadanie dla przyjaciela przyrody. Udowodnij, że woda w przyrodzie istnieje jednocześnie w trzech stanach. Opowiedz baśń o przygodach kropelki wody. Woda w jakim stanie podoba się ci najbardziej? 23 Spotkanie 10. CO TO JEST OBIEG OKRĘŻNY WODY W PRZYRODZIE? Dowiesz się jak odbywa się obieg okrężny wody w przyrodzie. Przypomnij! Z chmur wypada nie tylko deszcz, lecz także mżawka, śnieg, grad, igiełki lodowe. W powietrzu przy samej ziemi tworzy się rosa, szron, szadź, gołoledź. Przyjrzyj się! Jak wyglądają różne rodzaje opadów? deszcz rosa mżawka gołoledź śnieg szadź Pracujemy parami Ułóżcie opowiadanie! Jakie opady bywają najczęściej w różnych porach roku. Karaś Bystry pyta się: Dlaczego wyschła kałuża? Dlaczego mokra bielizna stała się sucha? Dlaczego staw staje się płytki? Dokąd znika rosa? Woda może wyparowywać — zamieniać się w parę. Kałuże i bielizna nigdy nie wyschłyby gdyby nie parowanie. Woda jest niezwykłą cieczą, która przebywa w wiecznym ruchu! 24 Ruch wody odbywa się jakby okrężnie. Parując z powierzchni oceanów, mórz oraz z innych zbiorników wodnych woda zamienia się w chmury. Z chmur unoszonych przez wiatr wypada deszcz lub śnieg i woda powraca znów do oceanu. Jeżeli opady wypadają na ląd, to droga wody zpowrotem do oceanu staje się dłuższa i trudniejsza. Którędy tylko nie wędruje woda dopóki rzeki nie zaniosą ją do oceanu. Czasem przesiąka ona w głąb ziemi do wód podziemnych. Bywa, że trafia ona do rur wodociągowych w mieście. Może też ugaszą nią pragnienie rośliny i zwierzęta. A może na długo trafi do niewoli lodowej... Jednak po jakimś czasie ona znów wróci do chmur i wypadnie kropelkami deszczu. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Przypomnij film rysunkowy o Kapitoszce i ułóż własną baśń, w której główna bohaterka Kropelka będzie wędrować krążąc między niebem i ziemią. 25 Spotkanie 11. JAKA BYWA POGODA I ZACHMURZENIE? Dowiesz się, co to jest pogoda, jakie bywają chmury i zachmurzenie. Przypomnij! Z czego składają się chmury? Może kiedyś latem, spoglądając w niebo, obserwowałeś białe puszyste chmurki? Co one ci przypominały? Galeria sztuki Matki Przyrody Kostiantyn Bogajewski. Chmury . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chmury — to zawisłe w powietrzu kropelki, lodowe kuleczki, śnieżynki, para wodna. Zachmurzenie — to stopień pokrycia nieba przez cmury. ........................................... 26 Wśród chmur wyróżniamy trzy rodzaje. Pierzaste (znajdują się najwyżej na niebie) Kłębiaste (znajdują się pośrodku) Warstwowe (znajdują się najniżej) Sójka Błękitna pyta, czy wiesz, że pogoda to jest stan przyrody? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Składnikami pogody są: temperatura powietrza, stan nieba — zachmurzenie, opady, wiatr. Zależą one od miejsca Słońca na niebie, trwałości dnia i nocy. ........................................... Zadanie dla przyjaciela przyrody. Zrób zdjęcie chmur na niebie lub narysuj je. Udowodnij, że według stanu nieba można przewidzieć pogodę. 27 Spotkanie 12. CO TO JEST WIATR? Dowiesz się, że chłodne powietrze kurczy się, a ciepłe rozszerza się i dzięki temu powstaje ruch powietrza — wiatr. Przypomnij! Jakie właściwości posiada powietrze. Wykorzystaj podane niżej słowa i opowiedz o właściwościach powietrza. bezbarwne nie ma ni zapachu, ni smaku przezroczyste zajmuje całą przestrzeń jest w stanie gazowym (lotnym) _____________________ Dowiedz się, co znaczy słowo Słowo „gaz” oznacza stan o braku kształtu, co różni go od ciał w stanie stałym. Powietrze i para wodna znajdują się w stanie gazowym (lotnym). _______________________________ Pracujemy parami Spróbujcie udowodnić, że wokół nas jest powietrze. 28 Laboratorium doświadczalne: Właściwości powietrza Powietrze zajmuje miejsce. Podczas ogrzewania powietrze rozszerza się a przy oziębieniu kurczy się. Jak powstaje wiatr? Wiatr Ciepłe powietrze Chłodne powietrze . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ruch powietrza nazywa się wiatrem. ........................................... Zadanie dla przyjaciela przyrody. Opowiedz, jaki pożytek mamy z wiatru? Jakie szkody czyni on ludziom? Przypomnij baśnie lub piosenki o wietrze. 29 Spotkanie 13. CO POMAGA LUDZIOM PRZEWIDYWAĆ POGODĘ? Dowiesz się, według jakiego planu prowadzi się obserwacje pogody i przyrody nieożywionej w twoim kraju. Przypomnij! Co należy do przyrody nieożywionej? Jakie są składniki pogody? 1. Trwałość dnia i nocy 2. Temperatura powietrza 4. Opady 6. Stan zbiorników wodnych 3. Zachmurzenie 5. Wiatr 7. Stan gleby Ludzie od najdawniejszych czasów obserwowali zmiany pogody w ciągu roku. Było to konieczne, bo od pogody zależały nie tylko plony roślin ale także życie ludzi. Dlatego każda oznaka była sprawdzana przez dłuższy czas by wreszcie dojść do nas. Teraz ty spróbuj zaobserwować czy sprawdzają się ludowe sposoby przewidywania pogody czy nie. ____________________________ Pracujemy w grupach Odpowiedzcie! Jak miejsce Słońca na niebie wpływa na: • trwałość dnia i nocy w różnych porach roku; • temperaturę powietrza; • tworzenie chmur, opady, wiatr; • stan zbiorników wodnych oraz gleby w ciągu różnych pór roku? 30 Sprawdź ludowe sposoby przewidywania pogody! 1. Po słońcu. Zachód słońca czerwony i bez chmur — będzie jasno i wietrznie. 2. Po temperaturze powietrza. Temperatura powietrza pod wieczór raptownie obniża się — będą przymrozki. 3. Po zachmurzeniu. Chmury podobne do „baranków” zakryły całe niebo — będzie deszcz. 4. Po opadach. Jeżeli kropli deszczu tworzą na wodzie bąbelki — na długotrwałą niepogodę. 5. Po wietrze. Wiatr wzmaga się — pogorszy się pogoda. 1 4 2 3 5 Zadanie dla przyjaciela przyrody. Dowiedz się, jakie sposoby przewidywania pogody znają twoi krewni. Czy sprawdzają się takie przewidywania? 31 Spotkanie 14. SPRAWDŹ SIEBIE: CZY WIEM JAK SŁOŃCE WPŁYWA NA PRZYRODĘ I POGODĘ Jeżyk Spryciarz obiecuje. Jeżeli prawidłowo odpowiesz na wszystkie pytania, to nie tylko otrzymasz celującą ocenę, lecz także udowodnisz, że rozumiesz jak Słońce wpływa na przyrodę i pogodę. 1. Obierz prawidłową odpowiedź. Jaki kształt ma Ziemia? a) okrągły; b) kulisty; c) płaski. 2. Uważnie obejrzyj rysunki. Co na rysunkach jest przedstawione nieprawidłowo? W południe W południe 3. Przeczytaj prawidłowo temperaturę: 0° + 3° –7° +14° -20° 4. Co by się stało, gdyby woda nie wyparowywała? 32 5. Porównaj fotografie. Na której fotografii niebo jest częściowo zachmurzone a na której jest pochmurna pogoda? 1 2 6. Zagadka fotograficzna. Jaka pogoda nasuwa się? Przypomnij, co teraz wiesz nowego o przyrodzie i o pogodzie. Co ci się zapamiętało, spodobało najbardziej? O czym chciałbyś opowiedzieć swym kolegom? Co cię zdziwiło? Które wiadomości wykorzystasz w życiu codziennym? A teraz ruszamy na pierwszą wędrówkę w gości do jesieni. 33 Wędrówka pierwsza Mądrość ludowa: Jesień idzie, deszcz za sobą wiedzie. PRZYRODA JESIENIĄ ZADANIA DO PROWADZENIA OBSERWACJI JESIENIĄ Przyroda nieożywiona Przyroda ożywiona Pierwsze Rośliny przymrozki na glebie. Dojrzewanie owoców Mgły poranne. i nasion. Deszcze. Żółknięcie liści. Kałuże po raz pierwszy Opadanie liści. pokryły się cienkim lodem. Zwierzęta Pierwsze śnieżynki Przestały latać owady. w powietrzu. Odlatują ptaki. OBSERWUJEMY RAZEM POGODĘ Miesiące oraz trzy okresy jesieni Stan nieba, Temperatura zachmurzenie powietrza i opady + 25° Wrzesień — wczesna jesień + 20° + 15° +20° Październik — złota jesień +15° +10° +15° Listopad — przedzimie +5° 0° JESIENNY KALENDARZ POGODY Zjawiska w przyrodzie nieożywionej Zjawiska przyrodnicze, zachodzące w życiu roślin Zjawiska przyrodnicze, zachodzące w życiu zwierząt Dojrrze Do zew wa an niie owoc oców oc có ów w: k ka a ali lin lina li na a, jarz ja rzęb bin na, a, kasz aszztta an n, jabł błka bł ka Odla Od l tują ą: bociany, żurawie, jaskółki Żółk Żó ółkną łk kną n liści ciie na drzew rzzew wac ach. h h. Dojr Do jrze zewa ze w ją burraki, wa i, ka k apu pustta a,, march chew ew w Czaple, jasttrz rzębie, dzikie kac ac czk zki ki Op Opa pad adan anie e liś iśc cii Dzikie kaczki Spotkanie 15. JAKIE OZNAKI WŁAŚCIWE SĄ DLA JESIENI? Dowiesz się, jakie zmiany w przyrodzie odzwiecierdlają nazwy jesiennych miesięcy. Przypomnij і zastanów się! Kiedy, twoim zdaniem, kończy się lato? Jakie oznaki lata można zobaczyć jeszcze we wrześniu? Jakie oznaki jesieni pojawiają się we wrześniu? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jesień — to droga którą przechodzi przyroda od lata do zimy. Galeria sztuki Matki Przyrody Mykoła Głuszczenko. Kijowska jesień. Petro Łewczenko. Rzeka jesienią. 38 Bierdoneczka Siedmiokropeczka zainteresowała się. O czym mówią nazwy jesiennych miesięcy? Wrzesień. Pierwszy miesiąc jesieni otrzymał swą nazwę od cudownego miododajnego krzaczka — wrzosu. Jego różowo liliowe kwiatki ślicznie wyglądają w sosnowych lasach. Wrzesień niby pragnie przedłużyć lato w naszym kraju. Kwitną wrzosy Październik. W języku polskim nazwa drugiego miesiąca jesieni pochodzi od słowa paździerze — czyli łuseczki które lecą od łodyg lnu podczas oddzielania włókien. W języku ukraińskim słowo „żowteń” mówi o pięknej żółtej barwie, którą przybrały liście na drzewach żegnając ciepłe dni. 39 Listopad. Jest to ostatni miesiąc jesieni. On niby układa przyrodę do zimowego snu. Opadły liście, kwiaty poczerniały, stało się zimno, wilgotnie i ponuro, w lasach i sadach cisza. Ptaki odleciały do ciepłych krajów. Mądrość ludowa o miesiącach jesieni Wrzesień Październik Listopad We wrześniu kończy się lato, a zaczyna jesień. Październik — zabłocony, nie lubi, ni kół, ni sani. Listopad na białych koniach przybywa, zimie wrota otwiera. Wrzesień pachnie jabłkami, a październik kapustą. Choć październik chłodny lecz listopad jeszcze chłodniejszy. W listopadzie białe muchy przylatują. ____________________________ Pracujemy w grupach Wyjaśnijcie treść ludowych powiedzeń o jesiennych miesiącach. 40 _______________________________ Pracujemy parami Ułóżcie opowiadanie: „Dlaczego lubimy jesień”. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jesień dzieli się na trzy okresy: wczesna jesień, złota jesień i przedzimie. ........................................... Wczesna jesień Złota jesień Przedzimie Zadanie dla przyjaciela przyrody. Wymyśl symbole jesiennych miesięcy. Porównaj, czym jesienne miesiące różnią się od siebie. 41 Spotkanie 16. JAKIE ZMIANY ODBYWAJĄ SIĘ W PRZYRODZIE JESIENIĄ? Lekcja-wycieczka Dowiesz się, jak należy obserwować przyrodę jesienią. Przypomnij! Według jakiego planu prowadzimy obserwacje pogody i przyrody nieożywionej w swoim kraju? Obserwujemy przyrodę: 1 Wysokość Słońca w południe Określenie długości cienia od gnomona 2 Temperatura powietrza 3 Stan nieba Jasno Zachmurzenie Pochmurno cczęściowe zęścio zę ścio śc owe we 42 4 Opady Deszcz 5 Wiatr 6 Jesienne zjawiska w życiu roślin 7 Zwierzęta jesienią Polecenie dla przyjaciela przyrody. Nie zaśmiecaj przyrody, zabieraj śmiecie ze sobą, a potem wyrzuć je do wyznaczonego miejsca. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Jak myślisz, czemu obserwacje przyrody trzeba przeprowadzać w pewnej kolejności zgodnie z planem? 43 Spotkanie 17. JAK ZMIENIA SIĘ JESIENIĄ PRZYRODA NIEOŻYWIONA? Dowiesz się o stanie przyrody nieożywionej jesienią. Przypomnij! Czym niżej znajduje się Słońce w południe na niebie, tym dłuższy staje się cień od gnomonu. Przez to, że wysokość Słońca na niebie w południe maleje, to w przyrodzie nieożywionej zachodzi zmiana trwałości dnia i nocy. Przyjrzyj się ilustracjom i powiedz! Czy jest jasno na dworze kiedy budzisz się ze snu? A wieczorem kiedy łożysz się spać? Przypomnij, jak to było latem i wczesną jesienią? We wrześniu dzień bywa dłuższy od nocy. Lecz stopniowo jego trwałość zmniejsza się. Aż póki w dniu równonocy jesiennej (21-23 września) dzień stanie się równy nocy i będzie trwać 12 godzin. W ciągu października i listopada dni stają się coraz to krótsze, a noce coraz to dłuższe. Dzień 12 godzin Noc 21-23 września 44 Zastanów się nad treścią powiedzeń ludowych! • W listopadzie dnia ubywa, a nocy przybywa. • W listopadzie dzień jak ogon zajęczy. