Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie

Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie

Bogna Lipińska
Żuławy Wiślane
ochrona i kształtowanie
zabytkowego krajobrazu
Żuławy Wiślane
ochrona i kształtowanie
zabytkowego krajobrazu
Żuławy Wiślane – ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu
autor: Bogna Lipińska
redakcja: Ewa Judycka
opracowanie graficzne i projekt okładki: Wiesław Tyszka
wydawca: Stowarzyszenie Żuławy
współpraca:
Grzegorz Gola, Mariola Mika, Marek Opitz, Karolina Ressel, Jacek Opitz
Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej w Gdańsku, Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego
– Klub Nowodworski, Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja, Instytut Delty Wisły
Publikacja jest dokładnym (z niewielkimi poprawkami) odtworzeniem pracy doktorskiej pod tym samym tytułem
obronionej w 1986 roku na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej im. T. Kościuszki pod kierunkiem
prof. Janusza Bogdanowskiego.
Autor i wydawca składają serdeczne podziękowania za wsparcie i życzliwość dla osób, organizacji i instytucji, które
w jakikolwiek sposób przyczyniły się do powstania niniejszej publikacji.
ISBN 978-83-929795-4-8
© 2011 Stowarzyszenie Żuławy
Nowy Dwór Gdański, Gdańsk 2011
na okładce: okolice Łaszki nad Zalewem Wiślanym. Foto. Marek Opitz
Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów żuławskich – jest samorządowym lobby żuławskim, starającym się wpłynąć
na podejmowane przez rząd i inne instytucje decyzje dotyczące Żuław.
Jest to forum współpracy i promocji delty Wisły.
Publikacja powstała w ramach projektu Wydanie i promocja publikacji ze zbiorów dziedzictwa kulturowego delty Wisły
o zabytkowym krajobrazie Żuław współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Planu Rozwoju Obszarów
Wiejskich na lata 2007-2013 uzyskanych w konkursie Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja na operacje z zakresu
działania „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” odpowiadające warunkom przyznania pomocy w ramach małych
projektów, tj. operacji, które nie odpowiadają warunkom przyznania pomocy w ramach działań Osi III Programu Rozwoju
Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej Osi
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich:
Europa inwestująca w obszary wiejskie
Bogna Lipińska
Żuławy Wiślane
ochrona i kształtowanie
zabytkowego krajobrazu
Pamięci mojego profesora Janusza Bogdanowskiego, który
nauczył mnie kochać krajobraz oraz w podziękowaniu Panu
Kazimierzowi Cebulakowi, który nauczył mnie kochać
Żuławy a także Panom Markowi Opitzowi i Grzegorzowi
Goli, którzy nauczyli mnie kochać krajobrazy żuławskie
Spis treści
I.
O krajobrazie – krótka opowieść o postrzeganiu jego postaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
II.
O Delcie Wisły zwanej Żuławami Wiślanymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
III.
Delta Wisły w opracowaniach naukowych i literaturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
IV.
Krótka historia Delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
V.
Specyfika krajobrazowa Delty Wisły – wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
VI.
Postać krajobrazu – jak czytać zapis histotrii w krajobrazie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
VII. Inwentaryzacja elementów krajobrazu Delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
VIII. Modelowe jednostki historyczno-krajobrazowe Delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
IX.
Synteza postaci krajobrazu – krajobrazowe zespoły tradycyjne Delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
X.
Słowo o krajobrazie jutra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
XI.
Szczegółowa charakterystyka miejscowości w Delcie Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
I. O krajobrazie – krótka opowieść
o postrzeganiu jego postaci
„Krajobraz jest generalnym źródłem informacji – jest obrazem twórczości lub dehumanizacji życia” – są to słowa Zygmunta Nováka, profesora Politechniki Krakowskiej, twórcy
nauki o ochronie i kształtowaniu krajobrazu1. Wydaje się,
iż słowa te najpełniej oddają potrzebę zastanowienia się nad
włączeniem zagadnień krajobrazowych w kształtowanie
otaczającej człowieka przestrzeni. Współudział „planu krajobrazowego” w pracach planistycznych czy projektowych,
pozwalający na kreowanie pełnej, trójwymiarowej kompozycji krajobrazowej – to dzisiejsza, stale aktualna potrzeba, by
móc uczynić gospodarowanie człowieka przestrzenią – świadomym i zachowującym piękno dla następnych pokoleń.
Rodzaj i forma studiów krajobrazowych prowadzonych
w tym celu, muszą uwzględniać charakter danego regionu, jego wartości historyczne, zabytkowe, estetyczne, ale
i współczesne potrzeby, tendencje i kierunki współczesnej
gospodarki i współczesnego społeczeństwa. Słowem – musi
uwzględniać działanie człowieka w krajobrazie i to zarówno jego dokonania i dotychczasowy udział w kształtowaniu
krajobrazu jak i jego dzisiejsze potrzeby i humanistyczne
odczucia.
Opisanie żuławskiego krajobrazu i historii jego budowania
może pomóc w stworzeniu takiego przestrzennego środowiska człowieka, które będzie dostosowane zarówno do
zaspokojenia potrzeb podstawowych jak i potrzeby przebywania w harmonijnych – a jeszcze lepiej – wręcz pięknych
krajobrazach.
Istnieje wiele defi nicji krajobrazu w zależności od profi lu
nauki, jaka się nim interesuje i zajmuje. Jako definicję najprostszą, podstawową i zrozumiałą ogólnie można przyjąć, iż
„krajobraz jest fizjonomią środowiska”2. Takie pojmowanie
słowa krajobraz czy inaczej mówiąc – zjawiska, jakim jest
postać krajobrazu, ma swoje skutki w wielowiekowej historii
człowieka.
1
2
[1] Z. Novák, Planowanie regionalne i udział w nim architekta, Kraków,
pierwsze wydanie 1950, drugie wydanie 2000, s. 28 i n.
[2] J. Bogdanowski, Optymalizacja i kształtowanie krajobrazu o różnych formach przyrodniczych i różnej antropopresji, [w:] „Zeszyty
Problemowe Postępów Nauk Rolniczych”, R. 1979, z. 217, s. 30; por.
także T. Tołwiński, Urbanistyka, T. III Zieleń w urbanistyce, Warszawa
1963, pasim.
Wrażliwość na odbiór form krajobrazu istniała w świadomości człowieka zawsze i wyrażała się między innymi dbałością o malownicze usytuowanie siedzib możnowładców,
krajobrazowe formowanie parków i ich otoczenia, nawiązywanie formą architektoniczną do istniejących form krajobrazowych3, była także inspiracją artystów4. Współcześnie
zaowocowała tworzeniem parków narodowych i krajobrazowych jako obszarów ochrony piękna krajobrazu naturalnego
i kulturowego.
Ujęcie w sposób naukowy tej części doznań ludzkich, które
dotychczas opierały się na podświadomej percepcji otaczającego środowiska, było jedynie potwierdzeniem podświadomego dążenia do życia w harmonijnym otoczeniu, uporządkowaniem odczuć oraz dostarczeniem narzędzi do jego
świadomego kształtowania. Nauka o krajobrazie pozwala na
bardziej obiektywne określenie charakteru istniejącej kompozycji krajobrazowej, opisanie i identyfikację jej cech, właściwości i na koniec wartości, nazwanie przyczyn, z powodu
których jedna kompozycja jest dla obserwatora harmonijna
zaś druga wprowadza niepokój i czyni niekorzystne wrażenie.
Architektura krajobrazu – jako narzędzie – została zdefiniowana przez Janusza Bogdanowskiego: „Architektura
krajobrazu jest nauką, ale i sztuką kształtowania przestrzeni
w skali krajobrazu, świadomie, racjonalnie i estetycznie pod
względem gospodarczym i przestrzennym.”5. Rolę w koncepcjach planistycznych, urbanistycznych i projektowych
3
4
5
L. Majdecki, Historia ogrodów, Warszawa 1978, s. 97, 474 i n.; G. Ciołek, Ogrody polskie, Warszawa 1954, s. 33, 36-37, 118 i n.
Zagadnienie odbioru i przedstawienie krajobrazu w malarstwie
omówił w ciekawym szkicu Jan Bruzda, por. J. Bruzda, Architektura
krajobrazu w świetle malarstwa pejzażowego, [w:] „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN”, T. III, Kraków 1969, s. 55. J. Bruzda
o malarstwie pejzażowym holenderskim pisze, iż w większości miało
zdecydowanie realistyczny charakter. Na pewno wiązało się to z typem
krajobrazu otaczającego artystów holenderskich – krajobrazem „uporządkowanym”, zbudowanym przez człowieka. Ciekawy tytuł nadał na
przykład jednemu ze swych dzieł Rembrandt: „Krajobraz zagospodarowany. Trzy drzewa”.
J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 12. ; J. Bogdanowski,
Wprowadzenie do regionalizmu architektoniczno-krajobrazowego, [w:]
„Wiadomości ekologiczne”, T. XXIX, R. 1983, z. 3, s. 185.
5
architektury krajobrazu określił Tadeusz Tołwiński: „(…)
kompozycja krajobrazowa kształtuje architekturę krajobrazu
z tła przyrody, z dzieł inżynierii, z budynków, osiedli, miast,
ogrodów i pól uprawnych.”6.
W najprostszym ujęciu – w nauce o architekturze krajobrazu
przedmiotem badań jest całe otoczenie człowieka, a zwłaszcza fizjonomia środowiska, w którym się znajduje7. Kryteriami, którymi się posługuje są; ukształtowanie terenu, z reguły
„dane” człowiekowi jako przejaw sił przyrody, oraz pokrycie
terenu – zarówno naturalne (na przykład las) jak i kulturowe
(na przykład budowle). W kulturowym zagospodarowaniu
terenu mogą również brać udział elementy pochodzenia naturalnego, na przykład aleje czy parki, bo „zbudowane” zostały przez człowieka. Traktowanie elementów pochodzenie
naturalnego i kulturowego w gospodarowaniu przestrzenią
oraz proporcje i związki między nimi, to ważna dla zrozumienia istoty postaci obserwowanego krajobrazu – tradycja
historyczna, obrazująca kierunki i przyczyny wciąż zmieniającej się fizjonomii naszego otoczenia. W zależności od
przewagi poszczególnych form występujących w wyżej wymienionych składowych, wyłaniają się różne rodzaje (postaci) krajobrazu8. Podstawowym podziałem jest rozróżnienie
na krajobraz „otwarty” – prezentowany przede wszystkim
przez obszary wiejskie, czasem także obszary chronione (na
przykład parki narodowe, parki krajobrazowe, strefy chronionego krajobrazu) i krajobraz „miejski” – prezentowany
przez tereny silnie zurbanizowane. W ramach tego głównego
podziału, w zależności od potrzeby szczegółowości badań,
wyróżniane są dalsze odmiany. Każdy z tych krajobrazów
zawiera w sobie pewien zasób szczególnych form, będących
swoistymi wyróżnikami, które decydują o podstawowym
charakterze tego fragmentu przestrzeni.
W trakcie badań szczegółowych można je porządkować
i systematyzować, w zależności od występowania grup elementów podobnych, ich cech kompozycyjnych i powiązań
między nimi. Krajobraz może składać się z pojedynczych
elementów (naturalnych i kulturowych), wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (będących formą trójwymiarowej
kompozycji przestrzennej) oraz dwuwymiarowych jednostek architektoniczno-krajobrazowych, będących makroprzestrzennym, dwuwymiarowym planistycznym zapisem
podobnych sobie zbiorów zarówno elementów jak i wnętrz.
Stopień uczestnictwa dzieł człowieka w krajobrazie znajduje odzwierciedlenie w narzędziach badawczych w podziale
na: krajobraz pierwotny, naturalny i kulturowy. Z tym, że
w zdecydowanej większości mamy do czynienia z mieszanym krajobrazem – naturalno-kulturowym lub kulturowo6
7
8
6
T. Tołwiński, Urbanistyka …, op. cit., 193.
Architektura krajobrazu, Warszawa-Kraków 1979, s. 34.
Ibid., s. 129; J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie …, op. cit. s.
19.
naturalnym – w zależności od cechy wiodącej. Generalnie
podział powyższy zależny jest od stopnia udziału człowieka
w tworzeniu krajobrazu9. Nawet jeśli formy wprowadzone
przez człowieka „zbudowane” są z materiału naturalnego,
jak drzewo, woda, ziemia – krajobraz ten nazwiemy kulturowym. Taka klasyfikacja okaże się bardzo istotna w przypadku opisu krajobrazu Żuław Wiślanych.
Krajobraz Żuław Wiślanych – jak prawie każdy krajobraz,
przechodził trzy generalne fazy10. Pierwszą, kiedy zdecydowaną przewagę mają pierwotne formy przyrodnicze i brak
znaczących śladów działalności człowieka, zwłaszcza tych
przekształcających jego otoczenie na duża skalę; drugą –
kiedy występuje swoista równowaga zasobów naturalnych
i wytworzonych przez człowieka elementów kulturowych
i trzecią – gdy występuje zdecydowana przewaga kulturowych form zagospodarowania, a w ślad za tym bardzo
często spotykana degradacja piękna i harmonijności krajobrazu.
Specyfika Żuław Wiślanych polega w tym przypadku na tym,
iż prawie nie wystąpiła w historii ich zagospodarowania faza
druga – faza równowagi form naturalnych i kulturowych.
Krajobraz Żuław Wiślanych, po wkroczeniu na ich teren zaawansowanego technologicznie osadnictwa – bo tylko takie
mogło zmierzyć się z krańcowo niekorzystnymi warunkami naturalnymi terenu – przekształcony został całkowicie
ręką człowieka. A zatem stał się krajobrazem trzeciej fazy
– krajobrazem kulturowym. Jest jeszcze jedna okoliczność:
ukształtowany przez człowieka krajobraz Żuław Wiślanych
nie korzystał – jak gdzie indziej – z naturalnego piękna i harmonii krajobrazu pierwotnego, w który to dopiero wpisywał
się ze swoją działalnością człowiek. Otóż krajobraz pierwotny Żuław Wiślanych był fizjonomią środowiska przyrodniczego skrajnie nieprzyjaznego, niebezpiecznego i na pozór
zupełnie nieprzydatnego do gospodarczych celów człowieka.
Krajobraz pozbawiony wdzięku pierwotnej puszczy czy terenów górskich. W przypadku Żuław Wiślanych, pomimo
wystąpienia od razu trzeciej, silnie kulturowej fazy postaci
krajobrazu, po pierwsze – nie poskutkowało to degradacją
przyrodniczą i wizualną, zaś po drugie, wręcz odwrotnie
– zbudowany z nieatrakcyjnych form natury krajobraz
kulturowy Żuław Wiślanych stał się przykładem harmonijności.
Formy wprowadzone wówczas przez człowieka potwierdziły
słuszność zasady: „harmonia krajobrazu jest wyrazem dobrej
9
10
Por. także podejście teoretyków geografii historycznej, gdzie krajobrazem kulturowym nazywa się taki, który zawiera wszelkie zmiany
wprowadzone przez człowieka, m.in. S. Arnold, Geografia historyczna,
jej zadania i metody, [w:] „Przegląd Historyczny”, T. XXVIII, z. 1, Warszawa 1929.
J. Bogdanowski, Optymalizacja kształtowania …, op. cit., s. 31; tenże,
Wprowadzenie …, op. cit., 189.
gospodarki człowieka, dysharmonia zaś – gospodarki złej”11.
Jest to najważniejsza właściwość krajobrazu Żuław Wiślanych, wpływająca na jego unikatowość i wysoką wartość.
Istnieje jeszcze jedna cecha krajobrazu, bardzo istotna
z punktu widzenia naszego stosunku do dóbr kultury i przejawów rozwoju cywilizacyjno-kulturowego człowieka. Jest
nią „zabytkowość” – lub określając może bardziej trafnie
– „historyczność” krajobrazu wynikająca z jego „dawności”.
Krajobraz taki to historyczna, często zabytkowa w rozumieniu ochrony dóbr kultury, struktura przestrzenna, utworzona w określonym czasie, skończona kompozycyjnie, będąca
jednorodnym lub wielowarstwowym dziełem człowieka – zespołu architektonicznego, urbanistycznego lub ruralistycznego. Krajobraz historyczny (w tym o cechach zabytku), to
kompozycja będąca wynikiem połączenia bogactwa natury
i form wprowadzonych przez człowieka na przestrzeni dziejów, człowieka ówcześnie żyjącego i pracującego12. Jest rzeczą
oczywistą, że najważniejszą rolę w uznaniu krajobrazu za
historyczny, odgrywa cezura czasowa. Jednakże, o ile w stosunku do dzieła architektonicznego, a nawet przestrzennego
– miasto, zespół dworsko-parkowy – określenie czy są historyczne (zabytkowe) czy nie, nie sprawia raczej trudności. Bardziej skomplikowane jest to w stosunku do oceny
krajobrazu. Podczas gdy budowla historyczna, zabytkowa,
może zostać niejako „zatrzymana” w czasie w momencie jej
powstania, jeśli nie będzie następnie przebudowywana, to
krajobraz pod względem fizjonomicznym – a tak go głównie
odbieramy, wzrokiem – jest zawsze dynamiczny, zmienny.
11
12
H. Guthersohn, Harmonie in der Landschaft, Solothurn 1956, s. 60.
Architektura krajobrazu, op. cit., s. 58; J. Bogdanowski, Kompozycja
i planowanie …., op. cit., s. 151-152 oraz tablice L, LI, LII oraz LIII.
Najprostszym przykładem są … pory roku!
Stosunkowo najłatwiej określić historyczność i co za tym
idzie bardzo często – zabytkowość krajobrazu kulturowego
– na przykład miejskiego, gdzie uznajemy wartości kompozycji urbanistycznej miasta średniowiecznego, renesansowego,
niektórych dzielnic epoki modernizmu czy secesji. Stosuje
się wówczas uprawnione środki ochronne, rewaloryzacyjne
i taki krajobraz zostaje nadal niejako zatrzymany w czasie,
stanowiąc o bogactwie kulturowym społeczeństwa. Podobnie postępuje się w stosunku do krajobrazów złożonych
z cennych form przyrodniczych, tworząc rezerwaty i parki
narodowe o wysokim rygorze ochrony i utrzymania w dobrej
kondycji. Natomiast inaczej przedstawia się ocena i docenienie form naturalnych i kulturowych ukształtowanych
na przestrzeni dziejów w krajobrazie otwartym – wiejskim.
A przecież krajobraz ten, zwłaszcza „pracujący”, uprawowy
krajobraz wsi, zachowuje całe bogactwo form zagospodarowania będących śladami minionego czasu. Form tym bardziej cennych, że z uwagi na większą izolację mieszkańców
terenów wiejskich prezentujących wspaniałą różnorodność
regionalną. Tym samym krajobraz wsi jest bez wątpliwości
predestynowany do miana nie tylko krajobrazu historycznego ale i zabytkowego. Jednak krajobraz „otwarty”, wiejski,
to krajobraz żyjący, ilustrujący stale naturalny postęp cywilizacyjno-kulturowy społeczeństw, zatem jest zjawiskiem
dynamicznym, zmieniającym się często niezauważalnie lecz
nieustannie.
Krajobraz tego typu, zatrzymany w czasie, zamknięty dla naturalnych przemian i zamieniony w rodzaj skansenu, utraciłby swoją piękną, najważniejszą cechę: krajobrazu kształtowanego przez i dla człowieka, cechę krajobrazu „pracującego”,
żywego. Aby tak się nie stało – także w przypadku cennego
Il. 1. Przykład harmonijnego krajobrazu kulturowego Delty Wisły. Cedry Wielkie. Fot. M. Opitz
7
historycznego krajobrazu Żuław Wiślanych – należy zastosować szczególne formy ochrony tych wartości umożliwiając
jednocześnie tworzenie wartości nowych, które będą kiedyś
dobrze świadczyły o mieszkańcach regionu.
Przede wszystkim należy uświadomić sobie jakie cechy
stanowią o zabytkowym charakterze krajobrazu, a następnie, które z tych cech mają pierwszoplanowe znaczenie dla
identyfi kacji postaci krajobrazu i których utrzymanie jest
niezbędne. Z reguły cechy wiodące są związane w sposób
bezpośredni z tradycyjną funkcją danego obszaru. W przypadku obszarów wiejskich – z funkcją rolniczą. Tym bardziej odnosi się to do regionu żuławskiego. A warto zwrócić
uwagę, iż nawet najbardziej cenne historyczne obszary, jeśli zmieniają swą pierwotną funkcję, stają się przedmiotem
gwałtownych i najczęściej destrukcyjnych w stosunku do
tradycji regionalnej – przemian.
Podsumowując – widziana przez nas postać krajobrazu jest
wynikiem procesów zachodzących w przestrzeni. Zatem krajobraz odwzorowuje dynamikę dziejów – historię.
Widzialne formy krajobrazu powstają, trwają i zanikają. Te,
które trwają, dają świadectwo działań w minionych latach
czy nawet stuleciach. Mamy wówczas do czynienia z krajobrazem historycznym. Prawidłowe rozpoznanie sytuacji, czy
mamy do czynienia z wartościowym krajobrazem historycznym, który może mieć cechy chronionego zabytku, polega
na przeprowadzeniu szczególnych studiów historycznych.
Polegają na zebraniu danych dotyczących tradycji historycznej kształtowania się całości środowiska kulturowego,
a więc przeprowadzeniu kwerendy archiwalnej materiałów
źródłowych tekstowych, ikonograficznych, fotograficznych
i kartograficznych; poznaniu opracowań dotyczących historii powszechnej, form osadniczych, form budownictwa
i architektury oraz zebraniu w trakcie koniecznych badań
terenowych danych dotyczących współczesnego stanu zachowania historycznych elementów krajobrazu. Na tej bazie
można opisać główne wydarzenia historyczne oraz na ich
tle dające się wyodrębnić znaczące, przełomowe fazy przekształceń krajobrazu, czyli sekwencję przemian krajobrazu.
W ten sposób powstanie obraz krajobrazu dynamicznego,
żywego. Rodzaj zdarzeń historycznych zwykle stanowi także
o rodzaju i znaczeniu ich wpływu na wykształcanie się najbardziej istotnych cech krajobrazu danego obszaru w danym
momencie historycznym.
Rejon Delty Wisły – Żuławy Wiślane, jest szczególnym
przypadkiem krajobrazu otwartego. W dobie dzisiejszych
intensywnych przemian cywilizacyjnych, a także niedawnych ustrojowych, utrzymanie się harmonijnego krajobrazu
otwartego, uprawowego, „pracującego”, bez szczególnych objawów poważniejszej dewastacji, i to na tak sporym obszarze,
wydaje się być czymś unikatowym. Jeśli do tego dodać wysoki stopnień nasycenia wyrazistymi i specyficznymi cechami
8
form regionalnych, w przypadku Żuław Wiślanych wielokulturowymi i jedynymi na terenie Polski, a także występowanie sporej liczby wysokiej klasy architektonicznych i inżynierskich obiektów zabytkowych oraz – co najważniejsze
– dużą czytelność zapisanych i utrwalonych w środowisku
historycznych form zagospodarowania, to możemy mówić
o obszarze najwyższych wartości kulturowych w krajobrazie. Żuławy Wiślane charakteryzują się także zachowaniem
do dzisiaj swojej funkcji wiodącej – wielowiekowej, historycznej funkcji rolniczej; są zatem obszarem bardzo cennym
z punktu widzenia zasobu krajobrazu kulturowego, szczególnie predestynowanym do świadomych działań kształtujących – także poprzez ochronę najcenniejszych historycznie
cech i właściwości krajobrazu żuławskiego.
Nie można jednak zapominać, że także Żuławom Wiślanym
może grozić nagminne ostatnio zjawisko, a mianowicie zanik odrębności regionalnej. Zjawisko to jest wynikiem postępującej globalizacji i powszechnego acz bezkrytycznego
korzystania z obcych wzorców kulturowych, do których
jest coraz łatwiejszy dostęp w wyniku zmian ustrojowych
i postępu w komunikacji medialnej. Zachowanie odrębności
regionalnej – widoczne nie tylko w krajobrazie, ale również
we wzorcach zachowań, strukturach społecznych, zajęciach
mieszkańców – jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na komfort psychiczny człowieka. Czynnik ten, to
świadomość tożsamości przestrzennej z krajem, regionem,
miejscem zamieszkania i pracy. Taki uświadomiony związek
z otoczeniem jest ostatnio, w dobie uniformizacji zarówno
struktur przestrzennych jak i życia społecznego, bardzo cennym i poszukiwanym elementem dobrego samopoczucia we
własnym miejscu na ziemi.
W przypadku Żuław Wiślanych, doświadczonych tragedią
zerwania ciągłości kulturowej w wyniku wysiedlenia po II
wojnie światowej wszystkich mieszkańców tego obszaru,
mieszkańców, którzy byli potomkami pierwszych osadników
i budowniczych ziemi żuławskiej, kontynuowanie poczucia
tożsamości z krajobrazem miejsca zamieszkania nowych
osadników jest wyjątkowo trudnym procesem. Nowi mieszkańcy Żuław Wiślanych przeszli długą drogę do odnalezienia
„kodu” tej nowej, obcej początkowo ziemi, na której przyszło
im żyć i pracować. Jednak obecnie na Żuławach mieszkają
już rdzenni żuławiacy tu urodzeni, i dzisiaj to oni zawiadują
i gospodarują żuławskim krajobrazem. Warto, aby ta działalność była oparta na wiedzy o przeszłości ziemi żuławskiej
i jej charakterystycznych cechach kulturowych.
II. O Delcie Wisły zwanej
Żuławami Wiślanymi
1. Położenie i granice.
Dla Żuław Wiślanych przyjmuje się granice przebiegające
wzdłuż rzędnej około 10 m n.p.m., jako że rozgranicza ona
tereny o ewidentnie odmiennej charakterystyce przestrzennej z punktu widzenia cech geomorfologicznych13.
Generalnie granice tego obszaru przebiegają następująco:
granica wschodnia – strefą krawędziową Wyżyn Gdańskich
wzdłuż drogi krajowej nr 1 Gdańsk – Łódź, dalej wzdłuż Wisły
do miejscowości Biała Góra, gdzie następuje rozwidlenie Wisły i Nogatu; granica południowo-zachodnia przebiega wzdłuż
Nogatu do Malborka, następnie kieruje się nieco bardziej na
13
Żuławy Wiślane, red. B. Augustowski, Gdańsk 1976. W pracy tej przyjęto takie granice dla określenia terytorium geograficznego Żuław Wiślanych.
południe i biegnie wzdłuż rzeki o nazwie Tina, około 2 do 5 km
na południe od jej koryta, obejmując następnie całą nieckę jeziora Druzno od południa i wschodu, dochodząc na koniec do
Elbląga; granicą północną są wody Zatoki Gdańskiej i Zalewu
Wiślanego. W opisie krajobrazów żuławskich znalazły się także
tereny odmienne w swoje budowie geomorfologicznej, a mianowicie pas wydm nadmorskich – Mierzeja Wiślana.
Na wydzielonym w ten sposób obszarze 1700 km2 znajduje
się w całości 11 i częściowo 7 gmin. Gminy całkowicie położone w obrębie Żuław Wiślanych, to:
I. Na Żuławach prawobrzeżnych, zwanych też Żuławami
Gdańskimi lub Steblewskimi:
Suchy Dąb
Cedry Wielkie
Il. 2. Podział na subregiony obszaru Delty Wisły. Rys. B. Lipińska.
9
II. Na Żuławach prawobrzeżnych:
Stegna
Sztutowo
Ostaszewo
Lichnowy
Nowy Dwór Gdański
Nowy Staw
Miłoradz
Gronowo Elbląskie
Markusy
Gminy częściowo położone na terenie Żuław:
III. Na Żuławach lewobrzeżnych:
Pruszcz Gdański
Pszczółki
Miłobądz
Tczew
IV. Na Żuławach prawobrzeżnych:
Malbork
Stary Targ
Dzierzgoń
Elbląg.
W ramach ogólnej nazwy „Żuławy Wiślane”, wymieniane są
poszczególne ich fragmenty zwane: na Żuławach lewobrzeżnych Żuławami Gdańskimi bądź Steblewskimi, a na Żuławach prawobrzeżnych – Wielkimi Żuławami Malborskimi,
Małymi Żuławami Malborskimi, Żuławami Elbląskimi
oraz Szkarpawą.
Opowieść o Żuławach Wiślanych rozpoczyna się od pierwszych, zorganizowanych form osadnictwa. Za dolną granicę
przyjęto powstanie pierwszych osad na przełomie XII/XIV
wieku. Górna granica czasowa opisania etapów kształtowania się krajobrazu żuławskiego, to połowa XX wieku.
Uzasadnieniem jest wspomniany już wcześniej fakt nagłego i jednorazowego zniszczenia ciągłości wielowiekowego,
tradycyjnego rozwoju społeczno-gospodarczego Żuław Wiślanych w wyniku II wojny światowej. Okres po 1945 roku
do dnia dzisiejszego dopiero oczekuje na opracowanie, tym
istotniejsze i ważniejsze, że poruszające trudne zagadnienie
adaptacji i asymilacji nowych mieszkańców i ich własne
działania kształtujące współcześnie krajobraz żuławski.
2. Specyfika fizjograficzna i osadnicza.
Żuławy Wiślane, zwane również Deltą Wisły14, znajdujące się
14
10
Obszar Delty Wisły, kojarzony powszechnie z nazwą Żuławy Wiślane,
ma także inne formy fizjograficzne. Żuławy (żuława) to teren wytworzony przez naturalny proces rzeczny, posiadający naturalny, grawitacyjny odpływ wód, zaś występujące również w Delcie tereny depresyjne (po osuszeniu zwane obszarami polderowymi) takiego naturalnego
odpływu nie mają. Nazwa Żuławy Wiślane jest więc nazwą zwyczajową, utrwaloną pod 1949 roku. Wcześniej dla poszczególnych obszarów
u ujścia Wisły do Bałtyku – to obszar o bardzo specyficznym
charakterze. Powstał w wyniku deltotwórczej działalności
Wisły, która nanosząc przez wieki utwory rzeczne, kształtowała powoli ziemię żuławską. Charakteryzując ten proces
należy podkreślić, że w przypadku Żuław Wiślanych przebiegał on odmiennie niż to najczęściej się zdarza na obszarach ujściowych wielkich rzek. Mianowicie, delta rzeczna nie
wysuwała się tutaj w głąb morza, lecz odwrotnie – była i jest
to delta wewnętrzna. Powstawała na zatoce, objętej istniejącymi wyniesieniami terenowymi – Wysoczyzną Gdańską
(Wyżynami Gdańskimi) i Wyniesieniem Elbląskim. Od otwartego morza delta była oddzielona pasem lądu – mierzeją.
Na obszarze obecnego Zalewu Wiślanego w rejonie ujściowym Nogatu, omawiany proces w formie szczątkowej występuje do dzisiaj. Generalnie – zanikanie naturalnego procesu
deltotwórczego spowodowane zostało przede wszystkim odcięciem koryta Nogatu od głównych wód niesionych przez
Wisłę. Nastąpiło to w wyniku zbudowania w latach 19121916 w rejonie miejscowości Piekło – kanału, jazu i śluzy
– regulujących przepływ wód wiślanych do Nogatu. Podobny proces, jaki miał miejsce na całych Żuławach, występuje
jeszcze w rejonie basenu jeziora Druzno, gdzie obserwuje
się powolne zamulanie i wypłycanie tego zbiornika. Jest to
archaiczny proces, który tworzył Żuławy Wiślane, a który
jednocześnie jest możliwy do obserwowania współcześnie.
Żuławy Wiślane to teren prawie całkowicie równinny, wznoszący się nieznacznie w kierunku południowym. Jednocześnie występują spore obszary wyraźnie depresyjne (około 28%
powierzchni), jak i niewielkie, pojedyncze wyniesienia terenowe. Największy z obszarów depresyjnych to basen jeziora
Druzno, gdzie najniższy punkt wynosi 1,8 m n.p.m. Drugim
co do wielkości obszarem depresyjnym jest rejon Nowego
Dworu Gdańskiego, z rzędną 0,7 m n.p.m. Obie te depresje
położone są po prawej stronie Wisły. Po lewej stronie obszar
depresyjny występuje na południe od koryta Wisły Martwej
i ma rzędną do 0,5 m n.p.m. Jedyne istotniejsze wyniesienie
terenowe na Żuławach Wiślanych, to wyniesienie dyluwialne
w miejscowości Grabiny Zameczek (około 6 km na wschód
od Pruszcza Gdańskiego), o rzędnej 14,6 m n.p.m. oraz
w miejscowości Jegłownik (ok. 7 km na południowy zachód
od Elbląga), o rzędnej 11 m n.p.m. Są to wyniesienia powstałe
w czasach glacjalnych i jako formy ostańcowe stanowią pewną osobliwość geomorfologiczną Delty Wisły.
Jako teren zajmowany przez osadnictwo, zagospodarowany
przez i dla człowieka, Żuławy Wiślane mają również wysoce specyficzne cechy. Kilkuletniemu procesowi zagospodadelt Wisły i Nogatu używano dwóch określeń: „żuławy” i „niziny”. Por.
K. Cebulak, Delta Wisły. System ochrony przed żywiołem wodnym i melioracja Żuław wielkich (o naturze i obliczach ziemi nowodworskiej),
[w:] Żuławy i Mierzeja – moje miejsce na ziemi. „Kolokwia Żuławskie”,
t. I, Gdańsk 2001, s. 60-62.
Z
A T O
K
A
G
D
A Ń
S
K
A
GDAŃSK
KRYNICA
MORSKA
Mikoszewo
Kąty Rybackie
Sztutowo
Stegna
W
Z
A
L
E
I
Ś
L
A
N
Y
W
TOLKMICKO
Cedry Wielkie
PRUSZCZ GD.
Ostaszewo
Milejewo
NOWY DWÓR GD.
ELBLĄG
Pszczółki
NOWY STAW
RACZKI ELBLĄSKIE
Lichnowy
-1,8
TCZEW
Stare Pole
Markusy
MALBORK
Miłoradz
Subkowy
Rychliki
SZTUM
PELPLIN
Stary Targ
DZIERZGOŃ
II. 3. Depresje i punkty wysokościowe Żuław delty Wisły.
rowania towarzyszyła bezustannie walka ludzi z przyrodą.
Wymagająca – jak niegdzie indziej na ternie Polski – szczególnych umiejętności technicznych, cech osobowościowych
mieszkańców, umiejętności organizowania sprawnie funkcjonujących struktur społecznych. Bez tego wszystkiego
człowiek nigdy nie mógłby skutecznie zapanować nad siłami przyrody na tak nieprzyjaznym dla siebie terenie. Ów
wymagany charakter osadników wpłynął niezaprzeczalnie
na specyfi kę kulturową i w konsekwencji krajobrazową Żu-
ław jako specyficznego organizmu osadniczego. Środowisko przyrodnicze zostało całkowicie zdominowane przez
tworzone ręką człowieka formy kulturowe. W zależności od
potrzeb przybywających osadników powstawały różne typy
rozplanowania wis, rozłogu, formy budownictwa, a także
spektakularne formy zabezpieczenia przeciwpowodziowego.
Zbudowane zostały drogi i trakty wraz z przeprawami przez
cieki i na koniec systemy zieleni osłonowej i wspomagającej
– alejowe obsadzenie dróg i rzędowe rowów odwadniająco-
11
ZAT O KA
G DAŃ S KA
Krynica Morska
cka
wie
óle
Rybina
Długie Pole
Osice Giemlice
Sz
Podlak Do
cie mó
nio w
wyc
h
Koźliny
Orłowo
dw
Na
Gniazdowo
Stawiec
Nowa Cerkiew
Palczewo
Kącik
Boręty
Jazowa
k Men
no
Wikrowo
Bałdowo
50
ope
rnik
Szla
Szawałd
Szymankowo
Tropy Elbląskie
ka
Szla
k
Żuła
wsk
Gronowo Elb.
Jezioro
Dłużyna
Rozgart
Szaleniec
Stara
Kościelnica
Nogat
Narkowy
Miłoradz
Mątowy Wielkie
Malbork
Wielka Słońca
Dzierzgonka
526
Jelonki
Złotowo
Żuławka Sztumska
Pasłęk
Jelenie
516
Kępniewo
Oleśnica
Jasna
Rezerwat
Parów Węgry
Pogorzała
Wieś
Kąty
514
Rychliki
Szropy
J. Dąbrówko
Gościszewo
Bągart
Rezerwat
Mątowy
Wielki Garc Rezerwat Las Łęgowy
nad Nogatem
Rudno
Zwierzno
7
Całuny
ląski
515
Mątowy Małe
Rajkowy
Gręblin
Kanał Elb
Markusy
Stalewo
Klecie
Subkowy
230
505
Rezerwat
Drużno
Różany
Stare Pole
Królewo
Bystrze
J. Drużno
Jasionno
i
Kławki
Swarożyn
Pelplin
ew
Fiszewo
Kaczynos
Kościeleczki
Gnojewo
22
Ząbrowo
kK
Tragamin
Stogi
Stara Wisła
F
isz
ows
Lasowice Wielkie
Komorowo
Żuławskie
50
11,4
Tralewo
Lubiszewo
Kończewice
Jegłownik
Lipinka
Dębina
Raczki
Elbląskie -1,8
Lubstowo
Myszewo
Świerki
ki
Lichnówki
Lisewo
Wierciny
ta
Szla
Świę
Lichnowy
Czarlin
ląsk
a
509
Marynowy
Chlebówka
Nowy Staw
nitów
Janowo
Kazimierzowo
Rakowiska
Mirowo
Trepnowy
Tczew
Szpęgawa
508
Bielnik
Kmiecin
Brzózki
Tuja
Milejewo
Elbląg
Kępki
Rychnowo
Żuławskie
Parszewo
225
504
Nowakowo
Stobna
Lubieszewo
i
Malenin
Dąbrówka
Tczewska
Próchnik
Rubno Wielkie
Starocin
Różewo
514
Miłobądz
Kępiny Małe
Nowy Dwór Gdański
Lin
ńsk
iśla
Park Krajobrazowy
Wysoczyzny Elbląskiej
Batorowo
g
1
Wężowiec
Gozdawa
Żelichowo
Ostaszewo
Jeziernik
k
Szla
Steblewo
Marzęcino
Elblą
Motława
Leszkowy
sła
Wi
Krzywe Koło
Pszczółki
Cyganek
Wybicko
Nowa Kościelnica
a
aw
Szlak otławski
Nadm
Suchy Dąb
Skowarcz
Kiezmark
ka E
lb
Grabiny-Zameczek
Łęcze Rezerwat Buki
Wysoczyzny Elbląskiej
503
Nowotki
Dzier
zgoń
14,6
-1,6
Osłonka
Tina
221
Kanał Śledziowy
Cedry Wielkie
Trutnowy
Chełmek
Tujsk
Świerznica
Niedźwiedzica
Dworek
Rezerwat
Kadyński Las
Suchacz
Szkarpawa
7
Cieplewo
Różyny
Żuławki
Cedry Małe
Wróblewo
Roszkowo
Tolkmicko
Kadyny
Rezerwat
Zatoka Elbląska
502
Tuga
Miłocin
Pruszcz Gd.
W I Ś L A N Y
Zato
Błotnik
Z A L E W
Łaszka
ieński
a
Głobica
Sz
ka
rp
aw
Koszwały
Drewnica
Rusocin
Izbiska
Przemysław
Wocławy
Rokitnica
6
Stegienka
Kr
Trzcinisko
Kobyla Kępa
Stegna
Wis
ła
M
Bystra
Wiślina
Jantar
Mikoszewo
a Wisła
artw
223
Kąty Rybackie
Sztutowo
Przekop
i
Rezerwat Buki
Mierzei Wiślanej
Frombork
Świbno
501
Przejazdowo
Kanał Wi
elk
Przebrno
501
Kanał Pan
Wiślinka
Gdańsk
Rezerwat
Kąty Rybackie
J. Mikoszewskie
Górki Wschodnie
Sobieszewo
sztyno
k Bur
Szla
Park Krajobrazowy
Mierzeja Wiślana
Rezerwat Mewia Łacha
Wisły
iała
Wisła Śm
wy
Rezerwat Ptasi Raj
Kwietniewo
516
Ramoty
Piekło
Sztum
229
Pietrzwałd
Rezerwat
Biała Góra
Lignowy Szlacheckie
526
Waplewo Wielkie
517
1
Buczyniec
Święty Gaj
Dzierzgoń
Stary Targ
wody
koleje wąskotorowe
plaże
zamki
lasy
szlaki turystyczne
pochylnie
miejsca pamięci narodowej
depresje
mosty zwodzone
latarnie
zabytkowe przepompownie
drogi główne
promy
wiatraki
kościoły zabytkowe
drogi drugorzędne
śluzy
domy podcieniowe
kościoły
drogi lokalne
łowiska
muzea
koleje
przystanie
ruiny
cmentarze zabytkowe
0
10 km
skala orientacyjna
Il. 4. Mapa topograficzna Żuław delty Wisły..
nawadniających systemu melioracyjnego. Jednocześnie budowanie krajobrazu żuławskiego przebiegało harmonijnie
i pozostawiło harmonijne cechy przestrzenne. Harmonijnie
przebiegały kolejne przemiany, rozwój i uzupełnianie się istniejących form. Nad wszystkim górowała logika przyjmowanych rozwiązań i doskonała funkcjonalność.
W ten sposób stworzona została jedna z istotniejszych cech
Żuław – środowisko umiejętnie przetworzone, zorganizowane, tworzące niepodzielną makrojednostkę osadniczą
i funkcjonalną.