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jesienią dni stają się coraz krótsze, dlatego do Ziemi dociera coraz to mniej ciepła i światła. ........................................... Sójka Błękitna dopytuje się. Jak zmienia się temperatura powietrza w ciągu jesieni? Jak to wpływa na stan nieba i zachmurzenia? Czy często wypadają jesienią deszcze? Czy często bywa wietrzna pogoda? ____________________________ Pracujemy w grupach Konkurs „Kto jest w klasie najbardziej spostrzegawczy?” 1. Kiedy była ostatnia burza? 2. Kiedy po raz pierwszy podczas tegorocznej jesieni były przymrozki na glebie? 3. W ciągu ilu dni były mgły poranne? 4. Ile było deszczowych dni? 5. Czy po deszczu pojawiała się tęcza na niebie? Zwycięzcą stanie się ten, kto rzetelniej prowadzi kalendarz pogody. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Dowiedz się, co to jest „babie lato” albo „wdowie lato”, ułóż o nim opowiadanie. 45 Spotkanie 18. JAKIE ZJAWISKA ZACHODZĄ JESIENIĄ W ŻYCIU ROŚLIN? Dowiesz się, że życie roślin jesienią zależy od stanu przyrody nieożywionej. Przypomnij! Jakie zmiany odbywają się jesienią z przyrodą nieożywioną? Sójka Błękitna pyta się. Jak zmienia się wygląd roślin jesienią? Kiedy dojrzewają owoce z nasionami na drzewach i krzewach? Dąb Kalina Dzika róża Przyjrzyj się fotografiom z jesiennych wystaw kwiatów i opowiedz, jakie rośliny trawiaste jeszcze kwitną jesienią? Jakie lubisz kwiaty jesienne? Przypomnij ich nazwy. 46 Jesienią roślinom nie wystarcza światła słonecznego i ciepła. Dlatego zielone liście stopniowo żółkną lub stają się pomarańczowo-czerwone, a nawet fioletowe. Liście na drzewach zmieniają swą barwę stopniowo. Pierwsze żółkną liście na brzozach, później na lipie, potem nastaje kolej klonów. Nie śpieszy się ze zmianą barwy liści na czerwień wiśnia. Zaś liście bzu opadają zielone. Dowiedz się i opowiedz kolegom! Dlaczego jesienią opadają liście z drzew i krzewów? Opadanie liści — listopad — to jesienne zjawisko przyrody. Ono odbywa się dlatego by przygotować rośliny do zimy. Opadanie liści ratuje drzewa i krzewy przed uszkodzeniem gałęzi kiedy spadnie śnieg. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dojrzewanie owoców i nasion, zmiana barwy liści i ich opadanie — są to jesienne zjawiska w życiu roślin. ............................................... Zadanie dla przyjaciela przyrody. Ułóż opowiadanie: „Jesienne życie roślin”. Pomyśl, jaki bukiet można ułożyć na szkolną wystawę. 47 Spotkanie 19. JAK DŁUGO ŻYJĄ RÓŻNE ROŚLINY? Dowiesz się, że niektóre rośliny należą do jednorocznych, a inne są wieloletnie. Przypomnij! Jak różnią się drzewa, krzewy i rośliny trawiaste według budowy? _______________________________ Pracujemy parami Opiszcie drzewo, krzew i roślinę trawiastą, wykorzystując następujące słowa: pień, główny, wiele pni, brak głównego, soczysty, drzewiasty, trawiasty. Biedroneczka Siedmiokropeczka przyjrzała się fotografiom roślin i zapytała: czy rośliny owocują odrazu po tym jak je posadzą? 48 Jeżeli posadzi się młode drzewko jabłoni to trzeba czekać 5–6 lat zanim ono da owoce – wielkie, smaczne, pachnące jabłka. Jeżeli posadzi się krzewy czarnej porzeczki czy agrestu, to już następnego roku można będzie jeść ich soczyste jagody. Któż z nas nie lubi soczystych pachnących truskawek? Lecz żeby one wyrosły, trzeba zaczekać przynajmniej rok. Natomiast pomidory i ogórki dojrzewają w ciągu jednego lata. A więc, rośliny różnią się trwałością swego życia. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Według trwałości życia rośliny mogą być jednoroczne lub wieloletnie. Wszystkie drzewa i krzewy należą do roślin wieloletnich. Natomiast wśród roślin trawiastych niektóre są jednoroczne, inne wieloletnie. ............................................... ____________________________ Pracujemy w grupach Urządzamy konkurs: kto przypomni najwięcej nazw roślin i zagadek o nich, oraz powie do jakiej grupy według trwałości życia należy każda z roślin? Zadanie dla przyjaciela przyrody. Przytocz przykłady roślin jednorocznych i wieloletnich, które ładnie kwitną. Dowiedz się jak trzeba je pielęgnować. 49 Spotkanie 20. JAK ROZMNAŻAJĄ SIĘ ROŚLINY? Dowiesz się o sposobach rozmnażania się roślin. Przypomnij! Jaką budowę mają rośliny kwiatowe? Co malarz zapomniał narysować? Kwiat Listek Łodyga Korzeń ________________________________ Zgadnij zagadkę! • Jedno rzucisz — całą garść zbierzesz. Sójka Błękitna pyta się. Co to jest pęd? Jak rozmnaża się rośliny za pomocą pędów? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pęd jest to odcięta od rośliny część łodygi lub listka, która potrafi zakorzenić się. Pędy mogą być albo z łodygi albo z listka. ............................................... 50 Obejrzyj ilustracje i dowiedz się, jak rozmnażają się pelargonia і sansewieria. Pęd łodygowy Pęd listkowy Porozmyślaj: dlaczego sansewierę nazywa się czasem ogonem szczupaka, a pelargonie — rdzawiec? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rośliny można rozmnażać: nasionami, pędami łodygowymi і listkowymi. ............................................... Zadanie dla przyjaciela przyrody. Poproś mamę lub babcię żeby pomogła ci rozmnożyć twoje ulubione rośliny ozdobne. Dobrze pomyśl, jakim sposobem to lepiej zrobić. 51 Spotkanie 21. JAK ROZSIEDLAJĄ SIĘ ROŚLINY? Dowiesz się o sposobach rozprzestrzeniania owoców i nasion w przyrodzie. Zgadnij zagadkę! • Oddychają i rosną, lecz nie chodzą. Biedroneczka Siedmiokropeczka ciekawi się. Jak rośliny rozsiewają swe nasiona? Żołędzie i orzechy laskowe padają na ziemię obok dębów czy leszczyny. Znajdują je wiewiórki, myszy lub ptaki i śpieszą się zanieść je czym prędzej do swej dziupli czy norki na zimę. Często zwierzęta zapominają o swych schowkach. Wiosną z tych żołędzi czy orzechów na nowym miejscu wyrastają nowe rośliny. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Owoce i nasiona roznoszą zwierzęta. ............................................... Lecz są takie rośliny, które „nie doręczają” swych owoców i nasion zwierzętom. One wolą, by rozsiewał je wiatr. Wiatr prędko, wygodnie i bezpłatnie doniesie je na najbardziej oddalone miejsca. Nasiona wielu roślin są dobrze przystosowane do przenoszenia przez wiatr. Klon ma nasionka podobne do gwintów helikoptera. Nasiona lipy i wiąza mają skrzydełka. A nasionka mleczu (mniszka lekarskiego) mają nawet swój spadochron. 52 . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Owoce i nasiona może roznosić wiatr. ............................................... Inne rośliny w takiej ważnej sprawie jak rozsiedlanie liczą tylko na siebie. Owoce grochu i kapusty pękają kiedy dojrzeją i nasiona rozlatują się w różne strony. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niektóre rośliny same rozrzucają swe nasiona. ............................................... Zadanie dla przyjaciela przyrody. Obejrzyj rysunki i ułóż według któregoś z nich (na wybór) opowiadanie o rozsiedlaniu roślin. 53 Spotkanie 22. DLACZEGO JESIENIĄ DOBRZE ZBIERAĆ GRZYBY? Dowiesz się, gdzie szukać grzybów i nauczysz się rozpoznawać grzyby jadalne i trujące. Przypomnij! Czy chodziłeś razem z dorosłymi zbierać grzyby? Przyjrzyj się і powiedz! Ile grzybów nazbierał bajeczny człowiek. Grzybów jest w lesie najwięcej wtedy, kiedy po rzęsistych deszczach następuje ciepło. Tak bywa jesienią, kiedy ziemia staje się wilgotna. Szukać grzyby najlepiej w wilgotnych zacienionych lasach pomiędzy brzozami, sosnami lub dębami. ___________________________ Zapamiętaj przysłowie! • 54 Tam gdzie dęby, tam i grzyby. Przysłuchaj się do rad Jeżyka Spryciarza. Źle, jeśli chcesz iść do lasu po grzyby, a nie potrafisz odróżnić grzybów jadalnych od trujących. Zbierając grzyby trzeba nie tylko rozumieć się na grzybach, ale też być bardzo uważnym. Bądź ostrożny! Grzyby trujące czasem przybierają taki sam wygląd g ą jak j jadalne. j Grzyby jadalne Grzyby trujące Borowik Grzyb szatański Koźlarz Muchomor czerwony Babka Muchomor plamisty Kurka Kurka nieprawdziwa Surojadka Muchomor sromotnikowy Opieniek jesienny Maślanka wiązkowa Zadanie dla przyjaciela przyrody. p p ją y zbieraczyy grzybów. g y Ułóż polecenie dla poczatkujących 55 Spotkanie 23. JAK ZMIENIA SIĘ JESIENIĄ ŻYCIE OWADÓW I RYB? Dowiesz się, jak przygotowują się do zimy owady i ryby. Przypomnij! Czym są podobne do siebie wszystkie owady? Nazwij owady, które znasz. Biedroneczka Siedmiokropeczka pyta się. Gdzie żyją owady, które widać na rysunkach? Co służy dla nich jako pokarm? Jak zmienia się ich życie jesienią? Bielinek kapustnik Ważka 56 Mucha Mszyca Pływak żółtobrzeżka Stonka ________________________________ Zgadnij zagadkę! Pani w srebrnym żupanie, ogonkiem pomachuje, głęboko nurkuje. • Szczupak Płotka Karp Karaś Bystry opowiada o jesiennych zmianach w życiu ryb. Tryb życia ryb zależy od temperatury wody. W zimnej wodzie niektóre ryby stają się mniej aktywne, mniej potrzebują pokarmu. Dlatego jesienią ryby przestają brać czyli nie łowią się. Lecz nie tracą swej aktywności ryby drapieżne takie jak szczupak i okoń. Nadal pływa płotka. Natomiast karp, leszcz, sum zalegają w sen zimowy, zarywając się w muł w głębokich jamach na dnie zbiorników wodnych. Także inne zwierzęta wodne opadają na dno by przebywać tam aż do wiosny. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Przyglądając się fotografiom Andrzeja Pawłowa, ułóż opowiadanie o życiu mrówek. 57 Spotkanie 24. JAK ZMIENIA SIĘ JESIENIĄ ŻYCIE PTAKÓW? Dowiesz się o życiu podczas jesieni ptaków przelotnych i osiadłych. Przypomnij! Jakie są cechy budowy ptaków? Jak zmiany w przyrodzie nieożywionej i ożywionej wpływają na życie ptaków? Nazwij ptaki, które znasz. Jaskółka miejska Bocian Wilga Krzyżówka — dzika kaczka Kukułka Szpak Przyjrzyj się і opowiedz! Czy można zobaczyć te ptaki późną jesienią lub zimą w twojej okolicy? Jasne, że nie! Dlatego, że one wszystkie należą do ptaków przelotnych. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Do przelotnych zaliczamy dużą grupę ptaków, które latem gnieżdżą się w naszej okolicy, a na zimę odlatują do ciepłych krajów. ............................................... 58 Ptaki odlatują przede wszystkim dlatego, że zimą u nas grozi im głód. Zimą nie ma owadów, muszek i innych zwierząt, gubią swój zielony „strój” rośliny. Także czasu na zdobywanie pokarmu jest za mało, bo zimą dzień jest bardzo krótki, a noc — długa. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odlot ptaków — to naturalne zjawisko w życiu ptaków i jest przystosowaniem do zimy. Sójka Błękitna chwali się tym, że nigdy nie odlatuje do ciepłych krajów: „Mnie w domu nie jest źle — pokarmu wystarczy. My — sójki należymy do ptaków osiadłych. To znaczy, że w ciągu całego roku mieszkamy w tej samej miejscowości”. Dowiedz się i powiedz kolegom! Czym są podobne a czym różnią się wrona siwa, gawron, kawka? Zadanie dla przyjaciela przyrody. Sprawdź, które ptaki można zobaczyć jesienią blisko twego domu. Sroka Sójka Wróbel Gołąb Gil Dzięcioł 59 Spotkanie 25. JAK JESIEŃ WPŁYWA NA ZMIANY ŻYCIA SSAKÓW? Dowiesz się, jak zwierzęta jesienią przygotowują się do zimy. Przypomnij! Co pamiętasz o cechach budowy ssaków? Jak zmiany w przyrodzie nieożywionej i ożywionej wpływają na życie ssaków? Galeria sztuki Matki Przyrody Isaak Brodski. Późna jesień. Jeżyk Spryciarz opowiada o troskach jesiennych różnych zwierząt. Jesień jest szczodrą porą roku. Wszystkie zwierzęta starają się dobrze jeść, żeby nagromadzić duży zapas tłuszczu. Bo zimą będzie im bardzo trudno: zimno i brak pożywienia. Jeszcze jedną ważną sprawę trzeba załatwić — zmienić letnie futerko na cieplejsze zimowe. To „przebieranie” nazywa się linieniem. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nagromadzenie zapasów tłuszczu i linienie — to jesienne zjawiska w życiu zwierząt. Tak one przygotowują się do zimy. 60 ________________________________ Zgadnij zagadkę! • Malutki, czarniutki, garbaty i ślepy, a zorał całe pole. Miejsce osiedlenia kreta lekko znaleźć po usypanych przez niego na łąkach, w lasach o wilgotnej glebie, na polanach i pastwiskach kopczykach — kretowiskach. Najczęściej kret zwyczajny ryje jesienią i wiosną, w nocy i nad ranem. Za pokarm służą mu owady oraz ich larwy żyjące głęboko pod ziemią. Prowadzi aktywne życie w ciągu całego roku. Dowiedz się i opowiedz kolegom! Co wiesz o życiu ssaków jesienią? Zadanie dla przyjaciela przyrody. Obejrzyj ilustracje i ułóż opowiadanie o jesiennych kłopotach jeży i myszy. 