Żuławy Wiślane nie były i nie są jednakże jednostką całkowicie jednorodną. W wyniku uwarunkowań naturalnych
12
i idących częściowo w ślad za tym podziałów administracyjnych, dzielą się na: – Żuławy Lewobrzeżne, zwane Gdańskimi lub Steblewskimi (od centralnie położonej miejscowości
Steblewo) oraz Żuławy Prawobrzeżne. Odrębną jednostką
jest Mierzeja Wiślana. W skład Żuław Prawobrzeżnych
wchodzą: obszar zwany Szkarpawą – zajmujący teren przy
Ujściu Wisły elbląskiej do Zalewu Wiślanego, następnie
Żuławy Malborskie, dzielące się na Wielkie i Małe, gdzie
granicą jest rzeka Nogat, oraz – Żuławy Elbląskie zajmujące
obszar między północnym odcinkiem Nogatu a wschodnią
krawędzią Wyniesienia Elbląskiego.
III. Delta Wisły w opracowaniach
naukowych i literaturze
Żuławy Wiślane były od dawna przedmiotem zainteresowania badaczy i naukowców różnych specjalności. Do 1945 roku
były to opracowania przede wszystkim badaczy niemieckich.
Największą część stanowiły prace z zakresu historii i stosunków społeczno-politycznych, ale były i prace z zakresu nauk
przyrodniczych: geografii, hydrologii, biologii.
Najwcześniejsze, dotyczące ogólnego zarysu geograficznohistorycznego, jest opracowanie Abrahama Hartwicka15.
Obszerniejszą pracę na podobny temat przedstawił później
Maks Toeppen16.
O zagadnieniach osadnictwa w XIII wieku na Wielkich Żuławach Malborskich pisał Arthur Semrau17, a o Żuławach
Elbląskich, omawiając ich historię, cytując dokumenty lokacyjne, przywileje, itp. Christoph Eduard Rhode, Michael
Gottlieb Fuchs, Eugen G. Kerstan18.
Pierwszym, w pewnym sensie kompleksowym opracowaniem, jest „Zeszyt 11” wychodzący w ramach publikacji
„Źródeł i opracowań do historii Prus Zachodnich”, zawierający prace dotyczące Delty Wisły trzech autorów: Hugo
Bertrama – o zagadnieniach fizjograficznych w ujęciu historycznym, Wolfganga la Baume’a – o osadnictwie prehistorycznym i nowożytnym, oraz Otto Kloeppela – o rozwoju
formy architektonicznej domu i zagrody oraz o planowaniu
wsi19. Praca ta zawiera ogólną charakterystykę Delty Wisły
15
16
17
18
19
A. Hartwich, Geographisch-historische Landesbeschreibung derer dreyen In Polnischen Prussen liegenden Werder al des Danziger- Elbing- u.
Marienburischen, Königsberg 1722, s. 37 (pisownia tytułu oryginalna). Autor o krajobrazie żuławskim pisze między innymi tak: „istnieją
wszędzie bogate łąki, różne rodzaje drzew owocowych, rozbudowane
uprawy przypraw kuchennych (?!), wpływających również na urodzajność gleby”.
M. Toeppen, Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Danzig 1824,
passim.
A. Semrau, Zur Geschichte der Besiedlung des Grossen Werder im 13
Jahrhundert, [w:] „Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaft u. Kunst zu Thorn“, H. 42, Thorn 1934, passim.
C. E. Rhode, Der Elbinger Kreis in topographischer, historischer und
statistischer hinsicht, Danzig 1871, passim; M.G. Fuchs, Beschreibung
der Stadt Elbing und ihres Gebietes in topographischer geschichtlicher
und statistischer hinsicht, Elbing 1818; E.G. Kerstan, Die Geschichte des
Landkreises Elbing, Elbing 1925, passim.
H. Bertram, W. La Baume, O. Kloeppel, Das Weichsel-Nogat-Delta. Beiträge zur Geschichte seiner landschaftlichen Entwickelung, vorgeschichtlichen Besiedlung und bäuerlichen Haus- und Hofanlage, „Quellen und
Darstellungen zur Geschichte Westpreussens, Westpreussischen Ge-
z punktu widzenia znakomitego hydrografa, historyka oraz
architekta. Posłużyli się oni opisem występujących zjawisk,
prezentując dzieje, zabytki i formy krajobrazowe tego obszaru. Całość ma charakter raczej popularnonaukowy. Niemniej
jeden z autorów – H. Bertram, zainteresował się wyraźnie
także zagadnieniem form krajobrazowych występujących
na Żuławach. W przywołanej powyżej publikacji zamieścił
na początku swojego artykułu wyróżnione przez siebie typy
krajobrazu, ilustrując je fotografiami20.
W zakończeniu zaś umieścił cały zestaw ilustracyjny, odnosząc go do poszczególnych fragmentów tekstu – na przykład
przedstawił w formie widoków z lotu ptaka (fotografował
z wież kościołów) oraz opatrzył komentarzem: „typ krajobrazu z terenów o zwartych, dużych, średniowiecznych wsiach
lokacyjnych” oraz „typ krajobrazu obszarów osadnictwa
>>olęderskiego<<”. Ponadto wyróżnił typy krajobrazu: nowych, „młodych” obszarów, świeżo pozyskanych; krajobrazu
obszarów ujściowych w delcie Nogatu, jeszcze o charakterze
pierwotnym; krajobrazu fragmentów terenów z pierwotną
roślinnością; oraz krajobraz tak zwanego Kanału Drzewnego – czyli zarastającej rynny w naturalnej, wypłycającej
się zatoce między miejscowością Osłonka a miejscowością
Marzęcino, jako wyjściowej formy krajobrazowej dla późniejszych przekształceń.
H. Bertram przedstawił także formy pojedynczych elementów przestrzennych, według niego charakterystycznych dla
Żuław Wiślanych, takich jak: śluza w miejscowości Grabiny
Zameczek, gdzie kanałem o drewnianej konstrukcji płyną
wody Kłodawy nad korytem Motławy, a także malownicze
wnętrza krajobrazowe dróg alejowych i traktów komunikacyjnych czy też typ narożny zagrody „olęderskiej”21. H.
Bertram podjął również próbę zrekonstruowania krajobrazu
Żuław Wiślanych z okresu sprzed osadnictwa krzyżackiego,
czyli z około XIII wieku22.
20
21
22
schichtsverein“, H. 11, Danzig 1924, passim.
H. Bertram, Die physikalische Geschichte des Weichsel-Nogat-Delta,
[w:] Das Weichsel-Nogat-Delta, op. cit., fotografie na s. 1, 5, 7 oraz 9.
Ibid., fotografie na tablicach I-VIII.
Ibid., mapa – załącznik „Das Weichsel delta um das Jahr 1300”.
13
Il. 5. Kartograficzna rekonstrukcja delty Wisły w XIII wieku wg H. Bertrama.
Ponadto zajmując się zagadnieniami związanymi z gospodarką wodną, opisał szczegółowo rozwój systemów odwadniających i przeciwpowodziowych od czasów krzyżackich
do współczesnych 23 i przy okazji zamieścił sporo uwag
i spostrzeżeń dotyczących form krajobrazu otwartego, jaki
w wyniku owej działalności człowieka powstawał. Już same
ilustracje obrazujące poszczególne urządzenia techniczne
związane z systemem wodnym, jak: wały, kanały, strażnice
wodne, wiatraki odwadniające, a także jednostki polderowe,
starorzecza, rozlewiska, cieki naturalne – ukazują specyficzny charakter żuławskiego krajobrazu.
Bardzo obszerną pracą, dotyczącą architektury na Żuławach
Wiślanych jest inwentarz Bernharda Schmidta, opracowany dla ówczesnego powiatu malborskiego24. Dzieło zawiera
23
24
14
H. Bertram, Die Entwickelung des Deich- Und Entwässerungwesens im
Gebiet des heutigen Danziger Deichverbandes seit dem 14ten Jahrhundert, Danzig 1907, passim; tenże Chronik des Danziger Deichverbandes,
Danzig 1907, passim; tenże Die Eindeichung, Trockenlegung und /Besiedlung des Weichsel Deltas seit dem Jahre 1300 in ihrer geopolitischen
Bedeutung, [w:] „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsverein“,
H. 72, Danzig 1935, passim.
B. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T.
V. Marienburg, cz. 1. Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die Länd-
bardzo ciekawy i wyczerpujący materiał z zakresu historii
osadnictwa, zagadnień gospodarczych, technologii osuszania i pozyskiwania ziem żuławskich, a częściowo dotyka
nawet zagadnień krajobrazowych. Zawiera bogaty materiał
zdjęciowy i rysunkowy dotyczący architektury, sztuki, detalu
zdobniczego, kończąc na zapisach nutowych tonacji dzwonów kościołów żuławskich.
Podobne dzieło wydał Johann Heise, opisując obszar
dawnego powiatu gdańskiego25. Praca Heisego jest mniej
obszerna niż dzieło Schmidta, zawiera jedynie krótkie
wzmianki dotyczące historii poszczególnych miejscowości,
między innymi daty lokacji, koncentrując się głównie na
opisach średniowiecznej architektury sakralnej. Jak sama
nazwa wskazuje, obie prace są obszernymi spisami – inwentarzami nieomalże wszystkich dóbr kultury występujących
na omawianych terenach. Wymienione opracowania są napisane z punktu widzenia historyka sztuki i architektury
i zawierają niesłychanie bogaty ładunek informacyjny oraz
25
lichen Ortschaften, Danzig 1919, passim.
J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. I.
Pomerellen mit Ausnahme der Stadt Danzig, Danzig 1884-87, passim.
wątki badawcze dotyczące historii powstawania obiektów,
ich klasyfi kację i datowanie. Fragmenty dotyczące opisu tła
krajobrazowego, na jakim znajdują się zabytki żuławskie, są
ciekawym uzupełnieniem, zwłaszcza inwentarza autorstwa
B. Schmidta 26.
26
Oto jak opisuje krajobraz żuławski B. Schmid w swojej pracy Die
Bau- und Kunstdenkmäler …, op. cit., s. XV-XVIII, (…) powstała tu
połączona z różnych majątków wieś Lindenwald (Lipki). W ten sposób zmienił się krajobraz na skutek pracy osiedleńców i ich potomków. Suszenie i karczowanie były jedynymi środkami do uzyskania
produkcyjnej gleby, pierwotnie pokrytej bagnami i lasami. Błędne byłoby mniemanie, że Żuławy były ubogie w materiał budowlany. Każda wybudowana zagroda jest otoczona drzewami liściastymi. Nowo
budowane drogi i powiatowe szosy są obsadzane różnymi gatunkami
drzew (lipy, klony, drzewa owocowe i inne). Charakterystyczny w tym
czasie krajobraz Żuław to pastwiska (znajdujemy je przy wszystkich
starych polnych drogach). Na nizinach szkarpawskiej i linawskiej lub
druznieńskiej każdy większy rów obrośnięty jest wikliną. Krzewy te
gęściej rosną przy zabudowaniach. Znajdujemy na tym obszarze również specjalnie zakładane uprawy wikliny mające za cel uzyskanie
cennego dodatkowego zbioru, a także ochronę przed powodzią. Wysokie topole przy zagrodach służyć miały jako gromochrony. Bogate,
ciągnące się od północy do wschodu obszary leśne [prawdopodobnie
Mierzeja Wiślana – komentarz BL] zaciemniają obraz kraju, często
widoczność wynosi ćwierć i pół mili. Turysta ma stale zmieniony
krajobraz w przeciwieństwie do terenów bezdrzewnych na wyżynach
[prawdopodobnie obszar Wielkich Żuław Malborskich – komentarz
BL]. Urodzajność gleby zmusza turystę do podziwiania piękna natury.
Pociągające są krajobrazy nad Wisłą Elbląską, Linawą i Tugą. Rzeczki
te porośnięte są krzewami i sprawiają wrażenie lasów. Rozrzucone zagrody gospodarzy budowane są w różne sposoby. Najczęściej z drewna z wysokimi słomianymi względnie dachówkowymi dachami, jak
„sznur korali” na brzegami rzek, gdzie zauważyć można łodzie starego
typu. Na Żuławach wyższych, w części południowej drzewostan się
zmniejsza, coraz częściej pojawiają się pola uprawne buraków cukrowych dla przemysłu i dla potrzeb miejscowych. Plantacje zwiększają
się z roku na rok. Krajobraz wzbogaca się o wysokie brzegi Wisły,
które przy rannym słońcu wplatają się w radosny i kolorowy pejzaż
Bardzo interesującą pozycją literatury opisującą zabytki,
a także krajobraz żuławski, jest opracowanie Wiktora Zirkwitza zatytułowana „Das Dorf um Danzig”. O autorze można powiedzieć, iż był pierwszym, który w pewnym stopniu
odkrył i ukazał krajobraz Żuław, zauważył jego specyfi kę
i odrębność. Zamierzał on opublikować obszerną pracę o wsi
podgdańskiej27, zawierającą między innymi charakterystykę
kościołów wiejskich, rozplanowania wsi, cech krajobrazowych, budynków przepompowni, wiatraków przemiałowych,
wiatraków odwadniających oraz zabudowy gospodarstw rolnych. Także porównań dawnych form zagospodarowania
i współczesnych propozycji. Niestety, całość pracy z powodu
wybuchu II wojny światowej nie ukazała się. Dostępny jest je-
27
Żuław. Na Małych Żuławach są wyżyny Elbląska i Tolkmicka i owe
pagórki Prus Wschodnich służą jako zasłona rozległym nizinom (…)
Brązowoczerwona cegła w starych kościółkach wiejskich kontrastuje
malowniczo z obszarami otaczającej zieleni łąk i pastwisk. Krajobraz
Żuław natura obdarzyła bogactwem kolorytu. Natura obdarza pejzaż
Żuław coraz to nowymi gamami barw. W kwietniu kwitnące sady i pola, w maju rzepak, dojrzałe zboże w czerwcu i wilgotny klimat dzięki
rowom przeplatającym nizinę Żuław. Mchem pokryte ceglane mury
z siwymi gzymsami i srebrnoszarymi gontami wieżyczek, czerwona
cegła odznaczająca się przez białą zaprawę – harmonizują z kwitnącymi polami: tak odnajdujemy piękno Żuław. B. Schmid cytuje także
opis krajobrazu żuławskiego stworzony przez Eduarda Heinela w 1832
roku: „(…) Od Malborka do wyżyn Tczewa rozciąga się krajobraz
Wielkich Nizin jako park przed oczyma widza. Jak piękne, kwitnące
dziecko leżą Żuławy w otaczających je srebrnych ramionach majestatycznie płynących wód. W złotym kręgu urodzajnych pól, gdzie pasie
się bydło zanurzone aż po piersi w pachnącej koniczynie, która ozdabia kędzierzawe łąki pomiędzy wsiami z wkomponowanym w majestat
wznoszących się do nieba wież kościelnych. Jak mógłby tego widoku
nie podziwiać z daleka wędrujący przybysz. Wszystko, co tu spotykamy, świadczy o dobrobycie i pełni życia. (…)”
W. Zirkwitz, Das Dor um Danzig, Danzig 1940, passim.
Il. 6. Krajobraz tak zwanych Nizin Gdańskich – okolice Trutowych wg W. Zirkwitza. Repr. B. Lipińska.
15
Il. 7. Krajobraz „końca” Żuław Wiślanych u ujścia do Zalewu Wiślanego w okolicy Krynicy Morskiej wg W. Zirkwitza. Repr. B. Lipińska.
dynie wyciąg zawierający sporo ilustracji i fragmenty tekstu.
Jest to rozdział dotyczący rozwoju budownictwa sakralnego
od czasów krzyżackich do czasów reformacji. Z zestawu ilustracji dotyczących całości zamierzonej pracy można częściowo zorientować się w jej projektowanym profi lu. Między
innymi na wstępie autor umieścił parę ujęć z terenu Żuław,
prezentując charakterystyczne motywy krajobrazowe, komentując to w podpisach pod zdjęciami.
Zirkwitz zamieścił również serię ujęć przedstawiających wiatraki żuławskie. W dziele tym można zapoznać się z opisami
zabytków żuławskich – kościołów, domów podcieniowych
i zabudowań gospodarczych. Interesującym uzupełnieniem
jest krótki rozdział opisujący ówczesne podejście do nowego
zagospodarowania ziem żuławskich, starające się kontynuować – już wtedy! – tradycje architektoniczne tego terenu.
Z prac dotyczących zagadnień społecznych i historii osadnictwa warto wymienić opracowania na temat osadnictwa
„olęderskiego”, a w szczególności mennonickiego28, opublikowane przez B. Schumachera, R.A.H. Nordmanna, H. Pennera29.
28
29
16
Do dzisiaj trwa dyskusja nad pisownią nazwy tej grupy wyznaniowej.
W starszych publikacjach spotykamy pisownię dwojaką: „menonici”
bądź „mennonici”, od około 1990 roku uznano za prawidłową pisownię: „mennonici”, zaś ostatnio w słowniku PWN podano pisownię:
„menonici”. Sprawa wydaje się być nierozstrzygnięta. W niniejszym
opracowaniu – poza cytowaniem tytułów opracowań – stosuje się pisownię: „mennonici”.
B. Schumacher, Niederländische Ansiedlung im Herzogtum Preussen zu
Zeit Herzog Albrechts (1525-1568), Leipzig 1903, passim; R. Heuer, Die
Holländerdörfer in der Weichselniederung um Thorn, [w:] „Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn“, H.
42, Thorn 1934, passim; H. Penner, Ansiedlung mennonitischer Nieder-
Bardzo obszerną literaturę pozostawił wymieniany już wielokrotnie H. Bertram, publikując opracowania dotyczące
zagadnień związanych z osuszaniem, pozyskiwaniem terenów, osadnictwem i gospodarką wodną na Żuławach Wiślanych30.
Sporo informacji można uzyskać także z Atlasu Wolnego
Miasta Gdańska, wydanego w 1936 roku 31, gdyż w skład
terytorium WMG wchodziła znaczna część Żuław Wiślanych. W atlasie tym, w formie tablic wraz z komentarzem,
opracowane zostały między innymi następujące zagadnienia:
budowa geologiczna, struktura gleb, osadnictwo prehistoryczne i nowożytne, system melioracyjny, formy użytkowania terenu, typy rozplanowania wsi, zaludnienie, rodzaj
wyznania ludności, pochodzenie ludności (język ojczysty),
wyniki plebiscytu z 16 maja 1920 r. oraz 25 maja 1933 r.,
struktura zasiewów i upraw polowych, wielkość gospodarstw
rolnych.
Po II wojnie światowej zaczęły pojawiać się już publikacje
autorów polskich. Najpoważniejszymi opracowaniami dotyczącymi historii Żuław oraz stosunków społeczno-gospodarczych są prace: Przemysława Szafrana – o Żuławach
Gdańskich, Andrzeja Piątkowskiego i Aleksandra Mączaka
– o Żuławach Malborskich32. Są to prace historyczne opar-
30
31
32
länder im Weichselmundungsgebiet von der Mitte 16 Jahrhunderts bis
zum Beginn der preussischen Zeit, Karlsruhe 1940, passim.
H. Bertram, Die Entwickelug …, passim, tenże Die physikalische Geschichte des Weichsel-Nogat-Deltas, [w:] Das Weichsel-Nogat-Delta.
Danzig 1924, passim; tenże Chronik des …, passim; tenże Die Eindeichung …, passim.
Atlas der Freien Stadt Danzig, Danzig 1936, passim.
P. Szafran, Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecz-
Il. 8. Steblewo – nowe zagrody (z 1938 roku) wzorowane na układzie zagrody typu „olęderskiego” wg W. Zirkwitza. Zabudowa ta istnieje do
dzisiaj. Repr. B. Lipińska.
te na bardzo bogatym materiale źródłowym, na przykład
księgach rachunkowych okręgów administracyjnych, lustracjach i miejskich recesach elbląskich, wilkierzach wiejskich
i katastrach podatkowych.
Obszernym, wielodyscyplinarnym opracowaniem monograficznym całości Żuław Malborskich jest praca zbiorowa
pod redakcją Bolesława Augustowskiego „Żuławy Wiślane”.
Obejmuje ona problematykę z zakresu historii, nazewnictwa,
fizjografii, gospodarki wodnej i systemu wodno-melioracyjnego, zagadnień demograficznych, rolnictwa, przemysłu, turystyki, komunikacji i zagadnień rozwoju gospodarczego.
Wiele ciekawego materiału można znaleźć także w podobnej pozycji monograficznej, wydanej również pod redakcją
B. Augustowskiego, a dotyczącej Doliny Dolnej Wisły33.
Jedyną poważniejszą pracą powstałą po 1945 roku, dotyczącą
zabytków architektury na Żuławach Wiślanych jest, jak do
tej pory, inwentarz Jerzego Stankiewicza34, niestety już mocno zdezaktualizowany z uwagi na rok dokonania tej lustracji
(1956 r.) Jak sam autor pisze, opracowanie to nie pretenduje
do próby podsumowania wszystkich problemów związanych
z budownictwem obszaru Delty Wisły, a jedynie sygnalizuje
je na podstawie wyników lustracji stanu zabytków. Jednak-
33
34
nych i gospodarczych, Gdańsk 1981, passim; A. Piątkowski, Posiadłości ziemskie w XVII-XVIII wieku, Wrocław 1972, passim; A. Mączak,
Gospodarstwo chłopskie na Żuławach Malborskich w pocz. XVII wieku,
Warszawa 1962, passim.
Dolina Dolnej Wisły, pr. zbiorowa, red. B. Augustowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, passim.
J. Stankiewicz, Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach (na
marginesie przeprowadzonej w latach 1955-1956 lustracji zabytków),
Gdańsk 1958, passim.
że owe uwagi nie straciły na aktualności, a wręcz uzyskały
dobitne potwierdzenie i należałoby żałować, iż przez długi czas były jedynym głosem wołającym o uświadomienie
społeczeństwu mało spopularyzowanych i niedocenianych
wartości Żuław Wiślanych.
O charakterystycznych formach architektury żuławskiego
domu podcieniowego pisze J. Stankiewicz także w szkicu
poświęconym znanemu z nazwiska budowniczemu żuławskiemu Piotrowi Loewenowi35.
Zagadnienia związane z osadnictwem „olęderskim” zostały przedstawione w dwóch pozycjach autorów niemieckich,
H. Wiebego, K.H. Ludwiga36 oraz artykuł Kazimierza Mężyńskiego37. Ciekawa praca autorstwa Ewy Filipskiej dotycząca cmentarzy mennonickich na Żuławach i w Dolinie
Dolnej Wisły, powstała w oddziale Pracowni Konserwacji
Zabytków w Toruniu, obejmując charakterystykę 187 obiektów wraz z cytatami z nagrobków oraz bogatym materiałem
35
36
37
J. Stankiewicz, Piotr Loewen – budowniczy żuławski, [w:] „Ochrona
Zabytków”, R. 9, Nr 1/2, Warszawa 1956, passim.
H. Wiebe, Das Siedlungswerk niederländlischer Mennoniten im
Weichselthal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des
Jahrhunderts, [w:] „Wiss. Beitrage zur Geschichte und Landeskunde
Ost- Mitteleuropas“, nr 3, Marburg-Lahn 1952, passim; K. Ludwig, Zur
Besiedlung des Weichseldeltas durch die Mennoniten, Marburg-Lahn
1961, passim.
K. Mężyński, O menonitach w Polsce, [w:] „Rocznik Gdański”, T.
XIX/XX, Gdańsk 1960-61, passim; tenże Z wędrówek menonitów pomorskich, gmina w Berdiańsku nad Morzem Azowskim, [w:] „Rocznik
Gdański” T. XXVIII, Gdańsk 1969, s. 246 – gdzie zamieszcza bardzo
interesującą mapę kolonii mennonickich nad Morzem Azowskim, na
której widnieją nazwy osad będące wprost nazwami opuszczonych
przez mennonitów swoich wsi na Żuławach Wiślanych.
17
ilustracyjnym38. Popularne opracowanie dotyczące cmentarzy mennonickich opublikował także wieloletni dyrektor
Muzeum Wisły w Tczewie – Roman Klim, który zainicjował
cykliczne spotkania mennonitów z całego świata na terenie
Żuław Wiślanych39.
Z najnowszych pozycji literatury dotyczącej Żuław Wiślanych należy wymienić świetną pozycję autorstwa Edmunda Kizika, zatytułowaną „Mennonici w Gdańsku, Elblągu
i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII
wieku”40. Zagadnienia osadnictwa „oledrskiego” ze szczególnym uwzględnieniem odłamu religijnego mennonitów dotyczy opracowanie autorstwa Petera J. Klassena dzisiejszego
przywódcy mennonitów, zatytułowana „Ojczyzna dla przybyszów” z 2002 r.41 Wiele interesujących wiadomości o żuławskich mennonitach zawiera album – katalog z wystawy
„Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo”.
Zbiór ciekawych artykułów znaleźć można w wydanych pod
tytułem „Żuławy i Mierzeja – moje miejsce na ziemi” materiałach z sesji naukowej zorganizowanej w październiku
2000 r. w Stegnie42. Tytuły opublikowanych referatów dotyczą głównie historii Żuław, szczegółowych omówień wybranych elementów zagospodarowania oraz działalności gospodarczej dawnych żuławiaków, a także dzisiejszego podejścia
do ochrony tożsamości i unikatowości kulturowej Żuław
w dzisiejszych uwarunkowaniach. Rodzajem monografii
jest pozycja pod tytułem „Tiegenhof. Nowy Dwór Gdański”,
wydana w 2001 roku w Nowym Dworze Gdańskim przez
wydawnictwo „Żuławy Wiślane”, a zatem jako ściśle lokalna
inicjatywa43. Opracowanie zawiera wiele bardzo ciekawych
informacji z historii Nowego Dworu zilustrowanych fotografiami i pocztówkami z epoki, posługująca się nieznanymi materiałami źródłowymi (wspomnienia, drobne zabytki
kolekcjonerskie jak ogłoszenia, nalepki, druki reklamowe
itp.). Bardzo specjalistyczna lecz niesłychanie interesująca
dla zrozumienia istoty funkcjonowania środowiska Żuław
Wiślanych pod względem ich bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, jest seria wydawana przez Instytut Budownictwa Wodnego PAN – Bibliotekę Hydrotechniczną, a w niej
pozycje autorstwa Jerzego Makowskiego, takie jak: „Setna
rocznica wykonania Przekopu Wisły 1895-1995”, „Wały
38
39
40
41
42
43
18
E. Filipska, Cmentarze mennonitów – Żuławy i Dolina Wisły, dokumentacja naukowo-historyczna, PP PKZ o/Toruń, Toruń 1978, maszynopis.
R. Klim, Śladami mennonitów na Żuławach Wiślanych, Gdańsk 1994,
passim.
E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych
w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańsk 1994, passim.
P.J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii menonitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002, passim.
Żuławy i Mierzeja Wiślana. Moje miejsce na ziemi, Gdańsk 2001, passim.
Tiegenhof. Nowy Dwór Gdański, pr. zbiorowa pod red. M. Opitza,
Nowy Dwór Gdański 2001, passim.
przeciwpowodziowe Dolnej Wisły, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasie znacznych wezbrań”
oraz „Największa katastrofalna powódź w dziejach Gdańska
i prawdopodobieństwo jej powtórzenia w obecnych warunkach” (wydane w latach 1994-1997).44 Opracowania te uzmysławiają, jak trudne i niebezpieczne jest środowisko przyrodnicze na Żuławach i jak wiele działań musiał i musi wykonać
człowiek, aby nadal korzystać z terenów ziemi żuławskiej.
Niezwykle cenne merytorycznie artykuły dotyczące technicznych i technologicznych aspektów w historii przekształcania Delty Wisły, a także całej fi lozofii postępowania człowieka w tym unikatowym środowisku, przedstawił w autorskim zbiorze Kazimierz Cebulak, od 1945 roku przez wiele
dziesięcioleci związany z gospodarką wodną na Żuławach
Wiślanych.45
Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną, cenną publikację,
powstałą przy okazji świetnej wystawy zatytułowanej „Mennonici na Żuławach”, zorganizowanej przez Oddział Etnograficzny Muzeum Narodowego w Gdańsku. Zawiera ona
szereg artykułów najbardziej uznanych znawców kultury
i sztuki oraz dziejów mennonitów.46
Natomiast piękno tej ziemi wraz z ciekawym komentarzem
prezentują albumy fotograficzne: Marka Opitza Żuławy czas
przełomu wydany w 1998 r. oraz Marka Opitza i Piotra Sosnowskiego Delta Wisły – krajobraz dla konesera, wydany
w 2009 r. 47
Interesująco zapowiada się „Rocznik Żuławski”, wydawany
jako inicjatywa lokalna Stowarzyszenia Miłośników Nowego
Dworu Klub Nowodworski.
Widać z powyższego, że obecnie mamy do czynienia z wieloma cennymi inicjatywami stałego poszerzania wiedzy
o historii i wartościach kulturowych Żuław Wiślanych
i z upowszechnianiem tej wiedzy.
44
45
46
47
J. Makowski, Największa katastrofalna powódź w dziejach Gdańska
i prawdopodobieństwo jej powtórzenia w obecnych warunkach, Gdańsk
1994, passim; tenże Setna rocznica wykonania przekopu Wisły 18951995, Gdańsk 1995, passim; tenże Wały przeciwpowodziowe Dolnej
Wisły, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasie
znacznych wezbrań, Gdańsk 1997, passim.
K. Cebulak, Delta Wisły – powyżej i poniżej poziomu morza, Nowy
Dwór Gdański 2010, passim.
Mennonici na Żuławach, pr. zbiorowa wg koncepcji E. Milewicz,
Gdańsk 2007, passim.
M. Opitz, Żuławy – czas przełomu, Nowy Dwór Gdański 1998; M.
Opitz, P. Sosnowski, Delta Wisły – krajobraz dla konesera, Nowy Dwór
Gdański 2009.
IV. Krótka historia Delty Wisły
1. Okres wczesnośredniowieczny.
Pierwsze próby wprowadzenia osadnictwa na terenie Delty
Wisły, pomijając osadnictwo prehistoryczne, datują się na
koniec XIII wieku. Przyjmuje się też, że mniej więcej w tym
czasie ukończony został naturalny proces tworzenia się delty.
Następne etapy jej kształtowania były już całkowicie dziełem
człowieka. W przypadku Żuław Wiślanych, w ślad za kolejnymi wydarzeniami historycznymi, następowała ekspansja
terytorialna człowieka. Wiązało się to z procesem pozyskiwania coraz to nowych, osuszanych terenów, pod rozwijające
się osadnictwo. Powstawały na nich urządzenia służące do
ochrony przeciwpowodziowej, całe systemy odwadniająco-nawadniające, rozwijała się sieć dróg i zwiększała liczba
przepraw przez naturalne rzeki i strugi. W zależności od
okresu powstawania zmieniały się formy tych elementów,
lecz zasada pełnej integracji przestrzennej i współdziałania
funkcjonalnego całych grup wsi w ramach większych polderów, czyli miejsc odwodnionych, obowiązywała zawsze.
Obszar dzisiejszych Żuław Wiślanych ciążył wówczas ku
trzem ośrodkom: na zachodzie – ku Gdańskowi, na wschodzie – początkowo ku grodowi Truso, lokalizowanemu przez
badaczy w okolicach Janowa pod Elblągiem, a część południowa Żuław – ku grodowi w Zantyrze, lokalizowanemu
w okolicy dzisiejszego Tczewa.
Oprócz głównych szlaków komunikacyjnych biegnących
granicami wyznaczonymi przez strefę krawędziową wzniesień gdańskich i elbląskich, istniały w okresie wczesnośredniowiecznym z pewnością różne lokalne połączenia między
ówczesnymi jednostkami osadniczymi. Jednak z uwagi na
niesprzyjające warunki przyrodnicze miały najprawdopodobniej charakter sezonowy i bardzo zmienne przebiegi.
Z ciekawszych należy wspomnieć szlak komunikacyjny wiodący południową krawędzią delty, gdzie warunki naturalne
były gorsze niż wzdłuż zachodniej i wschodniej krawędzi.
Przeszkody terenowe – głównie bagna i cieki – pokonywano
wówczas za pomocą budowy solidnych mostów, o wysokim
– jak na ówczesne czasy – poziomie technicznym. Świadczy
to o ważności tej trasy i jej przydatności.
Warunki przyrodnicze, które panowały wówczas na obszarze
delty, oraz znikome możliwości techniczne walki z żywiołem
wodnym powodowały, iż pierwsze osadnictwo lokowało się
na istniejących naturalnie niewielkich wyniesieniach terenu,
a zatem na miejscach wówczas najdogodniejszych. Próbą rekonstrukcji XIII-wiecznego obrazu ówczesnego terytorium Żuław
Wiślanych z umiejscowieniem punktów osadniczych z tego
okresu, jest mapa H. Bertrama, zatytułowana „Delta Wisły do
1300 roku”, a także mapa Żuław Gdańskich tegoż autora, zatytułowana „Żuławy Gdańskie w końcu XIII wieku” .
Il. 9. Żuławy Gdańskie w końcu XIII wieku wg H. Bertrama.
H. Bertram, opierając się na danych źródłowych, stosunkowo
szczegółowo przedstawił układ wodny oraz rozmieszczenie
osad. Obecnie jest to jedyna próba rekonstrukcji Delty Wisły
sprzed okresu intensywnego rozwoju osadnictwa i zagospo-
19
darowania kulturowego i gospodarczego Żuław Wiślanych
i do dzisiaj jest najważniejszym punktem wyjścia do prac
historycznych.
Bezpośrednio ze źródeł wynika, iż we wczesnym średniowieczu przedmiotem zapisu w dokumentach był cały zespół wsi
(Siedlicze, Osycze, Sunwo, Uthatino, Oteslawe, Wyslina, Bystra,
Vruti, Ostrow – brzmienie nazw ówczesne). Świadczy to, że już
przed 1308 rokiem istniał na Żuławach lewobrzeżnych pewien
większy, zagospodarowany obszar – pierwszy krok w kierunku
wykorzystania tego terenu. Potwierdzeniem jest także wzmianka o „Starej Tamie”, ponoć istniejącej w tym czasie. Mogła ona
chronić obszar zajmowany przez wymienione w dokumentach
osady. Przebieg i próbę rekonstrukcji zamieszcza również H.
Bertram na wymienionej już wcześniej mapie rekonstruującej
terytorium Żuław. W opracowaniu dotyczącym rozwoju systemu przeciwpowodziowego na Żuławach Gdańskich, Bertram
zamieszcza szczegółowy opis przebiegu tamy. Na mapie z około
XVII w. także można ją zauważyć.
Il. 10. Autor nieznany. Mapa Żuław Steblewskich (gdańskich) około
XVII w. – widoczna jest tu „Stara Tama”.
2. Pod panowaniem zakonu krzyżackiego
(od 1308 r. do ok. połowy XV w.).
Powstanie na terenie Polski państwa krzyżackiego i dokonywane przez zakon podboje, miały istotny wpływ na dalszy
rozwój zagospodarowania Delty Wisły, a dokładniej, Żuław48. Żuławy Wiślane przeszły w ręce Krzyżaków ostatecznie po 1308 roku, tj. po zaborze Pomorza Nadwiślańskiego.
Nastąpiło wówczas masowe zakładanie wsi na tym obszarze
na prawie chełmińskim49 lub ich relokowanie w przypadku,
gdy już istniały, co występowało najczęściej50. Wraz z roz48
49
50
20
Tu: „żuławy” rozumiane jako wyżej położone tereny niż obszary depresji Delty Wisły, które zostały spolderyzowane w następnych wiekach.
K. Kasiske, Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens im östlichen
Preussen bis zum Jahre 1410, Königsberg 1934, passim; oraz K . Kas i ske, Das Deutsche Siedelwerk des Mittelalters im Pommerellen, Königsberg 1938, passim.
Dowodem na to jest: 1) występowanie nazw słowiańskich, 2) niski
wymiar wolnizny (od 0 do 5 lat), podczas gdy regułą było dawanie
wojem osadnictwa szły intensywne prace zabezpieczające
w postaci budowy nowych, potężnych obwałowań Wisły. Na
Żuławach Gdańskich ukończono te prace już w 1380 roku51.
Oprócz ogólnych zasad stosowanych przy zakładaniu wsi na
prawie chełmińskim (wielkości nadziału i prawo dziedziczenia, samorządowe formy administracji i sądownictwa), na
Żuławach występowała w zapisach przywilejów forma renty-czynszu (czyli bez świadczeń w robociźnie) oraz, co jest
istotniejsze, obowiązek budowania obwałowań cieków oraz
ich utrzymania w ciągłej sprawności. Osadnikami, którzy
spełniali najlepiej te zadania, byli wówczas przybysze z zachodniej Europy, najprawdopodobniej z Fryzji52.
Pod względem administracyjnym terytorium Delty Wisły
było wówczas znacznie rozdrobnione. Ponieważ jednak już
wtedy uznano, że prawidłowy rozwój gospodarczy i bezpieczeństwo zależą od jednorodnego traktowania całości terytorium i jednakowego przestrzegania ustalonych zarządzeń,
dotyczących między innymi bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, postanowiono powołać wspólny dla całego obszaru
– zarząd. W 1497 roku powstała ustawa regulująca obowiązki mieszkańców terenu Delty Wisły i ustanawiająca władze
nadzorcze kontrolujące całość prac melioracyjnych53. Była to
zatem pierwsza forma organizacyjna, dążąca do zapewnienia
integracji poszczególnych działań przestrzennych i stworzenia
pewnego rodzaju całościowego, uporządkowanego systemu
funkcjonalno-przestrzennego na tym terenie.
W pierwszym okresie osiedleńczym, gdy tereny objęte osadnictwem nie były bezpośrednio zagrożone powodziami, gdyż
nie były to tereny depresyjne, system przeciwpowodziowy
sprowadzał się do wybudowania pierwszych, dużych wałów
ochronnych dla Wisły i Nogatu. Odprowadzanie fal wezbraniowych tych rzek odbywało się za pomocą tzw. przewałów
wód spływających na tereny zalewowe, a następnie odprowadzanych wodami powierzchniowymi – rzeczkami i strumieniami do Zatoki Gdańskiej lub Zalewu Wiślanego.
W tym czasie na Żuławach Gdańskich (zwanych też Steblewskimi) istniało 25 wsi zajmujących obszar położony na
południe od obecnego Kanału Wysokiego. Ich terytoria,
czyli siedliska zagrodowe łącznie z rozłogiem, zajmowały
cały obszar Żuław Gdańskich. Granice lokacyjne wsi są do
dziś czytelne w terenie z uwagi na utrwalenie tego podziału
między innymi stosunkowo trwałymi elementami hydrotechnicznymi – kanałami i rowami.
51
52
53
nawet 25 lat wolnizny przy zakładaniu wsi na surowym korzeniu, 3)
masowość zjawiska lokacji, co nie byłoby możliwe, gdyby wszystkie
wsie powstawały od nowa; por. S . Mi el c z arsk i, W. O dy n i e c , Zarys dziejów regionu, [w:] Żuławy Wiślane, op. cit., s. 85.
J. Cy b e rsk i, Z . Mi ku l s k i, Stosunki hydrologiczne Żuław, [w:] Żuławy Wiślane, op. cit. s. 249.
S . Mi e l c z arsk i, W. O dy n i e c , Zarys dziejów …, op. cit., s. 86-87.
Tzw. Die gemeine Landtafel, zob. H . B e r t ram, Chronik des …, op. cit,
spassim; oraz tegoż autora Die Entwickelung …, op. cit., passim.
Osadnictwo na Wielkich Żuławach Malborskich, zajmujące
obszar położony między dzisiejszym Kanałem Wiślano-Zalewowym a Nogatem, charakteryzowało się podobną strukturą przestrzenną jak Żuławy Gdańskie. Był to system ponad
40 wsi, ściśle graniczących ze sobą rozłogiem i z granicami
podkreślanymi także ważniejszymi kanałami i rowami.
Wsie położone na Małych Żuławach Malborskich w liczbie
około 13, charakteryzowały się nieco mniej czytelną strukturą przestrzenną z uwagi na pojawienie się pewnej liczby
samodzielnych folwarków większej własności ziemskiej,
zwłaszcza na pograniczu wzniesień Pojezierza Iławskiego,
gdzie panowały już odmienne warunki naturalne.
Generalnie – około XIV wieku w Delcie Wisły istniało ponad
pięćdziesiąt jednostek osadniczych w formie wsi lokacyjnych
bądź wsi relokowanych w miejscu starszych, wcześniejszych
osad pochodzenia wczesnośredniowiecznego.
Średniowieczne wsie zgrupowane były na wyżej położonych
terenach, łatwiejszych do ochrony przed czasowymi podtopieniami, stąd też uprawnione jest nazywanie ich wsiami żuławskimi. Generalnie możemy przyjąć, iż był to rejon środkowej i południowej części Żuław Gdańskich (Stablewskich)
oraz rejon Wielkich i Małych Żuław Malborskich.
3. Rządy polskie – główny okres
osadnictwa niderlandzkiego
(od połowy XV do końca XVIII w.).
Dalszy harmonijny rozwój gospodarczy Żuław został przerwany Wojną Trzynastoletnią. Po jej zakończeniu Żuławy,
na mocy traktatu toruńskiego, w 1466 roku powróciły do
Polski. Wkrótce po zakończeniu wojny przystąpiono do
odbudowy zniszczonych i zaniedbanych urządzeń melioracyjnych. Nastąpił długoletni okres pokoju, a wraz z nim
następna, ważna faza rozwoju – wręcz rozkwitu osadnictwa
na Żuławach Wiślanych.
Około trzeciej dekady XVI wieku na tereny Żuław zaczęli napływać nowi przybysze. Byli to prześladowani w Niderlandach
członkowie odłamu religijnego Menno Simonsa, nazywani od
swego przywódcy – mennonitami (menonitami). Historia tej
grupy religijnej, obyczajowość jej członków, formy życia społecznego, wyznawana reguła – to niesłychanie ciekawe zagadnienia,
stanowiące przedmiot wielu opracowań i monografii54.
Mennonici posiadali przywiezione ze swojej ojczyzny – Niderlandów, wysokie umiejętności w zakresie odwadniania, pozyskiwania i zagospodarowywania terenów depresyjnych i zalewowych. Należy podkreślić, iż „olędrzy” jak ich nazywano55,
54
55
I. B aranowski, Wsie holenderskie na ziemiach Polskich, [:w] „Przegląd Historyczny”, t. 19, z. 1, Toruń 1915, passim; K. Mę ż y ńsk i, O
menonitach w Polsce …, op. cit., passim; R . K l im , Śladami menonitów…, op. cit., passim; E . Ki z i k , Menonici w Gdańsku …, op. cit., passim.
Tylko początkowo nazwa „olędrzy” oznaczała narodowość, później
– w XVII i XVIII wieku – terminem tym określano osadników po-
osiedlali się nie tylko na Żuławach. Przybywali także na inne
tereny Polski, a osadzano ich tam, gdzie niekorzystne warunki
naturalne, głównie podmokłe tereny w dolinach rzek, utrudniały miejscowej ludności zagospodarowanie56. Osadnicy „olęderscy”, obeznani z pracami odwadniającymi, łatwiej i szybciej
doprowadzali mało użyteczne do tej pory tereny do kwitnącego
stanu. Nowi osadnicy tworzyli, jak już wspomniano, swój bardzo odrębny i hermetyczny krąg kulturowy, między innymi
dzięki charakterystycznymi formom budownictwa. Wpływ
tych osadników na środowisko i krajobraz Żuław był zatem
niebagatelny. Oprócz zdecydowanego podniesienia poziomu
gospodarowania, objawił się również w nowych formach kulturowych, jak: typ osadnictwa, układy zabudowy i architektura
– bardzo odmiennych od dotychczasowych.
Osadnicy „olęderscy” zajmowali na Żuławach głównie nowe,
przez siebie osuszone i zagospodarowane tereny. Zdarzało się
jednak również osadzanie ich we wsiach już istniejących, a z
różnych powodów wymagających nowych mieszkańców (straty
wojenne, powodzie)57. Bezpośrednią przyczyną zainteresowania
osadnikami „olęderskimi” na Żuławach Gdańskich, były powtarzające się groźne powodzie w latach 1540 i 154358.
Pierwszy kontrakt z osadnikiem z Niderlandów – Filipem
Czemą, został spisany w 1547 roku59. Osadnicy „olęderscy”
pojawili się wówczas w następujących wsiach: Bystra, Lędowo, Wróblewo, Błotnik, Wiślinka, Trzcińsk, Szerzawa,
56
57
58
59
dejmujących się pracy i osiedlenia na trudnych terenach podmokłych
bądź karczunkach, a ponadto „wolnych”, czyli dzierżawców – w odróżnieniu od chłopów pańszczyźnianych; por. A. B aranowsk i, Wsie
holenderskie …, op. cit. passim, K. Ciesielska, Osadnictwo, „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontaktów osadniczych, [w;] „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”,
T. XIX, z. 2, Poznań 1958, passim. Warto podkreślić, że wiele miejscowości, które zachowały w swej nazwie słowa: „Olędry”, „Holendry”
i podobne, położonych jest również na terenach dawnych karczunków
puszczańskich, czym bardziej zajmowali się Flamandowie niż rdzenni
niederlandczycy. Posiadając jednakowe prawo, w oczach współczesnych stanowili niejako jeden rodzaj osadników, zob. S. Inglot, Problem kolonizacji flamandzko-holenderskiej w Niemczech i w Polsce, [w:]
„Kwartalnik Historyczny”, R. XLIII, T. I, Lwów 1929, passim.
Były to przede wszystkim: Delta Wisły (Żuławy Wiślane) i niziny nadwiślańskie, jak: Dolina Walichnowska, Nizina Sartowicko-Nowska,
Powiśle Kwidzyńskie, następnie w górę Wisły do Torunia i dalej w górę
rzeki. Osadnictwo „olęderskie” pojawiło się także pod Warszawą (w
1629 r.) i w Poznańskiem, por. I. B aranowsk i, Wsie holenderskie …,
op. cit., passim, K. Ciesielska, Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit.,
passim, Szałygin J., Krajobraz kulturowy wsi osadnictwa „Olęderskiego”, [w:] „Krajobrazy dziedzictwa narodowego”, nr 4, Warszawa 2000,
s. 31-36; Bartowski K., Krajobraz kulturowy doliny Sartowicko-Nowskiej, [w:] „Krajobrazy dziedzictwa narodowego”, nr 4, Warszawa 2000,
s. 37-42.
H . B e r t ram, Die Eindeichung …, op. cit., – mapa rozwoju osadnictwa
Żuław w XIII-XX wieku; K . H . Lu dw i g , Zur Beisedlung …, op. cit.,
passim – podaje wykaz wsi na prawie chełmińskim, w których zanotowano nazwiska osadników „olęderskich”, w tym przypadku można
założyć, iż byli to w większości mennonici.
H . B e r t ram, Die Entwickelung …, op. cit., passim.
H. Penner, Ansiedlung .., op. cit., passim, P. Si mon , Geschichte der
Stadt Danzig, Bd. 1, Danzig 1913, s. 162, przyp. 5, por. także I. B aranowsk i, Wsie holenderskie …, op. cit., passim.
21
Bogatka, Długie Pole i Cedry Małe60. Większość tych wsi
położona jest na depresyjnym obszarze na południe od obecnej Wisły Martwej. Wówczas był to główny nurt Wisły-Leniwki. Na Mierzei Wiślanej, podobnie osadnicy znaleźli się
w Wieńcu (1562) i Sobieszewskiej Pastwie (1612-1617)61.
Warto wspomnieć o interesującej organizacji funkcjonalnej dawnego i nowego systemu osadniczego na przykładzie
wspomnianych wsi Żuław Gdańskich. Żuławy Gdańskie
(Steblewskie) dzieliły się w owym czasie na wsie pańszczyźniane – były to przede wszystkim dawne duże, zwarte wsie
lokacji jeszcze XVI-wiecznej, oraz na wsie tak zwane wolne.
Wsie pańszczyźniane w zasadzie nie przeszły w tym okresie
przebudowy, to jest ponownego zasiedlenia, natomiast wsie
„wolne”, były to ponownie zasiedlone po powodziach osady, które otrzymały w związku z tym paroletnie zwolnienie
czynszu. W odniesieniu do powyższego podziału, już od około połowy XVI wieku spisywane były tak zwane Landtafel62,
to jest zbiory ustaw i poleceń normujących funkcjonowanie
systemu wodnego Żuław Gdańskich (Stablewskich) oraz
dotyczących ochrony całego systemu wałów przeciwpowodziowych i kanałów odwadniających63. W „Landtafel” z roku
1640 opisano między innymi podział Żuław Gdańskich na
trzy kwartały: „górny, średni i dolny” – obejmujące wsie
pańszczyźniane, oraz obszar wsi „wolnych”64. Każdy kwartał
otrzymał spis odcinków wałów, zwanych Lotte65, przydzielonych poszczególnym wsiom do opieki. Kwartały zobowiązane także były zatrudniać urzędników, zwanych przysiężnymi
wałowymi i przysiężnymi kanałów, a zakres ich obowiązków
był także wyszczególniony w „Landtafel”. Między innymi
przysiężni dolnego kwartału byli upoważnieni do nadzorowania całego ciągu systemu wodnego, również powyżej swojego kwartału. Warto przytoczyć treść rozporządzenia z 1598
roku w sprawie systemów odwadniających na Czarnej Łasze
60
61
62
63
64
65
22
P. Szaf ran, Żuławy Gdańskie w XVII wieku…, op. cit., passim; H.
Penner, Ansiedlung …, op. cit. passim; I. B aranowski, Wsie holenderskie …, op. cit., passim.
H. Penner, Ansiedlung …, op. cit., passim.
Słowo „Landtafel” oznaczało dzisiejsze „polder” – czyli kawałek równinnej ziemi ornej, ograniczony kanałami i wałami.
W dziale manuskryptów Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk
zachowało się osiem dokumentów tego typu: z około 1640 r., z 1583 r.,
(odpis z XVIII wieku), z XVII wieku, z 1614 r., z 1640 r. (odpis z XVIII
wieku), z 1691 r., z 1708 r., – zob. P. Szafran, Źródła do dziejów Żuław
Gdańskich w rękopiśmiennych zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN, [:]
„Libri Gedanensis”, R. 1972-73, T. VI-VII, passim.
Kwartał Górny stanowiły wsie – Koźliny, Krzywe Koło, Ostrowite,
Steblewo, Suchy Dąb; kwartał Średni – Cedry Wielkie, Leszkowy, Długie Pole, Osice, Trutnowy; kwartał Dolny – Cedry Małe, Kiezmark,
Koszwały, Miłocin, Wocławy; wsie tak zwane wolne – Lędowo, Bystra, Bogatka, Wiślinka, Szerzawa, Trzcińsko, Błotnik Stanisławowo,
Wróblewo – zob. P. Szaf r an, Żuławy Gdańskie …, op. cit., passim.;
H. B er t ram, Die Entwickelung …, op. cit. tamże mapa: „Das Danziger
Werder Und die obere Nehrung im Jahre 1650”.
M.in. takie odcinki figurują w wykazach tabelarycznych w dokumencie „Landtafel” z XVII wieku, (Biblioteka Naukowa PAN, sygn. Ms
88a), zob. P Szaf r an , Żródła do dziejów …, op. cit., passim.
i Kanale Wysokim66. Wymieniało ono wszystkie tamtejsze
śluzy i polecało stosowanie się do sygnałów pochodzących
z dolnego biegu, nakazujących zamykanie lub otwieranie
śluz w zależności od sytuacji powodziowej, jak również zatrzymywanie bądź uruchamianie młynów-pomp67. Do tego
celu służyły wodowskazy – pale wbite w nurt. Obsługujący
wiatraki mieli za zadanie ich obserwację, podawali następnie
odpowiednie hasło w górę biegu wody, aż do samego początku kanału68. Oznacza to, iż za najważniejsze zasadnie uważano koordynację działań w poszczególnych kwartałach oraz
znajdujących się na ich terenie wsiach w zakresie ochrony
przeciwpowodziowej oraz prawidłowego wykorzystywania
urządzeń wodnych. Świadczą o tym wysokie kary pieniężne
grożące tym, którzy zaniedbywali wykonywanie obowiązków lub nie dostosowywali się do rozporządzeń69.
Il. 11. Podział Żuław Gdańskich (Stablewskich) na kwartały wg H.
Bertrama. Repr. B. Lipińska.
66
67
68
69
H . B e r t ram, Ordnung der Schlickgeschwornen des Nieder Quartiers
über die Lege und hohe Virflucht der Schleusen, z lutego 1598 r, [w:] Die
Entwickelung …, op. cit., passim; P. Szafran, Żródła do dziejów …, op.
cit., passim.
Używane w dokumentach sformułowanie ”odmielanie” wody jednoznacznie wskazuje, iż chodzi tu o wiatraki-pompy odwadniające a nie
o wiatraki przemiałowe.
P. S z af r an , Żuławy Gdańskie …, op. cit., passim.
Ibid., s. 127 oraz tamże przypis 128.
Innym interesującym przykładem dążenia społeczności żuławskiej do zintegrowania wszystkich działań na swoim terenie, jest uchwalenie Ustawy Wiejskiej dla Żuław Gdańskich
z 6 II 1598 roku70. Znamienny jest przy tym fakt, że powstała
z inicjatywy miejscowej ludności wiejskiej, reprezentowanej
przez tak zwanego dygrawa, przysiężnych wałowych, sołtysów, ławników i rajców poszczególnych wsi. Inicjatywa ta
świadczy o prężnej formie samorządowej, która już w tym
okresie istniała na Żuławach Wiślanych. Ustawa, oprócz paragrafów dotyczących życia społecznego, zawiera także ścisłe
ustalenia dotyczące prac związanych z ochroną przeciwpowodziową jak również gospodarką wodną71.
Podobne cechy występowały na Żuławach prawobrzeżnych.
Dla wsi położonych na terenie Wielkich i Małych Żuław
Malborskich i Żuław Elbląskich istniały tak zwane wilkierze
wiejskie72 normujące ustrój wewnętrzny wsi, a razem z nim
i zagadnienia gospodarki wodnej. Jednakże z powodu rozległości zajmowanego przez osadnictwo obszaru na Żuławach
prawobrzeżnych, znacznie większego niż Żuławy Gdańskie,
oraz rozdrobnienia administracyjnego, wsie na Żuławach
prawobrzeżnych nie reprezentowały już tak jednorodnego
w swym funkcjonowaniu organizmu, jak wsi na Żuławach
Gdańskich.
Na Żuławach prawobrzeżnych pierwsi osadnicy byli przybyszami z wcześniej zasiedlonych przez falę „olęderską” miejscowości na Żuławach Gdańskich – z miejscowości Wocławy,
70
71
72
P. Szaf ran, Ustawa wiejska dla Żuław Gdańskich [w:] „Rocznik
Gdański”, T. 32, z. 2, Gdańsk 1972, s. 193 i n.
Pkt 1. „Po pierwsze, według tego co się należy szarwark określony
przez Czcigodną Radę Miasta Gdańska wynikającą z obowiązku wobec
majątku Grabina, jak również własny szarwark poszczególnych gmin,
mianowicie: przy wałach wiślanych, przy poprawianiu dróg, kładek,
oczyszczaniu z chwastów Motławy, itp. ma być wykonany z najwyższą
starannością. Każdy chłop, który otrzyma polecenie od wójta na określony dzień i godzinę, powinien z wszystkimi narzędziami należnymi
być gotowy, aby ci wszyscy, którzy mają jechać, bądź iść na szarwark
z każdej jednej wsi zaraz wyruszyć mogli do miejsca gdzie ma być wykonany. Kto uzna się za opieszałego i kto przyjdzie z godzinną zwłoką,
ten podlega karze 5 groszy, kto spóźni się ponad godzinę zapłaci karę
20 groszy, kto nie stawi się w ogóle, ten zapłaci wójtowi i radnym 2
dobre marki.” pkt 7. Gmina, która nie oczyści swojego Lotte przy Motławie i Kłodawie we właściwym czasie, lecz będzie przez przysiężnych
wałowych podczas lustracji wyznaczona do ukarania, powinna bezwzględnie beczkę piwa dostarczyć na majątek Grabina i mimo wszystko odchwaścić Lotte od razu; pkt 8. Kiedy rowy będą już oczyszczone
i odchwaszczone, nikt nie ma prawa innemu nieodchwaszczonemu
(Krieglot) pozostawić. Grozi za to grzywna 15 groszy płacona wójtowi
i radnym. Kiedy wójt i radni będą oglądali niedrożne rowy, a znajdą
w sąsiedztwie nieporządne i niewystarczające Lotte, ten za wykonanie
zapłaci 3 grosze, a za oczyszczenie 2 grosze. Jeśli ktoś z arogancji Lotte
nie wykopał, bądź nie oczyścił, zapłaci za to w obu przypadkach wójtowi i radnym 5 groszy. Jeżeli znajdzie się ktoś, kto swojej Lotte przy
pastwisku dla koni, bądź przy łące niedostatecznie ogrodzi, zapłaci 3,5
grosza. Ten który nic nie zrobił, ma wójtowi i radnym jako karę w dniu
lustracji zapłacić grzywnę 5 groszy.”
Wilkuhr Sämtlicher Dorfschaften in der Niederung sowohl diesseits
als jenseits der Nogath Elbingschen Gebiets, Elbing 1741, Archiwum
Państwowe w Gdańsku, sygn. III 233/1459; zob. A. Pi ąt kow sk i, Posiadłości ziemskie …, op,.cit., passim.
Bogatka, Lędowo, Błotnik73. Zamieszkali oni obszar położony między południową krawędzią Mierzei Wiślanej a rzeką
Szkarpawą. Wymienieni są w takich miejscowościach, jak:
Drewnica, Mikoszewo, Przemysław, Jantar, Izbiska, Głobica, Rybina, okolice Stegny, Stegienka, Popowo. Nazwiska
osadników „olęderskich” spotyka się również w miejscowościach znajdujących się na południe od rzeki Szkarpawy:
w Jankowie Żuławskim, Bronowie, Tujsku, Starych Babkach, Wybicku i okolicy.
Na Wielkich Żuławach Malborskich osady „olędrów” powstały w rejonie Nowego Dworu Gdańskiego i były to: Nowy
Dwór Gdański, Orłowo, Orłowskie Pole, Leśnowo, Płotnik,
Niedźwiedziówka (lub Niedźwiedzica), Tujce, Żelichowo,
Siedem Włók74.
Na Małych Żuławach Malborskich na zachód od jeziora Druzno były to osady: Różany, Markusy, Kukułka, Jurandowo,
Jezioro, Szaleniec, Zwierzno, Rozgart i Żółwiniec75. Ponadto „olędrzy” osiedlili się także w rejonie Stogów76 oraz na
terenach nad Nogatem w Krzewinach i okolicy Jazowej77.
Na Żuławach Gdańskich napływ osadników „olęderskich”
zakończył się dość wcześnie, około poł. XVI w. zapewne
z uwagi na to, iż były one już w większości zagospodarowane za czasów krzyżackich. Natomiast akcja osiedleńcza na
Żuławach prawobrzeżnych trwała nadal aż do około 1700 r.78
Przypadki zakładania nowych osad „olęderskich” spotkać
można było nawet i później. Zasadniczo, zasiedlanie nowych terenów w następnym okresie miało miejsce głównie
na Żuławach Elbląskich oraz częściowo na Małych Żuławach
Malborskich79.
W okresie od poł. XVI w. do poł. XVII w. na Żuławach Elbląskich powstało około 25 nowych osad – głównie na terenach
położonych na zachód i południowy zachód od Elbląga
73
74
75
76
77
78
79
A . Pi ąt kow s k i, Posiadłości ziemskie …, op. cit., passim, autor wnioskuje to na podstawie występujących tam nazwisk osadników. Były to
tereny zwane Binnen-Nehrung, Weichselhaffkampen i Scharpau. Po
wykonaniu przekopu, obszar Binnen-Nehrung podzielił się na Neue
Binnen-Nehrung (część zachodnia) i Alte Binnen-Nehrung (część
wschodnia).
K. Ciesielska, Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit., passim, por. także
H. Penner, Ansiedlung …, op. cit. – mapa zatytułowana: Ausdehnung
des niederländischen Siedlungsgebietes.
K . H . Lu dw i g , Zur Besiedlung …., op. cit., passim, K. Ciesielska,
Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit., passim; H . B e r t ram, Die Eindeichung …, op. cit., tamże mapa.
A . Pi ąt kow s k i, Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 48, K . Ciesielska, Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit., passim, natomiast cytowana
wcześniej mapa H . B e r t rama nie podaje daty powstania tych miejscowości.
A . Pi ąt kow s k i, Posiadłości ziemskie …, op. cit., passim.
Ibid., K . H . Lu dw i g , Zur Besiedlung …, op. cit., passim, H. Penner,
Ansiedlung …, op. cit., passim, H . B e r t ram, Die Eindeichung …, op.
cit., tamże mapa.
Ibid., zaś H. Pe n ne r, Ansiedlung …, op. cit., passim – autor nie obejmuje w swoim opracowaniu Żuław Elbląskich i Małych Żuław Malborskich.
23
oraz na południowy zachód od Jegłownika 80. Na Małych
Żuławach Malborskich zasiedlony został obszar położony
na południowy zachód od jeziora Druzno81. Od poł. XVII
w. napływ osadników i intensywność zasiedlania nowych
terenów wyraźnie zmalały. Powodem były wyniszczające
w skutkach wojny szwedzkie (1626-1660). Od końca XVII
w. do schyłku wieku XVIII, na Żuławach Elbląskich powstało
jeszcze 16 osad, 82 a na Małych Żuławach Malborskich wymienia się już tylko trzy miejscowości83.
Jak wspomniano, osadnicy „olęderscy” przynieśli ze sobą
nowe formy kulturowe. Zarówno na Żuławach Gdańskich
jak i po drugiej stronie Wisły, na terenie Szkarpawy, pojawiła się zabudowa rozproszona 84. Równolegle z tą formą,
powstał inny typ osadnictwa w postaci rzędówek bagiennych na Żuławach Elbląskich85. Warto zwrócić uwagę na tę
dwoistość formy występującej równolegle w czasie, lecz na
różnych obszarach. Osadnictwo rozproszone, jednodworcze,
pojawiło się w owym czasie zasadniczo jedynie na Żuławach
Gdańskich, ma zatem starszą tradycję niż osadnictwo rozproszone Żuław Malborskich i Elbląskich, gdzie pojawiło
się znacznie później. Natomiast na Żuławach Gdańskich nie
wystąpiła w ogóle forma rzędówki bagiennej. Omówiona wyżej różnica miała z pewnością przyczynę w różnym stopniu
zagospodarowania obu części Żuław w momencie napływu
pierwszych osadników. Na Żuławach Gdańskich prawie cały
obszar był zagospodarowany. Jedyną możliwością, oprócz
przejmowania opuszczonych siedlisk we wsiach zwartych,
było – po przeprowadzeniu komasacji przy ponownym pomiarze odnawianych lokacji – budowanie zagród pośrodku
dzierżawionego areału86. Podobnie przedstawiała się sprawa
na terenie Szkarpawy, gdzie osadnictwo lokowało się w pobliżu istniejących dawniej osad87. Natomiast na Żuławach
80
81
82
83
84
85
86
87
24
A . Pi ąt kow s k i, Posiadłości ziemskie …, op.cit., s. 46-49. Były to następujące osady: Mojkowo, Władysławowo, Adamowo, Kazimierzowo, Janowo, Józefowo, Karczowiska Górne, Raczki Elbląskie, Szopy,
Nogatowo, Wikrowo Małe, Ostróżeń, Zawadka, Gajewiec, Kopanka,
Wilżyna, Jazowa, Mechnica, Czarna Grodla, Błotnica, Jegłownik, Kościeliska, Swaryszewo; por. także K . H . Lu dw i g , Zur Besiedlung …, op.
cit., passim.
K . H . Ludw i g , Zur Besiedlung …, op. cit., passim, H. B e r t ram, Die
Eindeichung …, op. cit. – tamże mapa: były to miejscowości: Jasionna, Kukułka, Żurawiec, Węgle, Jeziorna, Żukowo, Jurandowo, Jezioro,
Krzewsk, Balewo, Rachowo, Brudzędy, Nowe Dolno.
A . Pi ąt kow s k i, Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 49-52 – były to
osady: Kępa Rybacka, Gozdawa, Podwale, Goldberg (okolice dzisiejszego Szachowa), Orliniec, Bielnik, Nowinki, Solnica, Powalina, Łączki Myszewskie, Fürstenauer Weide (między Powaliną a Płotnikiem),
Osłonka, Graniczna, Kląski, Sztutowo, Stare Nowakowo.
H. B er t ram, Die Eindeichung …, op. cit. – na zamieszczonej w pracy
mapie widnieją miejscowości: Żółwiniec, Wiśniewo, Studzianki.
P. Szaf ran, Żuławy Gdańskie …, op. cit., s. 22.
A . Pi ąt kow s k i, Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 47 i 48.
P. Szaf ran, Żuławy Gdańskie …, op. cit. , s. 22.
Na terytoriom Szkarpawy osadnictwo rozproszone otrzymało charakterystyczne nazwy: zu Nickelwalde, zu Schönbaum, zu Freienhuben, zu
Pasewark i inne.
Il. 12. Typy domów podcieniowych w zagrodach o budynkach wolnostojących wg O. Kloeppela.
Elbląskich istniały jeszcze duże obszary nieużytków, okresowo wciąż jeszcze zalewanych, użytkowanych sezonowo jako
łąki88. Po ich wydzierżawieniu osadnikom „olęderskim”, mogły tu powstawać nowe osady na surowym korzeniu. Dobrą
ilustracją form osadnictwa tego okresu jest zestaw planów
poszczególnych wsi Żuław Gdańskich, wykonany co prawda
88
A . Pi ąt kow sk i, Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 47. Wiele mówią
spotykane na mapach nazwy: Ellerwald, co oznacza las olchowy, czyli
tereny podmokłe, o roślinności łąkowej; röhrucht – trzciny i zarośla
trzcinowe – „raj dla wody, ptactwa wodnego i brzegowego, łabędzi
i żurawi” – wg H . Pe n ne r, Ansiedlung …, op. cit., jak również nazwa
Einlage oznaczająca załącznik, dodatek – czyli „dodatkowe” tereny, rozumiane jako „dodatkowe” czasowo.
Il. 13. Daniel Becker, Plan wsi Suchy Dąb z 1667 roku.
w końcu XVIII wieku89, lecz będący potwierdzeniem wcześniejszych źródeł90. Porównując powyższy materiał kartograficzny z mapą Żuław Elbląskich z 1636 roku91 można uchwycić różnicę w sposobie zasiedlenia obu terytoriów.
Osadnicy „olęderscy” wprowadzili także odmienne rozplanowanie i zabudowę działki siedliskowej. Najstarszy
typ zagrody, znajdujący się we wsiach pańszczyźnianych
o średniowiecznym rodowodzie, to oddzielne, wolnostojące
budynki. Charakterystyczną cechą występującą na Żuławach
była ciekawa i bogata forma architektoniczna budynku
mieszkalnego 92 , między innymi występowanie podcienia
wychodzącego na drogę wiejską.
Narys budynku ulegał stopniowo zmianom, począwszy od
budynku prostokątnego, zwróconego szczytem i podcieniem
ku drodze, poprzez budynek mający skrzydło boczne, aż do
budynku ustawionego kalenicą do drogi, z wystawką i podcieniem pośrodku dłuższej elewacji93.
Jak interesujący był wygląd wsi mającej domy podcieniowe,
89
90
91
92
93
M. Skeps gård, Mapa Żuław Gdańskich 1774 r. (Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. V/16/369) – zawiera pojedyncze mapy 25
wsi oraz mapkę zbiorczą Żuław Gdańskich.
P. Szaf ran, Żuławy Gdańskie …, op. cit., przyp. 42 i następne (dokumenty lokacyjne).
I. Hopp e, mapa – Elbinga Borussia cum suo Territorio z 1636 r. (Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. V/65/367).
Ten typ domu nazywany jest „domem żuławskim” i nie należy go mylić z „domem holenderskim”, tj. budynkiem łączonym funkcję mieszkalną i gospodarczą. Obszerne omówienie tego zagadnienia zob.: J.
St an k i e w i c z , Zabytki budownictwa …, op. cit., s. 11-14, tamże przyp.
34.
O. K lo epp el, Die bäuerliche Haus – Hof – Und Siedlungsanlage im
Weichsel-Nogat-Delta, [w:] Das Weichsel-Nogat- Delta …, op. cit., passim.
można stwierdzić na podstawie interesującego graficznie
planu wsi Suchy Dąb z 1667 roku 94.
Zagrody budowane przez nowych osadników były już odmienne95. Zasadą było łączenie budynku mieszkalnego
z gospodarczymi. Powstawała wówczas zagroda jedno- lub
dwubudynkowa. Czasami znajdowało się w takiej zagrodzie
więcej budynków, lecz dom mieszkalny był zawsze łączony
z budynkiem inwentarskim. Osobno najczęściej stawiany
był spichrz.
Narys budynku tworzącego zagrodę „olęderską” miał trzy
formy: podłużną, dalej - w kształcie litery „L” (narożną),
oraz w kształcie litery „T” (krzyżową). Dom mieszkalny
nie miał podcienia. Dopiero po pewnym czasie zaczęto go
niekiedy dostawiać. Wiązało się to ze wzrostem zamożności
właściciela gospodarstwa i chęcią ozdobienia domu. Czerpano wówczas z przykładów form wcześniejszej zabudowy
istniejącej na tym terenie96. Na Żuławach Gdańskich holenderski typ rozplanowania zagrody pojawił się prawie wyłącznie w osadnictwie rozproszonym, na Żuławach Elbląskich
– w rzędówkach bagiennych.
94
95
96
Das Weichsel …, op.cit., wkładka: plan wsi Suchy Dąb, reprodukcja ryciny Dorf-lage von Zugdamm. Aus einer Karte des Landmessers Daniel
Becker von 1667.
O. K l o e pp el, Die bäuerliche …, op. cit., passim.
J. St an k i e w i c z , Zabytki budownictwa …, op. cit., s. gdzie wymienia
trzy obiekty posiadające podcienie – Lubieszewo, Przemysław, Markusy, s. 15, przyp.46. Do tego wykazu należy dodać okazałe budynki
w Jesionnej z XVIII wieku.
25
Il. 14. Typy zagród „olęderskich” wg O. Kloeppela.
Sieć komunikacyjna została w owym czasie znacznie rozwinięta. Na Żuławach Gdańskich, w związku z pojawieniem się
osadnictwa rozproszonego wsi „wolnych”, powstało wiele
nowych lokalnych dróg dojazdowych do samotniczych gospodarstw. Z reguły były obsadzane drzewami – wierzbą,
tworząc swoiste, krótkie alejki dojazdowe do siedliska. Powstanie całego systemu rzędówek bagiennych na Żuławach
Elbląskich, na ternach będących własnością miasta Elbląga,
w znacznym stopniu zagęściło system komunikacyjny w tym
rejonie. Złożyło się nań wiele równoległych bądź prostopadłych w stosunku do siebie dróg wiejskich, przy których w regularnych odstępach umieszczano siedliska rolnicze.
Główne żuławskie szlaki komunikacyjne z Gdańska do
Elbląga funkcjonowały jak dawniej. Sądząc po czynnych
26
w pierwszej ćwierci XVII w. przeprawach promowych na
Wiśle97, pojawiły się nowe szlaki komunikacyjne o dalszym
zasięgu. Przeprawy powstały w miejscowościach KiezmarkDworek oraz Błotnik-Drewnica. Także w tym czasie najprawdopodobniej zaczęto częściej korzystać z przeprawy
Koźliny-Boręty. Pierwsza z wymienionych przepraw
– Kiezmark-Dworek – umożliwiała dogodną komunikację
z obszarem Szkarpawy, a więc tam, gdzie zaczęli napływać
pierwsi osadnicy „olęderscy” na teren Żuław prawobrzeżnych. Z drugiej przeprawy – Błotnik-Drewnica – korzystał
szlak biegnący dalej przez miejscowości Mirowo, Orłowo,
Rychnowy, Myszewko, Rakowiska w kierunku przeprawy na
Nogacie (Białej Łasze) w miejscowości Jazowa, a następnie
drogą ostatniej z rzędówek podelbląskich podążał do Elbląga. Od Jazowej do Elbląga szlak ten funkcjonuje do dzisiaj
jako droga krajowa nr 7.
Mniej więcej w tym czasie uległa zmianie trasa końcowego
odcinka pierwotnego traktu żuławskiego Gdańsk – Elbląg.
W związku z przekształceniem Białej Łachy w główne ramię
Nogatu98 i postępującym zagospodarowaniem łąk na zachód
od Elbląga, pojawił się problem przeprawy przez Nogat poniżej Jazowej. Powstały wówczas przeprawy, a wraz z nimi
osady karczemno-przewoźnicze: Robakowiec i Klimonty99.
Przeprawy te przestały funkcjonować po wybudowaniu stałego mostu w Jazowej.
Rozbudowano i uporządkowano także system wodny, co
było zresztą głównym zadaniem sprowadzonych osadników „olęderskich”. Żuławy Gdańskie otrzymały spójny
system wodny100, który w dużym stopniu zachował się do
dziś. Uregulowano naturalne cieki, strumienie, które teraz
zaczęły spełniać rolę głównych kanałów odwadniających
oraz wprowadzono całą sieć pomniejszych rowów odwadniająco-nawadniających101 [193]. Pojawiły się wały wzdłuż
Motławy i częściowo jej dopływów oraz wzdłuż większych
kanałów. Były to trzy kanały – Wossitzer Wassergang (Kanał
Osicki), Trutenauer Wassergang (Kanał Trutnowski) i Hohe
Schlickgeschweren Graben (o trudnej do przetłumaczenia nazwie), obecnie istniejące bez nazw, biorące początek w okolicach Trutnowych i Cedrów Wielkich a łączące się następnie
w Kanał Piaskowy (Sandgraben) istniejący do dziś. Nieco na
wschód istniał, również do dziś pełniący swą funkcję, Kanał
Śledziowy (die Haerings Laake) biorący początek w okolicy
97
P. S z af r an , Żuławy Gdańskie …, op. cit., s. 25; H . B e r t ram, Die
Entwickelung …, op. cit. – mapa Das Danziger Werder, tamże.
98 A . Maj e w sk i, Rozwój hydrograficzny delty Wisły w okresie historycznym, [w:] „Przegląd Geograficzny”, T. 14/22, z. 1, Warszawa 1969, passim.
99 A . Pi ąt kow s k i, Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 46.
100 H . B e r t r am , Die Entwickelung …, op. cit. – mapa Das Danziger Werder, tamże.
101 Doskonale widoczne jest to na mapie Żuław Gdańskich i okolic z ok.
XVIII wieku nieznanego autora (Archiwum Państwowe w Gdańsku,
sygn. 126/574a).
Il. 15. Magnus Skepsgård, Plany wsi żuławskich: Bogatka, Bystra, Lędowo, Szerzawa, Trzcińsk, Wiślinka.
Długiego Pola (jako Liege Schlickgeschwererenen Graben).
Kanał Śledziowy odprowadzał wody częściowo bezpośrednio do Wisły, a częściowo biegł w kierunku zachodnim pod
nazwą Taube Vorflutt, Else Laake i Süderevier – do Motławy.
Kanał Piaskowy skręcając na zachód zmieniał nazwę na Wysoki (Die hohe Vorflut) i również wpadał do Motławy zwanej
na tym odcinku Czrną Łachą (Schwarze Laake).
Dla odróżnienia sztucznego odcinka cieku od jego naturalnej formy, stosowano nazwę rów, kanał (graben, wassergang)
albo struga, łacha (laake). Mapa H. Bertrama „Żuławy Gdańskie i Mierzeja – próba odtworzenia podziału Żuław w 1650
roku”102 ukazuje istnienie siedemnastu śluz oraz około pięćdziesięciu przepompowni (oznaczonych jako Schöpfwerke),
którymi były wiatraki-pompy usytuowane wzdłuż wymie-
nionych głównych kanałów i cieków zbiorczych. Usytuowanie przepompowni zostało oznaczone na podstawie planów
wsi żuławskich Magnusa Skepsgårda, gdzie występują wyraźne sygnatury wiatraków. Oprócz wymienionych najważniejszych kanałów istniały także liczne rowy odwadniające.
Z reguły granice wsi wyznaczone były takimi rowami, zwanymi Grenzgraben103.
Na Żuławach prawobrzeżnych system wodny był mniej spójny. Oprócz nadal funkcjonujących naturalnych większych
i mniejszych rzek, jak Linawa, Święta, Tuga, Panieńska Łacha, Izbowa Struga i Nogat, obwałowywanych i dostosowywanych do roli kanałów zbiorczych, nowy element układu
wodnego – gęsta sieć rowów – pojawił się jedynie w okolicy
rzędówek bagiennych. Rejon ujścia Nogatu oraz Szkarpawy
102 H. B er t ram, Entwickelung …, op. cit.
103 Por. plany wsi żuławskich M . Ske p s gård a .
27
tworzył nadal naturalną, mocno rozbudowaną deltę o wielu strumieniach mniejszych „łach” oraz Panieńska Struga
z rozlewiskiem, połączone trzema kanałami poprzecznymi
a także jeden kanał biegnący równolegle do koryta Nogatu104.
4. Czasy porozbiorowe
(od. 1772 r. do 1945 r.).
Gdy po rozbiorze Polski w 1772 roku Żuławy przeszły pod
panowanie pruskie, były organizmem już w pełni ukształtowanym105. Całość obszaru położonego po lewej stronie
Wisły został zagospodarowany, zasiedlony i powstał dobrze
funkcjonujący system gospodarczo-przestrzenny, którego
efektem była wzrastająca wydajność produkcyjna i co za tym
idzie, zamożność mieszkańców106. Natomiast na Żuławach
prawobrzeżnych nadal kontynuowano osuszanie i pozyskiwanie dalszych terenów. Osuszone tereny otrzymały częściowo podobny typ rozplanowania wsi – rzędówki bagienne107,
a częściowo były to jednostronne wsie przywałowe108. Formy osadnictwa rozproszonego pojawiły się później – w XIX
i na początku XX w.109. Na Żuławach prawobrzeżnych osadnictwo uformowało się ostatecznie dopiero w pierwszych
latach XX w.
Sieć dróg lokalnych rozwinęła się znacznie w rejonie ujścia
Wisły Elbląskiej i Królewieckiej oraz Nogatu. Powstało tu
wiele lokalnych przepraw promowych, niektóre z nich funkcjonują do dzisiaj.
System wodny rozwijano i regulowano nadal. Wiele kłopotów przysparzała pod koniec XIX wieku Wisła. Dramatycznym wydarzeniem było przerwanie przez Wisłę w nocy
z 31 stycznia na 1 lutego 1840 roku pasa wydm nadmorskich
w okolicy Górek (na Żuławach Gdańskich) i utworzenie nowego ujścia zwanego odtąd Wisłą Śmiałą110. Pomimo skrócenia biegu rzeki, powodzie występowały nadal. Istotną cezurą
104 I. Hopp e, Mapa terytorium Żuław Elbląskich …, op. cit.; F. G e t k ant ,
„Mapa Żuław Steblewskich z 1643 roku” (Archiwum Państwowe
w Gdańsku, sygn. V/16/507), która ukazuje również delty: Szkarpawy
i Nogatu.
105 H. B er t ram, Die Eindeichung …, op. cit. – mapa rozwoju osadnictwa
Żuław XIII-XX w. Jedynie w okolicy Przegaliny widnieje skrawek terenu o nazwie Einlage z datą 1784 r.
106 Opisy życia mieszkańców, ich zasobności, obyczajów, itp., znaleźć
można m.in. u: K. O g ier a , Dziennik podróży do Polski 1635-1636, cz.
I i II, Gdańsk 1950, passim; W. Pol a, Obrazki z życia i natury, Kraków
1870, passim oraz R . Morc i n k a , Pamiętnik K. Glogera z pobytu na
Żuławach w r. 1831 [w:] „Rocznik Elbląski”, T. III, Elbląg 1965, passim.
107 Np. miejscowość Gozdawa, Podwale i okolice.
108 Np. – miejscowości: Kępiny Małe, Kępiny Wielkie, Nowinki, Nowe
i Stare Nowakowo.
109 H. B er t ram, Die Entwickelung …, op. cit. – mapa Das Danziger Werder …, op. cit.; Atlas der Freien …, op. cit., Tablica nr 8.
110 A. Maj e wsk i, Rozwój hydrograficzny …, op. cit., passim; Barwnie
opisuje to wydarzenie W. Pol w formie relacji Żuławiaka, zob. J. Fa bi ani-Madejska, Odwiedziny Gdańska w XIX wieku, Gdańsk 1957,
s. 121 i n.
28
czasową był rok 1895. Ponieważ począwszy od 1855 roku
zaczęły się powtarzać wielkie, katastrofalne powodzie (1855,
1888, 1889, 1891)111 – w tym jedna typu globalnego w roku
1888, kiedy to stan wody wyniósł 2,5 metra, podczas gdy
żuławskie wały przeciwpowodziowe części prawobrzeżnej
mogły chronić przed wodą 1,5-metrową – uchwalono kompleksowe uporządkowanie systemu wodnego wielkich rzek
– Wisły i Nogatu.
W końcu XIX wieku reakcją na owe poważne problemy
w dziedzinie gospodarki wodnej i ochrony przeciwpowodziowej było zjednoczenie się w 1895 roku trzech odrębnych
dotychczas Związków Wałowych: Żuław Gdańskich, Wielkich Żuław Malborskich i Żuław Elbląskich. Tym samym
po raz pierwszy utworzono system organizacyjny obejmujący całe terytorium Delty Wisły. Przewodniczącym nowego, zintegrowanego Związku Wałowego Żuław Wiślanych
był w pewnym okresie wspominany wielokrotnie znawca
problematyki wodnej Żuław Wiślanych – Hugo Bertram.
Był on nie tylko znawcą ale i miłośnikiem historii Żuław
Wiślanych, a w tym interesującej i skomplikowanej historii
ochrony przeciwpowodziowej i systemów wodnych wprowadzanych na terenie Delty Wisły i przez wieki uzupełnianych
i udoskonalanych.
Na pierwszy etap złożyło się pięć elementów: wykonanie
w 1895 roku przekopu przez wał wydm nadmorskich, kierującego wody Wisły bezpośrednio do Zatoki Gdańskiej
w okolicy Świbna112 , zamknięcie obu ramion Wisły – Wisły Martwej i Szkarpawy (obecnie zwanej na całej długości Wisłą Elbląską), podwyższenie obwałowania Wisły do
Giemlic, czyli podwyższenie korony wałów do wysokości
zabezpieczającej przejęcie wód, które wystąpiły w 1791
roku, pomierzonej w Tczewie – plus 3 metry, wybudowanie
Kanału Wiślano-Zalewowego (w 1850 roku) oraz odcięcie
Nogatu od Wisły i wybudowanie w miejscowości Biała Góra
jazu, śluzy i kanału (prace tu zakończono w 1917 roku). Na
szczególną uwagę zasługuje pierwszy z elementów programu,
a mianowicie – wykonanie przekopu przez wał wydm nadmorskich kierującego wody Wisły bezpośrednio do Zatoki
Gdańskiej. Było to przedsięwzięcie o charakterze wręcz antropotektonicznym, silnie zmieniające krajobraz tego miejsca i decydująco wpływające na stan stosunków wodnych
ujścia Wisły.