61 Spotkanie 26. JAKIE ISTNIEJĄ WIĘZI MIĘDZY PRZYRODĄ NIEOŻYWIONĄ I OŻYWIONĄ? Dowiesz się o tym, jakie więzi istnieją między przyrodą nieożywioną a roślinami i zwierzętami. Przypomnij! Jak zmienia się jesienią wysokość Słońca w południe? Jak to wpływa na trwałość dnia oraz na temperaturę powietrza? NOC DZIEŃ NOC 0 godz. 6 godz. 12 godz. 18 godz. 24 godz. Opowiedz Biedroneczce Siedmiokropeczce. Jak zmiany zachodzące w przyrodzie nieożywionej wpływają na rośliny i zwierzęta? ____________________________ Pracujemy w grupach Obejrzyjcie rysunki i ułóżcie według nich opowiadanie o jesiennych zmianach w przyrodzie ożywionej i nieożywionej. 62 _______________________________ Pracujemy parami Spróbujcie objaśnić, jak zależą od pogody plony roślin uprawnych. Przyjrzyj się і opowiedz! Jak związane są ze sobą rośliny i zwierzęta, które widać na rysunkach? Myszy lubią zboże, a na myszy polują lisy. Dla jelenia najsmaczniejsza jest soczysta trawa. Zgraja wilków może upolować jelenia. Chociaż wilk jest mniejszy od jelenia, lecz jest zwierzęciem drapieżnym. Jakie łańcuchy pokarmowe można ułożyć? Biedroneczka Siedmiokropeczka przypomina. Według sposobu żywienia zwierzęta dzielą się na roślinożerne, mięsożerne i drapieżne. Są takie zwierzęta które jedzą wszystko, tzn. są wszystkożerne. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Opowiedz, jak powiązane są ze sobą rośliny, zwierzęta roślinożerne i drapieżne. Przypomnij, P rzypomnij, jjakie akie znasz znasz bajki bajki o ich ich wspólnym wspólnym żżyciu. yciu. 63 Spotkanie 27. CZYM JESIENIĄ ZAJMUJĄ SIĘ LUDZIE W MIASTACH I NA WSI? Dowiesz się, jakie dary niesie ludziom jesień i jakie sprawia kłopoty. Przypomnij! Jakie rośliny zaliczamy do roślin dzikich, a jakie do uprawnych? Obejrzyj i powiedz. Na jakie grupy dzielą się rośliny uprawne? Sójka Błękitna pyta się. Jaką porę roku ludzie nazwali szczodrą porą? Ułóżcie opowiadania o darach lasów, sadów, ogrodów, pól. ________________________________ Zgadnij zagadkę! • • Baran w komorze, a nogi na dworze. Są warkocze, ale nie z włosów, są ziarna, ale nie z kłosów. ____________________________ Pracujemy w grupach Urządzamy konkurs! Kto przypomni najwięcej zagadek o roślinach dzikich i uprawnych, które jesienią szczodrze obdarowują ją ludzi. 64 Dowiedz się i opowiedz kolegom! Jakie prace wykonują ludzie miast i wsi w listopadzie? Sprawdź! Czy sprawdzają się przepowiednie ludowe o pogodzie? • Jesienią jednego dnia słońce błysnie, a trzy dni deszcz kiśnie. • Jeżeli jagód na jarzębinie jest dużo — jesień będzie deszczowa i pochmurna. • Jeżeli we wrześniu dobrze obrodziły żołędzie, sroga zima będzie. Zapamiętaj przysłowie! Jesień przestrzega: „Bierz się do pracy, bo zimą przydadzą się zapasy”. ___________________________ Zadanie dla przyjaciela przyrody. Ułóż opowiadanie o tym, jak w waszej rodzinie robi się zap asy n a zzimę. i mę . pasy na 65 Spotkanie 28. SPRAWDŹ SIEBIE: CO WIEM O PRZYRODZIE JESIENIĄ? Udowodnisz, że jesienią stan przyrody ożywionej i działalność ludzi zależy od przyrody nieożywionej, że rozumiesz jak przejawia się piękno i szczodrość jesieni i że wiesz jak należy prawidłowo zachowywać się jesienią. Wybierz prawidłowe odpowiedzi. 1. Dzień równonocy — to, kiedy а) dzień trwa równo 10 godzin, a noc 14 godzin; b) dzień i noc trwają po 12 godzin. 2. Jakie zjawiska zachodzą w życiu roślin jesienią? а) rozpuszczają się liście na drzewach i krzewach; b) opadają liście; c) żółkną liście; d) dojrzewają owoce i nasiona. 3. Jak rozmnażają się rośliny? Połącz. 1) warzywa w ogródkach; а) pędami; 2) rośliny pokojowe? b) nasionami. 4. Które z grzybów przedstawionych na zdjęciach są jadalne, a które trujące? а 66 b c d 5. Który z ptaków nie należy do ptaków przelotnych? а) słowik; b) bocian; c) sikorka; а b c d d) czapla. 6. Co się stanie, jeżeli jesienią znikną wszystkie żołędzie, orzechy i inne owoce? Chwila podziwiania piękna przyrody Zobacz jaka piękna jest przyroda jesienią i wspomnij naszą jesienną wędrówkę. Co ci się najbardziej zapamiętało, a co szczególnie spodobało się? O czym chciało by się opowiedzieć kolegom? Co wywarło na ciebie największe wrażenie? Jakie z otrzymanych wiadomości przydadzą się ci w życiu codziennym? Teraz możesz wyruszać w gości do zimy. 67 Wędrówka druga Mądrość ludowa: wokół wszystko pobielało wszędzie śniegu nasypało, gdy panuje srogi chłód, to na rzece gruby lód. PRZYRODA ZIMĄ ZADANIA DO OBSERWACJI PROWADZONYCH ZIMĄ Przyroda nieożywiona Przyroda ożywiona Nastąpienie trwałej pokrywy śniegowej. Odwilż. Zamarzanie wody. Zamiecie. Gołoledź. Szadź. Mróz. Rośliny Stan kory drzew. Stan pąków na drzewach i krzewach. Stan szyszek na sośnie, świerku i jodle. Zwierzęta Ptaki osiadłe i zimujące. OBSERWUJEMY POGODĘ ZIMĄ Miesiące i trzy okresy zimy Temperatura powietrza 0° Grudzień — początek zimy – 5° – 10° – 10° Styczeń — środek zimy lub prawdziwa zima – 15° – 10° – 15° Luty — przełom zimy – 5° 0° 70 Stan nieba — zachmurzenie, opady ZIMOWY KALENDARZ POGODY Inne zjawiska przyrody nieożywionej Zjawiska w życiu roślin Ro R ośl ośl ślin ny w sttan a ie e spo sp ok koju oju oj Dojr Do j zze ewa wani nie szys sz y ze z k na na jod dle e i świerk ku Ro R oś ośl ślliny, ny, y okr kryt yte e kołd ko łder łd erką ką k ą ze śn nie iegu iegu gu,, przy pr zygo zy g to go owu wują ą się ę do wio do iosn ios sny Zjawiska w życiu zwierząt zimujące ptaki: gile, jemiołuszki Aktywn A wne wn e zi zimo owe ży życi yc ciie wiew wió ióre ek Z mo Zi owe tro ro osk ki łosi s , jeleni,, sa s rn n 71 Spotkanie 29. JAKIE OZNAKI MA ZIMA? Dowiesz się, jak zmiany w przyrodzie przejawiają się w nazwach miesięcy. Przypomnij і zastanów się! Kiedy, twoim zdaniem, kończy się jesień? Jakie są pierwsze oznaki zimy? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zima — to droga, którą przebywa przyroda od jesieni do wiosny. ............................................... Galeria sztuki Matki Przyrody Serhij Switosławskyj. Pejzaż zimowy. Serhij Szyszko. Park zimą. 72 Sójka Błękitna zapytała. O czym mówią nazwy miesięcy zimowych? GRUDZIEŃ. W dawnych czasach nierówną, pełną grudek drogę kiedy jeszcze nie ma śniegu nazywano grudniem. Pierwszy miesiąc zimy nazywano także „budowniczym mostów”, dlatego, że zamarzają rzeki i niby od brzegu do brzegu tworzą się mosty lodowe. STYCZEŃ. Ten miesiąc po ukraińsku nazywa się „siczeń” bo często śnieg siecze. Zimą, kiedy drzewa śpią, nasi przodkowie oczyszczali lasy siekli to znaczy rąbali drzewa. Oczyszczone od drzew części lasu nazywają do dziś „przesieki”. Drugi miesiąc zimy niby odsieka pół zimy. A polskie słowo styczeń mówi o tym, że nowy rok ze starym styka się. W styczniu ziemia pokrywa się wreszcie białą puszystą kołderką śniegową. 73 LUTY. Zdarza się tak czasem, że swój groźny charakter zima wyjawia dopiero w ostatnim miesiącu zimy — lutym. Wtedy dmą silne wiatry, nalatują wichury, często bywają zamiecie, dokucza silny mróz. Lecz słońce już zaczyna świecić jaśniej i cieplej bo zbliża się wiosna. Mądre powiedzenia ludowe o miesiącach zimowych Grudzień Styczeń Luty Grudzień ziemię grudzi, a domy studzi. Styczeń siecze i mrozi, a gospodarz z lasu drzewna na opał wozi. Lutego przymioty — zamiecie i śniegu kupy. Grudzień — miesiąc najbardziej pochmurny. Pamiętaj w styczniowe dni chłodne, że twoje stado głodne. Luty lutuje, złości się srodze, bo już wiosna w drodze. ____________________________ Pracujemy w grupach Objaśnijcie, o czym mówią powiedzonka o miesiącach zimowy ych. mowych. 74 _______________________________ Pracujemy parami Ułóżcie opowiadanie na temat: „Za co lubimy zimę?” (można wykorzystać ilustracje umieszczone na tej stronicy). Zadanie dla przyjaciela przyrody. Wymyśl symbole dla zimowych miesięcy. Zastanów się, czym się różnią i czym są podobne miesiące zimy. 75 Spotkanie 30. JAKIE ZMIANY W PRZYRODZIE ODBYWAJĄ SIĘ ZIMĄ? LEKCJA-WYCIECZKA Dowiesz się, jak należy obserwować przyrodę zimą. Przypomnij! Według jakiego planu odbywały się obserwacje przyrody swego kraju jesienią? Obserwujemy przyrodę: 1 Wysokość Słońca w południe Określenie długości cienia gnomonu 2 Temperatura powietrza 3 Stan nieba Jasno 76 Zachmurzenie Pochmurno częściowe częś cz ę ci ęś ciow owe e 4 Opady Śnieg 5 Wiatr północny, południowy, wschodni, zachodni. 6 Stan roślin zimą. Zwróć uwagę na kwiaty, “baźki” na brzozie i leszczynie. 7 Życie zwierząt. Czy pojawiły się ptaki zimujące? Pomoc dla ptaków zimą. Polecenie dla przyjaciela przyrody. Zrób karmnik i karm ptaki przez całą zimę. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Opowiedz: kiedy w tym roku wypadł pierwszy śnieg? Dlaczego mówią, że pierwszy śnieg zawsze taje? Jaki kształt mają płatki śniegu — śnieżynki? 77 Spotkanie 31. JAK ZMIENIA SIĘ ZIMĄ PRZYRODA NIEOŻYWIONA? Dowiesz się jakie oznaki zimy widzimy w przyrodzie nieożywionej. Przypomnij! Kiedy woda zamienia się w lód? _________________________________Zgadnij zagadki! • • Przezroczysty jak szkło, lecz nie wstawisz w okno. Sama jest wodą a po wodzie pływa. Laboratorium doświadczalne: Utworzenie kry i lodu Z obniżeniem temperatury na powierzchni wody tworzy się kra lodowa. Po jakimś czasie cała woda zamienia się w lód. Woda w stanie stałym (kra i lód) podczas oziębiania rozszerza się. 78 Sójka Błękitna pyta się. Jakie zjawiska zimowe widać na fotografiach? Oznaki zimy – to utworzenie stałej pokrywy śniegowej oraz spadek temperatury poniżej zera. Тylko w zimie bywają takie zjawiska jak zamiecie i gołoledź. Przyjrzyj się і opowiedz! Jak zmienia się trwałość dnia i nocy? Dzień Trwałość nocy 16 godz. NOC DZIEŃ NOC 0 godz. 6 godz. 12 godz. 18 godz. 24 godz. 22 grudnia . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 grudnia — najkrótszy dzień i najdłuższa noc w roku. Dlatego trwałość dnia zaczyna wzrastać a trwałość nocy skracać się. ............................................... Zadanie dla przyjaciela przyrody. Porównaj trwałość dnia i nocy jesienią i zimą. Jak myślisz, dlaczego zimą tak trudno wstać z rana? 79 Spotkanie 32. JAK ROŚLINY PRZYSTOSOWAŁY SIĘ DO ZIMY? Dowiesz się, co pomaga roślinom przetrwać zimę. Przypomnij! Jak wpływają na przyrodę ożywioną zmiany zachodzące w przyrodzie nieożywionej? Jak opadanie liści jesienią pomaga drzewom i krzewom przetrwać zimę? Przyleciała do nas w gości Sójka Błękitna, żeby zawiadomić nowinę: rośliny już „zasnęły” — to znaczy, przeszły w stan zimowego spokoju. Lecz z początku wszystkie rośliny — drzewa, krzewy i rośliny zielne przygotowały się do chłodów zimowych i mrozów. — Zwróć uwagę, że kora na pniach i gałęziach zimą stała się grubsza i mocniejsza. A maleńkie pąki, w których chowają się przyszłe listki i kwiaty ubrały się w liczne łuseczki niby w kilka sweterków. Dlatego zimą nie są im straszne żadne mrozy. 80 U wieloletnich roślin trawiastych części nadziemne obumierają. Natomiast pod ziemią w ciepłej glebie zimują ich korzenie. Ale są takie rośliny jak georginie i mieczyki, części podziemne których — bulwy i cebulki, trzeba wykopywać, żeby one zimą nie zamarzły. Rośliny jednoroczne zimują w postaci owoców i nasion. Dowiedz się i opowiedz kolegom! Czym różnią się od siebie sosna, świerk i jodła? Polecenie dla przyjaciela przyrody Aby chronić lasy, przekonaj kolegów i znajomych aby na święta ustawiali w domu sztuczne choinki! Zadanie dla przyjaciela przyrody. Wymyśl historię o życiu choinki świątecznej. Ułóż na święta kompozycję z gałązek drzew iglastych. 