Całość przedsięwzięcia zdała egzamin na tyle, że do dnia dzisiejszego nie było żadnej większej powodzi na Żuławach Wiślanych, nie licząc oczywiście umyślnego przerwania wałów
wiślanych w działaniach wojennych II wojny światowej.
Z chwilą zakończenia prac regulacyjnych zamknięty
został jednocześnie rozdział aktywności Wisły w stosunku
111 J. Ma kow sk i, Setna rocznica …., op. cit., s. 82-88.
112 Ibid., passim.
do delty. Fakt zamknięcia głównych wód Wisły w korycie
niemającym połączenia z otoczeniem, co likwidowało naturalne procesy deltotwórcze, stworzył nowy problem. Od
tego momentu występuje stałe zamulanie zamkniętych odtąd
ramion Wisły, jak również częściowo Nogatu. W związku
z zatrzymaniem naturalnego procesu deltotwórczego nie
postają nowe „kępy” w rejonach ujściowych przy Zalewie
Wiślanym. Ponadto, przy nałożeniu się niekorzystnych zjawisk klimatycznych – pochód lodów na rzekach oraz silne
wiatry z północnego kierunku, umożliwiające wypływ kry
i wody do zatoki – Wisła grozi totalną powodzią113, gdyż nie
ma innego niż przekop ujścia wód. Bezpieczeństwo dzisiejszego systemu wynosi według specjalistów 99,9 %, co ich
zdaniem jest jednak niewystarczające!114. Najprawdopodobniej, po pierwszym etapie prac regulacyjnych wykonanych na
przełomie XIX/XX w., zamierzano prowadzić dalsze prace
regulacyjne, stwarzając tym razem w jakiejś formie zabezpieczenie, zwane kanałem ulgi dla wielkich wód Wisły. To
właśnie Hugo Bertram w 1896 roku postulował uzupełnienie
programu regulacji systemu przeciwpowodziowego na Żuławach Wiślanych o „kanał ulgi”. Byłaby to odnoga wiślana
lub kanał, przejmujące w odpowiednim czasie nadmiar wód
powodziowych. Dopiero wówczas uzyskano by całkowitą
niezawodność funkcjonowania systemu przeciwpowodziowego.
Żuławy Wiślane, zamieszkiwane aż do tej pory przez potomków osadników pochodzenia niderlandzkiego, w większości
wciąż praktykujących mennonitów, zaczęły w tym okresie
zwolna przeobrażać się pod względem narodowościowym.
Po pewnym czasie zmalał wyraźnie udział gmin czysto
mennonickich w ogólnej liczbie mieszkańców tego terenu.
Powodem była nasilająca się emigracja mennonitów do Rosji nad Morze Czarne, jako ucieczka przed nietolerancyjną
polityką kolejnych władców Prus115. Z czasem ludność mieszkająca na terenach zasiedlonych pierwotnie przez osadników
113 Za taką uważa się wystąpienie z koryta rzeki Wisły i przelanie się jej
tak zwanej wysokiej wody. Jest to zagrożenie powodziowe I rzędu, tak
zwane lądowo-morskie Wisły. Stan wody wyniósłby wówczas około
2,5 do 3,5 m n.p.m. a zatem Żuławy Gdańskie znalazłyby się całkowicie pod wodą. Ilość przelanej wody mogłaby dojść do około 900
mln m3 i zasięg fali powodziowej byłby wówczas w okolicach dzielnicy
gdańskiej – Nowego Portu, a więc podtopione (chociaż niezatopione!)
byłoby także samo miasto Gdańsk. Żuławy prawobrzeżne zalane byłyby na około 1/3 swojego terytorium. Powódź taką może spowodować jednoczesne wystąpienie następnych czynników: wysoka woda
w Wiśle (po roztopach bądź długotrwałych deszczach), pochód lodów
na Wiśle, i zaczopowanie ujścia Wisły spływającymi lodami przy wciąż
zamarzniętej Zatoce Gdańskiej a także długotrwałe i silne wiatry z kierunku północno-wschodniego.
114 K. C ebu l a k, wypowiedź na sesji zespołów branżowych opracowujących „Regionalny Plan Modernizacji i Rozwoju Żuław” w Gdańsku
w czerwcu 1984 oraz w Elblągu w dniach 6-7 września 1984 roku.
115 K. Mę ży ńsk i, O menonitach w Polsce …, op. cit., passim, tegoż autora: Z wędrówek menonitów pomorskich …, op. cit., passim, J. D i ck,
The Russian mennonite House-barn of Manitoba. „A Study in Cultural
Transformation”, University of Waterloo, Ontario 1984, mps., passim.
„olęderskich”, w tym mennonitów, zaczęła określać się pod
względem wyznaniowym jako ewangelicy. Tak też przedstawia to „Atlas Wolnego Miasta Gdańska” z 1936 roku116. Z
danym zawartych w Atlasie wynika, iż w 1924 roku ludność
wyznania katolickiego grupowała się na terenach o starszej
genezie osiedleńczej, sprzed osadnictwa „olęderskiego”. Na
pozostałych terenach zdecydowaną większość stanowiła ludność wyznania ewangelickiego. Ilustruje to zróżnicowanie
wpływów kulturowych w zależności od genezy powstania
i pierwszego zasiedlenia.
Odrębność i hermetyczność kręgu kulturowego mieszkańców Żuław Wiślanych uwarunkowana była ich pochodzeniem i odmiennymi warunkami życia. Powodowała, że
nadal stanowili zwarte i odrębne kulturowo społeczeństwo,
niechętnie asymilujące przybyszów z zewnątrz. Taki stan
rzeczy przetrwał aż do 1945 roku. Po tym roku nastąpiło
dramatyczne przerwanie wielosetletniej tradycji kulturowej
i ciągłości kulturowo-społecznej na tym terenie.
5. Czasy najnowsze
– po 1945 roku do współczesności.
Cezurą czasową o szczególnym znaczeniu była dla Żuław
Wiślanych II wojna światowa. W ostatnich tygodniach działań wojennych, broniące się wojska niemieckie spowodowały
niewyobrażalne zniszczenie tego obszaru. Po uprzednim całkowitym wysiedleniu pod przymusem ludności, przerwano
wały wiślane, niszcząc jednocześnie stacje pomp. Tym samym zatopiono całe terytorium delty117 i zniszczono dotychczasowy, wielowiekowy dorobek kultury gospodarowania
przestrzenią. Żuławy Wiślane na pewien czas powróciły do
stanu nieomalże pierwotnego. Podjęte po wojnie starania
o osuszenie i przywrócenie funkcjonalności tego obszaru
dały w miarę szybko zadowalające efekty. Jednakże pod pewnym względem działania wojenne przyniosły katastrofalne
i nieodwracalne skutki. Było to pozbawienie tego terenu dotychczasowych, można rzec – „pierwotnych” mieszkańców
i ich specyficznej kultury. Jeśli pod względem fizycznym
i następnie gospodarczym udało się ogromnym wysiłkiem
osuszyć, zabezpieczyć i przywrócić funkcjonowanie tysięcy
hektarów wspaniałej, urodzajnej ziemi żuławskiej, to pod
względem społeczno-kulturowym Żuławy Wiślane stały się
na zawsze inne. Ten skutek totalnego kataklizmu wojennego
jest odczuwany do dzisiaj, świadcząc o nietypowości złożoności problemu dziedzictwa kulturowego Żuław Wiślanych.
Po 1945 roku nastąpiła całkowita wymiana ludności na tym
terenie i w związku z tym jednoczesne wymieszanie kultur,
gdyż przybysze napływali z wielu różnych stron118.
116 Atlas der Freien …, op. cit., Tablica nr 11.
117 A . Maj e w sk i, Rozwój hydrograficzny …, op. cit., passim.
118 Żuławiacy. Wspomnienia osadników żuławskich, red. J. Pawlik, Gdańsk
1973, passim; Żuławy. W poszukiwaniu tożsamości, pr. zb. pod red.
29
Nowe formy osadnictwa, które pojawiły się po 1945 roku,
były efektem także przemian polityczno-gospodarczych. Po
wprowadzeniu kolektywizacji i utworzeniu państwowych
gospodarstw rolnych, powstawać zaczęły osady robotników
rolnych zatrudnionych w tych gospodarstwach. Początkowo
były to zharmonizowane z krajobrazem wiejskim dwojaki
i czworaki. W latach 70. XX wieku wprowadzono ideę „agromiasteczka” i pobudowano wiele paropiętrowych bloków,
które defi nitywnie zniekształcały pejzaż części wsi żuławskich. Przywiezione przez nowych osadników inne a jednocześnie różnorodne wzorce kulturowe, przeciwstawiane
były zastanym śladom kultury żuławskiej. Nie było przy tym
nikogo, kto mógłby przekazać nowym przybyszom wiedzę
na temat zastanych elementów kultury materialnej. Brakowało emocjonalnego stosunku do nowego miejsca zamieszkania. W sumie stworzyło to wielce niebezpieczną sytuację
dla materialnego świadectwa dawnej kultury istniejącego
na Żuławach. Niestety, poskutkowało to zniszczeniem wielu elementów zagospodarowania, a co za tym idzie – zniekształciło częściowo nietypowy, unikatowy na skalę Polski
krajobraz żuławski. Nawet jeśli materialne przejawy dawnej
kultury zachowały się, to spełniały rolę pustej skorupy, niezrozumiałej formy zewnętrznej, niewypełnionej oryginalną
treścią. Zabrakło w pierwszej fazie zasiedlania na nowo po
II wojnie światowej terenów Żuław Wiślanych społecznej
i ludzkiej treści w krajobrazach żuławskich. Niesłychanie
trudnym zadaniem było wówczas uchronienie całości zasobu kulturowego Żuław bez naturalnego sojusznika, jakim
było przywiązanie emocjonalne do ziemi swoich przodków.
Terytorium Żuław Wiślanych przypominało reanimowanego wielkim nadkładem sił i środków człowieka, którego
następnie pozostawiono samemu sobie, bez dalszej terapii.
Dodatkowo specyfika przestrzenna, geofizyczna nie ułatwiała gospodarowania na tych ziemiach, zwłaszcza w wydaniu
upaństwowienia gospodarstw rolnych na wielkich areałach.
Wyrazem tego były ciąż małe i niezadowalające efekty gospodarcze uzyskiwane z tak przecież żyznych gleb rolniczych.
Wystąpiło swego rodzaju marnotrawstwo możliwości ziemi
żuławskiej i jej piękna. Rozpoczęły się niekorzystne zjawiska
chaotycznej suburbanizacji w sąsiedztwie większych miast
– Gdańska, Tczewa, Malborka i Elbląga. Poza budowaniem
osiedli blokowych na wsiach, nastąpiło przekształcenie większych folwarków żuławskich, a w nich często występujących
słynnych pięknych domów podcieniowych w biura Państwowych Gospodarstw Rolnych z umieszczaniem w tych
obiektach także mieszkań dla wielu najemców. Inne folwarki
żuławskie, nawet jeśli zostały przekazane w ręce prywatne
A.W. Brzezińskiej, Gdańsk 2009, s. 41-113; Zachować podcień. Zachowane w krajobrazie i pamięci, pr. zb., red. A.W. Brzezińska i J. Poczobut, Gdańsk – Pruszcz Gdański 2010, s. 55-60.
30
jako rekompensata za utracone dobra z poprzedniego miejsca zamieszkania, otrzymywały nie jednego – jak oryginalnie
– lecz paru gospodarzy. Dzielono zatem sztucznie budynki
podcieniowe oraz gospodarcze. W zależności od możliwości
i stosunku nowych właścicieli do materialnego dobra, części
owych zabudowań bądź podupadały, bądź w całości w ogóle
nie były szanowane jako „obce”, „poniemieckie” i nietrwałe
(drewniane). Wiele zniszczonych siedlisk rolniczych nie zostało w ogóle odbudowanych, w zamian wprowadzano niejako na siłę w skończone kompozycyjne historyczne układy
ruralistyczne (rozplanowanie wsi) nowe podziały terenu na
działki i nową, architektonicznie niepasującą do oryginalności architektonicznej Żuław – zabudowę.
Nie dokończono także rozpoczętej w latach 50. XX wieku
na Żuławach Gdańskich akcji poprawienia warunków klimatycznych, polegającej na wprowadzeniu pasów wiatrochronnych. Przewidziane dalsze ich pielęgnowanie i korekty
w gatunkach nasadzeń w formie stopniowej likwidacji tak
zwanego przedplonu, czyli szybciej rosnących gatunków
zieleni wysokiej i pozostawianie silnego zadrzewienia
z gatunków szlachetnych, nigdy nie nastąpiło. W rezultacie
współcześnie mamy do czynienia ze zdegenerowanymi pasami zieleni wysokiej, często samoniszczącymi się (samoistne
ubytki podczas silnych wiatrów w drzewostanie, który już
dawno powinien być zlikwidowany) i uszkadzającymi przy
okazji nasadzenia wartościowe. Nagminnie likwidowano
również obsadzenia mniejszych rowów nawadniająco-odwadniających z szpalerowej formy obsadzenia wierzbowego,
jakie oprócz istotnej roli regulacyjnej poziom wody, stanowiło charakterystyczny rys krajobrazu Żuław.
Na koniec należy przypomnieć o agresywnej ekspansji terenowej w postaci lokalizacji w latach 70. XX wieku ogromnego kompleksu Rafi nerii Gdańskiej i częściowo zaplecza
Portu Północnego w Gdańsku na polderach żuławskich. Do
niedawna również na żyznych polderach żuławskich powiększano zlokalizowane tam składowisko fosfogipsów, dzisiaj
szczęśliwie zamknięte i przewidziane do rekultywacji.
Po niedawnych przemianach politycznych i urynkowieniu
gospodarki kraju, ziemie żuławskie niestety nadal nie są należycie traktowane pod względem gospodarczym. Można jedynie mieć nadzieję, że ustanawiane współcześnie programy
ekonomiczne doprowadzą w rezultacie do poprawy struktury gospodarczej Żuław Wiślanych oraz ochrony, zachowania
ale i naprawy ich unikatowego krajobrazu kulturowego.
V. Specyfika krajobrazowa
Delty Wisły – wprowadzenie
Krajobraz żuławski oglądany po raz pierwszy – a trzeba
pamiętać, że pierwsze wrażenie jest zwykle najsilniejsze
i najważniejsze, zapamiętywane na zawsze – bez żadnych
wątpliwości zasługuje, również w języku popularnym, na
miano krajobrazu „otwartego”119. Krajobrazu wielkich, otwartych przestrzeni. Krajobraz żuławski zaskakuje swoją
rozległością, skalą, przestronnością. W krajobrazie żuławskim prym wiodą rozległe makrownętrza krajobrazowe,
płynnie przechodzące jedno w drugie, stanowiące sekwencję kolejnych panoramicznych obrazów. Umownymi ścianami makrownętrz jest prawie zawsze rzadko gdzie indziej
spotykana – prosta linia styku nieba z ziemią. Mówi się, że
krajobraz Żuław Wiślanych to… niebo! W tak znaczącym
stopniu zajmuje ono każdy kadr pejzażu żuławskiego. Panoramy żuławskie są dostępne w percepcji wzrokowej bez
zakłóceń spowodowanych elementami pierwszego planu,
w zakresie 360 stopni.
119 Krajobrazem otwartym, w odróżnieniu do zurbanizowanego („zamkniętego”), nazywamy obraz przestrzeni ograniczony naturalnym
horyzontem, najczęściej stosunkowo mało „zabudowany” wprowadzonymi przez człowieka różnymi elementami. Krajobraz otwarty składa
się z układu powiązanych ze sobą i przenikających się kolejnych makrownętrz krajobrazowych, ograniczonych wciąż jedynie naturalnym
widnokręgiem. Typowy krajobraz otwarty, to najczęściej krajobraz
naturalny, naturalno-kulturowy lub kulturowo-naturalny. Ten ostatni,
to krajobraz powstały na bazie wykorzystania i adaptacji istniejących
zasobów naturalnych przez człowieka. Jest zapisem kulturowej działalności człowieka charakterystycznej dla kolejnych regionów przyrodniczych.
Jak w każdym krajobrazie otwartym, także i na Żuławach
Wiślanych, elementami dominującymi są te o tworzywie naturalnym – ziemia, woda, zieleń. Jest to krajobraz wiejski,
rolniczy, zwany także pracującym z uwagi na jego służebny
dla człowieka charakter. Jednakże w porównaniu do innych
krajobrazów rolniczych naszego kraju, krajobraz Żuław, chociaż zawierający elementy przyrody, nie jest krajobrazem
naturalnym, a całkowicie ukształtowany przez człowieka
krajobrazem kulturowym. Jest krajobrazem zbudowanym.
Zarówno takie elementy krajobrazu jak budynki, drogi, wały,
jak i wydawałoby się, czysto naturalne jak – drzewa, woda,
ziemia – są w równym stopniu pochodzenia antropogenicznego.
Zieleń występuje w zgeometryzowanych formach nasadzeń
także jako obudowa alejowa dróg, obudowa szpalerowa rowów nawadniająco-odwadniających, jest tworzywem parków
i ogrodów przydomowych w bogatych folwarkach żuławskich
oraz upiększeniem licznych cmentarzy żuławskich. Woda
została podporządkowana człowiekowi w sposób radykalny,
zamieniona została w system rowów nawadniająco-odwadniających, chroni ziemię przez którą płynie i daje jej życie.
System rowów to również forma zgeometryzowana dająca
wrażenie pełnego uporządkowania przestrzeni. Ziemia rozmierzona w wiekach średnich na jednakowe, zgodne z ówczesnym prawem, nadziały, także została podporządkowana
gospodarce człowieka. Krajobraz żuławski jest więc niezaprzeczalnie krajobrazem pochodzenia antropogenicznego,
Il. 16. Rozległa panorama żuławskiej ziemi Delty Wisły – okolice okolice Lichnów Wielkich. Linia horyzontu jest idealnie prosta, jedynie miejscami zakłócona nielicznymi drzewami. Pola uprawne stanowią rozległe, jednorodne płaszczyzny. Fot. B. Lipińska.
31
krajobrazem kulturowym. Co więcej – istniejące jeszcze
gdzieniegdzie elementy typowo naturalne, jak bagna, torfowiska, mursze, roślinność łęgowa i wodna, muszą ulegać
ciągłemu przekształcaniu, aż do zaniku włącznie. Takie jest
prawo Żuław i ich tradycja. Wymaga tego żywotny interes
człowieka chcącego gospodarować na Żuławach Wiślanych,
czyli możliwości tworzenia bezpiecznego funkcjonowania
i wydajnego gospodarowania, zgodnie z wielowiekowym
doświadczeniem.
Krajobraz żuławski jest więc stale wspaniałym przykładem
niesłychanie wartościowego pod względem kulturowym
świadectwa wysokiego poziomu rozwoju cywilizacyjnokulturowego kolejnych pokoleń Żuławiaków.
W przypadku Żuław Wiślanych, jedna ze składowych wpływających na formy krajobrazu – ukształtowanie terenu – jest
pod względem wizualnym jedynie neutralnym elementem.
Natomiast druga składowa – pokrycie terenu – w swojej różnorodności i wielowiekowych nawarstwieniach, jest ilustracją wielkiego teatru historii. Zatem podstawową jednostką
krajobrazową na terenie Żuław jest jednostka przestrzeni
silnie związana z wydarzeniami historycznymi.
Podstawową jednostką historyczną jest obszar wsi w historycznych granicach nadania, czyli zabudowane zagrodami
działki siedliskowe, zwane niwą domową oraz rozłóg, czyli
pola uprawne – warsztat pracy rolnika. Wielkość fi zyczna
(obszarowa) przyjętej jednostki pozwala na postrzeganie
form krajobrazu tak, jak postrzegali otoczenie mieszkańcy.
Umożliwia także współczesnemu obserwatorowi podobne
przeżycia i przystawalność własnych obserwacji do obserwacji najbardziej związanego z wybranym fragmentem
krajobrazu – użytkownika, czyli mieszkańca. Umożliwia
w miarę dokładne „przeżycie” obrazu środowiska, jego zauważenie, zrozumienie, zapamiętanie. Warto podkreślić, iż
geneza wielkości wsi i jej rozłogu opiera się między innymi
także na możliwościach technologicznych ówczesnego czło-
wieka, zdanego na własny zasób sił przy pracy w obejściu
i na roli czy poruszaniu się w przestrzeni między jedną wsią
a drugą.
Wieś z jej najbliższym otoczeniem jest bardzo wdzięcznym materiałem do badania ludzkich możliwości percepcji
i umiejętności własnego definiowania charakterystycznych
cech kompozycji krajobrazowej – wnętrz krajobrazowych,
widoków i panoram. Dodatkowo – wieś w granicach nadania jako jednostka historyczna, oprócz pozaprzestrzennej
cechy, jaką jest okres powstania i zapoczątkowanie tradycji
osadniczej, zawiera całe bogactwo cech formalnych, wypełniających przestrzeń tej jednostki i budujących jej krajobraz
kulturowy.
Ciekawym zadaniem jest zatem odtworzenie procesów historycznych z ich efektami przestrzennymi, czyli szczegółowe rozpoznanie form krajobrazu żuławskiego w czasie
i przedstawienie go w postaci sekwencji rozwojowych poszczególnych form składowych krajobrazu otwartego Żuław
Wiślanych. Innymi słowy – analiza procesów rozwojowych
i dynamiki budowy krajobrazu kulturowego wiodąca ku
poznaniu dzisiejszej, tak szczególnej na tle Polski, postaci
krajobrazu żuławskiego.
Il. 17. Małe Żuławy Malborskie – okolice Podwala. Widoczne silnie zgeometryzowane podziały krajobrazu w formie linii nasadzeń szpalerowych
wierzby głowiastej przy rowach melioracyjnych. Biegnąca droga o obsadzeniu alejowym posiada także prostokreślny przebieg. Całość sprawia
wrażenie „technicznego” krajobrazu, silnie uporządkowanego. fot. B. Lipińska.
32
VI. Postać krajobrazu – jak czytać zapis histotrii
w krajobrazie
1. Ziemia i woda – czyli rozwój
terytorialnych Żuław.
Punktem wyjścia będzie obserwacja rozwoju terytorialnego
Żuław Wiślanych na tle stosunków polityczno-własnościowych. System osadniczy, jaki powstał na przestrzeni dziejów
w obrębie Delty Wisły120 ma interesujące i do dziś czytelne
cechy, które ilustrują kolejne formy gospodarowania przestrzenią delty w zależności od daty lokacji kolejnych miejscowości bądź okresu fali osadniczej. Innymi słowy, zasób
krajobrazu kulturowego stworzony w Delcie Wisły całkowicie przez człowieka, charakteryzuje się czytelną do dzisiaj
dynamiką zróżnicowanych cech przestrzennych.
Badacz historii Żuław Wiślanych – H. Bertram, w swojej pracy121 wyróżnił i datował następujące etapy osiedleńcze:
− obejmujący XIV wiek (czasy zakonu krzyżackiego),
− od 1400 do 1700 roku (okres „olęderski”),
− od 1700 do 1900 roku (okres panowania państwa pruskiego),
− po 1900 roku (czasy współczesne autorowi).
Bertram naniósł także na opracowaną przez siebie mapę
miejscowości istniejące przed 1300 rokiem pochodzenia staropruskiego i pomorskiego. Łącznie daje to podział obszaru
Żuław na pięć etapów rozwoju terytorialnego.
Podobny podział przedstawił Walter Geisler122, który wyróżnił pięć okresów formowania się osadnictwa na Żuławach
Wiślanych (a także w Dolinie dolnej Wisły) i nazwał je (bez
podawania datowania):
− okres prehistoryczny,
− czasy pomorskie,
120 Obszar Delty Wisły kojarzony powszechnie z nazwą Żuławy Wiślane ma także inne formy fizjograficzne, które nie powinny być nazywane żuławami (żuławą). Żuławy (żuława) jest to teren wytworzony
przez naturalny proces rzeczny, posiadający naturalny, grawitacyjny odpływ wód, zaś występujące również w delcie tereny depresyjne
(po osuszeniu zwane obszarami polderowymi) takiego naturalnego odpływu nie posiadają. Nazwa Żuławy Wiślane jest więc nazwą
zwyczajową, utrwaloną po 1949 roku. Wcześniej dla poszczególnych
obszarów w deltach Wisły i Nogatu używano określeń „żuławy” oraz
„niziny”. por. K. C ebu l a k , Delta Wisły. System …, op. cit., s. 60-62.
121 H. B er t ram, Die Eindeichung … op. cit., passim.
122 W. G eisler, Die Weichsellandschaft von Thorn bis Danzig,
Braunschweig 1922, s. 192-219.
− czasy zakonu krzyżackiego,
− czasy polskie,
− czasy pruskie.
Oprócz mapy ilustrującej kolejne fazy rozwoju terytorialnego, W. Geisler zamieścił obszerne zestawienie tabelaryczne
miejscowości żuławskich, gdzie między innymi znajduje się
informacja, w którym z etapów osiedleńczych powstała dana
miejscowość.
Kolejnym opracowaniem kartograficznym, z którego można
skorzystać przy śledzeniu etapów rozwoju terytorialnego ziemi żuławskiej, jest mapa według R.H. Nordmanna z uzupełnieniami A. Majewskiego123. Co prawda obejmuje tylko deltę
Nogatu, lecz jest cenna z uwagi na mocno skomplikowane
i bardziej dynamiczne zmiany na tym obszarze.
Porównując powyższe ustalenia można zaproponować następujący podział na etapy osiedleńcze, uszczegółowione
zwłaszcza w czasie kolonizacji „olęderskiej”:
I etap – przedkrzyżacki (kolonizacja fryzyjsko-flamandzka
i niemiecka zakonu) – do 1308 roku,
II etap – okres krzyżacki (kolonizacja fryzyjsko-flamandzka
– od 1308 do 1400 roku,
III etap – okres „olęderski” (czasy polskie – kolonizacja niderlandzka) – od poł. XV wieku do poł. XVI wieku,
IV etap – okres „olęderski” (czasy polskie – kolonizacja niderlandzka) – od poł. XVI wieku do poł. XVII wieku,
V etap – okres „olęderski” (czasy polskie – kolonizacja niderlandzka) – od poł. XVII wieku do 1772 roku,
VI etap – okres porozbiorowy (czasy zaborów – kolonizacja
państwa pruskiego i masowa emigracja „olędrów” mennonitów) – od 1772 roku do ok.1900 roku,
VII etap – okres osadnictwa najnowszego (czasy nowożytnego państwa niemieckiego i III Rzeszy, zanik dużych akcji
kolonizacyjnych) – od ok. 1900 roku do 1945 roku.
Żuławy Wiślane to teren o całkowicie równinnej formie
ukształtowania. Nieliczne, naturalne wyniesienia terenowe,
występujące przede wszystkim w południowych rejonach, są
123 J. S zel i ga , Zagadnienia zamian linii brzegowej Zalewu Wiślanego
w świetle wybranych map XVI-XIX wieku, [w:] „Rocznik Elbląski”, T.
V, Elbląg 1972, s. 84, ryc. 19.
33
Il. 18. Żuławy Szkarpawskie – pogranicze Mierzei Wiślanej i Żuław Wiślanych. Droga biegnie wzdłuż krawędzi Mierzei. Zalesiona Mierzeja
silnie kontrastuje krajobrazowo z płaskim i bezdrzewnym żuławskim krajobrazem uprawowym. Fot. B. Lipińska.
nieuchwytne dla oka obserwatora i w związku z tym całość
sprawia wrażenie idealnej, rozległej, wręcz niekończącej się
równiny. Na tym tle wyraźnie odmienną formą jest Mierzeja
Wiślana. Jest to wąski pas wydm porośniętych lasem sosnowym, zabezpieczający ziemię żuławską od strony wód Zatoki
Gdańskiej. Można więc rzec, iż ukształtowanie terenu, będące jednym ze składników krajobrazu, w przypadku Żuław
Wiślanych stanowi jedynie tło dla pozostałych elementów
krajobrazu. Pogranicze obu tych krain jest doskonale czytelne w krajobrazie.
Elementy wodne na Żuławach to bardzo urozmaicony
i skomplikowany system. Jeśli chodzi o naturalne formy, to
przez Żuławy przepływają dwie wielkie rzeki: Wisła – jednocześnie największa rzeka Polski, oraz Nogat. Z mniejszych
rzek należy wymienić: Wisłę Martwą, Motławę, Szkarpawę,
Wisłę Elbląską i Wisłę Królewiecką, Świętą-Tugę i rzekę
Elbląg, oraz mniejsze rzeczki: Linawę, Panieńską Strugę,
Fiszewkę, Tinę, Balewkę, Dzierzgionkę, a także kilkanaście rzeczek-dopływów jeziora Druzno. Ponadto cały teren
pocięty jest siecią kanałów odwadniająco-nawadniających
z niezliczoną ilością rowów melioracyjnych. Gęstość sieci
melioracyjnej dochodzi do 300 metrów bieżących rowów na
hektar. Generalnie zarówno naturalne rzeczki jak i większa
część sztucznych kanałów płyną w kierunku północnym
i północno-wschodnim, zatem teren pocięty jest niejako
pasmowo w przebiegu południkowym. Woda jest tym elementem, który na Żuławach przenika krajobraz całkowicie.
Jest wszechobecna, daje świadectwo, iż one powstały z wody
i świadectwo ciężkiej walki człowieka z tym żywiołem. Tak
więc element wody jest w przypadku krajobrazu Żuław Wiślanych najbardziej „krajobrazotwórczym” czynnikiem.
Sposób ujarzmiania żywiołu wody znajduje swoje odbicie
w formach przestrzennych. Są to proste, techniczne w wyrazie, obwałowane dość wysoko szerokie kanały odwadniające,
gdzie lustro wody w nich płynącej bardzo często znajduje
się wyżej niż położone po obu ich stronach pola uprawne
i łąki. Nie ma tu miejsca na malownicze zakręty, łachy piasku czy strome zbocza z bujną, naturalną zielenią znaczącą
w krajobrazie przebieg koryta rzeki.
34
Większym kanałom zbiorczym towarzyszą strażnice wodne, stacje pomp, a także urządzenia techniczne, jak: śluzy,
jazy, przepusty czy wrota przeciwsztormowe, a także mosty zwodzone.
Il. 19. Kiezmark. Strażnica wałowa. Fot. M. Opitz.
Il. 20. Różany. Zabytkowa stacja pomp. Fot. M. Opitz.
Il. 21. Osłonka. Współczesna stacja pomp. Fot. M. Opitz.
Forma krajobrazowa Wisły to szeroka płaszczyzna wodna,
o spokojnym z reguły i powolnym nurcie, ramowana rozległymi terenami zalewowymi łąk, porośniętych zaroślami
wierzbowymi. Dopiero w pewnej odległości od środka nur-
Podobny charakter krajobrazu występuje wzdłuż biegu Nogatu.
Rzeka ta również ma potężne, obustronne obwałowania. Niestety obecnie są one sukcesywnie „rozbrajane”, rozkopywane
a pozyskana ziemia i piasek wywożone i używane do innych
celów. Miejsca takie sprawiają wrażenie zachwiania porządku
krajobrazowego i logiki obrazu, jakie powinny panować na Żuławach. Wszak wały chroniące ziemię położoną wzdłuż dużej
rzeki są niejako symbolem bezpieczeństwa, czymś, co powinno
być trwałe i niezmienne w tutejszym pejzażu.
Inaczej wyglądają drobniejsze elementy wodne – rowy melioracyjne. Są one szpalerowo bądź obustronnie obudowane
rzędami wierzby białej o formie głowiastej – pochodzącej ze
stałego ogławiania, wycinania gałęzi. Proste linie tych drzew
krzyżując się pod kątem prostym, tworząc przestrzenną siatkę, budują niejako krajobraz „przezroczysty”, pełen umownych wnętrz kompozycyjnych.
Il. 22. Rybina. Mosty zwodzony na rzece Wiśle Królewieckiej i Szkarpawie. Fot. M. Opitz.
Il. 23. Wisła w rejonie Kiezmarku. Widoczna rozległa płaszczyzna
wodna oraz obszar międzywala ograniczone potężnym wałem przeciwpowodziowym. Fot. M. Opitz.
tu, miejscami do około kilometra, rzece towarzyszy obustronnie potężny wał przeciwpowodziowy. Jest to forma
niesłychanie nośna w krajobrazie z powodu swojej skali,
nadająca monumentalny charakter najbliższemu otoczeniu.
Liniowa forma – zarówno rzeki jak i jej obwałowań – oraz
całkowicie płaski teren po obu jej stronach, potęgują wrażenie nieskończonej dali i rozległości krajobrazu.
Il. 24. Krzyżujące się szpalery wierzb i topoli rosnące wzdłuż rowów
melioracyjnych – okolice jeziora Druzno. Fot. M. Opitz.
Il. 25. „Krajobraz przezroczysty” – interpretacja rysunkowa. Rys.
B. Lipińska.
35
Oprócz bardzo technicznych w swojej zgeometryzowanej
formie cieków występujących w zdecydowanej przewadze,
istnieją na Żuławach Wiślanych także naturalne rzeczki
i strugi. One również zostały wykorzystane przez człowieka
na potrzeby systemu melioracyjnego, zachowały jednakże
naturalną, miękką formę przebiegu i częściowo naturalne
zadrzewienia i zakrzewienia brzegów. Najbardziej miękką
formę prezentują rzeki Motława i Tuga.
Il. 26. Tuga. Jest to naturalny ciek, gdzie rzeka wije się miękko i malowniczo w płaskim, „technicznym” terenie. Wzdłuż brzegów występuje
częściowo roślinność naturalna. Liczne zakręty rzeki w istotny sposób
urozmaicają najbliższe otocznie. Fot. M.Mika.
Il. 27. Żuławy Szkarpawskie – rejon miejscowości Łaszka. Ujście kanału
zbiorczego do Zalewu Wiślanego. Widoczne malownicze zadrzewienie
kanału, bliżej Zalewu przechodzące w pierwotną roślinność wodną.
Fot. B. Lipińska.
Pomimo częściowej regulacji, jeszcze do dzisiaj są czytelne
w terenie jej starorzecza w formie wyraźnych pętli, podkreślonych porastającą je roślinnością. Wpływa to znakomicie
na urozmaicenie otaczającego krajobrazu, zwłaszcza, iż biegowi rzeki towarzyszy miękko wijąca się droga pozwalająca
na obserwację zmieniających się kolejnych wnętrz krajobrazowych, otwarć i zamknięć poszczególnych widoków. Drugą podobną rzeką jest Szkarpawa, która ma bardzo bujną
roślinność przybrzeżną, zwłaszcza w rejonie ujściowym, po
rozwidleniu się na Wisłę Elbląską i Wisłę Królewiecką.
Zupełnie odmienny charakter elementów wodnych występuje tam, gdzie istnieją jeszcze relikty form naturalnych,
głównie w basenie jeziora Druzno i na kępach czołowych
delty Nogatu. Przeważają tu labiryntowe formy układu sieci wodnej, niewidocznej, o której świadczą jedynie spore
obszary zwartej roślinności wodnej, zarośli wierzbowych
i roślinności szuwarowej. Jest to ziemia trudno dostępna dla
człowieka, a raj dla ptactwa i ryb.
Woda występująca w postaci rzek, rzeczek, strug i strumieni,
kanałów i rowów – to nie wszystkie jej przejawy na Żuławach. Oryginalną, a istotną dla wrażenia krajobrazowego
formą jest występowanie na Żuławach wody jako mgły.
Mgła na Żuławach, najczęściej gęsta, „płynąca”, jest bardzo
częstym zjawiskiem. Przesyca krajobraz ukrywając drobne
szczegóły widoków, generalizując odbiór fizjonomii otaczającej nas przestrzeni. Krajobraz żuławski staje się wówczas
odrealniony, a charakterystyczne linie wierzb powodują, że
otoczenie zapełnia się nierzeczywistymi cieniami, całymi ich
szeregami wciągającymi w głąb obrazu. Ponieważ zdarza się
to bardzo często, jest pewnego rodzaju „wizytówką” Żuław,
zatem nie sposób pominąć tej formy jako jednego z ważnych
składników żuławskiego charakteru krajobrazu.
2. Drogi.
Droga jest początkiem zmian w krajobrazie, początkiem
działań kształtujących krajobraz. Pełni rolę łącznika między mieszkańcami poszczególnych siedlisk i osad. Droga
to podobnie jak wspomniane wcześniej rowy melioracyjne,
Il. 28. Żuławy Elbląskie – rejon ujścia Nogatu-Cieplicówki do Zalewu Wiślanego. Przeważa tutaj roślinność pierwotna – trzciny, wierzba (łoza),
osty. Krajobraz całkowicie odmienny od zagospodarowanego krajobrazu uprawowego. Fot. B. Lipińska.
36
liniowy element w krajobrazie. Jednak tym się różniący, że
często wspomagany trzecim wymiarem w postaci alejowego
obsadzenia. W analizie wpływu dróg na krajobraz żuławski
wzięto pod uwagę tak samo sieć komunikacyjną w postaci
najważniejszych głównych traktów i gościńców historycznych o zasadniczym znaczeniu dla powiązań funkcjonalnych
między terytorium Żuław a obszarami otaczającymi oraz
dróg lokalnych między żuławskimi miejscowościami.
Il. 29. Żuławy Gdańskie – droga Cedry Wielkie - Leszkowy. Prosty,
liniowy przebieg, zaakcentowany obsadzeniem alejowym – najczęściej
jesionowym. Fot. M. Opitz.
Inną konsekwencją antropogenicznego charakteru krajobrazu Żuław Wiślanych jest specyficzna, wyjątkowo prostokreślna linia przebiegu dróg.
W zdecydowanej większości mają one przebiegi wytyczone
wzdłuż linii prostych, częstokroć o bardzo długich, prostych
odcinkach. Zmiana kierunku następuje najczęściej dość
gwałtownie, drogi krzyżują się i skręcają pod kątem prostym.
Nieomalże nie spotyka się dróg o miękkiej i wijącej się linii
przebiegu. Wyjątkiem są niektóre odcinki biegnące wzdłuż
naturalnych cieków, jakie także występują na Żuławach. Takie
formy spotkać można wzdłuż rzeki Motławy, północnego odcinka rzeki Tugi czy też wzdłuż fragmentu Panieńskiej Strugi.
Również odcinek starego traktu kupieckiego Malbork – Elbląg
w rejonie miejscowości Królewo i Kaczynos, naśladuje przebieg cieku zwanego Starym Nogatem, który to w tym miejscu
wił się malowniczo. Najbardziej zgeometryzowane przebiegi
dróg znajdują się w rejonach osadnictwa kolonizacji „olęderskiej”. Osadnictwo to tworzyło jako szkielet drogi biegnące
równolegle względem siebie oraz prostopadle.
Na takiej „siatce” podstawowego podziału terenu lokalizowano dopiero pojedyncze zagrody wiejskie, bądź w formie
rzędówek bagiennych, łańcuchówek czy szeregówek. Sieć
dróg zarysowanych geometrycznie wyraźnie zagęszcza się
w rejonach w których powstawało osadnictwo rozproszone,
do każdej z zagród wiodła bowiem dodatkowa, indywidualna
droga.
Il. 30. Okolice Elbląga. Rozmierzenie zgeometryzowanego układu
osadniczego tak zwanych rzędówek bagiennych, zwanych dawniej
Groblami („Triftami”) numerowanymi od I do V. Współcześnie otrzymały nazwy: (zaczynając od północy Józefowo, Janowo, Kazimierzowo, Władysławowo, Adamowo) co niestety utrudnia zorientowanie się
przestrzenne. Repr. B. Lipińska.
Czytelność lokalizacji i przebiegu dróg w krajobrazie
żuławskim jest wyjątkowa. Jak wspomniano w rozdziale
dotyczącym form zieleni w krajobrazie, prawie wszystkie
drogi na Żuławach Wiślanych są obsadzone zielenią wysoką
– drzewami. Było to podyktowane warunkami przyrodniczymi i konieczną dobrą funkcjonalnością dróg. Zarówno
w trakcie lokalnych podtopień wiosennych czy jesiennych
– nie mówiąc już o większych powodziach – jak i podczas
śnieżnych zim. Drogi biegnące na niewielkim nasypie,
„oznakowane” alejowym obsadzeniem, są dobrze zauważalne na tle jednolitej płaszczyzny wodnej bądź zaśnieżonych pól. Cecha ta ma duże znaczenie pod względem bezpieczeństwa, gdyż jedną z głównych zasad poruszania się
w przestrzeni żuławskiej jest trzymanie się wytyczonych
dróg. Labirynt rowów melioracyjnych, podmokłe fragmenty pół i łąk, niewidoczne z daleka przeszkody w postaci szerokich zbiorczych kanałów, są niebezpieczną pułapką dla
niedoświadczonego wędrowca124.
124 Warto przytoczyć większy fragment cytowanego już pamiętnika Karola Glogera, zatytułowany: „Drogi, wały i rowy na Nizinach Gdańskich”,
gdyż jest to swoistego rodzaju opis „krajobrazowy”, tym ciekawszy,
iż widziany oczami XIX-wiecznego obserwatora, który właśnie na te
charakterystyczne dla Żuław elementy krajobrazu zwrócił szczególną
37
Mówiąc o znaczeniu kompozycyjnym drogi w krajobrazie
mamy przeważnie na myśli nie tylko jej kompozycyjne wnętrze w obrębie obustronnego obsadzenia, ale i otaczający ją
krajobraz otwarty. Przemieszczając się drogą obserwujemy
kolejne, przenikające się wnętrza krajobrazowe i makrokrajobrazowe, których osią jest trakt komunikacyjny.