81 Spotkanie 33. JAK ZMIENIA SIĘ ZIMĄ ŻYCIE ZWIERZĄT? Dowiesz się o zimowym życiu zwierząt. Przypomnij! Jak zmiany w przyrodzie nieożywionej wpływają na życie zwierząt? Gdzie schowali się krewniacy Biedroneczki Siedmiokropeczki? Sekret Sójki Błękitnej: biedronki na zimę skupiają się dużymi grupami razem z innymi owadami, wśród opadłych liści i w struchlałych pniach. Przypomnij! Jakie ptaki należą do osiadłych w twoim kraju? Sroka Gołąb Wróbel Głuszek Jemiołuszka Kowalik Sójka Błękitna opowiedziała: — Czasem wydaje się, że zimowy las, pola i łąki zapadły w głęboki sen. Jednak życie trwa. Obstukuje drzewa pracowity dzięcioł. On wydłubuje z pod kory drzew szkodliwe owady. Niedaremnie nazywają ludzie dzięciołów „sanitariuszami lasu”. Czasem dzięcioł wstawi w rozszczepiony pień drzewa szyszkę i wydziobuje z niej nasionka. Nazywają to przysposobienie „kuźnią dzięcioła”. 82 ptakom szu Sójka Błękitna opowiada dalej: — Bardzo trudno jest ptakom szukać zimą pożywienia. Szczególnie wtedy, kiedy ziemia jest przykryta grubą kołderką ze śniegu. Jeszcze gorzej jest wtedy kiedy wszystko dookoła pokryte jest lodową skorupą: i gałązki drzew i suche chwasty sterczące spod śniegu. Wtedy to prawdziwa bieda następuje dla wszystkich zwierząt. Nie zapomnij powiesić karmnik i zimą karmić ptaki, — przypomniała dzieciom Sójka Błękitna, — i nie zapomnij sprawdzić, jakie ptaki zaglądają do tego karmnika. Sprawdź i opowiedz kolegom! Czym żywią się ptaki zimą? Zadanie dla przyjaciela przyrody. Ułóż opowiadanie o życiu sikorek, wróbli, gołębi. Dlaczego te ptaki nie odlatują do ciepłych krajów? 83 Spotkanie 34. JAK ZWIERZĘTA-SSAKI PRZYSTOSOWAŁY SIĘ DO ŻYCIA PODCZAS ZIMY? Dowiesz się, które zwierzęta wpadają w śpiączkę zimą. Przypomnij! Jak jesienią ssaki przygotowują się do zimy? Po co gromadzą zapasy tłuszczu? Dlaczego zwierzęta-ssaki „przebierają się” na zimę w inne futerko? Obejrzyj i porównaj! Jak zimą zmieniła się barwa futra wiewiórki i sarny? Dlaczego? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sierść zwierząt zimą staje się gęściejsza, cieplejsza i jaśniejsza. ............................................... 84 Martwi się Sójka Błękitna, że jej przyjaciel Jeżyk Spryciarz zimą śpi. Musi więc będzie sama opowiadać o zimowym życiu zwierząt. — Otóż, słuchajcie, jeże śpią zimą pod kupami chwastów lub liści, w norach i jamach, pod pniami i korzeniami. Żadnych zapasów na zimę jeże nie robią. Jabłek i grzybów wcale na zapas nie noszą na swych igiełkach. Oprócz jeży, zasypiają na zimę borsuki i niedźwiedzie. — A dziki, lisy, wilki, łosie, jelenie wiodą zimą czynny tryb życia. Nie mają czasu na odpoczynek. Muszą zajmować się szukaniem pożywienia a nie spać! Bardzo trudno znaleźć pokarm, dlatego zwierzęta przenoszą się bliżej do ludzi. Koło ich gospodarstw zawsze znajdzie się coś do zjedzenia. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Przypomnij bajki i filmy obrazkowe, w których jest mowa o życiu zwierząt zimą. Ułóż opowiadanie według ilustracji. 85 Spotkanie 35. JAK LUDZIE OPIEKUJĄ SIĘ ZWIERZĘTAMI ZIMĄ? Dowiesz się, że koniecznie trzeba pomagać zwierzętom — rybom, ptakom i ssakom żeby mogły przetrwać zimę. Przypomnij! Jak zmieniło się zimą życie ryb w stawach, rzekach i jeziorach? Karaś Bystry prosi o ratunek: — Pod grubą warstwą lodu ryby bez powietrza duszą się. Po to żeby ryby miały czym oddychać, trzeba koniecznie robić przeręble w lodzie. Porozmyślaj! Czy jest tak naprawdę jak widać na ilustracji? 1 2 Jeżyk Spryciarz zawczasu, jeszcze jesienią napisał list. Szanowni ludzie! Nadchodzi sroga zima. Zwierzętom leśnym zagraża niebezpieczeństwo! Więc już pora urządzać specjalne jadalnie dla łosi, jeleni, sarn, dzików, zajęcy i dla innych zwierząt leśnych. W takich jadalniach do specjalnych karmników wkładajcie siano, gałązki, ziemniaki, marchew, buraki, żołędzie, kasztany i inny pokarm. Trzeba też koniecznie położyć tam sól kamienną. Polepsza ona zdrowie, umacnia kości i zapobiega chorobom dzikich zwierząt leśnych. Z góry dziękuję za zrozumienie i pomoc. Jeżyk Spryciarz 86 Dowiedz się i opowiedz kolegom! Jak można pomóc zwierzętom, kiedy przez zamiecie, mróz, głęboki śnieg, gołoledzi nie mogą one samodzielnie zdobywać pokarmu? Przyjacielu przyrody, pamiętaj! Dzikie zwierzęta zimą koniecznie potrzebują opieki, ochrony i pomocy ze strony ludzi! Przyjrzyj się obrazkom і opowiedz! Jak ludzie dbają zimą o zwierzęta domowe? Jak zimą zmienia się życie zwierząt domowych? ________________________________ Zgadnij zagadkę! • Liczna rodzinka zamieszkuje w maleńkim domku z daszkiem. Smaczny miód nam ona daruje wiosną i latem. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Napisz list do redakcji wiadomości telewizyjnych z prośbą o nadanie audycji o pomocy zwierzętom w zimie. Przekonaj, że w tej sprawie nikt nie powinien pozostawać obojętny. 87 Spotkanie 36. JAKIE KŁOPOTY ZIMA SPRAWIA LUDZIOM? Dowiesz się, jakie kłopoty zima sprawia ludziom. Przypomnij! Jakie zjawiska przyrody są właściwe dla zimy. Jak zmieniła się temperatura powietrza zimą? ___________________________ Zapamiętaj przysłowie! Zimą dookoła biało, wszędzie śniegu nasypało. Nastąpiły chłody, rzekę skuły lody. Dowiedz się i opowiedz kolegom! Jak ludzie dbają o ocieplenie mieszkań i miejsc pracy? • 88 . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Należy koniecznie podbać o ocieplenie mieszkań. Aby zimą było ciepło w pomieszczeniach trzeba pozaklejać okna, zamykać drzwi wejściowe. ............................................... Dowiedz się i opowiedz kolegom! Ile śniegu wypadło zimą? Zmierz za pomocą linijki grubość pokrywy śniegowej. _______________________________ Pracujemy parami Ułóż opowiadanie o tym, jakie zmiany odbywają się zimą w życiu ludzi we wsi i w mieście. Spostrzegaj, czy sprawdzają się przepowiednie ludowe o pogodzie. • Jeżeli dym z komina ściele się po ziemi — spadnie śnieg. • Jeżeli słońce zachodzi czerwono, nie chowając się za chmury — jutro będzie mróz. • Jeżeli wróble przycichły — wkrótce spadnie śnieg bez wiatru. • Kruki, wrony i kawki siadają na czubki drzew — będzie mróz, a jeżeli na dolne gałęzie — będzie odwilż. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Opowiedz, jakie przepowiednie ludowe o pogodzie znają w twojej rodzinie. Czy sprawdzają się one? Dlaczego? ęip ą zimę? ę Zastanów się powiedz,, za co ludzie lubią 89 Spotkanie 37. SPRAWDŹ SIEBIE: CO WIEM O PRZYRODZIE W ZIMIE? Udowodnisz, że rozumiesz jak przyroda nieożywiona wpływa na stan roślin, życie zwierząt i ludzi zimą i że wiesz jak należy pomagać przyrodzie podczas najchłodniejszej pory roku. Sójka Błękitna proponuje ci zastanowić się i obrać prawidłową odpowiedź. 1. Woda w stanie stałym podczas oziębiania: а) rozszerza się; b) kurczy się. 2. Co było by, gdyby jesienią z drzew i krzewów nie opadły liście? 3. Jak rośliny przystosowały się do zimy? а) rośliny zimą znajdują się w stanie spokoju; b) rozwój roślin trwa nadal. 4. Jakiej grupy ptaków nie widać zimą w twej miejscowomiejsc ści? а) osiadłych; b) przelotnych; c) zimujących. 5. Które ze zwierząt zapadają w sen zimowy: а) borsuk; b) lis; c) jeż; d) niedźwiedź? 6. Co stanie się jeżeli zimą nie będą zaklejone okna w pomieszczeniach, a drzwi od bramy domu będą stale otwarte? 90 Chwila podziwiania piękna przyrody Przyglądając się z zachwytem krajobrazom na zdjęciach, wspomnij naszą zimową wędrówkę. Co ci się zapamiętało? Co najbardziej spodobało się? O czym chciało by się opowiedzieć kolegom? Co wywarło na ciebie duże wrażenie? Jakie wiadomości przydadzą ci się w życiu codziennym? A teraz wyruszamy na trzecią wędrówkę — w gości do wiosny. 91 Wędrówka trzecia Mądrość ludowa: ile czasu śnieg by nie leżał, wiosna wszystko jedno nastąpi. PRZYRODA WIOSNĄ ZADANIA DLA PROWADZENIA OBSERWACJI WIOSNĄ Przyroda nieożywiona Przyroda ożywiona Gdzie zaczyna tajać śnieg. Zniknięcie pokrywy śniegowej. Topienie się lodu na jeziorach. Początek i koniec ruszania lodów na rzece. Rozmarzanie gleby. Pojawienie się chmur kłębiastych. Podwyższenie temperatury powietrza. Rośliny Początek ruchu soków. Rozpuszczanie się pąków. Początek kwitnięcia drzew, krzewów i roślin trawiastych. Zwierzęta Pojawienie się owadów, odlot ptaków zimujących i powrót ptaków przelotnych. Wiosenne kłopoty ptaków. JAK OBSERWOWAĆ PRZYRODĘ WIOSNĄ Miesiące oraz trzy okresy wiosny Temperatura powietrza 0° Marzec — tajanie śniegu — jasna wiosna + 5° + 10° + 10° Kwiecień — wiosna wody + 15° + 15° + 15° Maj — zielona wiosna + 15° + 20° 94 Stan nieba — zachmurzenie WIOSENNY KALENDARZ PZYRODY Inne zjawiska w przyrodzie nieożywionej Zjawiska w życiu roślin Zjawiska w życiu zwierząt Kwit Kw itn itni it niię ęc cie e wie ierz rzby by y, le esz szcz czzyn c yny, y po od dbi biał a u, ał u, prrzebi p zebi ze biśn ś ie i gó ów w.. Pojawienie się owadów. Przylatują:szpaki, dzikie kaczki, czaple. Po P ojawi ja aw wiie en nie e się ę liś śc cii na b zo br z za ach ch i klo ona ac ch h, kw wiittnięc nięcie ni ęc cie i por orze rze zecz czek ki a re ag esttu u.. P zy Pr zyla latu tują ją:: zięb zi ę y, boc ęb ocia iany ny,, żu żura ra-wie, i kukułki k k łki i jaskółki. j kó kółk łkii Kw K wittni nięc cie sa ad dó ów w. Pi PilPilne prra ne ace e w polu olu ol iwo og gró ódk kac ch. h Wios Wi osen en nne n kło op poty y jeży. 95 Spotkanie 38. JAKIE OZNAKI MA WIOSNA? Dowiesz się, na jakie zmiany w przyrodzie wskazują nazwy wiosennych miesięcy. Przypomnij і zastanów się! Kiedy, twoim zdaniem, kończy się zima? Jakie oznaki wiosny można zobaczyć już w lutym? Jakie oznaki wiosny pojawiają się w marcu? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiosna — to droga, którą przebywa przyroda od zimy do lata. ............................................... Galeria sztuki Matki Przyrody Jurij Sokołow. Oddech wiosny Pawło Wołyk. Bociany 96 Ołena Kulczycka. Przedwiośnie Sójka Błękitna zaciekawiła się. O czym mówią nazwy wiosennych miesięcy? Marzec. Pierwszy miesiąc wiosny otrzymał swą nazwę od tego, że ziemia jest jeszcze zmarznięta. Chociaż słońce zaczyna świecić jaśniej, ale jeszcze bywa zimno. W języku ukraińskim marzec nazywa się „berezeń” — bo właśnie w tym miesiącu najpierw u brzozy zaczyna ruszać się sok. Wiele kłopotów ma marzec, ale najważniejsze jest pożegnanie z zimą! Kwiecień. Jego nazwa mówi sama za siebie. Bo właśnie w drugim miesiącu wiosny wszystkie rośliny zielenieją i zaczynają kwitnąć. 97 MAJ. Ostatni miesiąc wiosny niby przemawia, że rozrosły się, rozkwitły, upiększyły naszą ziemię zielone liście drzew i trawy. Zielonymi gałązkami na święta maji się, to znaczy przyozdabia się domy i mieszkania. W dawnych czasach mówiło się: „Przyjdzie maj — sam o siebie dbaj”. Mądre powiedzenia ludowe o miesiącach wiosennych Marzec Kwiecień Maj Marzec brzozową miotłą zimę wymiata. Kwiecień-plecień bo przeplata, trochę zimy, trochę lata. Maj las przyozdabia, lato w gości zaprasza. W marcu szczupaki lód ogonem rozbijają. Żurawie przyleciały, pół wiosny zabrały. Suchy i ciepły maj — będzie skąpy urodzaj. ____________________________ Pracujemy w grupach j j p Objaśnijcie powiedzenia ludowe o wiośnie. 98 _______________________________ Pracujemy parami Ułóżcie opowiadanie na temat: „Za co lubimy wiosnę?” (można wykorzystać ilustracje umieszczone na tej stronie). Jakie oznaki wiosennych miesięcy zobaczyliście na obrazkach? Zadanie dla przyjaciela przyrody. Pomyśl, który miesiąc wiosny podoba ci się najbardziej. Dlaczego? 99 Spotkanie 39. JAKIE OZNAKI WIOSNY MOŻNA ZAUWAŻYĆ W PRZYRODZIE NIEOŻYWIONEJ? Dowiesz się, dlaczego wiosnę dzieli się na trzy okresy. Przypomnij! Jak zmieniała się trwałość dnia i nocy w ciągu jesieni i zimy? Co to jest pogoda? Dzień 12 godzin NOC NOC DZIEŃ NOC 0 godz. 6 godz. 12 godz. 18 godz. 24 godz. 23 maja . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 marca — to dzień równonocy wiosennej. Dzień i noc trwają po 12 godzin. Po tej dacie długość dnia wzrasta, a noc staje się coraz krótsza. ............................................... Przyjrzyj się і opowiedz! Jakie zjawiska odbywają się w przyrodzie nieożywionej na wiosnę? Jak zmienia się pogoda ą wiosną? 