W przypadku dróg żuławskich zaobserwować można dwa
różne przypadki. Są drogi niezwiązane z otoczeniem, będące
niejako wypreparowane z otoczenia. Równocześnie zaś istnieją tereny, gdzie odwrotnie – droga jest osią niezliczonej
ilości wnętrz krajobrazowych, bardzo czytelnych, o regularnych kształtach, utworzonych przez szpalery wierzbowe
uwagę, poświęcając im oddzielny rozdział: „(…) Przed wielu laty, kiedy mniejsza była ludność, a więcej gruntów, okolica ta zapewne nie
była zamieszkana, tylko będąc w tak niskim położeniu w bliskości morza przy ujściu rzek, musiała ulegać corocznym na wiosnę zalewom.
Przezorność rządu, pomnożenie ludności, wreszcie potrzeba, zdołały
z czasem uczynić okolicę tę najrozkoszniejszą. Lubo my mieszkając
w porze jesiennej i zimowej, a do tego pozbawieni wolności nie mogliśmy z tych przyjemności korzystać, jednakże zdaje się, że na wiosnę i w lecie istotnie tu może być pięknie i wesoło. Dla obsuszenia tej
okolicy cała ta część ziemi a każden w szczególności mórg, okopany
jest rowami, na których Niemcy dla zwożenia w lecie siana i dla pastewników kładą mostki tymczasowe. Podróżny zatem pilnować się
musi ślepo wielkiego gościńca, inaczej udawszy się tymi pobocznymi
i zgodliwymi dróżkami w taki może się zaplątać labirynt, że trudno
potem na powrót wrócić do drogi. To nas z początku kilka razy zawiodło. Chcąc czasem drogę skrócić wjeżdżaliśmy pomiędzy rowy,
z których dopiero sami Niemcy mogli nas wyprowadzić, a że wszelkie załamania dróg są pod kątem prostym, przeto każda droga u nich
daleko jest dłuższa. Wszystkie te rowy łączą się z kanałami ogólnymi,
wchodzącymi do rzek lub prosto do morza. Poziome położenie miejsca sprawia, że woda z rowów nigdy by nie wypłynęła, tylko coraz
więcej by jej przybywało w miarę deszczów lub zalewów, gdyby nie
użyto do tego środków u nas zupełnie nie znanych. Przy samym rowie
stawiają zwykle wiatraki, które za pomocą wiatru obracają koło wodne
znajdujące się w wodzie. To koło podnosi wodę na dwie lub trzy stopy
w górę, popędza ją dalej aż dopóki taż woda nie natrafi na drugi, trzeci
lub więcej podobnych młynów. Tak woda pędzona sztuką idzie aż do
głównego kanału, którym sobie wolno do ujścia dąży. Młynów takich
po wszystkich łąkach znajduje się bardzo wiele, wszystkie są kosztem
skarbu budowane i utrzymywane. Kanały większe służą oprócz tego
do odbywania podróży, w lecie za pomocą łodzi, w zimie zaś po lodzie
saniami. Po obydwu stronach kanałów znajdują się domy gościnne, tu
pospolicie nazwane – budy, rozmaitymi kolorami malowane, co prześliczny robi widok. W tych budach podróżny wszystkiego dla swojej
potrzeby i wygody dostanie. W lecie mnóstwo łódek niosących drzewo, zboże, ryby, garnki, i inne gospodarskie i handlowe artykuły po
tych kanałach przepływa. W zimie mnóstwo sanek i ludzi na łyżwach
doskonale podróż odprawiających. My podobnym kanałem robiącym komunikację z rzeką Nogatem i Elblągiem kilka razy przepyszną
odbyliśmy podróż. Tym kanałem przebywają berlinki, łyżwy i inne
większe statki wodne. Przy rzece Nogacie są śluzy dla wpuszczania
i wypuszczania wody z kanału według potrzeby. Dla zabezpieczenia
tej okolicy od zalewu na wiosnę, czyli aby rzekę Wisłę dzielącą się koło
Malborka na dwie części, na Wisłę i Nogat, w swoim korycie utrzymać, wszystkie brzegi tej rzeki opatrzone są wałami wysokości ok. 12
lub 15 łokci wynoszącymi, szerokości zaś takiej, iż wygodnie małym
powozem po wale podróżować można. Ta podróż osobliwie, kto się
nad przepaścią wody jeździć nie boi, jest bardzo przyjemną. Z jednej
strony widać szumiące bałwany rzeki, a z drugiej nieograniczona dla
oka ludzkiego okolica na kształt ogrodu, całkiem domami, sadami,
wierzbami w rzędy sadzonymi i wiatrakami wodnymi urozmaicona.
(…)”, R . Morcinek , Pamiętnik Karola Glogera … op. cit., s. 270-271.
38
Il. 31. Żuławy Elbląskie – jeziora Druzno. Obsadzenie wierzbą głowiastą grobli-drogi biegnącej między dwoma rowami melioracyjnymi.
Fot, M. Opitz.
Il. 32. Wielkie Żuławy Malborskie – okolice wsi Lubieszewo. Obsadzenie starej drogi. Fot. M. Opitz.
biegnące wzdłuż prostokreślnych ciągów rowów melioracyjnych. Wydawać się może, że obserwowane wnętrza sprawiają
wrażenie zbyt regularnych, monotonnych; niemniej jest to
jeden z bardziej charakterystycznych cech krajobrazu żuławskiego i pozwala określić wśród innych krajobrazów Polski
miejsce, w jakim się znajdujemy. Charakter krajobrazowy
dróg żuławskich, podobnie jak to było w przypadku wody
na Żuławach, doskonale odzwierciedla czysto funkcjonal-
Il. 33. Małe Żuławy Malborskie – droga Ząbrowo-Czarna Tama. W tym przypadku droga jest osią, od której rozchodzą się pojedyncze rzędy wierzb rosnących wzdłuż rowów melioracyjnych. Kolejne rzędy tworzą regularne wnętrza krajobrazowe, doskonale widoczne z drogi.
Fot. B. Lipińska.
ny charakter otwartego krajobrazu Żuław Wiślanych i jego
kulturowe, „sztuczne” pochodzenie. Widać wyraźnie, że
użytkowość wprowadzonych form, użyteczność przestrzeni
jest tu traktowana pierwszoplanowo i jest cechą wiodącą we
wszelkich działaniach na rzecz kształtowania środowiska.
Elementem wiążącym sieć wodną z siecią dróg są na Żuławach
Wiślanych przeprawy oraz mosty, przez swoją wszechobecność
nadając charakterystyczny rys krajobrazowi na Żuławach.
Ważne, główne przeprawy promowe – dziś nieużywane bądź
zamienione na stałe mosty – pozostawiły w krajobrazie ciekawe formy. Są to zjazdy przez wysokie obwałowania wielkich
rzek (Wisły i Nogatu) ku nurtowi rzeki. Przecinają miękką
linią potężnie wyniesione wały przeciwpowodziowe. Trwałe
mosty, to dawniej w większości zwodzone i obrotowe, nieutrudniające komunikacji wodnej. Dzisiaj zachowane reliktowo
(Rybina, Nowy Dwór Gdański, gmina Markusy).
3. Osadnictwo.
Wieś jest elementem, który świadczy o kształtowaniu się myśli ruralistycznej, o dostosowaniu rodzaju sieci osadniczej
i jej wewnętrznych form do naturalnych warunków i potrzeb
kolejnych społeczności. W opisie znaczenia dla krajobrazu
wsi żuławskich analizowano rozmieszczenie poszczególnych
jednostek osadniczych, czyli obraz sieci osadniczej. Uwypuklone zostały związki krajobrazowe, jak: panorama wsi,
ekspozycja w otwartym krajobrazie, otoczeniu, pojedynczy
widok na wieś – efekty zmieniające się w zależności od zagęszczenia osad, zagród i form rozplanowania poszczególnych wsi. Wzięto także pod uwagę rodzaj rozplanowania
wsi, co daje podział terytorium Żuław Wiślanych na rejony
różniące się wyraźnie strukturą krajobrazu w zależności od
występowania wsi zwartych, skupionych czy osadnictwa
rozproszonego. Różnice wynikające ze sposobu zakomponowania przestrzeni „klockami”, jakimi są zabudowania,
zespoły zagrodowe, kościoły, ulice i place wiejskie wpływają
na różnorodność lokalną Żuław.
Il. 34. Aksonometryczna rekonstrukcja rozplanowania wsi Osice na
Żuławach Gdańskich wg O. Kloeppla.
Żuławy charakteryzują się urozmaiconymi formami rozplanowania wsi. Można tu znaleźć ich wszystkie główne rodzaje. Występują wsie zwarte – placowe, owalnicowe, ulicowe;
wsie skupione – rzędowe, szeregowe, przysiółki; jak również
występuje na dużą skalę osadnictwo rozproszone – zagrody
samotnicze, jednodworcze.
Najczęściej spotykanymi i najbardziej charakterystycznym
i typowym wnętrzem wsi są: wydłużone wnętrze będące
dość dużym, wspólnym dla wszystkich mieszkańców placem
we wsiach placowych i owalnicowych, oraz wnętrze długie
wsi kolonizacyjnej w postaci ulicy wiejskiej obudowanej
w regularnych odstępach zagrodami.
Nieco więcej miejsca należy zatem poświęcić zagadnieniu
typologii rozplanowania wsi na Żuławach. Z autorów polskich problem kształtu wsi na Pomorzu porusza Bogdan
Zaborski125, lecz opracowanie to nie zawiera szczegółowej
klasyfikacji wsi żuławskich. Natomiast Marian Chilczuk, wykorzystując własne, szczegółowe studia przeprowadzone na
podstawie map topograficznych i zdjęć lotniczych, w swojej
pracy126 dzieli obszar Polski na rejony, wśród których jako
odrębna jednostka występuje Mikroregion Żuławski. W jego
125 B. Z ab orsk i, O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Toruń
1935, passim.
126 M . C h i l c z u k , Osadnictwo wiejskie Polski, Łódź 1970, passim.
39
charakterystyce autor podaje jednak jedynie główne typy
kształtów osadnictwa tam występujące: wsie zwarte – placowe, jednoosiowe; wieloosiowe, wsie skupione – osiowe,
przysiółkowe z ośrodkiem i przysiółkowe bez ośrodka; wsie
rozproszone – nieregularne i PGR-y. Jest to charakterystyka dość (stosunkowo) ogólna, mówiąca o tym, że w zasadzie
wszystkie typy, wprowadzone w zbiorczej klasyfikacji autora,
występują na Żuławach. W opisie Mikroregionu Żuław autor
zaznacza także, iż przewagę mają tu wsie zwarte-osiowe, oraz
wieloosiowe. W dalszej kolejności idą wsie skupione – osiowe i przysiółki. Z pewnym następnym stwierdzeniem należy
jednak polemizować127. Chodzi tu o zdanie autora, iż osadnictwo rozproszone zakładano tam, gdzie występowały drobne
formy terenowe (małe wzniesienia, kurhany, itp.), na których
posadowienie budynków chroniło ludność przed wylewaniem Wisły. Otóż w tym miejscu pojawia się zagadnienie
tak charakterystycznego dla Żuław, sztucznej formy pagórka
osadniczego – „terpu”. Jeśli chodzi o najwcześniejsze formy
osadnictwa (lecz w tym przypadku nie było ono rozproszone), to istotnie, zajmowało ono naturalne „wyspy” z osadów
glacjalnych, dziś już słabo czytelne w terenie. Natomiast
osadnictwo rozproszone, jak pisze M. Chilczuk, to w przypadku Żuław klasyczny przykład osadnictwa późniejszego,
kolonijnego. W tym przypadku, wzmiankowane przez autora
wzniesienia – usypywano specjalnie, aby na nich wznieść
zabudowę siedliska, a nie wyszukiwano, gdyż nie istniały
w formie naturalnej. Istotnie, na mapie topograficznej oraz
na zdjęciach lotniczych z całą ostrością rzucają się w oczy
owe formy terenowe oraz regularnie występujące zjawisko
stawiania na nich budynków. Jednakże geneza tej formy
przestrzennej jest inna, niż to przedstawia M. Chilczuk.
Maria Kiełczewska-Zaleska w swojej pracy o kształtach wsi
na Pomorzu128 wyraźnie zaznacza we wstępie, iż z uwagi na
odrębność i specyfikę obszaru Żuław, wyłącza je z rozważań.
Tym samym i ta praca nie przynosi bliższych informacji.
Jak do tej pory jedynymi, dokładniejszymi opracowaniami
dotyczącymi kształtów wsi na Żuławach Wiślanych są prace
Willi Quadego i W. Geislera129.
W związku z tym, w niniejszym studium klasyfikacja typów
rozplanowania wsi żuławskich, jako istotna dla określenia
cech krajobrazowych analizowanej przestrzeni osadniczej,
została poddana nowej, szczegółowej analizie. Wyniki tej
analizy pozwoliły na przedstawienie, być może jeszcze roboczej, lecz dość szczegółowej klasyfikacji typów rozplanowania wsi występujących na Żuławach.
127 Ibid., s. 61.
128 M. Kiełczewska-Zaleska, O powstaniu i przeobrażaniu kształtów wsi
Pomorza Gdańskiego, Warszawa 1956, passim.
129 W. Q u ade, Landliche Siedlungformen, [w:] Atlas der Freien …, op. cit.
, s. 14 i n. oraz plansza nr 8,
W. G eisler, Die Weichsellandschaft …, op. cit., passim.
40
Zagrody żuławskie, na tle przeciętnej zagrody w Polsce,
charakteryzują się większą skalą budynków oraz sporą powierzchnią podwórza gospodarczego i dużym nasyceniem
zielenią wysoką, ozdobną. Dzięki temu, zarówno zwarta
wieś jak i pojedyncza zagroda samotnicza, jest zdecydowaną
dominantą płaskiego krajobrazu otwartego Żuław.
Bardzo charakterystyczną cechą jest wyjątkowa czytelność
panoram wsi zwartych. Jest to wynik istnienia doskonałego
przedpola ekspozycyjnego w postaci pól uprawnych. Panoramy wsi na Żuławach są panoramami „sylwetowymi”, o wyrazistej linii nieba. Brakuje im natomiast czytelności planów,
które zasadniczo nie dają się wyodrębnić. Tło krajobrazu
otwartego Żuław powoduje, iż wieś lub zagroda samotnicza
stanowią bardzo czytelne, wydzielone z otoczenia formy. Nie
wtapiają się one w krajobraz – odwrotnie, są jego elementem
dominującym i silnym akcentem przestrzennym.
Il. 35. Wielkie Żuławy Malborskie – panorama wsi Lichnowy. Widoczne rozległe, czyste przedpole ekspozycyjne wpływające na doskonałą
czytelność panoramy. Jest wyraźnie sylwetowa, bez kolejnych, czytelnych planów. Wieża kościoła wyróżnia się jako dominanta wysokościowa. Jej otoczenie to zgrupowanie zieleni wysokiej z prześwitującymi
czerwonymi dachami domów. Droga alejowa wiodąca do wsi podkreśla
przestrzenność widoku. Fot. B.Lipińska.
Il. 36. Żuławy Elbląskie – okolice wsi Kępiny Małe. Zagroda samotnicza w krajobrazie. Zespół zagrodowy – budynki i zieleń – stanowią
wyraźną dominantę krajobrazową. Zespół jest widoczny z daleka, co
jest zasługą czystego przedpola ekspozycyjnego w formie płaskiego
terenu upraw polowych. Fot. M. Opitz.
Rozłóg wsi żuławskiej jest jednym z najciekawszych poznawczo elementów. Zwraca uwagę jego wysoka czytelność
w terenie, gdyż granice poszczególnych pól z reguły są podkreślone elementem wodnym – rowem, kanałem, a często
i drogą polną z towarzyszącym zadrzewieniem. Forma narysu rozłogu jest bardzo regularna, przeważa typ łanowy
i blokowy o dużych podziałach, równych odległościach
i kątach prostych. Niesłychanie cenną cechą jest zachowanie
do dziś, w nieomalże nienaruszonej postaci, historycznych
granic rozmierzanych przy zakładaniu wsi. Można to łatwo
stwierdzić porównując historyczny materiał kartograficzny
ze współczesnymi mapami.
Il. 37. Wieś Leszkowy – mapa z 1676 roku. Widoczny pierwotny podział
rozłogu wprowadzony w momencie lokacji wsi. Repr. B. Lipińska.
Następnym elementem, związanym ze specyficznymi formami osadnictwa żuławskiego, jest sztucznie usypany pagórek
– „terp”131. To na nim wznosili „olędrzy” budynki zagrody,
co dawało w miarę dobre zabezpieczenie przed lokalnymi
powodziami (podtopieniami – nie zabezpieczało całkowicie
…). Na tle równin żuławskich, „terpy” są wyraźnie widoczne
i tam gdzie występują w dużej liczbie, nadają specyficzny rys
krajobrazowi otwartemu.
Il. 39. Wieś Tragamin. Porównanie
mapy historycznej z 1864 roku ze
współczesnym zdjęciem satelitarnym. Repr. B. Lipińska.
Il. 38. Wieś Leszkowy – mapa z 2000 roku. Widoczny identyczny podział rozłogu. Repr. B. Lipińska.
Dodatkowym dowodem na trwałość podziału rozłogu jest
również treść zdjęci lotniczych130 i satelitarnych, gdzie linie
pocięcia terenu przebiegają tak samo jak na najwcześniejszych, uwzględniających nawet drobne podziały graniczne,
mapach z XVIII wieku. Można zatem stwierdzić, iż rozłóg
w krajobrazie otwartym jest w przypadku Żuław zadziwiająco trwałym i cennym świadkiem historii, dobrze uchwytnym w przestrzeni, a przede wszystkim w formie kartograficznej.
130 Autorka miała możliwość wglądu i analizy zdjęć lotniczych Żuław
Wiślanych, opracowanych w skali 1:10 000, udostępnionych przez Katedrę Hydrologii i Klimatologii Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu
Gdańskiego, dzięki uprzejmości ówczesnego kierownika Katedry, prof.
J. Drwala.
Il. 40. Okolice Gozdawy. W krajobrazie wyraźnie jako „wyspy” odznaczają się zagrody samotnicze zlokalizowane na sztucznym pagórku
– „terpie”. Fot. B.Lipińska.
131 Nazwa terp nie ma odpowiednika w języku polskim. Holenderska
nazwa sztucznego pagórka osadniczego to: terp (na przykład terpendorp – typ wsi, która całkowicie wzniesiona jest na usypanym przez
człowieka wzniesieniu, niemiecka zaś nazwa to – wurte, np. wurtensiedlung, oznaczające osadnictwo rozproszone o siedliskach lokalizowanych na pagórku. Warto nadmienić, że nazwa terp jest jednak używana w Polsce przez archeologów na określenie kurhanów i wzniesień
poddawanych eksploracji, a noszących znamiona własnej (sztucznej)
formy terenowej. W związku z tym, w niniejszej pracy używana będzie
nazwa terp, jako w pewnym stopniu zaakceptowana w naszym języku.
41
4. Zieleń.
Na Żuławach Wiślanych prawie nie występują lasy. Łączna
powierzchnia niewielkich enklaw leśnych (w okolicy Cedrów
Wielkich i tak zwany Las Mątowski), wynosi około 3,6 %
ogólnej powierzchni delty. Stopień antropogenizacji roślinności na Żuławach Wiślanych jest bardzo wysoki, o wyraźnej
przewadze zbiorowisk synantropijnych132. Ponieważ Żuławy
Wiślane prawie wcale nie mają naturalnej roślinności, krajobraz otwarty silnie kształtują formy zieleni wprowadzone
wyłącznie przez człowieka, a ich cechą charakterystyczną
jest daleko posunięta funkcjonalność oraz wrażenie silnego
zgeometryzowania form. Zieleń występuje tu głównie w formach liniowych jako obudowa dróg i rowów melioracyjnych.
Linie drzew tworzą gęstą siatkę podziałów, w wyniku których powstaje wielka ilość bardzo czytelnych i regularnych
aż do sztuczności, wnętrz krajobrazowych.
Zieleń towarzysząca zabudowie bezpośrednio – to głównie zieleń wysoka, ozdobna, o ciekawych i trwałych, długowiecznych
gatunkach. Rozległe sady są rzadziej spotykane i przez to występuje wrażenie pewnej surowości i powagi, gdyż domy nie są
„otulane” drobnymi drzewkami owocowymi, ale towarzyszą
im wysokie, potężne okazy jesionów, lip, dębów czy bardzo
atrakcyjnych wizualnie, sprowadzonych specjalnie w celu
upiększenia otoczenia domu – buków czerwonolistnych. W
przypadku zagród samotniczych – z reguły bardzo obszernych, o rozbudowanym programie – zieleń towarzysząca
tworzy niewielkie parki, chociaż pozbawione śladów bardziej
złożonej kompozycji. Są to raczej grupy zieleni wysokiej, chroniącej przed wiatrem, stabilizującej stosunki wodne w obrębie
działki siedliskowej i dające cień do wypoczynku na świeżym
powietrzu podczas gorących i pracowitych letnich dni, zarówno gospodarzom jak i najmowanym pracownikom rolnym.
Il. 41. Żuławy Gdańskie – wieś Cedry Wielkie. Widok na fragment dużej zagrody żuławskiej. Widoczny jest reprezentacyjny front z piękną
zielenią wysoką oraz stylowa brama i ogrodzenie. Wśród zieleni często
spotkać można sprowadzone przez gospodarza gatunki drzew iglastych, między innymi bardzo ulubionym gatunkiem były ,żywotniki
oraz świerki pospolite. Spotykane też są brzozy, kasztanowce i lipy.
Fot. B.Lipińska.
132 H. Piot rowska , Roślinność Żuław wraz z Mierzeją Wiślaną, [w:] Żuławy Wiślane …, op. cit., s. 389, gdzie ilustracja nr 6 przedstawiająca
stopień antropogenizacji roślinności Żuław Wiślanych ukazuje wyraźną przewagę zbiorowisk synantropijnych.
42
Il. 42. Żuławy Elbląskie – okolice wsi Marzęcino. Zagroda typu „olęderskiego” usytuowana na „terpie”- sztucznym pagórku osadniczym.
Przy budynkach okazały jesion, spełniający niegdyś funkcję gromochronu. Pojedyncze wysokie drzewa rosnące blisko budynków są często spotykane w starszych zagrodach. Fot. B. Lipińska.
Gatunkiem dominującym jest na Żuławach jesion. Być
może dlatego, że w tym tak bardzo pozbawionym drewna środowisku, mógł być bez szkody dla swego wzrostu
obłamywany na potrzeby gospodarskie133. Jesionami obsadzano drogi żuławskie. Ważniejsze trasy obsadzano lipą
drobnolistną. Wierzba biała formy głowiastej, to zieleń towarzysząca rowom melioracyjnym. W krajobrazie drzewa
te tworzą pewien „dwugłos” – wysokie linie drzew alejowych otoczone krzyżującymi się nitkami niskich, o krępych
sylwetkach wierzb. Przypomina to formę osnowy i wątku:
zgeometryzowany przebieg wszystkich linii, łatwość odczytania nadrzędnych kierunków w postaci alejowej zieleni dróg i barwność, większe rozdrobnienie i urozmaicenie
przebiegu szpalerów wierzbowych.
Należy jeszcze wspomnieć o bardzo silnie działającej w krajobrazie formie, jaką są wprowadzone w latach 50. XX wieku
wielopiętrowe i wielogatunkowe pasy wiatrochronne. Zastosowano tu parę typów, różniących się składem gatunkowym.
Od monokulturowych – z topoli białej odmiany berlińskiej,
do wielogatunkowych złożonych z czterech gatunków drzew
i dwóch gatunków krzewów – topoli siwej, wierzby białej, lipy
drobnolistnej, dębu szypułkowego, brzozy brodawkowatej,
świerku pospolitego oraz jaśminu i ałyczy. Forma pasów wiatrochronnych, chociaż bardziej nasycona barwą różnorodnej zieleni, jest również prosta, liniowa, jak i tradycyjne ciągi
wierzb przy rowach. Efekt wizualny jest w miarę korzystny
i niesprzeczny z istniejącymi tradycyjnymi formami zieleni. Na-
133 Por. fragment pamiętnika z pobytu na Żuławach Karola Glogera z 1831
roku, gdzie autor pisze: „(…) Wszędzie pomieszkania porządne: domy
z facjatkami lub gankami, równające się a niekiedy i przechodzące ozdobą polskie nasze dwory. Jedna tylko okoliczność napełnia nas obawą, to
jest zupełny niedostatek drzewa. Przykro by nam było marznąć tutaj,
gdyby nam losy kazały przepędzać zimę na tych Dolinach Gdańskich. W
miejsce drzewa używają tu ściernia, czyli rżyska koszonego. I tak czyli
zapalić w piecu lub gotować obiad, odgrzać kawę, przeparzyć śmietankę, do wszystkiego rozniecona słoma dymiąca dostarcza ognia. (…)”, R .
Morcinek, Pamiętnik Karola Glogera …, op. cit., s. 264.
Il. 43. Małe Żuławy Malborskie – okolice wsi Czarna Tama. „Dwugłos” zadrzewień: alejowe obsadzenie drogi oraz szpalerowe rowów melioracyjnych. Fot. B. Lipińska.
Il. 44. Żuławy Gdańskie – okolice wsi Cedry Małe. Monokulturowe pasy wiatrochronne z topoli białej odmiany belińskiej kanadyjskiej. Są wyjątkowo silnie działającym, monotonnym liniowym elementem krajobrazu. Fot. B. Lipińska.
tomiast pod względem przyrodniczym i ekologicznym specjaliści mają zastrzeżenia. Na Żuławach Gdańskich system pasów
wiatrochronnych został wprowadzony – jak już wspomniano
– w latach 50. i 60. XX wieku w celu poprawienia warunków
agroekologicznych. Niestety, w przeważającej części został on
wprowadzony bez liczenia się z istniejącym i modernizowanym
systemem melioracyjnym. I chociaż nie badano (!) efektów tego
przedsięwzięcia pod kątem ogólnego bilansu zysków i strat, to
wiadomo, że w zakresie gospodarki wodnej, a szczególnie nawadniania podsiąkowego, przyniósł on straty134.
Do całościowego obrazu form zieleni na Żuławach Wiślanych
dodać należy jeszcze efekty kolorystyczne różnobarwnych
płaszczyzn pól uprawnych i pastwisk. Ponieważ areały upraw
są bardzo duże, nie spotyka się tutaj barwnej, rozdrobnionej
mozaiki pól. Natomiast zapamiętywane przez wszystkich są
nieskończone w swojej rozległości ogromne pola żuławskie
w czasie kwitnienia rzepaku – ostra, żółta barwa staje się
wówczas najbardziej charakterystyczną cechą czerwcowego
krajobrazu całych Żuław Wiślanych.
Zieleń, jako tworzywo mniej trwałe niż zabudowa, w analizie
dzisiejszego krajobrazu winna być traktowana nieco inaczej.
Formy zieleni występujące w krajobrazie żuławskim opisano
w ujęciu statycznym, tak jak dzisiaj możemy je widzieć. Oczy134 Podaję za wypowiedziami specjalistów na zebraniach roboczych
w ramach dyskusji nad Planem Rozwoju i Modernizacji Żuław (Elbląg
– Gdańsk, październik 1983 – czerwic 1985), m.in. dr inż. Kazimierza
Cebulaka i prof. Jana Siuty.
Il. 45. Okolice wsi Bronowo. Rozległe płaszczyzny pól uprawnych
w pięknych barwach w kontraście z błękitem nieba. Fot. M. Opitz.
wiście można wyodrębnić w zasobie zieleni elementy, które
mają bardzo odległą historię, jednak nie dłuższą niż 100-200
lat, podczas gdy inne elementy krajobrazu wprowadzone przez
człowieka mogą liczyć parę wieków. Jednakże do dzisiaj zachowana starsza zieleń może być kontynuatorką poprzednich
form, bez istotniejszych zmian. Formy zieleni wprowadzonej
przez człowieka były przede wszystkim użytkowe, tworzące specyficzną, „techniczną” kompozycję krajobrazową. W
pewnym stopniu możliwym do przedstawienia w ujęciu dynamicznym procesem jest cofanie się naturalnej pierwotnej różnorodności pod wpływem ekspansji osadniczej. Roślinność
pierwotna, wodna, w postaci pływających kęp traw zamieniała
się w zarośla i lasy olchowe i wierzbowe. Następnie pojawiały
się zalewowe łęgi, a następnie zmeliorowane pastwiska, koś-
43
ne łąki i na koniec ziemia uprawna, orne pola. W ten sposób
można wyobrazić sobie wygląd Żuław Wiślanych na przestrzeni minionych stuleci. W dzisiejszych formach zieleni tu
występującej zwrócono przede wszystkim uwagę na elementy
najbardziej znaczące dla kompozycji krajobrazowej, jak: alejowe obsadzenie dróg, jednostronną i dwustronną szpalerową
obudowę rowów melioracyjnych, wprowadzone w latach 50.
i 60. pasy wiatrochronne oraz zieleń grupową: siedliskową,
przydomową i przyzagrodową – w tym nawet przypominającą dworską zieleń parkową z kolorystycznie zróżnicowanym
zestawem gatunkowym oraz zieleń na cmentarzach. Odrębną formą jest zieleń paranaturalna towarzysząca naturalnym
ciekom, nadająca miękkości temu bardzo technicznemu pejzażowi żuławskiemu.
5. Tradycja historyczna i cechy regionalne.
Do tej pory omawiane były jedynie zewnętrzne przejawy
procesów tworzących takie, a nie inne formy krajobrazu. Istnieje wszakże jeszcze inny potężny czynnik wpływający na
te procesy. Jest nim tradycja historyczna, kształtująca silnie
cechy regionalne, a więc cenną odrębność i różnorodność
krajobrazową.
Jeżeli w dużych miastach architektura, zdobnictwo, detal,
rozplanowanie centrów mają charakter często ponadlokalny,
nawet europejski – przykładem są podobne do siebie miasta
średniowieczne czy później renesansowe, a także mniejsze
miasteczka, w których występują cechy wspólne dla pewnego makroregionu, adaptowane ze wzorców podpatrywanych
w dużych miastach, to na terenach wiejskich i w krajobrazie
wiejskim formy architektury i budownictwa, detal, zdobienia
– są już ściśle lokalne, miejscowe, niepowtarzalne, występujące
na niewielkich obszarach. Jeśli nawet niewprawnemu obserwatorowi przyjdzie pomylić uliczkę starego miasta średniowiecznego w Krakowie z uliczką w Pradze czeskiej lub pierzeję
zabudowy nad kanałem portowym w Gdańsku z zabudową
w Hadze lub Amsterdamie, to prawdopodobieństwo pomyłki
w przypadku architektury wiejskiej pochodzącej z różnych
krajów jest dużo mniejsze. Krajobraz terenów wiejskich
jest bowiem szczególnie predestynowany do przechowania
i ochrony cech regionalnych i tak cennej różnorodności krajobrazowej. Sprawia, że możemy mówić o wyjątkowo silnych
i zauważalnych różnicach między krajobrazem kulturowym
wsi góralskiej, podkrakowskiej, mazowieckiej, kurpiowskiej,
pomorskiej, kaszubskiej. Cechy różnicujące fizjonomię kulturowego krajobrazu otwartego wsi powodują, że możemy mówić o regionalizmie krajobrazowym. Z powyższym pojęciem
nieodłącznie związana jest tradycja historyczna. To dzięki niej,
dzięki kontynuowaniu pewnych wzorców i sposobów zachowań, tworzenia, kształtowania otaczającego środowiska, cechy
regionalne zachowują ciągłość trwania, najwyżej z niewielkimi, wynikającymi z postępu cywilizacyjnego, zmianami.
44
W przypadku Żuław Wiślanych, zagadnieniu regionalnych
cech i tradycji historycznej, należy poświęcić nieco więcej
uwagi, gdyż tutaj problem jest bardzo złożony.
Tradycja historyczna.
Historia środowiska kulturowego, to nawarstwianie się kolejnych faz osadnictwa i odmiennych wpływów kulturowych.
Doprowadziło to do wykształcenia się jednostki przestrzennej bardzo spójnej i silnie wyróżniającej się w otoczeniu,
ukierunkowanej w swym rozwoju terytorialnym i gospodarczym na utrzymanie i kontynuowanie sprawdzonych
form zagospodarowania przestrzennego. Dawało to w ciągu
wieków rozwój bardzo harmonijny, łączący cywilizacyjne
potrzeby mieszkańców z charakterem środowiska.
Zagadnienie tradycji historycznej w ujęciu stanu istniejącego,
czyli dzisiejszych Żuław Wiślanych, przedstawia się niestety
dramatycznie. Najkrócej rzecz ujmując – tradycja po prostu
nie istnieje. Nie istnieje bowiem jej podstawowy składnik
i czynnik napędowy – człowiek, mieszkaniec, twórca, który
od wielu pokoleń był związany z tą ziemią. Człowiek ze swoją
pamięcią i poczuciem tożsamości z miejscem w którym żyje.
Nie istnieje dawna, tradycyjna, skonsolidowana zbiorowość
ludzka i jej pamięć, dzięki której Żuławy Wiślane stały się
w ciągu stuleci jednolitym, zintegrowanym, sprawnie działającym organizmem. Bowiem dopiero wspólne działanie ludzi
mających te same cele, dążenia, interesy i zamierzenia, potrafi stworzyć nawet na wielkich obszarach harmonijną całość.
Brak takiej zintegrowanej społeczności spowodowany został
totalnym wysiedleniem i emigracją rdzennej ludności żuławskiej w 1945 roku. Tradycja kulturowa Żuław Wiślanych straciła swą społeczną bazę i ciągłość, stając się tradycją martwą,
opartą jedynie na zewnętrznych, formalnych przejawach, bez
żywej, twórczej treści. Szczęśliwie dzisiaj można już obserwować oznaki powrotu tradycji żuławskiej lub inaczej – wpływu
środowiska żuławskiego na zachowania mieszkańców, tak podobne do zachowań dawnych mieszkańców Żuław.
Otóż na Żuławach Wiślanych istnieje nadal bardzo silny
związek między wymaganiami stawianymi przez środowisko
przyrodnicze i warunki fizyczne a zachowaniami i cechami
osobowościowymi tych, którzy chcą bezpiecznie mieszkać na
tej trudnej ziemi. Kształtowało to zawsze i dzieje się tak także dzisiaj, specyficzny model osadnika-mieszkańca. Jest to
kształtowanie postaw społeczności na zasadzie świadomości wspólnoty interesów, konieczności wzajemnej pomocy,
przestrzegania przepisów bezpieczeństwa, dobrego gospodarowania, a w szczególności rzetelności w każdym zajęciu
i każdej pracy. Inaczej mówiąc, istnienie bardzo mocnych
więzi społecznych i silnych wspólnot terytorialnych oraz odpowiedzialności. Na Żuławach nie ma miejsca dla słabszych,
mniej pracowitych czy egoistycznie nastawionych jednostek.
Dzisiaj obserwujemy pozytywne objawy wykształcenia się
typu społeczności przypominającej dawnych osadników, ich
gminy i wspólnoty wiejskie, można zaobserwować już dzisiaj, zwłaszcza w czasie największych zagrożeń – zagrożeń
powodziowych. Jeśli istotnie budowa dzisiejszych struktur
i wspólnot społecznych będzie postępowała, to istnieją dobre
perspektywy dla ożywienia form kulturowego dziedzictwa
Żuław i historycznych form ich krajobrazu kulturowego
taką samą – chociaż nie tą samą – żywą treścią. Stanie się
wówczas możliwe stworzenie nowej i niesprzecznej z dawną
– tradycji, mającej szansę trwania i ciągłości.
terenie położonym na zachód od Delty Wisły. W miejscowościach najbliższych Żuławom – Łęgowie, Różynach, Skowarczu,
Pszczółkach, których rozłóg częściowo położony był na terenach żuławskich, niektóre zabudowania przyjmowały formy
spotykane w głębi Żuław Wiślanych, na przykład forma podcieniowa domu mieszkalnego w zagrodzie. Podobnie, forma
domu podcieniowego była stosowana w miejscowościach na
terenach sąsiadujących z Żuławami Wiślanymi od wschodu,
na przykład w miejscowościach: Rychliki, Jelonki, Kwietniewo
oraz Łęcze i Próchnik.
Cechy regionalne.
Krajobraz otwarty Żuław Wiślanych, inaczej mówiąc krajobraz obszarów wiejskich Żuław, jak wspomniano przy okazji
jego obszarowej delimitacji, charakteryzuje się niezwykle silną
odrębnością regionalną na tle otaczających terenów. Główną
przyczyną jest odmienność środowiska geograficzno-przyrodniczego135 oraz wzorce cywilizacyjno-kulturowe przywiezione
przez sprowadzanych na teren Żuław osadników i kolonistów,
odmienne od rodzimej tradycji występującej w otoczeniu
Żuław Wiślanych. Interesującym aspektem jest fakt istnienia na tyle silnej wspólnoty dawnych osadników żuławskich
i hermetyczność ich środowiska, że pomimo iż byli niezbyt
liczną ludnością napływową, nie przyjęli prawie wcale cech
miejscowych. Byli bardzo długo odporni na wszelkie wpływy
kulturowe z zewnątrz. Okazuje się, że z małymi wyjątkami,
bliższy krajobrazowi wsi żuławskiej jest odległy o setki kilometrów krajobraz wsi holenderskiej czy fryzyjskiej136, niż
pobliskich, odległych najwyżej o kilkadziesiąt kilometrów,
terenów otaczających – Wyniesienia Elbląskiego, Pojezierza
Iławskiego czy Wysoczyzny Gdańskiej137. Odwrotnie – częściowo wpływy kulturowe Żuław Wiślanych na tereny otaczające są widoczne między innymi na Wysoczyźnie Gdańskiej,
Il. 46. Wieś Jelonki – dom podcieniowy. Został uratowany przed zniszczeniem poprzez przeniesienie na teren Delty Wisły. Fot. M. Opitz.
135 G. Ciołek, Regiony budownictwa wiejskiego w Polsce, Warszawa
1943.
136 Dorpen in Nederland – Dorpstypen, Brussel 1982, passim; Baudenkmäler im Oldenburger Land (Ländliche Siedlungen), Oldenburg 1980,
passim; W. R a d i g , Die Siedlungstypen in Deutschland und ihre frühgeschichtlichen Wurzeln, Berlin 1955, s. 82 i n.
137 Na terenie Polski istnieje duża liczba osiedli pochodzenia „olęderskiego” – zob. K. Ciesielska, Osadnictwo „olęderskie …” op. cit., passim;
J. B aranowski, Wsie holenderskie …, op. cit., passim; W. Rus i ń sk i, Osady tzw. olędrów w dawnym województwie poznańskim, Poznań
1939, passim. Świadczą o tym nazwy miejscowości, m.in. Olędry, Holendry, Karwia, Karwieńskie Błota. Te ostatnie nazywane przez Kaszubów także Uolądra (!) – zob. F. Lorentz, J. Gulgowski, Mittelungen des
Vereins für Kaschubische Volkskunde, Erster Band, Leipzig 1910, s. 212.
Również materiał kartograficzny jednoznacznie ukazuje wyróżniające się z otoczenia osady „olędrów“. Jak interesujące i ciekawe były te
tereny w odczuciu podróżników zauważających odmienność charakteru tej krainy, świadczącą m.in. poczynione przez nich opisy, zob. R .
Morcinek, Pamiętnik Karola Glogera …, op. cit., passim; K . O g i e r,
Dziennik z podróży …, op. cit., passim; W. Pol, Obrazy z życia …, op.
cit., passim oraz wg K. Tańskiej-Hoffmanowej relacja (prawdopodobnie) Karola Ludwika Leitnera z 1819 roku, [w:] J. Fabi ani- Ma d e j ska, Odwiedziny Gdańska …, op. cit., s. 128-129.
Interesujące są także przykłady zagospodarowania obszarów związanych z Doliną Dolnej Wisły. Są to rozległe niziny nadwiślańskie, uzdatnione i skolonizowane podobnie jak
Żuławy Wiślane przez „olędrów”138. Największe enklawy tego
rodzaju osadnictwa znajdują się w Dolinie Walichnowskiej,
na Powiślu Kwidzyńskim i Dolinie Sartawicko-Nowskiej.
Z racji położenia tereny te są najbardziej zbliżone do Żuław
Wiślanych pod względem krajobrazowym i stanowią pewnego rodzaju preludium do pełnego obrazu żuławskich form
krajobrazowych w Delcie Wisły.
Il. 47. Dolina Sartawicko-Nowska. Krajobraz uprawowy zbliżony do
krajobraz Delty Wisły. Fot. B. Lipińska.
138 M.in. na Wyżynach Gdańskich wsie: Kowale, Łęgowo, Różyny, Skowarcz oraz na Wyniesieniu Elbląskim wsie: Kwietniewo, Jelonki, Rychliki.
45
Il. 48. Wieś Chrystkowo leżąca w Dolinie Sartawicko-Nowskiej. Dom
podcieniowy. Fot. Mariola Mika.
Il. 49. Wieś Kaniczki i Benowo leżąca na Powiślu Kwidzyńskim. Zagrody typu „olęderskiego”. Fot. B. Lipińska.
Cechy regionalne wyróżniające Żuławy Wiślane występują
we wszystkich przejawach kształtowania środowiska na
tym obszarze. Dotyczy to typów rozplanowania wsi, rodzaju
rozłogu pól, form rozplanowania zagrody rolniczej, form architektonicznych obiektów budowlanych, form architektury
sakralnej i ich detalu oraz zdobień, technicznych urządzeń
odwadniających – między innymi dawniej występujących
wiatraków odwadniających – kończąc zaś na formach przedmiotów codziennego użytku.139
Przykładem mogą tu być w zakresie form rozplanowania wsi:
wsie ulicowo-placowe w największej liczbie znajdujące się właśnie na Żuławach Wiślanych wraz z wybitnie czytelnym rysunkiem łanowego rozłogu, wsie kolonijne w odmianie rzędówki
bagiennej, osadnictwo rozproszone w postaci dużych folwarków rolnych, bogata, ozdobna zieleń przyzagrodowa i przydomowa, forma zagrody „łączonej”, czyli wszystkie funkcje
znajdujące się pod wspólnym dachem, duża skala budynków,
podcieniowa forma budynków mieszkalnych w zagrodach rolniczych z bogatą snycerką belkowań podcienia, konstrukcja
obiektów sakralnych w sporej liczbie szkieletowa oraz izbicowe
wieże kościołów, pięknie rzeźbione stelle nagrobków cmentarzy mennonickich, a na koniec – bardzo bogate wyposażenie
domów rolników, między innymi świetna snycerka stolarki
drzwiowej i okiennej, ściany wykładane „delftami” – ceramiką holenderską o błękitnym rysunku, wbudowane szafki
ścienne, także bogato zdobione pod względem snycerskim.
139 Mennonici na Żuławach …, op cit., passim.
46
Il. 50. Wyposażenie domu żuławskiego w Żuławkach. Fot. M.Opitz.
Podsumowanie rozważań
o krajobrazie żuławskim.
Pierwszym narzucającym się wnioskiem wynikającym
zgraficznego rozmieszczenia poszczególnych elementów
krajobrazu żuławskiego, jest zjawisko konsekwentnego powtarzania się pasmowego rozłożenia w przestrzeni zróżnicowanych typów krajobrazu. Zasadę tę podkreśla kierunek
ekspansji terytorialnej. Południowe i południowo-zachodnie
obszary Żuław Wiślanych charakteryzują się bardziej rozległą, spokojną, monumentalną kompozycją krajobrazową.
Natomiast rejony północne i północno-wschodnie, to rodzaj
kompozycji krajobrazowej bardziej rozdrobnionej, nasyconej większą liczbą elementów, charakteryzującej się większą różnorodnością i zmiennością. Warto zwrócić uwagę,
iż także na skali czasowej zmiany przebiegały tu szybciej.
Zasada ścisłego związku ekspansji terytorialnej z rodzajem
nowych form krajobrazowych jest bezsprzeczna.
Wyjaśnia to przy okazji wrażenie pewnej monotonii krajobrazu żuławskiego, jaką odczuwają prawie wszyscy pierwszy
raz przejeżdżający przez Żuławy Wiślane. Otóż najważniejsze i najczęściej wykorzystywane współczesne szlaki komunikacyjne przebiegają zgodnie z powyższym pasmowym
podziałem przestrzeni żuławskiej. Powoduje to poruszanie
się w jednym typie krajobrazu! Odbycie podróży w kierunku
przecinającym w poprzek „pasma” krajobrazowe, daje od
razu pełnię różnorodności regionalno-krajobrazowej i odbycia podróży niejako – w czasie. Rzeczywiście, krajobraz
żuławski to krajobraz dla konesera, dla kogoś, kto nie żałuje
czasu, aby inaczej spojrzeć na tę przestrzeń.
Powyższa, skrótowa charakterystyka krajobrazu Żuław Wiślanych ukazuje ten obszar jako unikatowy pod względem
krajobrazowym w skali naszego kraju. Pomimo iż pozyskiwanie terenów depresyjnych i deltowych jest sprawą znaną od
stuleci i krajobraz taki jest spotykany w Europie w większej
skali na przykład w Holandii czy Fryzji, na tle krajobrazów
Europy Środkowej jest unikatowym, niezmiernie interesującym poznawczo obszarem, który należy cenić i chronić.
VII. Inwentaryzacja elementów
krajobrazu Delty Wisły
W opracowaniu tym analizie poddano informacje z zakresu
treści i formy, zebrane dla każdej wsi żuławskiej jako wybranej
krajobrazowej jednostki historycznej: w tym z zakresu treści
– przedstawiono informacje dotyczące czasu powstania wsi,
narodowości osadników zakładających wieś, a w przypadku
odnowy lokacji i wtórnego zasiedlenia – dane dotyczące następnego okresu i nowych osadników140 oraz pierwotną, ewentualnie wtórną funkcję miejscowości (rodzaj podstawowego
zajęcia jej mieszkańców). Z zakresu formy – podano informację charakteryzującą wieś jako kompozycję rozplanowania
przestrzennego układu wiejskiej jednostki osadniczej, czyli
znaczącego elementu w otaczającym ją krajobrazie.
Zawłaszcza ta druga charakterystyka sprzyjała określeniu
wizualnych związków kompozycyjnych występujących
w krajobrazie otwartym i charakterystyki krajobrazowej
danej jednostki historycznej – każdej wsi żuławskiej.
W ten sposób można było wyłonić „modelowe jednostki
historyczno-krajobrazowe”, które można przypisać kolejnym etapom rozwoju cywilizacyjnego i konkretnym obszarom Żuław Wiślanych. Zdefiniowanie takich wzorców
może mieć znaczenie praktyczne. W zależności od porównywanych cech danych „wzorców”, można określić przyczyny,
kierunki i intensywność przekształceń krajobrazu kulturowego, zwłaszcza tych niekorzystnych, a także odwrotnie
– w jakim kierunku powinny iść współczesne przekształcenia, aby maksymalnie zachować bogactwo różnorodności
kulturowej i krajobrazowej Żuław Wiślanych.
Operowanie pojedynczą jednostką historyczną – wsią wraz
z rozłogiem – może przyczynić się do poznania przyczyn i przejawów degradacji rozplanowania wsi pochodzących z identycznego okresu osiedleńczego, w zależności od jej położenia – czy
w głębi obszaru rolniczego, czy w obrębie i strefie wpływu
silniejszej jednostki osadniczej, na przykład miasta. Analiza
stanu istniejącego pojedynczej jednostki historycznej pozwoli
zatem na określenie stopnia zachowania wybranych wartości
krajobrazowych bądź nawet doskonałego, kompleksowego
140 Tu właśnie zauważamy specyfikę osadnictwa Delty Wisły – obszaru,
wraz z pozyskiwaniem nowego lądu – stale kolonizowanego. Stąd mozaika narodowościowa kolejnych osadników oraz ich kultury materialnej, która pozostawiła wyraźne piętno w krajobrazie.
zapisu historii we współcześnie obserwowanym krajobrazie.
Wiedza ta jest z kolei przydatna dla służb konserwatorskich do
prowadzenia polityki ochrony dziedzictwa kulturowego. Operowanie pojedynczymi jednostkami historycznymi w postaci
dogłębnej analizy ich cech i właściwości w szczytowym okresie
ich rozwoju, pozwala także dokonać obiektywnej rejonizacji
różnego rodzaju form regionalnych, ruralistycznych, architektonicznych w podziale na typowe oraz wyjątkowe (unikatowe,
incydentalne). Ma to następnie przełożenie na dobór działań
kształtujących, a w tym również ochronnych, we współczesnym
gospodarowaniu przestrzenią z uwzględnieniem zachowania
i wykorzystania, wyeksponowania odrębności regionalnej, tożsamości terytorialnej i harmonijności krajobrazowej. Operowanie zbiorem jednostek historycznych pozwala także na opisanie
różnego rodzaju związków i zależności: funkcjonalnych, ekspozycyjnych, kompozycyjnych, czyli określenia występowania
pewnego rodzaju współpracy i niepodzielności przestrzennej
w postaci zespołu paru wsi, czyli zbioru jednostek historycznych pewnego rejonu. Może to mieć kapitalne znaczenie przy
podejmowaniu decyzji administracyjnych w zakresie obsługi
mieszkańców lub – co najważniejsze w przypadku ochrony
wartościowego krajobrazu kulturowego – decyzji lokalizacyjnych podejmowanych w sąsiedztwie wyjątkowo cennego
i niekażonego „wzorca”.
Tworzenie „wzorców” krajobrazów historycznych, czyli wynikających z form przestrzennych, jest możliwe jedynie, gdy
posiadamy dobry materiał źródłowy kartograficzny. Mapa
jest bowiem jedyną „książką” odwzorowującą dokładnie
wszystkie aspekty przestrzeni. W zależności od dokładności i rzetelności materiału kartograficznego, przestrzeń i jej
forma kompozycyjna, czyli krajobraz – nie ma przed nami
żadnych tajemnic. Można rzec, iż archiwalny materiał kartograficzny zachował dla badacza obiektywny i prawdziwy
obraz historycznego krajobrazu. Materiał ten jest doskonały
także do analiz rodzaju i dynamiki przemian krajobrazu.
Reasumując warto przedstawić, jakie główne elementy zagospodarowania wpływają na całokształt wizerunku krajobrazu, zwłaszcza krajobrazu otwartego terenów wiejskich.
Można je zgrupować w dwa zestawy. Pierwszy, odnoszący
się do osady czyli wsi, drugi odnoszący się do przestrzeni,
47
w jakiej się wieś znajduje – czyli krajobrazu. Informacje te
zostały zawarte w katalogowej części pracy.
Charakterystyka wsi powinna zawierać następujące elementy:
A. Dane historyczne:
1. etap osadniczy powstania wsi oraz datę jej lokacji (bądź relokacji) – umiejscowienie danej jednostki osadniczej w odpowiednim
etapie osiedleńczym jest konsekwencją uprzednio omówionego,
bardziej szczegółowego rozwarstwienia czasowego dla rozwoju
terytorialnego Żuław Wiślanych; data wymieniona w tym punkcie zasadniczo dotyczy pierwszej lokacji wsi na surowym korzeniu lub przeniesienia istniejącej już osady na prawo chełmińskie,
zaś tam, gdzie taka informacja nie zachowała się – data pierwszej
wzmianki pisanej, np. z ksiąg czynszowych
2. narodowość osadników (wpływającą istotnie na formy
zagospodarowania) – czyli określenie, czy była to ludność
słowiańska, fryzyjska lub flamandzka, a także dolnoniemiecka, następnie ludność niderlandzka w pierwszej fazie
mennonickiego odłamu religijnego i na koniec – osadnicy
niemieccy w ramach kolonizacji fryderycjańskiej
3. pierwotna funkcja wsi – funkcja w momencie jej powstania
w podziale na wsie kmiece (rolnicze), folwarczne (przy większych folwarkach żuławskich), rybackie, przewoźniczo-karczemne i kolonijne jako odmiana wsi rolniczych; te ostatnie wyodrębniono z uwagi na charakter społeczności kolonizacyjnych,
jakie je tworzyły, między innymi z uwagi na korzystanie z tzw.
prawa emfiteutycznego, zwanego także prawem „olęderskim”,
będącym odmianą prawa lokacyjnego innego niż prawo chełmińskie stosowane dla wsi zakładanych w średniowieczu.141
B. Cechy ruralistyczne:
1. typ rozplanowania – jest to chyba najistotniejsza cecha
przestrzenna kształtująca niesłychanie silnie charakterystyczność krajobrazu wybranego regionu. Wspomniane wcześniej
prace B. Zaborskiego, M. Chilczuka oraz M. KiełczowskiejZaleskiej przynoszą jedynie podstawowe informacje. Więcej
informacji zaczerpnięto z prac W. Quadego i W. Geislera.
Syntetyzując podane w dostępnej literaturze informacje
z obecnego stanu badań nad forami osadnictwa Polski oraz
Delty Wisły przyjęto następującą hierarchię podziału:
opierając się na klasyfi kacji ogólnej M. Chilczuka na trzy
rodzaje:
I – wsie zwarte
II – wsie skupione
III – osadnictwo rozproszone
Dalszy podział przyjęto częściowo za J. Bogdanowskim142,
określając układ każdego z nich:
141 I. B aranowsk i, Wsie holenderskie …, op. cit., passim.
142 J. B ogd anowsk i, Średniowieczne wsie placowe pod Krakowem
w świetle planów katastralnych jako współczesny problem regionalizmu
architektoniczno-krajobrazowego, [w:] „Zeszyty Naukowe Akademii
Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica”, nr 780, Geodezja z. 63,
Kraków 1981, s. 159-182.
48
dla I (wsie zwarte): A – placowy; B – ulicowy; C – wielodrożny
dla II (wsie skupione): A – osiowy; B – przysiółkowy
dla III (osadnictwo rozproszone): A – blokowy; B – liniowy;
C – nieregularny.
Następny podział, tym razem wewnątrz układów na kształty,
przyjęto również częściowo za J. Bogdanowskim:
dla I/A – 1 – owalnicowy; 2 – nawisowy; 3 – sakowy;
dla I/B – 1 – dwustronny; 2 – jednostronny;
dla I/C – 1 – śródulicowy; 2 – śródplacowy;
dla II/A – 1 – łańcuchowy; 2 – rzędowy; 3 – szeregowy;
dla II/B – 1 – placowy; 2 – ulicowy; 3 – bezkształtny.
Dla III/A i III/B – nie dodano określenia kształtu z uwagi na
wystarczająco nośną informację dotyczącą układu, obrazującą
w miarę dokładnie formę przestrzenną tego typu rozplanowania wsi. Uzyskane końcowe określenia form rozplanowania
wsi mogą mieć jeszcze pewne różnice jako kolejne odmiany.
W przypadku Żuław Wiślanych przyjęto, iż elementami wpływającymi na powstanie takiej odmiany będą:
a – bezpośredni związek z wodą (otwartą bądź kanałem)
– wieś nadrzeczna
b – usytuowanie wzdłuż lub częściowo na wale przeciwpowodziowym – wieś przywałowa
c – usytuowanie zabudowy rolniczej na „terpie”, sztucznym
pagórku osadniczym
d – występowanie razem powyższych elementów – wieś
„mieszana”.
W wyniku powyższej klasyfikacji – rodzaju, układu, kształtu
i odmiany oraz praktycznej obserwacji terenowej, wyodrębniono indywidualny, przystosowany do specyfiki żuławskiej,
zestaw form rozplanowania:
1. owalnica
2. ulicowo-placowa
3. sakowa
4. ulicówka i 4a ulicówka wodna
5. ulicówka jednostronna (półwieś) i 5b – ulicówka jednostronna przywałowa (półwieś przywałowa)
6. wielodrożnica
7. wielodrożnica z placem
8. łańcuchówka i 8a – łańcuchówka wodna; 8b – łańcuchówka przywałowa; 8c – łańcuchówka na „terpach”; 8d – łańcuchówka przywałowa na „terpach”
9. rzędówka i 9b – rzędówka przywałowa (uwaga: typ 9a,
czyli związany z wodą, nie istnieje!); 9c – rzędówka na
„terpach”, zwana także rzędówką bagienną; 9d – rzędówka przywałowa na „terpach”
10. seregówka i 10b – szeregówka przywałowa (uwaga dla
braku typu 10a jak wyżej); 10c – szeregówka na „terpach”; 10d – szeregówka przywałowa na „terpach”
11. przysiółek placowy
12. przysiółek ulicowy
13. przysiółek bezkształtny
14. zabudowa jednodworcza blokowa i 14c (typy 14a i 14b nie
występują) – zabudowa jednodworcza na „terpach”
15. zabudowa jednodworcza liniowa i 15 c (uwaga dla 15a
i 15b jak wyżej) – zabudowa jednodworcza na „terpach”
16. zabudowa jednodworcza nieregularna i 16c (uwaga dla
16a i 16b jak wyżej) = zabudowa jednodworcza nieregularna na „terpach”
17. folwark żuławski.
Il. 53. Wieś ulicowo-placowa (żuławska) – zasada rozplanowania. Rys.
B. Lipińska
Boki krótsze z reguły niezabudowane. Na placu lokalizowano z reguły kościół z cmentarzem oraz drobną zabudowę zagrodniczą. Działki siedliskowe kmiece duże, położone
bezpośrednio obok siebie.
Ulicówka (4)
Il. 51. Tabela systematyki rozplanowania wsi w Delcie Wisły.
źródło: opracowanie własne
Charakterystyka poszczególnych, wybranych typów rozplanowania wsi na Żuławach Wiślanych przedstawia się następująco:
Owalnica (1)
Il. 54. Wieś ulicowa (ulicówka) – zasada rozplanowania. Rys. B. Lipińska.
Działki siedliskowe kmiece usytuowane obustronnie wzdłuż
jednej ulicy, wielkość działek duża i średnia, położone bezpośrednio obok siebie.
Ulicówka wodna (4a)
Il. 52. Wieś owalnicowa – zasada rozplanowania. Rys. B. Lipińska.
Wieś z nawsiem w formie wydłużonego, owalnego placu,
często dostosowana do warunków naturalnych (np. strumienia płynącego środkiem wsi), zabudowa siedlisk kmiecych
zlokalizowana wzdłuż drogi obiegającej plac, działki siedliskowe średnie i duże, położone bezpośrednio obok siebie.
Ulicowo-placowa („żuławska”143) (2)
Wieś z nawsiem w formie wydłużonego prostokąta, siedliska kmiece wraz z zabudową rozmierzone bardzo regularnie
wzdłuż dwóch ulic biegnących przy dłuższych bokach placu.
143 Proponuję dodawać nazwę „żuławska”, gdyż w Delcie Wisły ten typ
rozplanowania jest najczęściej spotykany wśród tutejszych wsi średniowiecznych, jest bardzo czytelny i stanowi niejako rys charakterystyczny średniowiecznego osadnictwa wiejskiego w tym regionie.
Il. 55. Wieś ulicowa (ulicówka) wodna – zasada rozplanowania. Rys
B. Lipińska.
Działki siedliskowe usytuowane wzdłuż rzeki lub kanału. Ulice
wiejskie gospodarcze biegną z reguły na zewnątrz zabudowy.
Głównym ciągiem komunikacyjnym jest tu natomiast rzeka lub
kanał. Działki siedliskowe średnie i małe, położone bezpośrednio obok siebie, z indywidualnym dostępem do wody. Rodzaj
rozplanowania wsi właściwy dla osadników „olęderskich”.
49
Ulicówka jednostronna
(półwieś) (5)
dzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników
„olęderskich”.
Il. 56. Wieś ulicowa (ulicówka) jednostronna – zasada rozplanowania.
Rys. B. Lipińska.
Il. 57. Łańcuchówka przywałowa na „terpach” – zasada rozplanowania.
Rys. B. Lipińska.
Działki z zabudową kmiecą usytuowane są po jednej stronie ulicy. Działki siedliskowe duże i średnie, położone obok
siebie. Po drugiej stronie ulicy występuje jedynie zabudowa zagrodnicza. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy także
osadnikom „olęderskim”.
Ulicówka jednostronna przywałowa (półwieś) (5b)
Charakterystyka typu rozplanowania jak dla poprzedniego,
z odmianą spowodowaną lokalizacją wzdłuż wału rzeki bądź
kanału. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy dla osadników
„olęderskich”.
Łańcuchówka (8)
Wieś długa, działki siedliskowe wraz z zabudową usytuowane
obustronnie wzdłuż jednej drogi. Działki siedliskowe duże
i średnie, położone w dużych odstępach od siebie. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy dla osadników „olęderskich”.
Łańcuchówka wodna (półwieś łańcuchowa) (8a)
Wieś długa, działki siedliskowe wraz z zabudową usytuowane jednostronnie wzdłuż drogi biegnącej przy wale rzeki
lub kanału. Działki siedliskowe duże i średnie, położone
w dużych odstępach od siebie. Rodzaj rozplanowania wsi
właściwy dla osadników „olęderskich”.
Łańcuchówka przywałowa (półwieś łańcuchowa) (8b)
Wieś długa, działki siedliskowe wraz z zabudową usytuowane jednostronnie wzdłuż drogi biegnącej przy wale rzeki
lub kanału. Działki siedliskowe duże i średnie, położone
w dużych odstępach od siebie. Rodzaj rozplanowania wsi
właściwy dla osadników „olęderskich”.
Łańcuchówka na „terpach” (8c)
Zabudowa działki siedliskowej usytuowana na sztucznym pagórku, pozostałe cechy jak dla łańcuchówki. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników „olęderskich”.
Łańcuchówka przywałowa na „terpach” (półwieś łańcuchowa) (8d)
Wieś długa, zabudowa usytuowana jednostronnie wzdłuż
drogi biegnącej przy wale rzeki lub kanału. Działki siedliskowe zróżnicowanej wielkości, lokowane na sztucznych
pagórkach, położone w dużych odległościach od siebie. Ro-
Rzędówka (9)
Wieś różnej długości (od 1,5 nawet do 10 km). Działki siedliskowe wraz z zabudową usytuowane stosunkowo regularnie,
naprzemianlegle po obu stronach prostej, wytyczonej „od
linijki” – ulicy. Działki siedliskowe średnie i małe, położone
w niewielkich odległościach od siebie.
Rzędówka przywałowa (półwieś rzędowa) (9b)
Wieś różnej długości (jak poprzednio), działki siedliskowe wraz
z zabudową usytuowane jednostronnie wzdłuż ulicy biegnącej
przy wale rzeki lub kanału. Działki siedliskowe średnie i małe,
położone w niewielkich odległościach obok siebie. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy dla osadników „olęderskich”.
Rzędówka na „terpach” (9c)
50
Il. 58. Wieś rzędówka na „terpach” – zasada rozplanowania. Rys. B.
Lipińska.
Inaczej nazywana rzędówką bagienną. Charakterystyka
identyczna jak dla rzędówki. Zasadniczą i bardzo ważną
różnicą jest lokowanie zabudowy na sztucznych pagórkach
– „terpach”. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie
dla osadników „olęderskich”.
Rzędówka przywałowa na „terpach” (półwieś rzędowa)
(9d)
Jest to typ rozplanowania łączący w sobie cechy rzędówki
przywałowej i rzędówki bagiennej, istotne jest tu wznoszenie
zabudowy siedliska na sztucznym pagórku – „terpie”. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników
„olęderskich”.
Szeregówka (10)
Wieś długa, do ok. 5 km. Działki siedliskowe wraz z zabudową usytuowane obustronnie, wzdłuż prostej drogi. Działki
siedliskowe małe, położone obok siebie. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy również dla osadników „olęderskich”.
Szeregówka przywałowa (półwieś szeregowa) (10b)
Zgrupowanie 2-5 zagród kmiecych, usytuowanych po
obi stronach krótkiej ulicy. Działki siedliskowe duże
i średnie, położone najczęściej blisko siebie. Rodzaj
rozplanowania wsi właściwy także dla osadników „olęderskich”.
Zabudowa jednodworcza blokowa (14)
Il. 59. Wieś szeregówka przywałowa – zasada rozplanowania. Rys. B.
Lipińska.
Il. 61. Zabudowa jednodworcza blokowa – zasada rozplanowania. Rys.
B. Lipińska.
Wieś długa, działki siedliskowe wraz z zabudową usytuowane jednostronnie wzdłuż drogi biegnącej przy wale rzeki
lub kanału. Działki siedliskowe małe, położone obok siebie.
Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników „olęderskich”.
Szeregówka na „terpach” (10c)
Zabudowa działki siedliskowej usytuowana na sztucznym
pagórku – „terpie”, pozostałe cechy jak dla szeregówki. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników
„olęderskich”.
Szeregówka przywałowa na „terpach” (półwieś szeregowa)
(10d)
Jest to typ rozplanowania identyczny jak szeregówka
przywałowa. Istotną różnicą jest tu wznoszenie zabudowy siedliska na sztucznym pagórku – „terpie”. Rodzaj
rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników
„olęderskich”.
Przysiółek placowy (11)
Zgrupowanie 2-5 zagród kmiecych, usytuowanych nieregularnie wokół niewielkiego placu. Działki siedliskowe
duże i średnie, położone najczęściej blisko siebie. Rodzaj
rozplanowania wsi właściwy także dla osadników „olęderskich”.
Przysiółek ulicowy (12)
Są to zagrody samotnicze, usytuowane w regularnych odstępach między sobą. Działki siedliskowe bardzo duże i duże. Drogi dojazdowe indywidualne, prowadzone pod kątem prostym.
Duże odległości między poszczególnymi siedliskami. Rodzaj
rozplanowania wsi właściwy dla osadników „olęderskich”.
Zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach” (14b)
Do powyższych cech zabudowy jednodworczej blokowej dochodzi znaczący element, a mianowicie zabudowa działki
siedliskowej usytuowana na sztucznym pagórku „terpie”.
Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników „olęderskich”.
Zabudowa jednodworcza liniowa (15)
Il. 60. Przysiółek ulicowy – zasada rozplanowania. Rys. B. Lipińska.
Il. 62. Zabudowa jednodworcza liniowa – zasada rozplanowania. Rys.
B. Lipińska.
W tym przypadku zagrody samotnicze usytuowane są regularnie w pewnym oddaleniu od głównej drogi-osi. Działki
siedliskowe duże i średnie. Drogi dojazdowe indywidualne,
krótkie, prowadzone pod kątem prostym od drogi-osi. Odległości między siedliskami dość znaczne. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy dla osadników „olęderskich”.
Zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach” (15b)
Zabudowa działki siedliskowej usytuowana na sztucznym
pagórku „terpie”, pozostałe cechy jak wyżej. Rodzaj roz-
51
planowania wsi właściwy jedynie dla osadników „olęderskich”.
Zabudowa jednodworcza nieregularna (16)
Il. 63. Zabudowa jednodworcza nieregularna – zasada rozplanowania.
Rys. B. Lipińska.
Ta forma osadnictwa często spotykana jest także poza Deltą
Wisły. Występujące tu zagrody samotnicze zwane bywają
„wybudowaniami” (zwłaszcza na Kaszubach i Kociewiu
na Pomorzu). Siedliska zagród samotniczych usytuowane
są nieregularnie wśród pól uprawnych, w Delcie Wisły najczęściej w pobliżu istniejącej już wsi zwartej lub skupionej.
Działki siedliskowe bardzo duże i duże. Drogi dojazdowe indywidualne, w przypadku Delty Wisły prowadzone
w sposób zgeometryzowany, zgodnie z kierunkami rowów
melioracyjnych. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy także
dla osadników „olęderskich”.
Zabudowa jednodworcza nieregularna na „terpach”
(16b)
Zabudowa działki siedliskowej usytuowana na sztucznym pagórku „terpie”, pozostałe cechy jak wyżej. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników „olęderskich”.
Folwark (żuławski) (17)
Jest to zespół folwarczny z bardzo okazałym i bogatym architektonicznie i zdobniczo budynkiem mieszkalnym, porównywalnym wielkością z dworem polskim, jednakże będącym siedzibą bogatego chłopa żuławskiego. W skład zespołu
wchodziło obszerne podwórze gospodarcze i wyjątkowo duże
budynki gospodarcze, największymi obiektami były stodoły i spichlerze. Przy budynku mieszkalnym, którym często
był dom podcieniowy, zakładane były niewielkie założenia
parkowe z ozdobną zielenią wysoką. Zespołowi towarzyszyły
małe domki pracowników najemnych. Folwarki żuławskie
najczęściej lokalizowane były poza wsią zwartą, pośrodku
swojego areału pól.
Wracając do wyliczania elementów charakteryzujących wieś,
wymienić należy:
5. typ rozłogu – określany na podstawie opisów źródłowych
dotyczących lokacji wsi oraz pomocniczo – na podstawie najstarszych dostępnych materiałów kartograficznych; poprzez
porównanie ze współczesnym materiałem kartograficznym
52
można bezspornie wykazać, iż na Żuławach Wiślanych występuje wysoka trwałość historycznych podziałów terytorialnych i własnościowych; ponadto, obowiązujące w chwili
nadania ziemi prawo powodowało, że nie mogło występować
tu wtórne dzielenie ziemi. Przyjęto występowanie sześciu
form rozłogu:
- niwowy
- niwowo-łanowy
- łanowy
- łanowy kolonijny
- blokowy
- bezpostaciowy
6. wielkość wsi (liczba siedlisk) – przyjęto trójstopniowy
(orientacyjny) podział w zależności od liczby siedlisk rolniczych występujących w danej wsi: od około 20 do 10 siedlisk
– wieś duża, od ok. 10 do 6 – wieś średnia i poniżej 5 do 6
– wieś mała
7. typ rozplanowania zagrody – wyróżniono podstawowe
dwa typy rozplanowania zagrody współwystępujące na Żuławach Wiślanych; typ – umownie nazwany tradycyjnym,
o wszystkich budynkach zagrody wolnostojących oraz typ
„olęderski” – gdzie budynek mieszkalny połączony jest
z budynkiem inwentarskim, a często także ze składowym
(stodołą) tworząc zagrodę jednobudynkową; zagroda typu
„olęderskiego” miała trzy podstawowe odmiany: formę długą – gdzie budynki łączą się ze sobą w jednej linii; narożną
– gdzie układ jest w kształcie litery „L” i krzyżową – gdzie
układ jest w kształcie litery „T”
8. wielkość zagrody (wielkość powierzchni działki siedliskowej i wielkość kubatury zabudowań) – tutaj także wyróżniono trzy wielkości zagrody w zależności od wielkości jej
zabudowy i powierzchni podwórza gospodarczego
9. występowanie „terpu” – jednego z najbardziej charakterystycznych elementów pejzażu żuławskiego, zwłaszcza na
terenach objętych kolonizacją „olęderską”, dlatego też tak
silnie wyróżniono tę cechę w opisie krajobrazu żuławskiego; częstokroć występowanie takich pagórków nadaje tak
znaczący wyraz przestrzenny wybranym obszarom, że jest
najważniejszą cechą wiodącą krajobrazu; jako komentarz
można dodać, iż jeżeli z uwagi na współczesne uwarunkowania (brak potrzeby) kontynuowanie tradycyjnego planu wsi
jest niemożliwe, to utrzymanie formy sztucznego niewielkie-
Il. 64. Forma k rajobrazowa zabudow y na „ter pie”.
Rys. B. Lipińska.
go nasypu pod zabudowę zagrody czy zespołu zabudowań,
może uwypuklić szczególny rys krajobrazowy wybranych
obszarów Żuław; ponadto – jest to sprawdzone i praktyczne
rozwiązanie zabezpieczające substancję budowaną przed
podtopieniami i zawilgoceniem.
C. Cechy architektoniczne:
1. występowanie szczególnej formy architektonicznej jak
dom podcieniowy – ten przepiękny element architektury
żuławskiej, niestety ginący na naszych oczach. W katalogu wsi żuławskich informacja o liczbie domów podcieniowych144 jest podana na tle pierwotnej liczby takich domów
– co niestety unaocznia katastrofalny stan zachowania tej
formy zabytku
2. występowanie XIX-wiecznej zabudowy mieszkaniowej
drewnianej – jest bardzo charakterystycznym elementem
architektonicznym, nieco niedocenianym, zdominowanym
przez podziwiane domy podcieniowych; drewniana zabudowa mieszkalna na Żuławach przyjmowała ciekawe formy – od
okazałych domów do mniejszych, skromniejszych obiektów
zajmowanych przez mniej zasobnych rolników. Niemniej te
ostatnie prezentują ładne, często wręcz bogate zdobnictwo
tak zwane laubzegowe145 stosowane przy otworach okiennych, w szczytach czy w gankach wejściowych
3. występowanie obiektu sakralnego (kościoła czy zboru) – we
wsiach o genezie średniowiecznej prawie zawsze występował
kocioł parafialny; forma kościołów żuławskich jest bardzo
interesująca, charakterystyczną cechą są tu potężne wieże
z nadwieszonymi, wielobocznymi izbicami; pewna liczba najstarszych obiektów to niezbyt okazałe kościoły o konstrukcji
szkieletowej (Wróblewo, Kiezmark, Kmiecin, Kaczynos);
natomiast ceglane kościoły gotyckie imponują swoją skalą
i monumentalnością (Lichnowy, Cedry Wielkie, Wocławy).
Kościół wśród zabudowy wsi, jego kolorystyka i wielkość bryły daje piękny efekt dominanty w panoramie miejscowości;
inne obiekty sakralne, jak zbory mennonickie i ewangelickie,
były zdecydowanie bardziej skromnymi, prostymi w formie
obiektami; w krajobrazie lokalnym nie odgrywają szczególnej,
wizualnej roli; przypominają natomiast o nieistniejącej już
dzisiaj, tej szczególnej społeczności żuławskiej.
Charakterystyka krajobrazu winna zawierać natomiast następujące elementy:
A. Woda:
1. gęstość sieci melioracyjnej – analizując liczbę metrów bieżących rowów i kanałów systemu hydrotechnicznego Żuław
Wiślanych, wprowadzono trójstopniowy podział w odniesieniu do gęstości sieci wodnej: gęstość maksymalna, silne
144 Stan na rok 1989.
145 Ostatnio spotyka się także nazwę: laubzekinowe.
nasycenie krajobrazu elementami wodnymi to ok. 300 mb/
ha, gęstość średnia to ok. 150-100 mb/ha, minimalna zaś to
poniżej 100 mb/ha
2. występowanie większych wód otwartych – przyjęto następującą gradację: sąsiedztwo Zatoki Gdańskiej lub Zalewu Wiślanego, największe rzeki, jak Wisła i Nogat i rzeki
pomniejsze oraz większe kanały zbiorcze, jak: Wisła Martwa, Wisła Śmiała, Motława, Szkarpawa, Wisła Królewiecka i Wisła Elbląska, Święta i Tuga, rzeka Elbląg; kanały:
Śledziowy, Piaskowy, Wysoki, Mały Kozi Róg i Duży Kozi
Róg, Rów Młyński, Kanał Wiślano-Zalewowy, Lichnowski,
Kanał Ostaszewski, Kanał Panieński, Izbowa Łacha, Kanał
Jagielloński, Panieńska Struga, Izbowa Łacha, rzeczki: Fiszewka, Tina, Balewka i większa – Dzierzgonka.
3. występowanie wału przeciwpowodziowego – jako bardzo
charakterystycznego elementu krajobrazu terenów depresyjnych zagrożonych powodzią; forma wałów przeciwpowodziowych ma decydujący wpływy na odbiór krajobrazowy
zarówno leżącej przy nim wsi, jak i formy krajobrazowej
najbliższego otoczenia, przede wszystkim zaś panoramy
4. występowanie (dawniej) wiatraków-pomp – element ten
został umieszczony w grupie informacyjnej dotyczącej elementów wodnych, a nie – jakby się wydawać mogło – cech
architektonicznych dlatego, iż właśnie z wodą związana była
sylwetka wiatraka-pompy wprowadzająca poczucie bezpieczeństwa i będąca najważniejszym symbolem krajobrazu
Żuław Wiślanych
5. występowanie przeprawy promowej bądź mostu – z przeprawami przez rzeki i kanały, będące również szlakami wodnymi, związane były dodatkowe i specjalne elementy przestrzenne, wpływające na charakter krajobrazu żuławskiego;
zaliczyć do nich należy specyficzne ukształtowanie podjazdów i zjazdów drogi biegnącej przez wysokie wały przeciwpowodziowe do nurtu rzeki oraz zabudowę towarzyszącą:
domy przewoźne, strażnice wałowe, karczmy przewoźne;
przeprawa podnosiła także rangę wsi i dzisiaj, gdy przeprawa już nie funkcjonuje, miejscowości takie robią wrażenie
nieco zgubionych i zapomnianych w czasie i przestrzeni
(Leszkowy).
B. Zieleń:
1. występowanie zadrzewienia grupowego (na większych
powierzchniach) – zasadniczo najbardziej znaczący dla krajobrazu na terenie Delty Wisły jest las na Mierzei Wiślanej
i częściowo zarośla olchowe w rejonie starorzeczy Nogatu
i w jego rejonie ujściowym. Nieco mniejsze grupy zadrzewień, ale także znaczące dla wyrazu krajobrazowego Żuław,
to zieleń większych ogrodów przydomowych w okazałych
folwarkach żuławskich i zieleń cmentarzy
2. występowanie zadrzewienia punktowego (np. parki przydomowe) – to głównie zieleń towarzysząca zagrodzie, bar-
53
dzo często składająca się z zieleni wysokiej o różnorodnych
gatunkach; zieleń towarzysząca siedzibom ludzkim, a także
zieleń przykościelna, otaczająca kościół wiejski, stanowi
bardzo czytelny element panoramy; zieleń w zagrodach jednodworczych osadnictwa rozproszonego tworzy natomiast
wyraziste dominanty wśród płaskich i rozległych pół i łąk
3. występowanie zadrzewienia liniowego (aleje, szpalery,
pasy wiatrochronne) – oprócz zadrzewienia towarzyszące
siedlisku, najczęściej spotykaną formą jest liniowe zadrzewienie w postaci obudowy rowów melioracyjnych wierzbą
o formie głowiastej (czyli ogławianą do celów gospodarczych), a także alejowe obsadzenie dróg zielenią wysoką; tam
gdzie występuje duża gęstość sieci rowów melioracyjnych,
zadrzewienie liniowe jest najbardziej rzucającym się w oczy
elementem krajobrazu otwartego; tworzy ono ciekawe w formie, ażurowe, kolejne przesłony bądź ramy widoków, w zależności od pory roku zmieniające swoją przezroczystość;
forma alejowa dróg, spotykana głównie w rejonie zajmowanym przez wsie zwarte, tworzy silnie działające w krajobrazie
i dobrze widoczne linie porządkujące przestrzeń, będące niejako „osnową” krajobrazu żuławskiego w tym miejscu.
C. Otoczenie:
1. charakter przedpola ekspozycyjnego („czyste” lub z elementami przesłaniającymi) – ekspozycja krajobrazowa na Żuławach Wiślanych, wybitnie płaskim terenie – ma swoją specyfikę; przy „czystym” przedpolu ekspozycyjnym obserwować
tutaj można dobrze czytelne sylwety panoram poszczególnych
miejscowości, zwłaszcza dużych wsi zwartych z dominantami
wież kościelnych; jeśli natomiast na wybranym terenie występuje więcej elementów zieleni, czyli szpalerowe ciągi zadrzewień przy rowach melioracyjnych, a także obsadzenie alejowe
poszczególnych dróg, wówczas ekspozycja daleka jest słabsza,
czytelne są jedynie najbliższe wnętrza krajobrazowe
2. stopień czytelności panoramy miejscowości – jest wynikiem wspomnianej w poprzednim punkcie „czystości”
przedpola ekspozycyjnego; w katalogu zaznaczono jednak
odrębnie obie cechy – rodzaj przedpola i czytelność panoramy, gdyż nie każde „czyste” przedpole ekspozycyjne
powoduje, że mamy do czynienia z interesującą, ciekawą
panoramą; uwarunkowane jest to dodatkowo takimi czynnikami, jak forma obserwowanych elementów czy ich zbioru;
najciekawszymi widokami panoramicznymi są na Żuławach
dwa ich rodzaje – panoramy dużych, zwartych wsi średniowiecznych z zielenią zagród i dominantą w postaci bryły
i wieży kościoła oraz wyjątkowo rozległe makrownętrza,
bez elementów dominujących, za to obrazujące tę szczególną cechą Żuław Wiślanych jaką jest niespotykana rozległość
przestrzeni możliwa do ogarnięcia z jednego punktu obserwacji; czytelność panoramy krajobrazu otwartego oznaczono
w trzystopniowej skali: wybitna, dobra lub przeciętna
54
Il. 65. Schemat systemu panoram na Wielkich Żuławach Malborskich
oraz przykład panoramy i jej analiza krajobrazowa. Rys. B. Lipińska.
3. stopień czytelności wnętrz krajobrazowych i makrokrajobrazowych – dla Żuław Wiślanych charakterystyczne są
wnętrza krajobrazowe utworzone przez liniowe obsadzenie
rowów melioracyjnych i alejowe dróg; w przypadku gęstej
siatki obsadzonych wierzbami rowów tworzą się efektowne,
bardzo regularne wnętrza krajobrazowe, dające niesłychanie
interesujący efekt wzajemnego ich przenikania się przy obserwacji w ruchu; także interesującymi wnętrzami krajobrazowymi są wnętrza owalnicowych i ulicowo-placowych wsi
średniowiecznych, czyli ich charakterystyczne „nawsia”; jako
ostanie, ale także niezbędne w zestawie charakterystycznych
form krajobrazu żuławskiego, są wnętrza wodne, występujące tam, gdzie są duże naturalne rzeki, wspaniałe krajobrazowo są wielkie makrownętrza, obejmujące zarówno nurt rzeki jak i przestrzeń położoną w międzywalu (Wisła i Nogat)
ograniczone ścianami, silnie domknięte i tym samym dobrze
czytelne dla obserwatora; wnętrza wodne o skali zdecydowanie mniejszej znajdziemy w obrębie wsi ulicówek wodnych
(Tropy Elbląskie); czytelność wnętrz krajobrazowych opisano w katalogu jako wybitną lub dobrą.
Il. 66. „Nawsie” we wsi Lichnowy – przykład wnętrza krajobrazowego.
Rys. B. Lipińska.
VIII. Modelowe jednostki
historyczno-krajobrazowe
Delty Wisły
Rozpoznawalny zasób krajobrazowy i jego postać, jaka
w wyniku zestawień poszczególnych elementów powstała
na Żuławach Wiślanych, mogą być podsumowane w formie
opisania historyczno-krajobrazowych jednostek krajobrazowych. Każda z nich to zbiór różnorodnych elementów
zestawionych w pewnych, określonych konfiguracjach
występowania. Ważne są przy tym nierozerwalne często
związki między elementami, tworzące pozamaterialną charakterystykę danego fragmentu przestrzeni. Z obserwacji
wynika, że mamy do czynienia często z czymś w rodzaju
„haseł” identyfi kacyjnych specyfi ki środowiska żuławskiego. Przykładowo można wymienić: częste występowanie
w określonych rejonach zagrody „łączonej”, występowanie
konstrukcji szkieletowej, dawniej – występowanie wiatraków odwadniających, następnie o wiele większą skalę zabudowań zagrody rolniczej niż, w większości, na pozostałym terenie Polski, a z elementów naturalnych – szpalery
wierzbowe, wszechobecność wody i doskonałą równinność
terenu.