100 Sójka Błękitna zaciekawiła się. Czy wiecie, na jakie trzy okresy dzieli się wiosna? Pierwszy okres wiosny — wczesna wiosna — zaczyna się jeszcze w lutym. Dzień staje się coraz dłuższy. Jaskrawe promienie słońca dają coraz więcej światła. Drugi okres wiosny — prawdziwa wiosna — zaczyna się po dniu równonocy wiosennej. Całkowicie stajał śnieg. Puściły lody na rzekach i jeziorach. Rzeki wychodzą ze swych brzegów i zaczynają się wezbrania a nawet powodzie wiosenne. Trzeci okres wiosny — wiosna w rozkwicie — jest najdłuższy i najładniejszy. Stopniowo przechodzi on w końcu maja w lato. _____________________ Dowiedz się, co znaczy słowo Słowo „powódż” oznacza rozlew rzeki przy wiosennym stajaniu śniegu i lodu. Jasna wiosna Wiosna wody Zielona wiosna . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tajanie śniegu, topienie się i puszczanie lodów na rzekach i jeziorach, wezbrania i powodzie są to wiosenne zjawisko w życiu przyrody nieożywionej. ............................................... Zadanie dla przyjaciela przyrody. Wymyśl symbole dla każdego miesiąca wiosny. Porównaj wiosenne miesiące. Ułóż o nich baśń. 101 Spotkanie 40. JAK SPOTYKAJĄ WIOSNĘ DRZEWA? Dowiesz się o wiosennych zjawiskach w życiu drzew i krzewów. Przypomnij! W jakim stanie zimą przebywają drzewa i krzewy? Sójka Błękitna opowiedziała. Rośliny — moi najlepsi przyjaciele z niecierpliwością oczekują wiosny. Roślinom zawdzięczam pożywienie, obronę. Wśród roślin mieszkam. Dlatego codziennie obserwuję jak rośliny wiosną powoli budzą się z zimowego snu. Ułożyłam nawet kalendarz wiosennego życia drzew i roślin. 1 2 3 4 5 6 1) Zaczynają poruszać się soki brzóz i klonów. 2) Zakwitła leszczyna, a srebrne bazie wierzbowe stały się podobne do żółciutkich kurczątek. 3) Rozpuściły się pąki na drzewach i krzewach. 4) Zakwitły krzaki czerwonych i czarnych porzeczek. 5) Na brzozach, klonach oraz innych drzewach pojawiły się liście. 6) Zaczęły kwitnąć drzewa owocowe i dzikorosnące. Kiedy wreszcie opadną płatki kwiatów na jarzębinie, bzie i kalinie, piękna wiosna poda znak, że jest gotowa do nadejścia lata. 102 . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ruch soku, rozwijanie się pąków, pojawienie się liści, zakwitanie — są to wiosenne zjawiska przyrodnicze w życiu roślin. ............................................... — Chcesz dowiedzieć się, jak określić początek ruchu soku w drzewach? — zapytała Sójka Błękitna. — To przyjrzyj się uważnie do pąków. One pęcznieją, nabrzmiewają, zmienia się zabarwienie pni drzew. Pnie osiki stają się srebrzysto-szare. Igiełki na drzewach nabierają zielonkawego odcienia. Z niewielkich otworów w korze sączą się kropelki soku. W końcu marca nastają trudne czasy dla brzóz. Wtedy ludzie zaczynają pobierać z nich smaczny bogaty w witaminy sok. Dopiero na wiosnę z niektórych dębów zaczynają opadać zeszłoroczne liście, by mogły rosnąć młode listki. Dowiedz się i opowiedz kolegom! Jakie zmiany odbywają się w życiu kasztanowca, jabłoni i czeremchy w ciągu wiosny? Zadanie dla przyjaciela przyrody. Jak zmienia się nastrój ludzi wiosną. Opowiedz o swoim nastroju wiosennym. stroj ju wiosenny ym. 103 Spotkanie 41. KTÓRE ROŚLINY TRAWIASTE ZAKWITAJĄ WIOSNĄ NAJPRĘDZEJ? Dowiesz się, które wiosenne rośliny umieszczono do Czerwonej Księgi Ukrainy. Przypomnij! Które rośliny w twoim kraju zakwitają pierwsze? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rośliny trawiaste, które kwitną do pojawienia się liści na brzozie i krzewach czeremchy należą do roślin wcześniokwitnących. ............................................... . Przebiśnieg Cebulica dwulistna Kokorycz Pora kwitnięcia wieloletnich roślin trawiastych rozpoczyna się równocześnie z początkiem ruchu soków drzew. Która z roślin wiosennych odważa się zakwitnąć pierwsza? Tym śmiałkiem jest przebiśnieg. Przebiśniegi są bardzo ładne. Dlatego ich jest coraz mniej w naszych lasach. Polecenie dla przyjaciela przyrody. Pamiętaj, że przebiśniegi wniesiono do Czerwonej Księgi Ukrainy. One przebywają pod ochroną państwa. 104 Na wiosenny bal kwiatów przybywają rośliny, które zakwitają później. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rośliny trawiaste, które zakwitają po tym jak już ma listki brzoza i czeremcha należą do roślin późnokwitnących. ............................................... Sasanka Konwalia majowa Miłek wiosenny Dowiedz się i opowiedz kolegom! Które z tych roślin rosną w twoim kraju? Jakie jeszcze wiosenne kwiaty znasz? Polecenie dla przyjaciela przyrody. Przyglądaj się wiosennym kwiatom, podziwiaj je ale nigdy nie zrywaj ich do bukietów! Zagadka fotograficzna. Poznaj roślinę wiosenną. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Narysuj plakat o ochronie roślin wiosennych. 105 Spotkanie 42. DLACZEGO MÓWI SIĘ ŻE WIOSENNY DZIEŃ CAŁY ROK KARMI? Dowiesz się o wiosennych pracach w polu, w ogródku i w sadzie. Przypomnij! Jakie rośliny należą do warzyw, owoców, jagód i roślin pól uprawnych roślin? ____________________________ Pracujemy w grupach „Posadźcie” w ogródku, w sadzie i w polu odpowiednie rośliny uprawne oraz zaplanujcie jaka będzie kolejność tych prac. Czyja działka okaże się najlepsza? A jak to zrobić, podpowie wam Sójka Błękitna. Porady Sójki Błękitnej: Po pierwsze, wyjaśnijcie co znaczą powiedzenia: • • Wiosna nie lubi leniwych. Jeżeli wiosną nie zasiejesz, a jesienią nie zbierzesz, to zimą zapłaczesz. Po drugie, co i kiedy siać zależy od tego kiedy nastanie ciepło. Po trzecie, trzeba wiedzieć jakie rośliny nie bojące się chłodów wysiewa się najwcześniej. Są to wczesne rośliny zbożowe — owies i jęczmień. Dopiero później w dobrze nagrzaną 106 glebę sieje się nasiona buraków cukrowych, kukurydzy, prosa, gryki. Nie boi się chłodów szczaw, koper, marchew, cebula. Natomiast ogórki, kabaczki, dynie, pomidory i fasola należą do roślin ciepłolubnych i dlatego wysiewa się je w maju. Rośliny jagodne sadzić trzeba wtedy, kiedy zejdzie śnieg. Szczególnie dotyczy to maliny, porzeczki czarnej i czerwonej oraz agrestu. _________________ Zapamiętaj przepowiednie ludowe! • Urodzaj będzie dobry jeżeli śnieg jest głę- boki. Jeżeli zakwitła osika, czas siać marchew i buraki. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Zaproponuj swój własny projekt wykonywania prac wiosennych na klombie koło szkoły. Jeżeli u ciebie w domu rośnie cebula na szczypior, opowiedz jak to się robi? 107 Spotkanie 43. KIEDY POJAWIAJĄ SIĘ WIOSNĄ OWADY? Dowiesz się, jak zmiany w przyrodzie nieożywionej wpływają na życie owadów. Przypomnij! Na jakie okresy dzieli się wiosna? Kto może najlepiej opowiedzieć ci o życiu owadów? No, zrozumiałe — nasza Biedroneczka Siedmiokropeczka. Rusałka pokrzywnik Motyl cytrynek Pawie oczko Kiedy na drzewach jeszcze nie ma liści, a gdzieniegdzie jeszcze leży śnieg, można zobaczyć już niektóre motyle. Rusałka pokrzywnik, motyle cytrynki i pawie oczko zimują jako dorosłe motyle. Lecz większość innych motyli zimuje w postaci jajeczek, larw lub poczwarek. Przyjrzyj się і opowiedz! Które owady z tych fotografii należy chronić? Dlaczego? Prawie jednocześnie z pojawieniem się motyli pszczelarze wystawiają ule z zimowisk do pasieki. Wczesną wiosną budzą się ze snu niestrudzone mrówki. 108 Jak tylko na drzewach zazielenią się liście odrazu atakuje je niezliczona ilość gąsienic i różnych dorosłych wygłodniałych owadów. Szczególnie dokuczają roślinom mszyce. _________________________________Zgadnij zagadki! • • Jakie to zwierzę? Prawie go nie widać lecz jego słychać. Łazi nad nami do góry nogami, stale wędruje, wszystko skosztuje. • Ciałko żółte w paski czarne, jak użądli boli bardzo. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiosną odbywa się masowe rozmnażanie owadów przez co ogromnie wzrasta ich ilość. ........................................... Zagadka fotograficzna. Poznaj owada. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Ułóż opowiadanie o jednym z owadów, który budzi się wiosną najprędzej. 109 Spotkanie 44. JAK WIOSNĄ ZMIENIA SIĘ ŻYCIE RYB? Dowiesz się, że wiosną u ryb odbywa się tarło — okres rozmnażania. Przypomnij! Jak zimują ryby? O ważnych wydarzeniach w życiu ryb opowiada nasz przyjaciel — Karaś Bystry: „Jak tylko na jeziorach i rzekach zacznie topić się lód i woda zagrzeje się, to ryby podnoszą się bliżej do powierzchni wody. Wkrótce rozpocznie się tarło — okres rozmnażania się. Ryby szukają zacisznych miejsc aby złożyć ikrę. W tym celu obierają ciche miejsca bliżej brzegu lub zarośla gęstej roślinności wodnej. Tam woda płynie powoli i nie zmyje ikry. Sazany (dzikie karpie), okoń rzeczny, sumy nie szukają specjalnych miejsc. One rozmnażają się tam, gdzie zamieszkują. Sazan Okoń rzeczny Sum Wiele ryb podczas tarła zmienia swój wygląd zewnętrzny. Samce leszczy, naszych zwyczajnych ryb rzecznych, nabierają bardziej jaskrawego zabarwienia i nawet zmieniają kształt ciała! Jak tylko roztapie się lód, szczupaki pierwsze płyną na tarło. Potem następuje czas tarła leszcza, płotki i okonia. A kiedy woda dobrze ogrzeje się wtedy popłyną na tarło karpie, karasie i liny. 110 Szczupak Leszcz Karaś Po tarle ryby przeważnie nie opiekują się swym potomstwem, porzucają ikrę na pastwę losu. Lecz nie dotyczy to suma. Sum wykopuje na dnie jeziora lub stawu niewielką jamkę dla ziarenek ikry. A potem samiec i samica pilnują je. Młode osobniki ryb rzecznych trzymają się razem tworząc zgrajki. Małych rybek bywa bardzo dużo, ale nie wszystkie stają się dorosłe. Ze wszystkich stron czyha na nie niebezpieczeństwo: wyschnięcie lub zanieczyszczenie zbiornika wodnego, napad ryb drapieżnych lub zwierząt”. Polecenie dla przyjaciela przyrody Tarło — to szczególny okres w życiu ryb. Od niego zależy liczebność ryb w naszych zbiornikach wodnych! Podczas tarła nie wolno łowić ryb! Zagadka fotograficzna. Poznaj rybę. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Przygotuj pytania i odpowiedzi na grę telewizyjną „Najmądrzejszy” o życiu ryb wiosną. 111 Spotkanie 45. KIEDY POWRACAJĄ Z CIEPŁYCH KRAJÓW PTAKI PRZELOTNE? Dowiesz się o powrocie z ciepłych krajów ptaków przelotnych i o ich życiu podczas wiosny. Przypomnij! Które ptaki należą do przelotnych, osiadłych i zimujących? Skowronek Pliszka biała Dzięcioł Jemiołuszka Bocian biały Zięba Gil Jaskółka miejska Kaczka szerokodzioba Sójka Błękitna chce koniecznie opowiedzieć jak ptaki spotykają wiosnę. A więc słuchaj jej opowiadanie. „Jeszcze pośród zimy pierwsza zwiastuje o przybliżaniu się wiosny sikorka. Ona niby przypomina zimującym u nas jemiołuszkam i gilom, że już im czas zbierać się do domu. 112 Najwcześniej do swej ojczyzny powracają z ciepłych krajów skowronki. Pojawiają się białe pliszki, które śmiesznie potrząsają (klaskają) swymi długimi ogonkami. W marcu przylatują ptaki drapieżne jastrzębie, które wniesiono do Czerwonej Księgi Ukrainy. Odrazu za nimi — mewy, dzikie kaczki, bociany białe. I choć jeszcze chłodno, ale przylatują pięknie wystrojone zięby. W końcu kwietnia przylatują jaskółki, słowiki, kukułki oraz wilgi. Nie wszystkie ptaki przylatują jednocześnie. Jedne śpieszą się do domu, inne wyczekują, kiedy będzie dość owadów, larw i gąsienic. Jak tylko ptaki powrócą wiosną z ciepłych krajów do domu, to odrazu przystępują do wysiadywania potomstwa. Samce przylatują wiosną wcześniej niż samice, zajmują miejsce na gniazdo i szukają sobie pary. A potem już razem wiją gniazdko, wysiadują jajeczka i karmią maleństwa”. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Ułóż opowiadanie o wiosennym życiu ptaków. Dowiedz się, jakie ptaki pierwsze powracają do twojej miejscowości i okolic. Co należy przygotować na ich spotkanie? Obejrzyj ilustracje i ułóż baśń „O czym opowiedziały piórka?”. 113 Spotkanie 46. JAK ZMIENIA SIĘ WIOSNĄ ŻYCIE ZWIERZĄT? Dowiesz się o wiosennych zmianach w życiu zwierząt. Przypomnij! Jakie zwierzęta prowadzą zimą aktywny tryb życia, a które śpią? Obudził się z zimowego uśpienia Jeżyk Spryciarz i chętnie opowiada o wiosennych troskach zwierząt ssaków: „Wiosna — oczekiwana pora roku, ale też niebezpieczna. Bo zaczyna się powódź, co zmusza zwierzęta porzucać swe ciepłe norki i inne przytulne mieszkanka. Zwierzęta ratują się, gdzie tylko mogą: na drzewach, kupach gałązek, wysepkach. A jeżeli powódź nie zagraża ich życiu, to zajmują się one zwykłymi codziennymi sprawami. Dla zwierząt nadchodzi czas „przebierania się” — wiosennego linienia. Swe ciepłe zimowe jasne futerko zwierzęta wymieniają na ciemniejsze i nie takie gęste. Wiewiórka już skacze nie w szarej jak zimą, a w czerwonorudej nowej „sukience”. Znane królewskie śnieżnobiałe futerko gronostaja z czarnym czubkiem na ogonie stało się teraz jakieś brunatne, jakby brudne. Lecz on cieszy się z tego, bo wie, że brunatna barwa sierści uczyni go niewidocznym w lesie”. Sekret Jeżyka Spryciarza: gronostaj jest bardzo rzadkim zwierzęciem, dlatego wniesiono go do Czerwonej Księgi Ukrainy. 