Opisanie i zestawienie wyodrębnionych jednostek historyczno-krajobrazowych występujących na Żuławach Wiślanych
ilustruje barwną – wbrew powszechnemu mniemaniu – mozaikę kulturowego krajobrazu osadniczego, jaki ukształtował
się tutaj w ciągu stuleci.
czenie charakteryzuje się zadrzewieniem grupowym w postaci lasu lub zarośli nadrzecznych.
Il. 67. Schematy modeli Ia i Ib.
Przykładowe wsie: Mikoszewo (nr Karty Informacyjnej 155),
Stegna (nr 45), Jantar (nr 165), Kępki (nr 51)
W I etapie rozwoju osadnictwa (do 1308 roku, a zatem
za panowania książąt pomorskich, kiedy to powstawało
pierwsze stałe osadnictwo na terenie Żuław, głównie gdańskich), jeszcze bardzo ekstensywnego, związanego przede
wszystkim z rybołówstwem w pobliżu Zatoki Gdańskiej
i nad wielkimi rzekami, a także rolniczego, lokalizowanego głównie na pojedynczych, naturalnych wyniesieniach
terenu – wyspach osadów glacjalnych – w południowej
części Żuław, wyodrębniono dwa wiodące modele – Ia
i Ib oraz II.
Model Ia i Ib
Wieś rybacka o formie krótkiej ulicówki lub wielodrożnicy.
Zagrody o budynkach wolnostojących, również niewielkie.
Położenie blisko Zatoki Gdańskiej lub większej rzeki. Oto-
Il. 68. Schematy rozplanowania miejscowości Kępki i Stegna.
55
Model II
Il. 71. Schemat modelu III.
Il. 69. Schemat modelu II.
Wieś związana z chłopskim większym folwarkiem lub też
wieś kmieca pańszczyźniana. Forma planu – niezbyt długa
ulicówka jednostronna (nazywana również półwsią). Zagrody o budynkach wolnostojących, średnie i małe. Rozłóg
niwowo - łanowy. Występuje raczej rzadka sieć melioracyjna.
Krajobraz otaczający słabo zadrzewiony, uprawowy. Dobra
ekspozycja panoramy.
Przykładowe wsie: Parszewo (nr 164), Nowy Staw – wieś (nr
47), Koźliny (nr 13)
gata zieleń siedlisk. Zadrzewienie liniowe, to alejowe formy
zadrzewienia głównych dróg łączących poszczególne wsie.
Otoczenie w formie krajobrazu uprawowego bez zadrzewień. Szczególnie interesującym elementem jest istnienie
wybitnych możliwości ekspozycyjnych panoram wsi. Treść
panoramy z reguły zawiera dominantę w postaci Kocioła
z wieżą i grupy zieleni cmentarnej i przykościelnej. Forma rozplanowania wsi sprawia, że panorama jest czytelna
i zwarta, silnie eksponowana w krajobrazie. Bardzo czytelne
jest także lokalne mikrownętrze krajobrazowe wewnątrz wsi
w postaci nawsia.
Przykładowe wsie: Lasowice Wielkie (nr 114), Stara Kościelnica (nr 147), Marynowy (nr 161), Tuja (nr 181), Lubstowo
(nr 193), Świerki (nr 201).
Il. 70. Schemat rozplanowania miejscowości Parszewo.
W II etapie rozwoju osadnictwa (od 1303 do ok. 1400 r.,
w czasach pierwszej kolonizacji prowadzonej przez zakon
krzyżacki z osadnikami fryzyjskimi i flamandzkimi oraz
w czasach intensywnych prac nad osuszeniem, zabezpieczeniem i zagospodarowaniem rolniczym) wyodrębniono sześć
wiodących modeli – III, IVa i IVb, V, VI, VII oraz VIII.
Il. 72. Schemat rozplanowania miejscowości Stara Kościelnica.
Model IVa i IVb
Model III
Wieś kmieca w formie owalnicy, duża, rozłóg niwowo-łanowy.
Zagrody o budynkach wolnostojących, także duże. We wsi
znajduje się kościół. Z reguły w takich wsiach powstawały
później domy podcieniowe. Sieć rowów melioracyjnych rzadka. Zadrzewienie powierzchniowe wewnątrz wsi w postaci
zieleni cmentarnej, zadrzewienie punktowe, to głównie bo-
56
Il. 73. Schematy modeli IVa i IVb.
Wieś ulicowo-placowa żuławska o silnie zgeometryzowanym
narysie planu oraz rozłóg łanowy.
Cechy różniące ten model wsi od poprzedniego, to przede
wszystkim typ rozplanowania. Dodatkowo, gdy wieś położona jest w pobliżu rzeki, występuje w niej przewóz, przeprawa promowa. Te dwie ostatnie cechy występują w odmianie
modelu.
Przykładowe wsie: Cedry Wielkie (nr 003), Leszkowy – wieś
z przeprawą promową (nr 008), Lichnowy (nr 100), Kmiecin
(nr 156), Dębina (189), Nowa Cerkiew (nr 208).
gorsza. Nie ma także reguły na występowanie przeprawy
promowej i większych wód otwartych.
Przykładowe wsie: Trutnowy (nr 012), Kościeleczki (nr 111), Mirowo (nr 194), Jeziernik (nr 206), Nowa Kościelnica (nr 209).
Il. 76. Schemat rozplanowania miejscowości Jeziernik.
Model VI
Il. 77. Schemat modelu VI.
Il. 74. Schematy rozplanowania miejscowości Kmiecin, Leszkowy.
Model V
Wieś kmieca w formie ulicówki jednostronnej, średniej wielkości, rozłóg łanowy.
Zagrody o budynkach wolnostojących, duże. Pozostałe cechy
jak dla poprzedniego modelu.
Przykładowe wsie: Kiezmark (nr 006), Krzywe Koło (nr 045),
Ostrowite (047), Suchy Dąb (nr 052), Dąbrowa (098), Pordenowo (nr 103), Tralewo (nr 202).
Il. 75. Schemat modelu V.
Wieś kmieca w formie ulicówki, duża o rozłogu łanowym.
Zagrody o budynkach wolnostojących, lecz nieco mniejsze
niż w poprzednich modelach. Pozostałe cechy podobne,
z wyjątkiem ekspozycji panoramicznej, które jest tu nieco
Il. 78. Schemat rozplanowania miejscowości Pordenowo.
57
Model VII
upraw. Ekspozycja panoramiczna wsi dobra, lecz mocno
zdominowana przez tło wału przeciwpowodziowego.
Il. 79. Schemat modelu VII.
Il. 81. S c h e m a t m o d e l u
VIII.
Wieś kmieca w formie przysiółka ulicowego, niewielka, rozłóg łanowy.
Zagrody o budynkach wolnostojących, bardzo duże. Raczej nie
występują obiekty sakralne. Sieć rowów melioracyjnych rzadka. Wieś spotykana raczej w południowych partiach Żuław,
nie ma bezpośrednich związków z systemem odwadniającym
i większymi wodami otwartymi. Zagrodom towarzyszy zieleń
wysoka, ozdobna. W okolicy przeważają drogi alejowe. Przedpole ekspozycyjne – to tereny upraw, bez większych skupisk
zieleni. Dobra ekspozycja panoramiczna, wieś występuje jako
element punktowy bez wyraźnej dominanty wysokościowej.
Przykładowe wsie: Wróblewo (nr 053), Krasnołęka (nr 223),
Królewo (nr 225), Żuławki (nr 260).
Il. 82. Schemat rozplanowania miejscowości Żuławki.
Il. 80. Schemat rozplanowania miejscowości Starynia
Przykładowe wsie: Starynia (nr 104), Szymankowo (nr 105),
Lasowice Wielkie (nr 113), Tragamin (nr 117), Kaczynos
(220).
W III etapie rozwoju osadnictwa (od poł. XV w. do poł.
XVI w., czyli w okresie pierwszej fazy kolonizacji osadnikami niderlandzkimi, zapoczątkowanej po wojnie trzynastoletniej przez Polskę), wyróżniono jeden model – IX. Akcja
kolonizacyjna była bowiem w swej pierwszej fazie niejako
przymiarką do działań osiedleńczych, obejmowała raczej
opuszczone i zniszczone wojną dawne siedliska oraz tereny
wokół istniejących wsi, nie tworzono jeszcze wówczas masowo nowych osad kolonijnych na surowych korzeniu.
Model IX
Model VIII
Wieś kmieca w formie łańcuchówki przywałowej, średniej
wielkości. Rozłóg łanowy.
Zagrody o budynkach wolnostojących, duże. Obiekty sakralne raczej nie występują. Sieć melioracyjna rzadka, natomiast spotkać można często przeprawy promowe związane z położeniem wsi przy wale przeciwpowodziowym rzek
i większych kanałów. Zadrzewienie zagród w formie wysokiej zieleni ozdobnej. Przedpole ekspozycyjne czyste, tereny
58
Il. 83. Schemat modelu IX.
Wieś kolonijna, w formie osadnictwa rozproszonego, jednodworczego.
Składa się z pojedynczych, samotniczych zagród, gdzie
zabudowa siedliska lokowana była na sztucznym pagórku
– „terpie”, formie przyniesionej przez osadników z nizinnych Niderlandów. Wielkość wsi – średnia, rozłóg blokowy.
Zagrody w przewadze o budynkach wolnostojących, średniej wielkości. Sieć melioracyjna bardziej zagęszczona niż
w poprzednich modelach. W okolicy wsi często występują
wiatraki odwadniające. Zadrzewienie punktowe w postaci
zieleni towarzyszącej siedliskom i częściowo liniowe w formie obsadzeń dróg. Formy zieleni bardzo eksponowane
w krajobrazie. Krajobraz otaczający uprawowy.
Przykładowe wsie: Orłowskie Pole (nr 168), Siedem Włók
(nr 176).
usytuowana na sztucznym pagórku – „terpie”. Gęstość sieci
melioracyjnej średnia, występuje sąsiedztwo obwałowanego
elementu wodnego (rzeka, kanał zbiorczy), występuje wiatrak odwadniający. Zadrzewienie punktowe w postaci zieleni
towarzyszącej siedliskom oraz liniowe – w postaci rzędowego
obsadzenia rowów melioracyjnych. Krajobraz otaczający nadal uprawowy, zasadniczo bezdrzewny.
Przykładowe wsie: Szerzawa (nr 011), Trzcińsko lub Trzcińsk
(nr 013), Szopy (nr 094), Dziewięć Włók (nr 149), Chorążówka (nr 235), Gaik (nr 238), Stobiec (nr 254).
Il. 86. Schemat rozplanowania miejscowości Szopy.
Model XI
Il. 84. Schemat rozplanowania miejscowości Orłowskie Pole.
W IV etapie rozwoju osadnictwa (od poł. XVI w. do poł.
XVII w., zatem w drugiej fazie osadnictwa niderlandzkiego),
pojawiają się już wsie zakładane od nowa, o charakterystycznych nowych formach typowych dla nizinnego osadnictwa
kolonijnego. Wyróżniono tutaj pięć modeli – X, XI, XII, XIII,
XIV.
Model X
Il. 87. Schemat modelu XI.
Il. 85. Schemat modelu X.
Wieś kolonijna, w formie łańcuchówki usytuowanej wzdłuż
wału, wieś średniej wielkości, rozłóg łanowy-kolonijny.
W tym modelu osadnictwa występuje już układ zagród o budynkach łączonych, wielkość zagrody średnia. Zabudowa
Wieś kolonijna o formie rozproszonej.
Model należący do osadnictwa rozproszonego. Zabudowa
jednodworcza w układzie liniowym. Wielkość wsi duża,
rozłóg blokowy. Forma zagrody łączona, wielkość zagród
duża. Zabudowa siedliska umieszczona na „terpie”. We wsi
występuje często zbór mennonicki lub później ewangelicki.
W tych też wsiach pojawiała się z czasem forma domu podcieniowego, połączonego na przykład z budynkiem inwentarskim, jako że zagroda jest typu „olęderskiego”. Bardzo
często podcień dostawiany był do już istniejącego budynku,
co miało z pewnością wyrażać zamożność gospodarza. Sieć
melioracyjna średniej gęstości, rowy obudowane zielenią
– forma liniowa. Forma punktowa zieleni, to ogrody towarzyszące siedliskom. Charakter otoczenia polny, przeważa
krajobraz niezadrzewiony, uprawowy.
59
Przykładowe wsie: Janowo (060), Raczki Elbląskie 9nr 069),
Karczowiska Górne (nr 082), Balewo (nr 118), Nowe Dolno
(nr 127), Węgle (nr 132), Żurawiec (nr 138).
Model XIII
Il. 91. S c he m at mo d e lu
XIII.
Il. 88. Schemat rozplanowania miejscowości Karczowiska Górne.
Model XII
Il. 89. Schemat modelu XII.
Mała wieś kolonijna w odmiennym typie krajobrazu.
Różniąca się od poprzedniego modelu typem rozplanowania,
wielkością oraz nieco innym charakterem krajobrazu otaczającego. Zbór występuje tu rzadziej. Forma rozplanowania, to
zabudowa jednodworcza blokowa umieszczana na „terpach”,
liczba siedlisk tworzy dającą się wyodrębnić zbiorową jednostkę osadniczą, nieco mniejsza, czyli wieś średniej wielkości. Budynki w zagrodzie łączone. Pojawia się tu odmienna
forma krajobrazu otaczającego; jest to krajobraz stosunkowo
zadrzewiony w wyniku większej intensywności liniowych
obsadzeń rowów melioracji szczegółowej.
Przykładowe wsie: Czarna Grobla (nr 075), Jurandowo (nr 122).
Il. 90. Schemat rozplanowania miejscowości Jurandowo.
60
Wieś kolonijna w formie rzędówki o zabudowie siedlisk umieszczonych na „terpach”, nazywana także rzędówką bagienną.
Wieś duża (długa), rozłóg łanowy-kolonijny. Zagrody o budynkach łączonych, średniej wielkości. Gęstość sieci melioracyjnej bardzo duża, w sporej liczbie występowały wiatraki
odwadniające. Zadrzewienie punktowe w postaci zieleni pojedynczych siedlisk, zadrzewienie liniowe to obudowa rowów.
Tym samym charakterystycznie kształtuje się obraz otoczenia.
Wysokie nasycenie pejzażu rzędami obsadzeń rowów melioracyjnych buduje bardzo czytelne wnętrza krajobrazowe.
Przykładowe wsie: Adamowo, inaczej IV-Grobla (nr 058),
Kazimierzowo, inaczej III-Grobla (nr 062), Władysławowo,
inaczej V-Grobla (nr 073), Krzewsk (nr 124), Rachowo (nr
128), Stawidła (nr 251).
Il. 92. Schemat rozplanowania miejscowości Krzewsk.
Model XIV
Il. 93. Schemat modelu
XIV.
Wieś o funkcji przewoźnej.
Forma szeregówki przywałowej, wieś duża (długa), bez
rozłogu. Zagrody małe o budynkach łączonych. Gęstość
sieci melioracyjnej niewielka, występuje w pobliżu rzeka
oraz wał przeciwpowodziowy i oczywiście funkcjonuje
przeprawa promowa. Zadrzewienie grupowe na dużych powierzchniach w postaci łęgów nadrzecznych – lasy olchowe
i wierzbowe zarośla, tym samym charakter otaczającego
krajobrazu również zdominowany jest formami intensywnego zadrzewienia.
Przykładowe wsie: Krzewiny (nr 157), Wierciny (nr 183),
Zawadka-Robakowiec (nr 184).
powodziowego, przeprawy promowej. W otoczeniu występowały w sporej liczbie wiatraki odwadniające. Zadrzewienia jedynie w formie liniowej jako obudowa wierzbą rowów
melioracyjnych. Zieleń siedlisk nie ma większego znaczenia,
gdyż jest raczej uboga, głównie użytkowa (sady, warzywniki).
Charakter krajobrazu otaczającego – przewaga zadrzewienia
kształtowanego (nasadzenia wzdłuż rowów), występuje efekt
panoramy, lecz przeciętnej, natomiast występują wybitnie
czytelne mikrownętrza utworzone przez szpalerowe elementy zieleni dzielące przestrzeń.
Przykładowe wsie: Kępa Rybacka (nr 063), Stare Nowakowo
(nr 070), Osłonka (nr 169).
Il. 94. Schemat rozplanowania miejscowości Wierciny.
Il. 96. Schemat rozplanowania miejscowości Osłonka
W V etapie rozwoju osadnictwa (od poł. XVII w. do ok.
1772 r., ostatniej, trzeciej fazie kolejnego osadnictwa niderlandzkiego), wyróżniono cztery modele – XV, XVI, XVII,
XVIII. Zasadniczo powtarzają one uprzednio opisane formy
z niewielkimi modyfi kacjami. Dotyczą przede wszystkim
wielkości zagrody i wielkości wsi. Świadczy to o wiodącym
charakterze drugiej fazy osadnictwa niderlandzkiego.
Model XVI
Model XV
Il. 97. S c h e m a t m o d e l u
XVI.
Il. 95. S c h e m a t m o d e l u
XV.
Wieś kolonijna oraz rybacka w formie szeregówki przywałowej.
Wieś średniej wielkości, w przypadku występowania dopełniającej funkcji rolniczej – rozłóg łanowy-kolonijny. Zagrody
o budynkach wolnostojących jak i łączonych, małe. Bardzo
gęsta sieć melioracyjna, występowanie rzeki, wału przeciw-
Wieś kolonijna w formie osadnictwa rozproszonego – zabudowa jednodworcza blokowa o siedliskach umieszczanych
na „terpach”.
Zbiór takich siedlisk tworzy jednostkę osadniczą średniej
wielkości. Zagrody o budynkach łączonych, średniej wielkości. Ponownie występuje zbór. Gęstość sieci melioracyjnej
średnia, zadrzewienie punktowe w postaci zieleni towarzyszącej siedliskom oraz liniowe – jako zieleń obsadzeń rowów
melioracyjnych melioracji szczegółowej. Jednakże charakter
krajobrazowy otoczenia, to krajobraz uprawowy, raczej bezdrzewny.
Przykładowe wsie: Łączki Myszewskie (nr 160), Powalina (nr
173), Suchowo (nr 179).
61
Model XVIII
Il. 98. Schemat rozplanowania miejscowości Powalina.
Il. 101. S chemat modelu
XVIII.
Model XVII
Il. 99. S c h e m a t m o d e l u
XVII.
Wieś kolonijna o formie rzędówki z siedliskami umieszczanymi na „terpach” zwana także rzędówką bagienną.
Wieś duża (długa), rozłóg łanowy-kolonijny. Zagrody o budynkach łączonych, małe. Spotyka się domy podcieniowe.
Bardzo gęsta sieć melioracyjna, w okolicy istniało sporo wiatraków odwadniających. Zadrzewienie punktowe w postaci
zieleni towarzyszącej siedliskom oraz liniowej jako obudowa
rowów. Charakter krajobrazu otaczającego – zadrzewiony
zielenią kształtowaną, występują bardzo czytelne mikrownętrza utworzone przez liniową formę zadrzewienia rowów
melioracyjnych.
Przykładowe wsie: Wiśniewo (nr 133), Żółwiniec (nr 136),
Podwale (nr 172).
Wieś kolonijna w formie rzędówki przywałowej o siedliskach
umieszczonych na „terpach”.
Wieś mała. Rozłóg łanowy-kolonijny. Zagrody o budynkach łączonych, średniej wielkości. Bardzo gęsta sieć
melioracyjna, często występuje w pobliżu rzeka lub większa struga, czy też większy melioracyjny kanał zbiorczy
z obwałowaniami. Występowało wiele wiatraków odwadniających. Zadrzewienie punktowe to zieleń towarzysząca siedlisku, zadrzewienie liniowe jako obudowa rowów
melioracyjnych. Charakter krajobrazu otaczającego zdominowany kształtowaną formą zadrzewienia liniowego.
Występuje zjawisko panoramy lecz przeciętnej, występują
natomiast bardzo czytelne mikrownętrza krajobrazowe
między liniowymi formami zadrzewienia rowów melioracyjnych.
Przykładowe wsie: Popowo (nr 247).
Il. 102. Schemat rozplanowania miejscowości Popowo.
W VI etapie rozwoju osadnictwa (od. ok. 1772 r. do ok. 1900
r.) wyróżniono dwa modele – XIX i XX. Jest to – podobnie
jak w poprzednio opisanym etapie – kontynuacja już istniejących form osadniczych, występująca z pewnymi zmianami
uwarunkowanymi cechami terytorium, na którym powstawały najnowsze osady.
Il. 100. Schemat rozplanowania miejscowości Żółwiniec.
62
Model XIX
Model XX
Il. 103. Schemat modelu
XIX.
Il. 105. Schemat modelu
XX.
Wieś późnokolonijna w formie nawiązującej do rzędówki
przywałowej z siedliskami umieszczanymi na „terpach”.
Wielkość wsi – średnia. Modyfi kacji uległ rozłóg, jest blokowy lub raczej bezpostaciowy. Zagrody typu „olęderskiego”, czyli o budynkach łączonych. Średniej wielkości. Bardzo gęsta sieć melioracyjna, wieś zlokalizowana w pobliżu
większego obwałowanego cieku, na przykład zbiorczego
kanału melioracyjnego. Spotyka się często lokalne przeprawy promowe. Występowały w sporej liczbie wiatraki
odwadniające. Zadrzewienie powierzchniowe występuje
bardzo często w postaci roślinności obszarów zalewowych
– laski olchowe, zarośla wierzbowe. Zadrzewienie punktowe, to zieleń towarzysząca siedliskom, zadrzewnie liniowe, to obudowa wierzbami rowów melioracji szczegółowej.
Charakter krajobrazu otaczającego – mieszany, lecz o wyraźnej dominacji w widokach wspomnianych zadrzewień.
Bardzo czytelne mikrownętrza krajobrazowe utworzone
przez występującą tu także liniową formę wprowadzonej
roślinności.
Przykładowe wsie: Kępiny Małe I i II (nr 153 i 154), Chełmek
(nr 234).
W stosunku do poprzedniego modelu, zmianie uległ typ
rozplanowania na formę bardziej regularną, zwartą, podobny szeregówce przywałowej bez sytuowania siedlisk na
„terpach”. Średnia wielkość wsi, rozłóg blokowy lub częściej bezpostaciowy. Zagrody o budynkach wolnostojących,
unowocześnione, nieduże. Bardzo gęsta sieć rowów melioracyjnych. Wieś położona najczęściej w pobliżu obwałowanego większego zbiorczego kanału melioracyjnego lub rzeki.
Występują liczne lokalne przeprawy promowe. W granicach
wsi rozmieszczone były gęsto wiatraki odwadniające. Cechy
związane z formami zieleni oraz kompozycją krajobrazu otwartego; podobne jak w poprzednim modelu z wyjątkiem
braku znaczącej zieleni przyzagrodowej. Spotykało się jedynie niewielkie sady i warzywniki, ewentualnie krzewy
ozdobne przy samym budynku mieszkalnym.
Przykładowe wsie: Przegalina (nr 022), Nowe Nowakowo (nr
067), Łaszka (nr 264).
Il. 106. Schemat rozplanowania miejscowości Przegalina.
Il. 104. Schemat rozplanowania miejscowości Kępiny Małe.
Z uwagi na pewną specyficzną cechę, jaką jest typ rozplanowania wsi w postaci ulicówki wodnej, opisano jeszcze dodatkowo dwa modele – XXI i XXII:
63
Model XXI
jący w VI etapie rozwoju osadnictwa formy krajobrazowe
modelu pochodzącego z II etapu.
Przykładowa wieś: Dzierzgonka (nr 120).
Il. 107. Schemat modelu
XXI.
Ulicówka wodna – mała.
Wieś niezbyt duża (krótka), w której rolę głównej drogi wiejskiej pełni rzeka lub większy kanał melioracyjny,
na przykład zbiorczy. Zagrody średniej wielkości, o budynkach wolnostojących, niedużych. Usytuowane są po
obu stronach drogi wodnej. Występują liczne lokalne
przeprawy przez „ulicę” – jako naturalna komunikacja
wewnętrzna we wsi. Rozłóg łanowy, sieć melioracyjna
średniej gęstości. Ekspozycja panoramiczna dobra, gdyż
zagrody stoją częściowo na wale przeciwpowodziowym
lub na jego tle. Interesujące jest mikrownętrze krajobrazowe „wodne”.
Przykładowe wsie: Tropy Elbląskie (nr 252), Stobna (nr 231),
Marzęcino (226).
Il. 108. Schemat rozplanowania miejscowości Marzęcino.
Model XXII
Ulicówka wodna – duża.
Wieś duża, gdzie tak jak w poprzednim modelu, rzeka lub
większy melioracyjny kanał zbiorczy pełni rolę głównej drogi wiejskiej. Zagrody przeważnie o budynkach łączonych,
średniej wielkości. Rozłóg łanowy-kolonijny. Gęsta sieć melioracyjna. Występują w spore liczbie wiatraki odwadniające.
Występują liczne lokalne przeprawy przez „ulicę” – rzekę,
kanał. Ekspozycja panoramiczna dobra i tak jak w poprzednim modelu, występują niezwykle interesujące krajobrazowe
mikrownętrza wodne. Generalnie jest to model kontynuu-
64
Il. 109. Schemat rozplanowania miejscowości Dzierzgonka.
IX. Synteza postaci krajobrazu – krajobrazowe
zespoły tradycyjne Delty Wisły
Porównanie rodzaju cech wiodących w kolejnych modelach,
a zwłaszcza powtarzalność ich zestawień, pozwoliła na wyłonienie pewnych rejonów wyróżniających się stosunkowo
wyraźnie i zdecydowanie. A zatem określenie jakie w skali
regionu Żuław Wiślanych rodzaje krajobrazu wyróżniają
się w istotny sposób, gdzie się znajdują i jaki jest ich zasięg
terytorialny. Otrzymano 26 regionów różnej wielkości
i zasięgu, o swoistej specyfice makro- i mikrokrokompozycji
krajobrazowej, zawierające także znaczące pozaprzestrzenne
wartości historyczne. Można zaryzykować stwierdzenie,
że uzyskano sprawdzalne potwierdzenie intuicyjnych dotychczas wniosków dotyczących występowania wyraźnie
różniących się między sobą rejonów krajobrazowych na
Żuławach Wiślanych i – wbrew utartej opinii – silnej różnorodności krajobrazowej.
Charakterystyka krajobrazowych
zespołów tradycyjnych Żuław Wiślanych.
Zespół I
Mierzeja Wiślana – geograficzna jednostka leżąca wzdłuż
brzegów Zatoki Gdańskiej. Geomorfologicznie różniąca się
od pozostałego terenu Żuław Wiślanych. Występują tu nieprzekształcone elementy krajobrazu naturalnego.
Formy osadnicze powstały głównie w I etapie rozwoju osadnictwa na Żuławach Wiślanych, spotyka się także formy starsze. Dominujący typ planu wsi – wielodrożnica (wsie rybackie). Wielkość wsi – dość duża. Wielkość zagrody – mała.
W krajobrazie występują wody otwarte, w tym przypadku
wody Zatoki Gdańskiej. Występuje zadrzewienie grupowe,
czyli piękne lasy sosnowe, mieszane, porastające wydmy
Mierzei Wiślanej.
Zespół II
Pasmo osadnicze Sobieszewo – Sztutowo. Obszar położony
równoleżnikowo, przylegający od północy do zalesionego
obszaru Mierzei Wiślanej, południową granicę stanowią
rzeki – Martwa Wisła i Szkarpawa. Pomimo iż obecne koryto Wisły dzieli fizycznie ten obszar na dwie części, to pod
względem cech historyczno-krajobrazowych jest to teren
jednorodny, gdyż podział nastąpił dopiero pod koniec XIX
wieku, w 1895 roku. Do tej daty była to jednostka ciągła terytorialnie i tak też została potraktowana.
Formy osadnicze powstały głównie w V i VI etapie rozwoju
osadnictwa na Żuławach, a zatem wprowadzone przez końcową falę osadnictwa „olęderskiego”. Nie można wyraźnie określić dominującego typu planu wsi, spotyka się tu
prawie wszystkie typy planów pochodzące z kolonizacji
„olęderskiej”, z niewielką przewagą osadnictwa rozproszonego. Występuje tu typ zagrody o budynkach łączonych,
zabudowa siedliska z reguły umieszczana była na „terpie”.
Pojawia się drewniana zabudowa dziewiętnastowieczna.
Występują wody otwarte w postaci większych rzek, takich
jak Wisła Martwa, Szkarpawa, Wisła Królewiecka, Wisła Elbląska oraz zbiorczych kanałów melioracyjnych. Towarzyszą
im obwałowania ochronne. Znajdowało się tu wiele wiatraków odwadniających. Zieleń występuje jako dominanty
krajobrazowe w postaci punktowych zgrupowań, towarzyszących zagrodom.
Zespół III
Rejon tak zwanych wsi wolnych na Żuławach Gdańskich
(zwanych także Steblewskimi). Teren położony na południe
od Wisły Martwej i oparty o granice obrębów wiejskich lokacyjnych wsi średniowiecznych.
Formy osadnicze powstały głównie w III i IV etapie rozwoju osadnictwa na Żuławach. Występują tu wody otwarte
w postaci Wisły Martwej i większych zbiorczych kanałów
melioracyjnych – Kanału Piaskowego i Kanału Śledziowego. Można spotkać dwa rodzaje zagrody, o budynkach
wolnostojących i budynkach łączonych. Było tu sporo liczbie
wiatraków odwadniających. Charakterystyczną cechą krajobrazu otwartego jest stosunkowo czyste przedpole ekspozycyjne w postaci rozległych pól uprawnych, bez zadrzewień.
Zespół IV
Są to Żuławy Szkarpawskie, zwane także krócej – Szkarpawą.
Jest to rejon obejmujący zasadniczo całą historyczną dzielnicę Szkarpawę. Od północy ograniczony rzeką Szkarpawą,
a od południa – podobnie jak zespół III – opiera się o granice
65
obrębów wiejskich wsi średniowiecznych leżących na Wielkich Żuławach Malborskich.
Formy osadnicze powstały głównie w III i IV etapie osadnictwa na Żuławach, podobnie jak w zespole III. Głównych
typem rozplanowania wsi jest tu osadnictwo rozproszone,
jednodworcze, na „terpach”. Ów sztucznie usypany pagórek
występuje tu bardzo często. Zagrody o formie „olęderskiej”,
czyli o budynkach łączonych. Występują wody otwarte –
rzeka Szkarpawa oraz większe zbiorcze kanały melioracyjne.
Znajdowało się tu sporo wiatraków odwadniających. Zieleń
występuje jako dominanty krajobrazowe w postaci zadrzewienia towarzyszącego pojedynczym zagrodom.
Zespół V
Rejon ujściowy Szeki Szkarpawy, czyli Wisły Królewieckiej
i Wisły Elbląskiej oraz Nogatu-Cieplicówki. Teren ten można
nazwać „końcem” Żuław. Przylega bezpośrednio do wód
Zalewu Wiślanego. Granica lądowa zespołu przebiega tam,
gdzie zanikają formy roślinności naturalnej, pierwotnej
i rozlewiska delty, a pojawiają się wały czołowe chroniące
ziemię uprawną i łąki.
Formy krajobrazowe są tu w większości pochodzenia naturalnego. Najbardziej charakterystyczną cechą jest bardzo
urozmaicony układ wodny. Występuje tu wiele wód otwartych, Nogat-Cieplicówka i inne pomniejsze rzeczki delty
Nogatu oraz jako większy akwen – Zalew Wiślany. Rzeki
są częściowo obwałowane. Występują lokalne przeprawy
promowe. Spotyka się tu zieleń grupową w postaci naturalnych zarośli wodnych na sporych przestrzeniach, zwłaszcza
wzdłuż brzegów Zalewu Wiślanego.
Zespół VI
Pasmo osadnicze Olszynka (dzielnica Gdańska) – Tczew. Teren położony wzdłuż linii kolejowej Gdańsk – Tczew. Linia
kolejowa stanowi jego zachodnią granicę. Od wschodu obszar
ten przylega do umownych granic zespołu VII, obejmującego
ciąg rzeki Motławy wraz z jej najbliższym otoczeniem.
Formy osadnicze pochodzą z V i VI etapu rozwoju osadnictwa na Żuławach, czyli są stosunkowo późne. Przeważa typ rozplanowania w postaci zabudowy jednodworczej
blokowej, czyli forma osadnictwa rozproszonego. Zwraca
uwagę duża gęstość sieci melioracyjnej. Dawniej było tu
spore nagromadzenie wiatraków odwadniających. Główne formy zieleni to zadrzewienie przyzagrodowe, pełni rolę
interesujących dominat w krajobrazie pól uprawnych. Gęsta sieć rowów melioracyjnych podkreślona jest szpalerami
wierzbowymi.
Zespół VII
Ciąg rzeki Motławy. Jest to obszar w kształcie wydłużonego
pasma o południkowym przebiegu, którego osią jest Motła-
66
wa. Południowy kraniec znajduje się w rejonie Młyńskiego
Rowu, skąd Motława bierze początek. Północny koniec to
miejsce połączenia Motławy z rzeką Radunią na wysokości
miejscowości Lipce pod Gdańskiem.
Formy osadnicze powstały w III i IV etapie rozwoju osadnictwa na Żuławach, w czasach największego nasilenia „olęderskiej” akcji kolonizacyjnej, w tym przypadku ponownego
zasiedlania opuszczonych po wojnach i powodziach terenów.
Najczęściej występującym typem rozplanowania wsi jest ulicówka jednostronna przywałowa oraz łańcuchówka przywałowa. Są to formy zbliżone do siebie, zwłaszcza pod kątem
efektu wizualnego. Elementem bardzo znaczącym dla krajobrazu otwartego jest rzeka Motława. Forma jej przebiegu charakteryzuje się wyjątkową jak na Żuławy miękkością
i naturalnością. Rzece towarzyszy zieleń wysoka, częściowo
porastająca jej brzegi. Cały ciąg Motławy to enklawa krajobrazu wysoce malowniczego, bardziej zbliżonego do krajobrazów naturalno-kulturowych pozażuławskich niż do
„technicznych” form regularnych siatek szpalerów wierzbowych towarzyszących rowom melioracyjnym. Skupiona forma planów wsi leżących wzdłuż rzeki umożliwia i uwypukla
ich kształt i zabudowę w ekspozycji panoramicznej.
Zespół VIII
Zespół dwóch wsi: Wocławy i Stanisławowo. Jest to obszar
obejmujący oba obręby wiejskie wymienionych wsi.
Obszar obejmujący dwie wsie, które powstały w obecnym
kształcie w III etapie rozwoju osadnictwa na Żuławach.
Prezentują zasadniczo typ łańcuchówki. Zagrody są przeważnie o budynkach wolnostojących, średniej wielkości. We
wsi Wocławy znajdował się bardzo duży czternastowieczny
kościół – dzisiaj w ruinie. Jest to pozostałość po pierwszej
lokacji wsi. Interesującą cechą jest występowanie pięknego
zadrzewienia alejowego głównych dróg. Zabudowa wsi ma
dobrą ekspozycję panoramiczną.
Zespół IXa
Rejon wsi zwartych lokacyjnych na Żuławach prawobrzeżnych zwanych także Gdańskimi lub Steblewskimi. Obszar
obejmujący obręby wiejskie wsi: Miłocin, Trutnowy, Cedry
Wielkie, Leszkowy, Osice, Giemlice, Steblewo. Od wschodu
zespół graniczy z obwałowaniem rzeki Wisły. Zajmuje całą
południowo-wschodnią część Żuław lewobrzeżnych i łączy
się z bardzo podobnym krajobrazowo obszarem na Żuławach
prawobrzeżnych.
Zespół IXb
Rejon wsi zwartych, lokacyjnych na Żuławach prawobrzeżnych. Obszar obejmujący obręby wiejskie ponad trzydziestu wsi z Wielkich Żuław Malborskich. Jest to największy
terytorialnie zespół tradycyjny na terenie Żuław Wiśla-
nych. Położony jest w widłach Wisły i Nogatu. Od północy granicę wyznaczają wyraźne, dawne granice lokacyjne
wsi: Ostaszewo, Jeziernik, Lubieszewo, Kmiecin, Myszewko
i Lubstowo.
Oba powyższe zespołu tradycyjne – IXa i IXb, mają wiele
silnych cech stanowiących o ich wyróżniającym się mocno
charakterze krajobrazowym. W zdecydowanej przewadze
formy osadnicze powstały w II etapie rozwoju osadnictwa
na Żuławach, a więc stosunkowo wcześnie w ramach średniowiecznej akcji kolonizacyjnej prowadzonej przez zakon
krzyżacki. Najczęściej spotykanym typem rozplanowania
jest wieś ulicowo-placowa żuławska. Dopełnienie nazwy
typu planu o określenie „żuławska” pochodzi stąd, że jedynie
na Żuławach plan ten był niezwykle precyzyjny, dokładny
i ściśle geometryczny. Takie precyzyjne rozmieszczenie działek, nawsia i rozłogu możliwe było jedynie w płaskim terenie
żuławskim. Plany wsi żuławskich są planami wzorcowymi.
Cechą charakterystyczną jest występowanie wsi bardzo
dużych, największych na Żuławach Wiślanych, o zwartej
zabudowie. Zagrody średniej wielkości o budynkach wolnostojących. Domy podcieniowe, tak charakterystyczne dla
architektury żuławskiej, występują przede wszystkim właśnie na tym terenie. Prawie każda wieś znajdująca się w tych
zespołach tradycyjnych, ma kościół, z reguły o średniowiecznym rodowodzie. W krajobrazie występują niezwykle malownicze z punktu widzenia efektu kompozycyjnego
długie ciągi dróg alejowych, a także jedne z piękniejszych,
a przy tym wyjątkowo czytelnych panoram wsi w krajobrazie otwartym. Wybitnie dobra ekspozycja panoramiczna
uwarunkowana jest rozległym i czystym przedpolem ekspozycyjnym w postaci dużych areałów pół uprawnych oraz
zwartym kształtem samych wsi. Zabudowa poszczególnych
zagród, wtopiona w towarzyszącą im zieleń wysoką, stanowi tło dla silnej dominanty w postaci okazałych kościołów
i wież kościelnych.
Zespół X
Zespół osiemnastowiecznych rzędówek w rejonie osady Gozdawa. Jest to obszar położony między starorzeczem rzeki
Tugi a Kanałem Panieńskim wpadającym do Zalewu Wiślanego. Granicę południową stanowi częściowo odgałęzienie
Panieńskiej Strugi.
Krajobraz osadniczy tego zespołu tradycyjnego powstał
w V i VI etapie rozwoju osadnictwa na Żuławach. Cechą
charakterystyczną jest wyjątkowo czytelna forma planu wsi
– rzędówka bagienna, czyli taka, gdzie siedliska zagrodowe
umieszczano na „terpach”, wyodrębniająca się z otoczenia.
Typ zagrody „olęderski”, gdzie budynki są łączone. Budynki w zagrodzie dużych rozmiarów, zaś siedliska w całości
lokalizowane na „terpach”. Bardzo liczne liniowe obsadzenie
rowów melioracyjnych tworzy delikatną siatkę, w pewnym
sensie „porządkującą” krajobraz otwarty. Spotyka się wiele
dobrze czytelnych mikrownętrz krajobrazowych.
Zespół XI
Rejon wsi przewoźnych usytuowanych wzdłuż Nogatu oraz
rzeczek jego delty. Jest to obszar o nieregularnym kształcie, gdyż jego południowa część to bardzo wąski pas terenu
wzdłuż koryta Nogatu, natomiast część północna, to cały
obszar południowej części delty Nogatu z jej rozbudowanym
układem wodnym.
Formy osadnicze powstałe w V i VI etapie rozwoju osadnictwa na Żuławach, podobnie jak w zespole X, w którym istotne
jest przypomnienie o pierwotnej funkcji osad. Były to bowiem
charakterystyczne wsie przewoźne rozlokowane wzdłuż Nogatu i jego licznych odnóg w rejonie ujścia do Zalewu Wiślanego.
Dominującym typem planu wsi jest szeregówka przywałowa.
Znaczącą cechą krajobrazową jest występowanie wód otwartych – rzek, na których są przeprawy promowe. Czytelnym
i ważnym elementem krajobrazu są wały przeciwpowodziowe
rzek. Dawniej była tu duża liczba wiatraków odwadniających.
Interesującym elementem są same przeprawy promowe, popularne zwłaszcza w północnej części zespołu, czyli na terenie
delty Nogatu. Dzisiaj pozostały w szczątkowej liczbie. Na tle
większości pozostałych zespołów tradycyjnych Żuław obszar
wyróżnia się występowaniem sporych połaci naturalnej roślinności wodnej i przybrzeżnej, co także stanowi znaczący
i wyróżniający rys krajobrazowy.
Zespół XII
Zespół siedemnastowiecznych rzędówek „Pięć Grobli” (Janowo, Józefowo, Adamowo, Kazimierzowo, Władysławowo).
Jest to teren usytuowany w zakolu Nogatu, położony bezpośrednio na zachód od Elbląga, był też własnością miasta
Elbląga, które zapoczątkowało osuszenie i zagospodarowanie
rolnicze swoich podebląskich posiadłości terytorialnych.
Jest to bardzo czytelny układ pięciu rzędówek pochodzenia
„olęderskiego”. Powstały w V etapie rozwoju osadnictwa na
Żuławach. Trzy z rzędówek są klasycznym przykładem rozplanowania typu rzędówki bagiennej, czyli takiej, gdzie siedliska zagrodowe umieszczano na sztucznych wyniesieniach.