114 Wiosną u zwierząt pojawia się potomstwo. W gnieździe wiewiórki igrają małe wiewióreczki. W dobrze ukrytym legowisku wilka — małe wilczki. Rodzą się małe u dzików, łosi, jeleni, sarn, wydr i rysi. W dziupli kuny też pojawia się potomstwo. W ciemnej ale schludnej norze borsuka także przybyło dzieci. A w podwodnych chatkach bobrów bawią się małe boberki. Dzieciństwo dla zwierząt podobnie jak u ludzi też jest okresem nauki. W głębokim porosłym drzewami i krzewami parowie, groźna mama małych dzików wyprowadza swe pasiaste prosiaczki — na pierwszą lekcję do „leśnej szkoły”. Jacy ci „uczniowie” ruchliwi dociekliwi i niespokojni! Jeżeli rok szkolny dla ciebie rozpoczyna się we wrześniu, to dla „dzieci” zwierząt — na wiosnę. One dobrze wiedzą, że aby poznać świat otaczający, nauczyć się zdobywać pożywienie i umieć unikać czyhających niebezpieczeństw, trzeba starannie się uczyć. Nie wolno zmarnowani jednego dnia. W „leśnej szkole” zwierzęta uczą się jak nie zginąć wśród dzikiej przyrody. Polecenie dla przyjaciela przyrody. Jeżeli ktoś wypadkowo trafił w lesie na maleństwa dzikich zwierząt, niech nie próbuje zabrać je do swego domu. Pamiętajcie, ich matka jest w pobliżu i pilnuje je. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Ułóż opowiadanie o nauce któregoś zwierzęcia (na wybór) we wiosennej „szkole leśnej”. 115 Spotkanie 47. JAK NALEŻY ZACHOWYWAĆ SIĘ WIOSNĄ WŚRÓD PRZYRODY? Dowiesz się jakich zaleceń co do zachowania się wśród przyrody należy przestrzegać wiosną. Przypomnij! Jak należy zachowywać się wśród przyrody żeby nie naszkodzić roślinom i zwierzętom? Podczas wiosny pięknie zakwita wiele roślin, takich jak przebiśniegi, cebulica dwulistna, krokusy, sasanki, zawilce, konwalie majowe, kokorycz, piwonia, dzikie tulipany. Są one ozdobą przyrody. Ludzie lubią rwać je na bukiety i nie zastanawiają się, że jeżeli zerwać kwiaty to roślina nie będzie miała owoców i nasion. A więc nie wyrosną nowe roślinki. Zerwane kwiaty szybko więdną i trzeba będzie wyrzucić je do śmietnika. Zawilec Piwonia Szafran Bywa i tak, że ludzie niszczą rośliny nawet nie rwąc ich a po prostu wydeptując je. Idzie człowiek lasem, podziwia przyrodę a pod nogami łamią się, wdeptują się w ziemię cieniutkie soczyste łodygi. Ziemia pod nogami staje się taka zbita i twarda że przez nią nie będą mogły przebić się pędy roślin. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nie chodź po lesie byle gdzie. Staraj się chodzić tylko po drodze czy ścieżce. ............................................... 116 Dzieci i dorośli lubią chodzić do lasu, żeby posłuchać śpiewu ptaków. Lecz zapamiętaj! Nie wolno podchodzić blisko do gniazd. Po twoich śladach drapieżne zwierzęta prędzej znajdą gniazdo i zniszczą je. Nigdy nie dotykaj do gniazda bo ptasi rodzice, bojąc się niebezpieczeństwa, mogą je porzucić! Nie zabieraj do domu piskląt, które wypadły z gniazda. O nie dbają ich rodzice, karmią je i ochraniają. Czasem im po prostu jest za mało miejsca w gnieździe. Wiosną i na początku lata nie bierz ze sobą do lasu psa. On może złapać bezbronne zwierzątka czy pisklęta. ________________________________ Zgadnij zagadkę! • Kora biała, cienkie gałęzie, z pnia sok wycieka. Co to jest, dzieci? Polecenie dla przyjaciela przyrody Jak należy zbierać sok z brzozy • Nie można zbierać soku z młodych drzew; • do otworu w pniu trzeba przymocować rowek po którym będzie ściekać sok; • po zakończeniu brania soku z brzozy otwór należy koniecznie zalepić (gliną lub plasteliną). Zadanie dla przyjaciela przyrody. Ułóż zalecenia dotyczące zachowania się y y wiosną. ą wśród p przyrody 117 Spotkanie 48. JAKIE PRACE WIOSENNE WYKONUJĄ LUDZIE W MIASTACH I NA WSI? Dowiesz się, jakie radości i kłopoty niesie wiosna ludziom w mieście i na wsi. Przypomnij! Jak jesienią i zimą dbali ludzie o czystość ulic twego miasta czy twej wsi? Galeria sztuki Matki Przyrody Taras Danyłycz. Święto wiosenne — Wielkanoc Olga Krawczenko. Wiosenna huśtawka Pomyśl! Co trzeba zrobić aby wiosną twa miejscowość ładnie wyglądała? _______________________________ Pracujemy parami Ułóżcie opowiadanie o tym, jak uczniowie dbają o czystość i porządek na podwórku szkolnym. 118 Obejrzyj i powiedz! Jakie rośliny kwitną wiosną na klombach w parkach i ogródkach? Sójka Błękitna zainteresowała się: Jak można wiosną przewidywać pogodę? W marcu Jeżeli wiosną z wierzchu kry pokrywającej rzeki i jeziora pojawiła się woda to prędko nastanie ciepło. W kwietniu Jeżeli pszczoły wcześnie wyleciały z uli to świadczy o wczesnej wiośnie. W maju W maju bywają dwa ochłodzenia: kiedy kwitnie czeremcha i kiedy rozpuszczają się liście dębu. Polecenie dla przyjaciela przyrody. Nie zapomnij pomóc dorosłym posiać wiosną zebrane jesienią nasiona aster, aksamitek, majorów i innych roślin. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Porównaj wiosenne prace ludzi w mieście i we wsi. Dowiedz się jakie przepowiednie ludowe o pogodzie znają w twojej rodzinie. Czy zawsze sprawdzają się te przepowiednie? 119 Spotkanie 49. JAKIE ZMIANY W PRZYRODZIE ODBYWAJĄ SIĘ WIOSNĄ? LEKCJA-WYCIECZKA Dowiesz się, jak obserwować przyrodę wiosną. Przypomnij! Według jakiego planu przeprowadza się obserwacje przyrody twej miejscowości jesienią i zimą? Obserwujemy przyrodę: 1 11 12 1 2 10 9 3 4 8 5 7 6 Położenie Słońca na niebie w południe Określenie długości cienia gnomonu 2 Temperatura powietrza 3 Stan nieba Pochmurnie Zachmurzenie Jasno częściowe 120 4 Opady Deszcz ze śniegiem Deszcz Burza 5 Wiatr 6 Stan roślin wiosną 7 Życie zwierząt (owadów, ptaków, ssaków) Polecenie dla przyjaciela przyrody. Zbudujcie razem z kimś z dorosłych szpakówkę dla gości wiosennych — ptaków. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Jakie najwcześniejsze oznaki wiosny udało ci się zauważyć w przyrodzie nieożywionej oraz w życiu roślin i zwierząt? 121 Spotkanie 50. SPRAWDŹ SIEBIE: CO WIEM O WIOSENNEJ POGODZIE I PRZYRODZIE? Udowodnisz, że rozumiesz, jak od stanu przyrody nieożywionej zależy wiosną rozwój roślin oraz życie zwierząt i ludzi, a także że wiesz, jak należy prawidłowo zachowywać się wiosną wśród przyrody. Jeżyk Spryciarz pyta się. 1. Wiosna — to droga, którą przebywa przyroda od _________________________________________. Dokończ zdanie. 2. Tajanie śniegu, topnienie lodów na zbiornikach wodnych i ruszanie kry, powódź są to zjawiska wiosenne w życiu przyrody _____________. Wstaw przepuszczone słowo. 3. Wybierz, która z tych roślin jest wniesiona do Czerwonej Księgi Ukrainy: 3) bez; 1) przebiśniegi; 2) tulipany; 4) brzoza. 1 2 3 4 4. Co się stanie, jeżeli wszyscy ludzie zaczną zrywać na bukiety rośliny kwitnące w lesie, stepie i na łąkach? 5. Co się stanie, jeżeli ludzie przestaną kupować bukieciki z dzikorosnących roślin wiosennych? 6. Jak postąpisz, jeżeli zobaczysz w trawie bezradne pię czy y zwierzęta? ę sklęta 122 Chwila podziwiania piękna przyrody Zatrzymaj się na chwilę by podziwiać piękne pejzaże i wspomnij naszą wędrówkę wiosenną. Co ci się zapamiętało i najbardziej spodobało? O czym warto opowiedzieć kolegom? Co wywarło na ciebie wrażenie? Jaka wiedza przyda ci się w życiu codziennym? A teraz, wyruszamy na czwartą wędrówkę — w gości do lata. 123 Wędrówka czwarta Mądrość ludowa: pszczoły cieszą się z lata, a dzieci — z kwiatów. PRZYRODA LATEM ZADANIA DO SAMODZIELNYCH OBSERWACJI LATEM Przyroda nieożywiona Przyroda ożywiona Wysokość Słońca w południe. Zmiana trwałości dnia i nocy. Stan nieba. Opady: deszcze, burze. Kierunek wiatru. Rośliny Kwitnięcie i dojrzewanie owoców u różnych roślin. Początek i koniec żniw. Zwierzęta Życie owadów, ryb, ptaków i ssaków. JAK OBSERWOWAĆ PRZYRODĘ LATEM Miesiące i trzy okresy lata TempeStan nieba — ratura zachmurzenie powietrza + 15° Czerwiec — początek lata + 20° + 25° + 25° Lipiec — środek lata + 30° + 25° + 30° Sierpień — ubywanie lata + 25° + 20° 126 LETNI KALENDARZ PRZYRODY Inne zjawiska w przyrodzie nieożywionej Zjawiska w życiu roślin Zjawiska w życiu zwierząt Kw K wit itnien nien ni enie e jas asttrrun astr unu właś wł łaś aści ciwe weg go o i dzw zwon onkó ów w.. Dojjrz rzew ze ew waj ają p po ozziomki zi io om mk kii i czereśnie. czze ere reśn śnie ie. Miie es sią ąc ci cis szzy — u pt ptak aków ów wyl yllęg y ęgłły y się si ię pi pisk s lę lęta ta. ta. ta R zzk Ro kwi w tłła lliip pa a. Sian Si nok kos osy. y.. Doj y o rrzzew waj ają ą wiśn wi śn nie e i mor o el ee e.. P sklę Pi ęta a wyl ylatują l z g ia gn iazd. Porra Po a żn niiw. w. Pojjaw wie ieni nie się gr się si grzy yb bó ów w.. Zw wie errzzzęt ętta o op pie eku kują ją się sw si swy ym m pot otom omsttwem. s wem we m.. 127 Spotkanie 51. JAKIE SĄ OZNAKI LATA? Dowiesz się, o jakich zjawiskach przyrody mówią nazwy letnich miesięcy. Przypomnij і pomyśl! Kiedy, według ciebie, kończy się wiosna? Jakie oznaki lata można obserwować już w maju? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lato — to droga, którą przebywa przyroda od wiosny do jesieni. ............................................... Galeria sztuki Matki Przyrody Sergij Wasylkiwśkyj. Kozacza łąka. Kateryna Biłokur. Kwiaty przy płocie. 128 Biedroneczka Siedmiokropeczka chce wiedzieć. Dlaczego ludzie nadali takie nazwy miesiącom lata? Czerwiec. O pochodzeniu nazwy czerwca, pierwszego miesiąca lata, są takie przypuszczenia. W czerwcu bujnie kwitną czerwone maki, dojrzewają czerwone poziomki, czereśnie. W czerwcu najjaśniej świeci słoneczko i jest najdłuższy dzień w roku. Napewno dlatego mówi się: „W czerwcu lato zarumieniło się”. Inne zdanie mają sadownicy. W czerwcu pojawiło się mnóstwo żarłocznych gąsienic, które objadają liście na drzewach i krzewach. Gąsienice w dawnych czasach nazywano czerwami. Dlatego więc miesiąc nazwano czerwcem. Które przypuszczenie podoba ci się bardziej? Lipiec. Nad pochodzeniem nazwy tego miesiąca nikt długo się nie zastanawia. Każdy powie odrazu, że jest ona związana z kwitnięciem lipy. Lecz weź pod uwagę, że lipa czasem zakwita już w czerwcu. Ale za to, kiedy ona przekwitnie, pszczelarze w lipcu zbierają miód lipowy. Zastanów się, czym, oprócz miodu lipowego sławi się lipiec? 129 SIERPIEŃ. Najważniejszym miesiącem dla rolników jest sierpień. Właśnie w sierpniu kończą się żniwa — zbiór plonów zbóż. Podstawowym narzędziem pracy podczas żniw był kiedyś sierp. Sierpem żnięto pszenicę i żyto. Dlatego ostatni miesiąc lata ma nazwę powiązaną ze żniwami. Sierp Mądre powiedzenia ludowe o letnich miesiącach Czerwiec Lipiec Sierpień W czerwcu ludzie cieszą się latem a pszczoły kwiatem. Lipiec — szczyt lata i południe roku. Sierpień sierp wyjmuje a wrzesień go chowa. Kiedy u jęczmienia wyrasta kłos, słowik traci głos. W lipcu słońce powraca na zimę a lato na upały. Sierpniowego dnia nie zamienisz tygodniem zimowym. ____________________________ Pracujemy w grupach Objaśnijcie powiedzenia ludowe o miesiącach lata. 130 _______________________________ Pracujemy parami Ułóżcie opowiadanie na temat: „Dlaczego lubimy lato?” (Można posłużyć się ilustracjami umieszczonymi na tej stronie). Jakie cechy miesięcy letnich widać na ilustracjach? Zadanie dla przyjaciela przyrody. Opowiedz, jaki miesiąc lata podoba ci się najbardziej. Uzasadnij swą myśl. Porównaj, czym różnią się od siebie letnie miesiące. Wymyśl dla nich swoje symbole. 131 Spotkanie 52. JAK LATEM ZMIENIA SIĘ PRZYRODA NIEOŻYWIONA? Dowiesz się o zjawiskach przyrody, które odbywają się latem. Przypomnij! Jak zmienia się trwałość dnia i nocy w ciągu roku szkolnego? Czy świeci w okno słońce, kiedy teraz zbierasz się do szkoły? Kiedy robi się ciemno na ulicy? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 czerwca — to najdłuższy dzień i najkrótsza noc w roku, dzień przesilenia letniego. Po tym dniu długość dnia skraca się a noc — wydłuża się. ............................................... Trwałość dnia 16 godzin 30 minut Noc Dzień Noc 0 godz. 6 godz. 12 godz. 18 godz. 24 godz. Noc 22 czerwca Biedroneczka Siedmiokropeczka mówi. Przypomnij, jaka bywa pogoda latem. _______________________________ Pracujemy parami Ułóżcie opowiadanie o pogodzie w lecie. _________________________________Zgadnij zagadki! • • 132 Bez rąk, bez nóg a stuka. Co bez noża i bez zęba, może rozciąć potężnego dęba? Upały. Wszystko dookoła niby zamarło. Dusznie. Parno. Raptem na bezchmurne niebo zaczęła nasuwać się czarnogranatowa chmura. Pociemniało, bo chmura zasłoniła słońce. Zbliża się burza. Znienacka naleciał wiatr. Pierwsza wielka kropla spadła na ziemię. Za nią druga, trzecia. Zabębniły jedna za drugą krople deszczu i zaczęła się prawdziwa ulewa. Niespodziewanie na niebie błysnęła łamana jaskrawa linia — błyskawica. Odrazu zagrzmiał grzmot. Niespodziewanie zamiast kropli deszczu posypał się grad. Stopniowo grad przestał padać, ulewa ucichła. Chmura powędrowała dalej. Zrobiło się jasno, wyjrzało słonko i na niebie różnokolorowym łukiem zaświeciła się tęcza. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Burza — to letnie zjawisko z błyskawicami i grzmotami. Podczas burzy bywa silny wiatr i ulewa. Dlatego burze są bardzo niebezpieczne. ............................................... Zadanie dla przyjaciela przyrody. Ułóż opowiadanie jak należy zachowywać się podczas burzy. 133 Spotkanie 53. JAK ZMIENIA SIĘ LATEM ŻYCIE ROŚLIN? Dowiesz się o oznakach lata w życiu roślin. Przypomnij! Jakie zmiany odbywają się w życiu drzew, krzewów i roślin trawiastych wiosną? Sójka Błękitna ciekawi się: — Jak dowiesz się, że już nastąpiło lato? — I sama odpowiedziała: — Lato przychodzi wtedy, kiedy zakwita kalina і dzika róża, pojawiają się na łące różowe kwiatki koniczyny a na powierzchni jezior i stawów zacznie pływać rzęsa wodna. Kalina Dzika róża Koniczyna łąkowa Rzęsa wodna Według mnie, lato to najlepsza pora roku! Lasy ubrane w pyszne młode liście. Na drzewach dojrzewają nasiona. Oto stoi rozłożysty dąb, olbrzymie najwyższe i najsilniejsze drzewo w lesie. Kwiaty dębu są niewidoczne. Ale z nich za lato dojrzewa mnóstwo żołędzi. Żołędzie pojawiają się tylko na tych dębach które mają więcej jak 50 lat! 134 Natomiast, kiedy kwitnie lipa — to prawdziwe święto. Zwróć uwagę, że wszystkie drzewa kwitną wiosną a tylko jedna lipa latem. Jakie ładne są jej żółto-białe kwiatki zebrane w kwiatostany! Nad każdym kwiatostanem wyrasta długie jasnozielone skrzydełko — przykwiatek. On jak daszek przykrywa kwiatki od deszczu. A jesienią stanie się on spadochronem dla nasienia lipy. Lato szczodrze wyściela ziemię szmaragdowym kobiercem z różnych traw. Zatrzymaj się, przyjrzyj się uważnie! Każda roślinka ma swe tajemnice. Weźmy choćby dzwonki. Jeden kwiatek tej rośliny kwitnie tydzień. A ile ich jest na łodydze? Pąki dzwonków zwrócone są ku górze, a kwiatki patrzą się w dół — ratując się w ten sposób od deszczu. Po przekwitnięciu kwiatka szypułka znowu wyprostuje się, żeby jaknajdalej rozsiewać swe nasionka. Dzwonki Jastrun właściwy Goździk Irysy Zadanie dla przyjaciela przyrody. Przekonaj innych, że nie można zrywać kwiatów roślin dzikorosnących na bukiety i wianuszki. Wymyśl rozmowę na ten temat między jastrunem właściwym i dzwonkiem i urządź mały teatrzyk, gdzie aktorami będą te kwiaty. 135 Spotkanie 54. JAKIE ROŚLINY ROSNĄ NA ŁĄKACH I W POBLIŻU ZBIORNIKÓW WODNYCH? Dowiesz się, co to są łąki a także jakie rośliny rosną na nich i w pobliżu zbiorników wodnych. Przypomnij! Jakich roślin jest najwięcej w lasach? Biedroneczka Siedmiokropeczka pragnie dowiedzieć się. Czy wiesz, co to jest łąka? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Łąka — to przeważnie równy teren pokryty roślinnością trawiastą. ............................................... Na łąkach można gdzieniegdzie zobaczyć zarośla krzewów lub osobne drzewa. Łąki bywają suche i wilgotne. Na suchych ląkach roślinom często dokucza brak wilgoci. Dlatego tam rośnie: dziurawiec, krwawnik, podróżnik, cykoria podróżnik, smółka pospolita. Im nie szkodzi sucha gleba. Dziurawiec 136 Krwawnik Cykoria podróżnik Smółka pospolita Na czubku łodygi dziurawca znajduje się czapeczka z żółtych kwiatków. Dziurawiec jest cudowną rośliną leczniczą. Pomaga ludziom w leczeniu wielu chorób wewnętrznych. Krwawnik też należy do roślin leczniczych. Ma jakby zdrewniałą łodygę i bardzo dużo, chyba z tysiąc, drobnych listków. Pomaga przy skaleczeniach i krwotokach. Cykoria podróżnik — to bardzo wysoka roślina, może przewyższać 1 m wysokości. Listki i korzeń tej rośliny są jadalne. Jest to także roślina lecznicza. Ma także znaczenie jako roślina miodonośna. Łąki znajdują się przeważnie w pobliżu brzegów rzek i jezior. Na łąkach rosną różne trawy, służące jako pokarm dla zwierząt domowych. Tymotka Pałka szerokolistna Wyka ptasia Wyczyniec Trzcina pospolita Tatarak zwyczajny — A teraz, — powiedziała Biedroneczka Siedmiokropeczka, — podejdziemy bliżej do brzegu rzeki. Najpierw zobaczymy rośliny przybrzeżne: pałka szerokolistna z brązowymi wałeczkami, trzcina pospolita i tatarak zwyczajny. Strzałka wodna dobrze się czuje i w wodzie i na ziemi. А grzybień biały i grążel żółty mogą żyć tylko w wodzie. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Ułóż dla gry w „zieloną aptekę” listę roślin leczniczych, które rosną na łąkach. 137 Spotkanie 55. CZY MOŻNA PRÓBOWAĆ WSZYSTKICH JAGÓD ROSNĄCYCH W LESIE? Dowiesz się o jadalnych i niejadalnych jagodach leśnych. Przypomnij! Jakie rośliny lasów znasz? Jaki pożytek mają ludzie z lasów? Jeżyk Spryciarz zapozna ciebie z leśnymi jagodami. — Dziś czeka na nas niezapomniana podróż do lasu. Weź ze sobą koszyk, bo zobaczymy tam mnóstwo smacznych jagód. Ale odrazu proszę ciebie, nie kosztuj wszystkich jagód rosnących w lesie! Wśród nich są nie tylko jadalne jagody, lecz także trujące. Więc z początku poznajmy jagody jadalne. Poziomki Malina Borówka czernica Borówka brusznica Jeżyna Poziomki dojrzewają w pierwszej połowie lata. Czerwone poziomeczki rosną w lasach na słonecznych polanach i na skraju lasu. Świeże jagody są bardzo pożyteczne i mają właściwości lecznicze. Kiedy zjesz szklankę poziomek, odrazu będziesz zdrowszy rzeźwiejszy i silniejszy. Malina rośnie pod drzewami, na wyrębach, tworząc całe zarośla. Malina jest rośliną leczniczą, spożywczą i miodonośną. Borówki czernice inaczej czarne jagody, dojrzewają w drugiej połowie lata. Są bardzo pożyteczne i mają przyjemny smak. W pobliżu czarnych jagód rosną borówki brusznice. One są także jadalne. Jeżyna siwa rośnie nie tylko w lasach ale też w wąwozach, na brzegach rzek, w ogrodach g i w parkach. p Jest tak samo pożyteczna p y jak j malina. 138 Polecenie dla przyjaciela przyrody. Jagód jadalnych jest teraz w lasach coraz mniej. Zbieraj jagody ostrożnie, żeby nie uszkodzić samej rośliny! Ostrożnie: rośliny trujące! Okrzyk wilcza jagoda jest rośliną trującą — śmiertelnie niebezpieczną! A jak przyciągają oczy jej czerwone jagódki... Lecz nigdy nie bierz je do rąk! Nawet kwiaty jej rośliny mogą być niebezpieczne dla zdrowia. Kiedy powąchasz różowe, o przyjemnym zapachu kwiatki, to możesz zemdleć albo zaboli cię głowa. W lasach można trafić na trującą roślinę czworolist pospolity. Jej owoc — to czarno-siwa kulista jagoda przypominająca borówkę czernicę. Nie próbuj także jagód czarnego bzu. One nie są jadalne. Bardzo trujące są czerwone jagódki konwalii majowej. Spośród trujących jagód niektóre zastosowuje się w medycynie do leczenia chorób. Przyjrzyj się uważnie, jak wyglądają rośliny trujące. Zapamiętaj ich nazwy! Okrzyk wilcza jagoda Czworolist pospolity Bez czarny Konwalie Zadanie dla przyjaciela przyrody. Wyobraź sobie, że przyleciał do ciebie w gości przyjaciel z dalekiego państwa. Opowiedz mu, które z naszych leśnych jagód są smaczne i pożyteczne, a które niebezpieczne a nawet trujące. 139 Spotkanie 56. JAK ŻYJE SIĘ ZWIERZĘTOM LEŚNYM LATEM? Dowiesz się o osobliwościach życia owadów, ptaków i ssaków w lesie. Przypomnij! Jakie znasz zwierzęta leśne? Biedroneczka Siedmiokropeczka zainteresowała się. — Czy wiesz, jakich zwierząt jest w lesie najwięcej: ssaków, ptaków czy owadów? Oczywiście, że najwięcej jest owadów. One są wszędzie gdzie rosną rośliny. Niektóre z nich niezmordowanie zżerają rośliny od korzeni aż do wierzchołków. Natomiast inne ratując rośliny napadają na owady szkodniki. Przyjrzyj się і opowiedz: co widzisz na fotografiach? Sójka Błękitna zapoznaje z towarzystwem leśnym: „Czerwiec — to miesiąc ciszy w lesie. To nie dziwne. Ptakom teraz nie do śpiewania. Trzeba karmić pisklęta. Bez przerwy trzeba zbierać i przynosić do gniazdka gąsienice oraz inne owady. Tylko puchaczowi owady nie smakują. Jego pisklęta wolą większą zdobycz — myszy”. Zastanów się! Jak ptaki pomagają lasom, sadom i polom uprawnym? _______________________________ Pracujemy parami Poznajcie ptaki. Znajdź na rysunkach słowika, ziębę, dzięcioła, kukułkę. Czym te ptaki karmią swe pisklęta? 140 ____________________________ Pracujemy w grupach Co jedzą ssaki? Znajdźcie na ilustracjach mysz leśną, dzika, sarnę oraz ich pokarm. Jeżyk Spryciarz uprzedza: „Różne zwierzęta mogą zjadać jednakowy pokarm, nawet jeżeli te zwierzęta bardzo różnią się od siebie. Na przykład dzik i mysz leśna”. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Zaproponuj urządzić w klasie wesołą wystawę „Leśne towarzystwo”. Dobierz do niej fotografie i rysunki. 141 Spotkanie 57. JAK ŻYJE SIĘ LATEM ZWIERZĘTOM ŁĄK I ZBIORNIKÓW WODNYCH? Dowiesz się o życiu owadów, ptaków i zwierząt na łąkach i w zbiornikach wodnych w czasie lata. Przypomnij! Jakie rośliny rosną na łąkach i w pobliżu zbiorników wodnych? Biedroneczka Siedmiokropeczka nalega: „Wśród zwierząt zamieszkujących łąki jest najwięcej owadów. Jedne z nich zawzięcie gryzą trawę a inne polują na te, które „pasą się”. Zastanów się! Jak nazywają się te dwie grupy owadów? Do której grupy należy żuk-gnojarz. Żuk-gnojarz Dostojka malinowiec Kwietnica różówka Sójka Błękitna rozpowiada: „Jeżeli owadów jest dużo, to i ptaki mają czym się odżywiać. Przelatują z miejsca na miejsce żółte pliszki — krewniaczki białej pliszki, z którą zapoznaliśmy się wiosną. Wśród traw biegają derkacze, dlatego trudno je zobaczyć. Latają one niechętnie. Na łąkach coraz to rzadziej można spotkać czarnego bociana. Dlatego wpisano go do Czerwonej Księgi Ukrainy”. 142 Jeżyk Spryciarz dodaje: Z ssaków na łąkach można zobaczyć zająca szaraka i lisa, którzy są odwiecznymi wrogami. Po kupkach ziemi można poznać, że ślepy kret wciąż ryje swe tuneliki. Bardzo chciałbym szybciej podejść do brzegu rzeki. W wodzie i na brzegu żyje wiele różnych zwierząt”. Karaś Bystry pokazuje bogactwo śwata podwodnego: „Ponieważ nie jestem taki wymowny jak moi przyjaciele to obejrzyjcie lepiej na fotografiach jakie ryby i inne zwierzęta zamieszkują słodkie wody”. ____________________________ Pracujemy w grupach Obejrzyjcie rysunki i ułóżcie według nich opowiadanie o mieszkańcach słodkich zbiorników wodnych. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Udowodnij, że owady, ryby, ptaki i ssaki, żyjące w wodzie i w pobliżu wody, są powiązane wzajemnie między sobą. Ułóż króciutką baśń o podwodnym królestwie i jego mieszkańcach. 143 Spotkanie 58. JAKIE ROŚLINY WNIESIONO DO CZERWONEJ KSIĘGI UKRAINY? Dowiesz się o ginących roślinach, które wymagają ochrony. Przypomnij! Które rośliny w twojej okolicy należą do roślin rzadkich? _______________________________ Pracujemy parami Ułóżcie listę roślin, którym, waszym zdaniem, zagraża wyginięcie. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „Czerwona Księga» — to ważna książka i jednocześnie dokument państwowy, w którym przeliczono wiele roślin i zwierząt rzadko występujących i także te, którym zagraża wyginięcie. Takie spisy zagrożonych roślin i zwierząt istnieją w różnych państwach. W naszym państwie taki spis nazywa się: „Czerwona Księga Ukrainy». Składa się ona z dwóch bardzo grubych tomów. (Każdy z nich ma ponad tysiąc stronic!) W jednym tomie są dane o zagrożonych roślinach a w drugim — o ginących zwierzętach. Obejrzyj fotografie roślin wpisanych do „Czerwonej Księgi Ukrainy. Świat roślinny» i zapamiętaj ich nazwy. 144 Mitek wiosenny Krokus Cis jagodowy Zawilec Cyklamen Szarotka Przyjrzyj się і zapamiętaj znaki umowne, które objaśniają przyczyny zmniejszenia liczebności roślin w przyrodzie. 1 2 3 1. Zrywanie i wykopywanie roślin dzikorosnących. 2. Wydeptywanie pokrywy trawiastej podczas odpoczynku. 3. Wyręb drzew. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Narysuj plakat-odezwę „Chrońmy rośliny!”. 145 Spotkanie 59. JAKIE ZWIERZĘTA WNIESIONO DO CZERWONEJ KSIĘGI UKRAINY? Dowiesz się o zwierzętach, wpisanych do Czerwonej Księgi Ukrainy. Przypomnij! Którym zwierzętom w twojej okolicy zagraża wyginięcie? _______________________________ Pracujemy parami Ułóżcie listę zwierząt, którym, według waszego zdania, grozi wyginięcie. Obejrzyj fotografie zwierząt wpisanych do „Czerwonej Księgi Ukrainy. Świat zwierzęcy» i zapamiętajcie ich nazwy. Paź królowej Łosoś dunajski Puchacz 146 Carabus taurikus Bieługa czarnomorska Znizek Jelonek rogacz Karaś złocisty Jastrząb жовточуба Ryś Wydra Delfin pospolity Dowiedz się i opowiedz kolegom! Które ze zwierząt wpisanych do Czerwonej Księgi Ukrainy zamieszkują • lasy i łąki; • zbiorniki słodkowodne; • morza? Porozmyślaj! Zastanów się! Jak wypływa działalność ludzi na liczebność dzikich zwierząt? Co stanie się, jeżeli ludzie wyrąbią wszystkie lasy? Przyjrzyj się і zapamiętaj umowne znaki mówiące o tym, dlaczego jest coraz mniej zwierząt w przyrodzie. 1 2 1) 2) 3) 4) 3 4 Wyręb lasów. Zanieczyszczenie łąk i lasów. Zanieczyszczenie powietrza. Zanieczyszczenie mórz i zbiorników słodkowodnych. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Jakie przepisy powinni przestrzegać dorośli i dzieci aby zachować przyrodę? Zapisz je. 147 Spotkanie 60. CO WIESZ O ROŚLINACH — SYMBOLACH UKRAINY? Dowiesz się, które rośliny szczególnie cieszą ludzi w miastach i na wsi, pomagają określić czas i przewidywać pogodę. Przypomnij! Jakie rośliny w Ukrainie są najbardziej lubiane? . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Każdy naród ma swe ulubione rośliny — rośliny-symbole. W Ukrainie są to: wierzba, topola, kalina, barwinek, aksamitki i malwy. ............................................... _______________________________ Pracujemy parami Omówcie, gdzie koło szkoły czy w pobliżu domów, w których mieszkacie można posiać lub posadzić rośliny-symbole Ukrainy. 148 Przyjrzyj się i pofantazjuj! Jakie jeszcze zegary kwiatowe bywają? Zegar kwiatowy Kwiat otwiera się Kwiat stula platki 3-7 15 Goździk polny 6 15 Mniszek lekarski 6 17 Grzybień biały 7-8 17 Aksamitki 8-9 19-20 Nazwa rośliny Podróżnik cykoria Rysunek rośliny Zadanie dla przyjaciela przyrody. Sprawdź, kiedy otwierają się i zamykają się kwiatki, które w y czasach służyły y y jjako zegar g kwiatowy. y dawnych 149 Spotkanie 61. JAKIE ZMIANY ODBYWAJĄ SIĘ LATEM W PRZYRODZIE? LEKCJA-WYCIECZKA Dowiesz się, jak samodzielnie obserwować przyrodę latem. Przypomnij! Jak należy zachowywać się wśród przyrody, żeby jej nie zaszkodzić? Obserwujemy przyrodę: 1 Położenie Słońca na niebie w południe. Zrób swój własny gnomon. 11 12 1 2 10 9 3 4 8 5 7 6 Określenie długości cienia gnomonu 2 Temperatura powietrza. Dowiedz się o temperaturze powietrza z prognozy pogody. 3 Stan nieba. Określaj zachmurzenie. Narysuj, jak wyglądają chmury latem. 150 Jasno Zachmurzenie Pochmurnie cczęściowe zę ęśc ścio iowe io we e 4 Opady. Ustal jak często latem pada deszcz czy bywają burze. Deszcz Burza Grad 5 Wiatr. Określaj siłę wiatru według skali. 6 Stan roślin latem. Zaobserwuj, kiedy zakwitają i owocują różne rośliny. 7 Życie zwierząt. Obserwuj życie owadów, ptaków і ssaków. Polecenie dla przyjaciela przyrody. Naucz się widzieć piękno przyrody. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Przyjrzyj się i opowiedz, jak zachowują się rośliny, na przykład mniszek lekarski podczas słonecznej i deszczowej pogody. 151 Spotkanie 62. JAK ZMIENIA SIĘ W CIĄGU ROKU POŁOŻENIE SŁOŃCA NA NIEBIE? Dowiesz się, jak posługiwać się zegarem słonecznym. Przypomnij! Jak wpływa położenie Słońca na zmianę pór roku? Jak zmieniała się trwałość dnia w nocy w ciągu roku? Dzień Dzień Dzień Dzień Noc Noc Noc Noc Jesień Zima Wiosna Lato A więc, w ciągu całego roku szkolnego spostrzegaliście za pomocą gnomonu jak zmieniało się położenie Słońca na niebie. Ruch Słońca po sklepieniu niebieskim ukazywał cień gnomonu. Obserwując ruch Słońca po niebie, nasi przodkowie w dawnych czasach znaleźli sposób jak liczyć czas. Oni wynaleźli pierwszy w świecie przyrząd astronomiczny — zegar słoneczny. . . Zapamiętaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zegar słoneczny — to pierwszy przyrząd do mierzenia czasu. ................................... 152 Dowiedz się i opowiedz kolegom! Zegar słoneczny może zrobić każdy z was, kto wie co to jest gnomon. Potrafisz i ty, jeżeli poprosisz rodziców, aby ci pomogli. Z początku trzeba wykonać tarczę zegara – poziomą powieczchnię. Na nim ustawia się gnomon – słupek, oś, a nawet zwyczajny gwóźdź. Pamiętaj, że taki zegar będzie wskazywać godziny tylko w słoneczny dzień. Dlatego nazywa się zegar słoneczny! Przypomnij і opowiedz! Jak w ciągu roku prowadziłeś obserwacje pogody i przyrody? Jakie wnioski możesz wyciągnąć? Czy umiesz mierzyć temperaturę powietrza? Obserwować stan nieba, zachmurzenie, opady i wiatr? Jakie przepowiednie ludowe pomagały ci przewidywać pogodę? Z życiem jakich roślin i zwierząt zapoznałeś się? Zadanie dla przyjaciela przyrody. Dowiedz się, czy jest w twojej miejscowości zegar słoneczny. 153 Spotkanie 63. JAK POZNAWAĆ PRZYRODĘ LATEM? Dowiesz się, jak można latem dowiedzieć się więcej o przyrodzie swego kraju. Przypomnij! Jakie przepisy dotyczące zachowania wśród przyrody już znasz? Przyjrzyj się і opowiedz! Zastanów się! Wyciągnij wnioski! Wyobraź sobie: twoja klasa na początku lata wybrała się na kwitnącą łąkę. Ile tu jest pięknych różnobarwnych kwiatów! Kwitnie kalina i dzika róża. A ile motyli – niemożliwie ich policzyć! Co będziesz robić? W jakie gry będziesz się bawić? Napewno następnego roku też zechcesz ze swymi kolegami i koleżankami z klasy odwiedzić to cudowne miejsce... Minęło kilka lat. I znów jesteś na tej łące. Ale czemu ona tak zmieniła się? 154 • Przyjacielu przyrody, pamiętaj! Poznawaj, kochaj i chroń przyrodę kraju ojczystego! Staraj się w ciągu lata dowiedzieć się jak najwięcej o przyrodzie kraju ojczystego. Więc, w tym celu: Wyruszaj razem z rodzicami do lasu, na łąkę, do rzeki i jeziora. Porównuj, czy są tam jednakowe rośliny i zwierzęta? się od dorosłych, którym roślinom i zwierzętom • Dowiedz zagraża wyginięcie. • Podziwiaj piękno kwiatów, ale nie rwij je do bukietów! • Przyglądaj się różnym owadom lecz nie łap je! życie mrówek w mrowisku lecz nie przeszka• Zaobserwuj dzaj im! życie ptaków: sikorek, jaskółek, wróbli. Lecz • Obserwuj nie niszcz ich gniazd! nasiona dyń, kabaczków, ogórków oraz innych • Zbieraj roślin. Zimą będzie z nich wspaniała uczta dla ptaków. nasiona kwiatów, aby następnej wiosny posiać je • Zbieraj koło swego domu i szkoły. Tak wszyscy razem upiększymy naszą ziemię! się za każdym razem fotografować swe ulubio• Staraj ne krajobrazy. Miną lata i ciekawe będzie porównać jak zmieniła się przyroda twego kraju ojczystego. Zadanie dla przyjaciela przyrody. Opisz, jak ty możesz pomóc przyrodzie. 155 Spotkanie 64. SPRAWDŹ, CO WIESZ O PRZYRODZIE I POGODZIE W LECIE? Jeżeli prawidłowo odpowiesz na wszystkie pytania, to można będzie Ciebie zaliczyć do prawdziwych przyjaciół i obrońców ojczystej przyrody, bo znasz i rozumiesz jej prawa, porządki i tajemnice. 1. Co wokół twego domu należy do przyrody nieożywionej a co do ożywionej? 2. Wymień składniki pogody. 3. Jakie znaczenie dla ludzi, zwierząt i roślin ma temperatura powietrza? 4. Co oznaczają te znaki umowne? 5. W jakim celu stworzono Czerwoną Księgę Ukrainy? 6. Co się z lasów,, sadów i parków ę stanie,, jeżeli j p znikną ą ptaki? p 156 Chwila podziwiania piękna przyrody Zatrzymaj się na chwilę, przyjrzyj się z podziwem pejzażom i przypomnij naszą wędrówkę w gości do lata. Co ci się zapamiętało i co spodobało najbardziej? O czym chciałbyś opowiedzieć swoim kolegom? Co wywarło na ciebie wrażenie? Jakie wiadomości już wkrótce, podczas wakacji letnich mogą ci się przydać? 157 Biuro informacji Matki Przyrody Słowniczek ilustrowany przyjaciela przyrody noc dzień Dzień Noc noc Dni przesilenia – to dzień 22 czerwca, kiedy Słońce jest w południe najwyżej na niebie i dzień jest najdłuższy w roku i 22 grudnia kiedy Słońce jest najniżej i dzień najkrótsy. Dni równonocy – to dwa dni w roku 21 marca i 23 września, kiedy dzień jest równy nocy. Globus – model kuli ziemskiej. Gnomon – przyrząd, składający się ze słupka na poziomej podstawce, cień którego służący do określenia wysokości Słońca. Pęd – część łodygi lub liścia za pomocą której rozmnażają się rośliny. Tęcza — różnobarwny łuk na niebie, ukazujący się po deszczu. Zegar słoneczny – za pomocą gnomonu w jasny dzień ukazuje czas. Zjawiska przyrody – zmiany, zachodzące w środowisku otaczającym. 158 Tablica pożytecznej wiedzy Nazwa wiatru Cisza Łagodny wiatr Umiarkowany wiatr Dość silny wiatr Silny wiatr Gwałtowny wiatr Wichura (wiatr sztormowy) Sztorm Działanie wiatru Dym unosi się do góry. Sztandar wisi spokojnie. Dym trochę odchyla się w bok. Szeleszczą liście drzew. Kołyszą się cienkie gałązki drzew. Sztandar powoli rozkręca się. Kołyszą się gałęzie, sztandar rozwiewa się. Kołyszą się cienkie pnie drzew. Gwiździe w uszach. Chwieją się pnie, huczą przewody elektryczne. Uginają duże drzewa i łamią się cienkie gałęzie. Wiatr zrywa dachówki, kominy, łamią i walą się duże drzewa. W galerii sztuki Matki Przyrody na stronicach podręcznika możesz zobaczyć reprodukcje obrazów W. Kowalczuk, W. Kyrdij, W. Prociw, Ł. Jeriominoji, J. Siemionowa, І. Szyszkina, J. Thompsona, І. Lewitana, D. Furera oraz innych. 159 Informacja o podręczniku Stan podręcznika № Imię i nazwisko ucznia Rok szkolny na początku roku w końcu roku Ocena 1 2 3 4 5 Навчальне видання ГРУЩИНСЬКА Ірина Василівна ПРИРОДОЗНАВСТВО Підручник для 2 класу загальноосвітніх навчальних закладів з навчанням польською мовою Рекомендовано Міністерством освіти і науки, молоді та спорту України ВИДАНО ЗА РАХУНОК ДЕРЖАВНИХ КОШТІВ. ПРОДАЖ ЗАБОРОНЕНО Переклад з української мови Перекладач Чеслава Омелянівна Герон Польською мовою Редактор О. Бойцун В оформленні підручника використано фотографії А. Віксенка, В. Соловйова, І. Красуцького Формат 701001/16. Ум. друк. арк. 13,0. Обл.-вид. арк. 12,55. Тираж 246 пр. Зам. № 267-12. Державне підприємство “Всеукраїнське спеціалізоване видавництво “Світ” 79008 Львів, вул. Галицька, 21 Свідоцтво суб’єкта видавничої справи серія ДК № 2980 від 19.09.2007 р. www.svit.gov.ua Друк на ПРАТ “Львівська книжкова фабрика “Атлас”, 79005 м. Львів, вул. Зелена, 20 Свідоцтво суб’єкта видавничої справи ДК 1110 від 08.11.2002 Informacja o podręczniku Stan podręcznika № Imię i nazwisko ucznia Rok szkolny na początku roku w końcu roku Ocena 1 2 3 4 5 Навчальне видання ГРУЩИНСЬКА Ірина Василівна ПРИРОДОЗНАВСТВО Підручник для 2 класу загальноосвітніх навчальних закладів з навчанням польською мовою Рекомендовано Міністерством освіти і науки, молоді та спорту України Переклад з української мови Перекладач Чеслава Омелянівна Герон Польською мовою Редактор О. Бойцун В оформленні підручника використано фотографії А. Віксенка, В. Соловйова, І. Красуцького Формат 701001/16. Ум. друк. арк. 13,0. Обл.-вид. арк. 12,55. Додатковий тираж 34 пр. Зам. №. Державне підприємство “Всеукраїнське спеціалізоване видавництво “Світ” 79008 Львів, вул. Галицька, 21 Свідоцтво суб’єкта видавничої справи серія ДК № 2980 від 19.09.2007 р. www.svit.gov.ua Друк на ПРАТ “Львівська книжкова фабрика “Атлас”, 79005 м. Львів, вул. Зелена, 20 Свідоцтво суб’єкта видавничої справи ДК 1110 від 08.11.2002