Pozostałe dwie rzędówki mają nieco zniekształconą formę
planu. Występująca w rzędówkach zagroda posiada formę
„olęderską”, czyli budynki są połączone. Zagrody są średniej wielkości. Rozwinięty system melioracyjny zaznacza się
w krajobrazie delikatną siatką przecinających się szpalerów
wierzbowych, które tworzą jedne z piękniejszych na Żuławach, wybitnie czytelne mikrownętrza krajobrazowe.
Zespół XIII
Rejon przysiółków i wsi folwarcznych związanych z niewielkimi majątkami rolnymi w pobliżu Starego Nogatu.
67
Jest to teren leżący na wschód od Malborka. Od wschodu
graniczy z terenami objętymi osadnictwem „olęderskim”.
Granicę południową stanowi fi zjograficzna granica Żuław
Wiślanych, czyli pojawiające się wzniesienia Pojezierza
Iławskiego.
Formy krajobrazowe tego zespołu tradycyjnego mają długą tradycję. Powstały w głównej mierze w II etapie rozwoju osadnictwa na Żuławach, jednocześnie już istniało tu
osadnictwo wcześniejsze. Przeważa tu typ rozplanowania
wsi w formie przysiółka ulicowego i bezkształtnego. Na
terenach graniczących bezpośrednio z Pojezierzem Iławskim spotyka się również zespoły folwarczne niewielkich
majątków rolnych. Liczba zagród we wsiach przysiółkowych
jest niewielka – około 3 do 5. Zagrody składają się z wolnostojących budynków o dużych rozmiarach i kubaturze.
Drogi tutaj mają z reguły obsadzenie alejowe. Nowością na
tle pozostałych rejonów Żuław jest występowanie na południowym pograniczu punktowego zadrzewienia parkowego
towarzyszącego niewielkim zespołom dworsko-parkowym.
Zwarta forma wsi przysiółkowych i występujące tu także zespoły dworsko-folwarczne z kompleksami zieleni parkowej
stanowią o wybitnych walorach ekspozycji panoramicznej.
Generalnie krajobraz tego zespołu ma cechy bardzo bliskie
krajobrazowi terenów otaczających, pozażuławskich. Jedynie naturalne tło w postaci płaskiego ukształtowania terenu,
stanowi o przynależności tego terenu do krajobrazu żuławskiego.
Zespół XIV
Rejon siedemnastowiecznego osadnictwa „olęderskiego”
typu rozproszonego w rejonie miejscowości Jegłownik. Obszar położony wokół wsi Jegłownik, na części gminy Markusy. Jako granica południowo-wschodnia występuje rzeka
Tina, granicą północną jest częściowo rzeka Kumiela.
Formy osadnicze powstały w większości w V i VI etapie
rozwoju osadnictwa na Żuławach. Dominuje zabudowa
jednodworcza blokowa, gdzie siedlisko umieszczono na
„terpie”. Zagroda typu „olęderskiego” ma budynki o nieco
mniejszych rozmiarach niż spotykane w poprzednio opisanych zespołach tradycyjnych. Stosunkowo duża gęstość
rozlokowania zagród osadnictwa rozproszonego powoduje,
iż „terpy” są jednym z bardziej charakterystycznych elementów tutejszego krajobrazu. Do niedawna był to także
obszar o bardzo dużej liczbie wiatraków odwadniających,
a analizując archiwalny materiał kartograficzny, można by
użyć wręcz określenia – „kraina wiatraków” dla tego rejonu Żuław. Całkowite zniknięcie wiatraków z pewnością
zubożyło dotkliwie krajobraz. W omawianym zespole występuje rozbudowany system melioracyjny ze szpalerowym
obsadzeniem rowów tworzy bardzo czytelne mikrownętrza
krajobrazowe.
68
Zespół XV
Rejon siedemnasto- i osiemnastowiecznego osadnictwa „olęderskiego” w formie rzędówek w okolicach jeziora Druzno.
Jest to obszar usytuowany na zachód od jeziora Druzno,
znajdujący się w części gminy Markusy. Granicę zachodnią
tworzy rzeka Tina, czyli sąsiadują tutaj dwa różniące się rejony osadnictwa „olęderskiego”. Południową granicą jest naturalna granica Żuław Wiślanych, zaczynające się deniwelacje
Pojezierza Iławskiego.
Formy osadnicze powstały, podobnie jak w sąsiednim zespole XIV, głównie w V i VI etapie rozwoju osadnictwa na
Żuławach Wiślanych. Podstawowym typem planu wsi jest
rzędówka bagienna. Zagrody są typu „olęderskiego”, czyli
o budynkach łączonych, niezbyt dużych. Bardzo charakterystycznym, zwracającym uwagę elementem krajobrazowym
z uwagi na intensywność występowania – co jest konsekwencją wyjątkowo dużej gęstości rozmieszczenia zagród
– jest właśnie sztuczny pagórek – „terp”. W omawianym
zespole tradycyjnym występuje dużo interesującej, dziewiętnastowiecznej zabudowy drewnianej, która również
stanowi o odrębności krajobrazowej tego rejonu. Niestety,
zabudowa ta znika bardzo szybko. Występuje tu również
duża gęstość sieci melioracyjnej ze szpalerowym obsadzeniem wierzbowym rowów melioracji szczegółowej, tworząc
czytelne mikrownętrza krajobrazowe. Znajdowało się tu
wiele wiatraków odwadniających.
Zespół XVI
Otulina jeziora Druzno. Jest to obszar obejmujący bezpośrednie otoczenie jeziora, są to głównie tereny zalewowe,
łąki.
Jest to obszar najkrótszej tradycji osadniczej. Istniejące formy pochodzą z VI etapu rozwoju osadnictwa na Żuławach.
Zasadniczo proces zagospodarowywania tego terenu trwa
do dzisiaj. Nieliczne osiedla prezentują typ rozplanowania
w postaci rzędówek o siedliskach częściowo sytuowanych
na „terpach”. Zagrody mają budynki łączone – reminiscencja tradycji „olęderskiej”. Występuje sporo ciekawych form
dziewiętnastowiecznej architektury drewnianej. Cechą
charakterystyczną jest bardzo duża gęstość sieci melioracyjnej, a także spora liczba niezbyt dużych rzeczek, dopływów Druzna. Część rowów melioracyjnych ma szpalerowe
obsadzenie wierzbowe, lecz nie jest to zjawisko tak częste jak
w zespołach tradycyjnych położonych na zachód od jeziora
Druzno.
Zespół XVII i Zespół XVIII
Ciąg rzeki Wisły w obrębie wałów przeciwpowodziowych
i ciąg rzeki Nogat w obrębie wałów przeciwpowodziowych.
Ciąg rzek Wisły i Nogatu to dwa spośród trzech zespołów tradycyjnych, gdzie występuje przewaga naturalnych elementów
krajobrazu. Charakterystyka obu zespołów tradycyjnych jest
identyczna. Główną cechą jest występowanie monumentalnego wnętrza wodnego, określonego zdecydowanie ścianami
potężnych wałów przeciwpowodziowych. Inną cechą wspólną
jest występowanie dużych obszarów pokrytych roślinnością
lęgową na okresowo zalewanych terenach międzywala.
Zespół XIX
Jezioro Druzno. Teren obejmujący wody jeziora wraz z jego
unikatową roślinnością.
Jest to trzeci zespół tradycyjny, w którym istnieje przewaga naturalnych elementów krajobrazu. Strefa przybrzeżna
charakteryzuje się silnie rozwiniętą siecią melioracyjną
i siecią naturalnych dopływów. W pobliżu ujść poszczególnych rzek lub kanałów zlokalizowane były niegdyś wiatraki
odwadniające. Spore obszary tafli jeziora pokryte są roślinnością wodną, która stanowi o rezerwatowym charakterze
jeziora Druzno (rezerwat ornitologiczny). Roślinność wodna
pokrywająca fragmentami jezioro (trzciny, zarośla) tworzy
labiryntowy układ niezliczonych mikrownętrz wodnych.
Zespół XX
Zespół wsi czterech wsi: Żuławki, Drewnica, Przemysław,
Izbiska. Na tym stosunkowo niewielkim obszarze znajduje się bardzo wiele interesujących elementów krajobrazu
kulturowego Żuław. Występuje tu całe bogactwo różnych
typów zabudowy, od „olęderskiego”, czyli budynków łączonych, poprzez dziewiętnastowieczną zabudowę drewnianą
z ze zdobnictwem „laubzegowym”, do przykładów domów
podcieniowych. Istnieją także ciekawe urządzenia inżynierskie związane ze śluzami w Gdańskiej Głowie na terenie
miejscowości Drewnica, gdzie następuje rozwidlenie Wisły
i Szkarpawy, między innymi most zwodzony, jazy, przepusty,
wrota wodne oraz systemy wałów przeciwpowodziowych. Do
niedawna istniały tutaj dwa wiatraki (przemiałowe), dzisiaj
tylko jeden.
Początki osadnictwa na tym terenie sięgają III etapu rozwoju
osadnictwa na Żuławach. Jednakże w tym przypadku wiodące cechy krajobrazowe pochodzą z czasów późniejszych.
Występuje tu równolegle parę typów planów wsi, bez
zdecydowanej dominacji któregokolwiek z nich. Konieczne jest zatem indywidualne analizowanie poszczególnych
fragmentów omawianego zespołu. Cechy, które są rozpoznawalne najbardziej, to występowanie zagrody o budynkach
łączonych oraz duże nagromadzenie dziewiętnastowiecznej, ciekawej drewnianej architektury mieszkalnej. Charakterystycznym elementem jest potężna forma terenowa
wiślanych wałów przeciwpowodziowych i nieco mniejsza
w skali, wałów Szkarpawy. Ciekawymi formami krajobrazowymi są pozostałości najważniejszej i jednej z największych
przeprawy przez Wisłę.
Zespół XXI
Zespół zamkowo-parkowy Grabiny Zameczek. Jest to wyodrębniony, zwarty kompleks średniowiecznego niewielkiego
zameczku krzyżackiego.
Jest to bardzo interesujący zespół tradycyjny. W obrębie
częściowo zachowanych murów obronnych, otoczonych
fosą zasilaną wodami Motławy, znajduje się zespół budynków mieszkalnych z kaplicą w podziemiach oraz budynków
gospodarczych, rozległym majdanem zamkowym oraz, na
zewnątrz murów, założonym w późniejszych wiekach parkiem. Mury obronne i fosa podkreślają wyizolowanie tego
małego zespołu z otoczenia.
Zespół XXII
Wieś Kącik. W tym przypadku zespół tradycyjny to jedynie
obręb wiejski tej wsi.
Występuje tu najbardziej regularna na Żuławach Wiślanych siatka rozplanowania dróg i siedlisk w porównaniu
z innymi osadami. Jest to wielce ciekawe miejsce i warte
poznania.
Wieś powstała w V etapie rozwoju osadnictwa. Charakteryzuje się zabudową jednodworczą w układzie blokowym.
Zagrody są typu „olęderskiego”, czyli o budynkach łączonych
średniej wielkości. Gęstość sieci melioracyjnej zdecydowanie
większa niż na terenach otaczających. Zagrodom towarzyszy
zieleń wysoka, tworząc interesujące akcenty krajobrazowe.
Liniowe zadrzewienie w postaci szpalerów wzdłuż rowów
melioracji szczegółowej urozmaica krajobraz tego zespołu
i wyróżnia go zdecydowanie spośród otoczenia pozbawionego tego elementu krajobrazowego.
Zespół XXIII
Terytorium dawnej gminy mennonickiej – wieś Stogi.
Z uwagi na spore nagromadzenie pamiątek po specyficznej
mennonickiej kulturze materialnej, jak: układ osadniczy
w formie osadnictwa rozproszonego, formy architektoniczne
zabudowy oraz jeden z największych i stosunkowo dobrze
zachowany cmentarz mennonicki, współcześnie traktowany
jako lapidarium obiektów sztuki sepulkralnej pozyskiwanych z innych, dewastowanych cmentarzy mennonickich,
rejon ten został specjalnie potraktowany odrębnie.
Formy osadnicze powstałe głównie w V etapie rozwoju
osadnictwa na Żuławach o charakterystycznej zabudowie
rozproszonej, jednodworczej nieregularnej. Zagrody
typu „olęderskiego” o budynkach łączonych. Można spotkać często łączenie tylko dwóch budynków, mieszkalnego
z inwentarskim, zaś stodoła, spichrz czyli budynki składowe
– stoją osobno. Zwraca uwagę bardzo duża skala wielkości
zagród i budynków w nich się znajdujących. W obrębie wsi
znajdował się jeden z ważniejszych mennonickich domów
modlitwy. Na tle terenów otaczających sieć melioracyjna jest
69
tu bardziej gęsta. Ważnym elementem historycznego krajobrazu tego zespołu jest duży cmentarz mennonicki. Zieleń
występuje tutaj jako bogate gatunkowo zespoły zieleni przyzagrodowej. Przeważa zieleń wysoka o interesujących gatunkach i odmianach, mieszana liściasto-iglasta, co daje ciekawe
i ładne efekty krajobrazowe. Szczególnie pięknie wygląda to
zimą na tle rozległych, białych połaci pól uprawnych.
Zespół XXIV
Przedmieścia Malborka: Skowronki i Kałdowo. Jest to teren
bardzo interesujący historycznie, domniemana pierwsza siedziba zakonu krzyżackiego na polskich terenach. Zespół ten
został wyłoniony z dwóch powodów: znaczne przekształcenia
pod wpływem miasta Malborka oraz potencjalny rezerwat
archeologiczny.
Geneza powstania pierwszych form krajobrazowych sięga
II etapu rozwoju osadnictwa na Żuławach. Znaczącym elementem krajobrazowym jest rzeka Nogat z obwałowaniami,
nad którą położone są wspomniane przedmieścia Malborka.
Jednakże najbardziej charakterystyczną i niepowtarzalną
cechą krajobrazową omawianego zespołu tradycyjnego, i to
w skali kraju, a nie tylko Żuław Wiślanych, jest istnienie
wspaniałej panoramy kompleksu Zamku Malborskiego.
Przedmieścia Malborka, Skowronki i Kałdowo są jedynym
terenem, z którego możliwa jest jego najdoskonalsza ekspozycja panoramiczna, poprzez wyjątkowe przedpole ekspozycyjne, jakim są wody Nogatu. Jest to najcenniejsza cecha
krajobrazowa omawianego zespołu tradycyjnego. W tym
przypadku zasada dobrego sąsiedztwa wyraźnie ukazuje
swoje znaczenie dla wartości krajobrazowych.
Zespół XXV
Obręb wsi Jegłownik wraz z zanikającą osadą Nowy Dwór
pod Jegłownikiem. Jest to miejsce wyróżniające się wyraźnie na tle otaczającego krajobrazu osadniczego. Wymienione
wsie mają rodowód średniowieczny, są pierwszymi osadami
na tym terenie. Powstały na naturalnym wyniesieniu glacjalnym i były tak zwaną wyspą osadniczą gdyż osadnictwo ich
najbliższego otoczenia powstało znacznie później.
Zasadnicze formy krajobrazowe powstały nawet w I etapie
kształtowania się osadnictwa na Żuławach Wiślanych, kontynuując przy tym jeszcze wcześniejszą tradycję osiedleńczą.
Rozplanowanie zagrody tradycyjne, czyli o budynkach wolnostojących. Czasy późniejsze wniosły w krajobraz wsi interesujące formy drewnianej architektury dziewiętnastowiecznej budynków mieszkalnych oraz częściowe pojawienie się
zagrody typu „olęderskiego”, czyli o budynkach łączonych.
Zwarty charakter planu wsi oraz istniejący w niej kościół
z wieżą, a także usytuowanie wsi nieco ponad otaczającym
terenem, stanowią o istnieniu wybitnie czytelnej i ciekawej
panoramy.
70
Zespół XXVI
Zespół dwóch wsi: Mechnica i Mojkowo. Niegdyś w tym
rejonie istniało jezioro, które przekształciło się w bagna,
a następnie w podmokłe tereny torfowiskowe i łąki. Do
dzisiaj czytelna jest w krajobrazie owalna forma terenowa jako pamiątka po zasięgu nieistniejącego już jeziora.
Wsie Mechnica i Mojkowo w momencie powstania, za sprawą swojego rozplanowania, utrwaliły zachowany w terenie
ślad po jeziorze.
Obie osady powstały w V i VI etapie rozwoju osadnictwa
na Żuławach. Główna oś rozplanowania wsi, które ciągną
się w kształcie łańcuchówki i częściowo rzędówki, biegnie
śladem brzegów dawnego jeziora. Pozostałe cechy krajobrazowe tego zespołu tradycyjnego, to: rozplanowanie zagród
typu „olęderskiego”, czyli o budynkach łączonych, zagrody
średniej wielkości. Zdecydowanie występuje tutaj dziewiętnastowieczna zabudowa drewniana mieszkalna. Gęstość
sieci melioracyjnej jest duża, podkreślona w krajobrazie
szpalerowym obsadzeniem wierzbowym rowów melioracji szczegółowej. Ciekawie prezentuje się panorama obu
wsi usytuowanych nad niecką terenową po dawnym jeziorze,
gdzie przedpolem ekspozycyjnym są rozległe łąki i pastwiska
i częściowo pola uprawne.
W powyższej charakterystyce 26 zespołów tradycyjnych,
jakie można wyodrębnić na obszarze Żuław Wiślanych,
widoczne jest prezentowanie różnorodnych cech identyfi kujących w zróżnicowanych zestawach. Wizyta w terenie,
zobaczenie na własne oczy kolejnych obszarów – zespołów
tradycyjnych – przez wnikliwego obserwatora krajobrazu,
z pewnością potwierdzi tę różnorodność.
X. Słowo o krajobrazie jutra
Przepięknie sklepiony łuk zieleni w perspektywie alei – drogi, jakich wiele jeszcze na Żuławach Wiślanych – wiedzie
nas w głąb uporządkowanego, a jednocześnie jakże harmonijnego krajobrazu. W oddali widnieją pojedyncze, otulone
zielenią, duże zagrody samotnicze. Po horyzont rozciągają
się duże płaszczyzny pól uprawnych, podobne płaszczyznom wodnym. Jednostajność widoku jest jednak pozorna.
Gdzieniegdzie zakłócają ją odcinki regularnych szpalerów
wierzbowych, świadczących o ukrytej wśród upraw siatce
rowów melioracyjnych, tego podstawowego „krwioobiegu”
ziemi żuławskiej. W innym miejscu na horyzoncie pojawia
się czysty rysunek pięknej panoramy wsi żuławskiej z dominantą w postaci bryły kościoła, bogatą zielenią wysoką
i urozmaiconą tkanką zabudowy zagrodowej. Jeszcze gdzie
indziej zwarta roślinność łęgowa, przechodząca w trudne
do przebycia zagajniki niskich krzewów poprzerastanych
wysokimi ostami, kryje wały przeciwpowodziowe. Za
nimi rozciąga się już rozległa płaszczyzna wodna wielkich
rzek lub wód morskich – niebezpiecznego żywiołu. Jest to
„granica” Delty Wisły – tereny najmłodsze – potencjalne
pola uprawne lub soczyste łąki. Ziemia czekająca na dalszą,
intensywną pracę człowieka. Woda, która rozlewa się za
ostatnimi wałami czołowymi ziemi żuławskiej, to ziemia,
której jeszcze nie ma, lecz o której już myśli człowiek-zdobywca.
Tak oto przedstawia się w ogromnym skrócie charakterystyka mozaiki żuławskich form krajobrazowych, wśród których
poruszać się będzie współczesny człowiek-twórca krajobrazu
jutra Delty Wisły.
Wybór i przedstawienie optymalnego rozwiązania pozwalającego chronić historyczny krajobraz kulturowy Delty
Wisły i kształtować nowy – na miarę współczesnych potrzeb i doznań – wymaga również dodatkowych rozważań
o charakterze prognostycznym. Innymi słowy, niezbędne
jest zastanowienie się nad tym, jaki generalnie powinien być
krajobraz jutra Żuław Wiślanych.
Nowe formy krajobrazu Delty Wisły siłą rzeczy będą musiały
współżyć z istniejącymi formami krajobrazu kulturowego
– wykazano bowiem, jak istotna i cenna jest różnorodność
tego krajobrazu – a jednocześnie odpowiadać współczes-
nym uwarunkowaniom przyrodniczym, gospodarczym
i społecznym.
Najważniejsze jest stwierdzenie, iż wartością nadrzędną jest
unikatowy w skali kraju – jako całość – cały system krajobrazu, który na Żuławach Wiślanych wspólnie z przyrodą
stworzył człowiek. System, który powstał w wyniku walki
człowieka z żywiołem wody, gdzie brały udział dwa podstawowe czynniki. Przyroda, którą w tym szczególnym
przypadku należało pokonać i kulturotwórcze działanie
ludzkie skierowane na ten cel. Jest to najbardziej zwięzła charakterystyka prapoczątków wszelkich późniejszych efektów
zagospodarowania środowiska.
Następnym ważnym czynnikiem, wpływającym na kształtowanie krajobrazu jutra, jest niesłychanie duży potencjał
produkcyjny i rozwojowy funkcji rolniczej Delty Wisły,
wywodzący się z naturalnych i unikatowych w skali kraju
możliwości tego terenu. W tym miejscu nasuwa się myśl
o możliwym konf likcie między potrzebą dynamicznego
rozwoju rolnictwa i jego obsługi a potrzebą ochrony istniejących wartości form krajobrazowych o historycznym rodowodzie. Dodatkowo dochodzi ostatnio problem znaczące
przekształcenia makrokrajobrazu z powodu zamierzonych
lokalizacji megafarm siłowni wiatrowych. Elementy takich
farm, to silnie działające w krajobrazie otwartym dynamiczne formy poszczególnych turbin wiatrowych. Ich nagromadzenie w wybranych miejscach spowoduje wyjątkowo silne
przekształcenie wizualnego odbioru historycznego pejzażu.
Czy będzie to nowy pejzaż harmonijny?
Otóż jest przecież istotna różnica między gospodarką prawidłową, która daje efekty nie tylko na dziś, ale i w dalszej
przyszłości, gospodarką efektywną – nie zaś „efektowną”
– a gospodarką rabunkową. Tej ostatniej towarzyszą szybkie,
lecz krótkotrwałe efekty oraz nieliczenie się z wartościami
środowiska – zarówno przyrodniczego jak i środowiska życia
człowieka – oraz beztroska jeśli chodzi o wpływ poszczególnych inwestycji na fizjonomię otaczającego nas krajobrazu.
Gospodarka prawidłowa, którą można także scharakteryzować jako formę „ładu” w działaniu człowieka, tworzyć
będzie zarazem „ładny” krajobraz – harmonijną fizjonomię
otaczającego nas świata. Taka też gospodarka winna być bez-
71
Dom podcieniowy w Marynowach. Fot. M.Opitz
względnym wymogiem na cennej – żyznej i jednocześnie bogatej w tradycję historyczną – ziemi żuławskiej. Wymagać to
będzie między innymi szczególnych działań w zakresie ustalenia – jakże delikatnej w tym przypadku – granicy między
wartością-zabytkiem a wartością-produkcją żywności.
W rozwiązywaniu współczesnych dylematów – ochrona czy
rozwój – należy polegać na równoważeniu przebiegu procesów rozwojowych, aby gwarantując zaspokojenie zdrowego
i wygodnego życia, łączył interesy współczesnego zagospodarowania i wykorzystania środowiska. Jednakże ułatwienie
nie powinno mieć nic wspólnego z daleko idącą swobodą
poczynań, niosącą niebezpieczeństwo dezintegracji historycznego systemu krajobrazowego Delty Wisły. Powinna to
być forma kontroli procesów rozwojowych, zaś ideałem, do
którego należ dążyć w działaniach przestrzennych, winno
być ułatwienie powrotu do płynnego w sekwencjach i zbliżonego do naturalnego, a zatem harmonijnego procesu kształtowania środowiska.
Priorytety w zakresie ochrony i kształtowania historycznego
krajobrazu Delty Wisły powinny zawierać się w podstawowych działaniach: ochrony, rewaloryzacji (bądź rekultywacji)
oraz kształtowania (kreowania) nowej jakości, stosownie do
potrzeb miejsca by stały się – obok innych – owym ułatwiającym harmonijny rozwój cennego historycznie środowiska
instrumentem.
Dla środowiska kulturowego Żuław Wiślanych ważne jest
także to, iż prawidłowa gospodarka niesie ze sobą ważną
i być może najistotniejszą wskazówkę dla rozwiązania problemu pogodzenia tradycji i kontynuacji ze współczesnymi
uwarunkowaniami i potrzebami.
Otóż pierwszoplanowa rola funkcji rolniczej na Żuławach
Wiślanych, to nic innego, jak właśnie kontynuacja tradycji
gospodarczych tego regionu. Utrzymanie się funkcji rolniczej na Żuławach – a można założyć, iż będzie to tradycja
72
niezwykle trwała – powinno ułatwić utrzymanie i kontynuowanie również charakterystycznego wizerunku tej ziemi
we współczesnym, lecz nadal specyficznym i unikatowym
żuławskim krajobrazie jutra. Trudniejszym natomiast problemem do rozwiązania będzie określenie zakresu i sposobu
utrzymania historycznej i tradycyjnej formy i treści.
Krajobraz żuławski to specyficzne i unikatowe formy, a ich
oddziaływanie zwiększa się w momencie, gdy zawierają one
oryginalną, właściwą sobie treść i funkcję. Zwrócić uwagę
należy także na – nie do przecenienia – rozpoznanie zasad
rządzących przemianami krajobrazu, a także rozpoznanie
i ocenę ich efektów w wizualnym odbiorze otaczającego nas
pejzażu. Umiejętność dostrzegania zasad i efektów w krajobrazie jest ważką umiejętnością sprecyzowania podstawowych cech i specyfi ki regionalnej.
Ważna jest także umiejętność „czytania” specyfiki regionalnej w taki sposób, aby istotnie móc wskazywać cechy podstawowe, fundamentalne dla danej jednostki krajobrazowej.
Oznacza to czasem zadziwiająco niekonsekwentne wyliczenie obok siebie na zasadzie równorzędności takich cech, jak
na przykład: występowanie formy domu podcieniowego
obok liniowej formy szpalerów wierzbowych; formy rozległej płaszczyzny pól obok nagromadzenia „terpów”, które to
cechy – każda jako najważniejsza w swojej krainie – stanowią
o specyfice mikroregionów. Powyższe historyczne formy krajobrazowe mają ogromne znaczenie dla zachowania mozaiki
krajobrazowej pozornie jednostajnych krajobrazowo Żuław
Wiślanych, a jednocześnie zagrożone są silnie współcześnie
dokonującymi się przemianami.
Niektóre z tradycyjnych form ulegają zagładzie i zanikowi
w ramach zwykłego procesu postępu technologicznego
i podwyższenia wymagań codziennego życia. Przykładem
mogą być wiatraki żuławskie stosowane nie dla przemiału,
ale dla ratowania dobytku – czyli wiatraki-pompy, wiatraki
Wał wiślany w okolicach Gniazdowa. Fot. M.Opitz
odwadniające. Dzisiaj zastąpione stacjami pomp – z początku
parowych, później elektryczno-spalinowych. W tym miejscu
zasadne może być pytanie, czy planowane współczesne wiatraki-turbiny elektryczne są tożsame z tradycją żuławską? Czy ich
kształt, wydawany dźwięk, migotanie świateł ostrzegawczych
– a zwłaszcza lokalizacja, liczba i forma są kontynuacją krajobrazu krainy wiatraków? Spotykamy także pochopne skazanie
na dewastację jako niefunkcjonalne, bo zbyt obszerne, duże
zespoły zagrodowe z domami podcieniowymi, należące dawniej do najzamożniejszych gospodarzy żuławskich. Być może
współczesne przemiany w rolnictwie spowodują, że dawne
domy bogatych rolników żuławskich znajdą swoich równie
bogatych mieszkańców – współczesnych farmerów. Problemem są także w świetle współczesnej komasacji polderów całe
odcinki pomniejszych rowów melioracyjnych obsadzonych
szpalerami wierzbowymi, wymagające wycinki drzew z uwagi
na stosowaną technologię oczyszczania rowów. „Przestarzałe” są też mosty zwodzone i przeprawy promowe czy dawne
przystanie dla łodzi pływających niegdyś codziennie kanałami żuławskimi. Zagrożone jest w coraz większym stopniu
obsadzenie alejowe szlaków komunikacyjnych, likwidowane
w ramach modernizacji dróg.
Następnym zagrożeniem są materialne ślady specyfiki
kulturowej naszych poprzedników zamieszkujących Deltę Wisły, a mianowicie osadników „olęderskich” – w tym
mennonitów. Mowa tu o śladach nie dających się niestety
wykorzystać wprost, czyli w formie kontynuacji tradycji we
wszelkich jej przejawach. Są to zbory i kaplice mennonickie
oraz ewangelickie i takież cmentarze – materialne przejawy
kultury duchowej dzielnego i pracowitego narodu żuławiaków, któremu zawdzięczamy powstanie i funkcjonowanie
Żuław Wiślanych.
Tragedia roku 1945, a także wcześniejsze złe okresy dla potomków osadników „olęderskich”, spowodowały trauma-
tyczną utratę ciągłości „rodziny historycznej”. Jedynymi
świadkami tej „rodziny” są dzisiaj cmentarze i resztki atmosfery – jakże często opuszczonych bądź użytkowanych
w najdziwniejszy sposób – świątyń.
Jakie jest zatem wyjście z sytuacji i jak zachować owe malownicze, chociaż na pierwszy rzut oka „nieprzydatne” formy
historyczne, zachowując przy tradycyjnej funkcji regionu
także i tradycyjny, choć daleki od jakiejkolwiek „dekoracji
teatralnej” – obraz?
Wydaje się, że jest tu miejsce na przeprowadzenie pewnego
rodzaju eksperymentu. Otóż wykorzystując pierwszoplanową
– jak już wspomniano – rolę historycznej funkcji we współczesnej gospodarce żuławskiej, należy za pomocą odpowiedzialnych działań ochronnych i kształtujących zbliżyć proces
przemian środowiska do jak najbardziej naturalnego, podobnego tradycyjnemu, historycznemu. Przy zachowaniu logicznej sekwencji gdzie forma wynika z funkcji, da to z pewnością
pozytywne efekty także w fizjonomii środowiska.
Z dużym prawdopodobieństwem można przewidzieć, iż
specyficzne warunki naturalne występujące w Delcie Wisły będą nadal konsekwentnie wymagać specyficznych rozwiązań. Stąd już tylko krok do zwrócenia się w stronę tych
dawnych, historycznych i sprawdzonych, których cechą była
zawsze wysoka przystawalność do istniejących warunków
i niezawodność funkcjonowania. W dzisiejszym języku
można rzec – rozwiązań z zakresu zrównoważonego rozwoju. Oczywiście postęp technologiczny zlikwidował wiele
problemów, jakie były udziałem dawnych mieszkańców tego
trudnego terenu. Niestety niektóre z nich są ponadczasowe
i występować mogą także i dzisiaj. Przykładem może być tragedia nowych siedlisk w czasie powodzi w 1983 roku, a także
silne podtopienia na terenie Nowego Dworu z roku 2009. W
nowym budownictwie rezygnowano ze wznoszenia „terpu”,
a nawet wprowadzano podpiwniczenie (!). Taka zabudowa
73
Panorama wsi Jeziernik. Fot. M.Opitz
została dotkliwie doświadczona w czasie lokalnych powodzi
lub jedynie wiosenno-jesiennych podtopień. Nie zawsze też
współczesne materiały budowlane są odporne na dużą wilgotność powietrza Delty Wisły co niekorzystnie wpływa na
zdrowie mieszkańców.
Rozwiązania sprawdzone – to cenna wskazówka dla działań
współczesnych i o kapitalnym znaczeniu dla kontynuacji
specyfi ki regionalnej. Jest to otwarcie drogi dla tworzenia
współczesnych form zagospodarowania mogących mieć cechy współczesnych czasów, a jednocześnie cechy wyraźnego
pokrewieństwa z tradycją regionalną. Jest to zarazem sposób
ochrony specyfiki regionalnej wynikającej z połączenia
historycznej funkcji ze specyficznymi warunkami a zatem
kontynuacja harmonijnego i mądrego rozwoju środowiska
człowieka. W niektórych przypadkach nawet niewielka korekta planu czy projektu w wyniku uwzględnienia dużego
znaczenia danej formy zagospodarowania w całości struktury
krajobrazu, może spowodować pożądane zachowanie dotychczasowej naturalnej harmonii środowiska, a przede wszystkim
specyfiki krajobrazowej wybranych regionów. Wystąpią jednak i takie przypadki, gdzie wymagana będzie większa ingerencja ze strony działań ochronnych, konserwatorskich – do
rekonstrukcji zasobu włącznie. I tak na przykład w ramach
opisu specyfi ki krajobrazu kulturowego Żuław Wiślanych
nie sposób pomiąć problem nieistniejących dziś wiatrakówpomp odwadniająco-nawadniających. Jest to jedno z najtrudniejszych zadań ochrony i prezentacji dawnego krajobrazu
historycznego tej ziemi. Zadanie to jest jednak możliwe do
zrealizowania jeśli weźmiemy pod uwagę ekologiczny aspekt
tego zagadnienia. Coraz częściej padają propozycje wykorzystania siły wiatru do tworzenia małych, miejscowych źródeł
pomocniczych pozyskiwania energii. Pomysł pełnej bądź częściowej rekonstrukcji wizerunku „krainy wiatraków” powinien
być poparty między innymi prawdopodobną praktycznością
74
zrekonstruowanych wiatraków jako siły napędowej różnych
urządzeń. Z uwagi na dużą nośność emocjonalną wizerunku
tej malowniczej krainy, należy pamiętać o odbudowie chociażby fragmentu „krajobrazu z wiatrakami” w ramach
krajobrazu jutra. O sile wiatraka-symbolu świadczy między
innymi uznanie go za jeden z wiodących wątków bardzo osobistej, retrospektywnej powieści Güntera Grassa, Psie Lata146
[265], której akcja toczy się właśnie na Żuławach.
Problemem ochrony środowiska kulturowego Delty Wisły,
zawierającym aspekt psychologiczny o dużym znaczeniu i zabarwieniu emocjonalnym, jest sprawa przemijających w szybkim tempie śladów kultury duchowej – a także materialnej
– poprzednich mieszkańców, w tym legendarnych osadników
„olęderskich”. W tym przypadku względy tak zwane racjonalne winny odejść na plan dalszy. Cechą wysokiej kultury
współczesnych mieszkańców Żuław Wiślanych powinna być
postawa pełna szacunku dla tych, którym Żuławy Wiślane
zawdzięczają istnienie i trwanie. Uwzględnienie obecności
tych wartości w wizerunku krajobrazu żuławskiego poprzez
zapewnienie im należytej ochrony i następnie właściwej
146 [265] „(…) Najpierw zwyczajnie milczeli. Potem rozmawiali ze sobą
niejasno i technicznie. Mówili o wiatrakach z jednym mlewnikiem,
o wiatrakach holenderskich bez stąbra bez kotła, ale z trzema mlewnikami i jednym szpic gangiem o śmigach, o wiatrownicy, która przy
wzrastającej prędkości wiatru reguluje się sama. Były młyńskie wciągniki, cylindry, poprzecznice, przypory. Między siodłem a hamulcem
istniały jakieś powiązania. Tylko dzieci śpiewają nieświadomie:
>>Młyn idzie powoli, młyn szybciej już bieży.<< Amsel i Walter Matern nie śpiewali, ale wiedzieli dlaczego to i kiedy młyn: młyn idzie
powoli i młyn idzie szybciej, kiedy wał obrotowy śmig jest ostro lub
nie jest bodaj wcale powstrzymywany przez hamulec. Nawet jeśli padał
śnieg, ale wiatr mimo to wyciągał swoje osiem metrów na sekundę,
młyn mełł równomiernie w nierównomiernej zadymce. Nic na świecie
nie dorówna mielącemu w czas śnieżycy młynowi wietrznemu. (…)
Gdy jednak młyn zakończył pracę i wyrżnięte piłką w zadymce śmigi
znieruchomiały, okazało się – i to nie tylko dlatego, że Amsel zmrużył
oczy – iż młyn pracy jeszcze nie zakończył. (…), G. Gr ass, Psie lata,
tłum. S. Błaut, Gdańsk 1987.
Okolice Palczewa. Fot. M.Opitz
opieki, dbałości oraz właściwego symbolom wiary szacunku,
będzie jedynym możliwym połączeniem żuławskiego genius
loci z treścią krajobrazową tworzoną dzisiaj. Jak ogromne znaczenie dla percepcji krajobrazu ma treść życia człowieka – nie
sposób przecenić. Współcześni mieszkańcy Delty Wisły także
zostali przecież pozbawieni ciągłości tradycji miejsca. Trudniej im, niż innym społecznościom zasiedziałym od pokoleń
w jednym miejscu – mieście, wsi, okolicy – o podświadome,
a jednocześnie silne poczucie tożsamości z miejscem zamieszkania. Czy zatem uznanie i ochrona śladów kultury duchowej
i materialnej poprzednich mieszkańców ziemi żuławskiej, jej
wsi, zagród, domów, po której to społeczności pozostały zbory-domy modlitwy, kaplice oraz cmentarze z prochami przodków, nie stworzy pewnego rodzaju więzi emocjonalnej i nie
wyzwoli w dzisiejszych mieszkańcach poczucia przynależności do „rodziny historycznej” i do regionu, w którym żyją?
Wspomnieć należy koniecznie także o takim kształtowaniu krajobrazu jutra Żuław Wiślanych, jakim jest tworzenie
nowych terenów. Obecny obszar Żuław Wiślanych nie jest
zamkniętą i skończoną w swoim procesie tworzenia, jednostką terytorialną. Na przykład – cały rejon Wyspy Nowakowskiej jest terenem wciąż zmieniającym swe oblicze, zachodzą
tam stale procesy deltotwórcze. Istniały także dalekosiężne
projekty osuszania części obszaru Zalewu Wiślanego147. Jeśli takie projekty będą realizowane, to z całą wyrazistością
wystąpi zagadnienie kształtowania środowiska od podstaw,
tak jak było to niegdyś na pozostałym obszarze Żuław Wiślanych. Byłoby to najbardziej dosłowne kontynuowanie tradycji budowania ziemi żuławskiej dla służenia człowiekowi.
W tym miejscu należy zadać sobie pytanie, czy i jak należy
przy tworzeniu i zagospodarowywaniu nowych terenów się147 K. C ebu l a k, Zabudowa polderowa delty Wisły i Zalewu Wiślanego,
[w:] Delta Wisły – Powyżej i poniżej …., op. cit., s. 43-45.
gać do form tradycyjnych? Wydaje się, że tutaj dowolność
w kreowaniu form kształtowania krajobrazu jutra winna być
spora. Można nawet uznać to za pewnego rodzaju egzamin
w zrównoważonym tworzeniu i kształtowaniu środowiska
gwarantującego przydatność dla człowieka i godziwy poziom
życia mieszkańców, podobny do zadania naszych poprzedników na Żuławach wiele lat temu.
Jednakże nie ma przy tym potrzeby – i trzeba na to zwrócić uwagę – przeciwstawiania działań współczesnych na siłę
sposobom działań dawniejszych. Otóż specyfika istniejących
uwarunkowań naturalnych z pewnością wymagać będzie
takich działań, które siłą rzeczy będą stosunkowo zbieżne
z tradycyjnymi i mogą dawać również zbliżone do tradycyjnych efekty formalne w krajobrazie. Przykładem może być
rozwój terytorialny Holandii, gdzie najnowsze technologie
i techniki stosowane przy budowie nowych polderów nie
powodują kontrastów w kształtowaniu krajobrazu, które
wzbudzałyby niepokój w odbiorze wizualnym współczesnego pejzażu lub deprecjonowały poprzez sąsiedztwo istniejące
wartości krajobrazu tradycyjnego. Zawsze mamy wrażenie,
że jesteśmy na rozpoznawalnej ziemi holenderskiej, krainie
zbudowanej przez człowieka na przekór siłom natury.
Jeszcze jedno zadanie stojące przed ochroną i kształtowaniem zabytkowego krajobrazu Delty Wisły wymaga zasygnalizowania. Tam, gdzie występują racjonalne przesłanki,
takie jak możliwość efektywnego – w świetle współczesnych
praw ekonomicznych i rozwoju gospodarczego oraz zaspokojenia wyższych potrzeb mieszkańców regionu – wykorzystania form historycznych, droga ochrony bądź rewitalizacji
i prawidłowego z punktu widzenia zachowania i utrzymania
wizualnych wartości kompozycyjnych pejzażu, wydaje się
w miarę prosta, zrozumiała i łatwiej akceptowana. Natomiast tam, gdzie w grę wchodzi potrzeba ochrony wartości
podbudowana zabarwieniem emocjonalnym, to jest takich,
75
Okolice Gozdawy. Fot. M.Opitz
które nie przynoszą ekonomicznego, wymiernego pożytku,
a jedynie nieuchwytne, czasem tylko chwilowe doznania
intelektualne czy estetyczne – działania ochronne są trudniejsze, bardziej skomplikowane. W pierwszym okresie często wymagające decyzji o charakterze nakazowym, a więc
niepopularne. W tym przypadku pomocne byłoby rozbudzenie zainteresowania i w ślad za tym świadomości wśród
mieszkańców Delty Wisły na temat owych nieuchwytnych,
a jakże cennych walorów ziemi, na której żyją. Jest to następna forma działania uzupełniająca postępowanie planistyczno-projektowe w wykonaniu specjalistów. Forma, którą
można by nazwać edukacją planistyczną, a także oczywiście
historyczną i kulturową w dziedzinie ochrony kultury przestrzennej i tradycji kulturowej własnego miejsca na ziemi.
Podsumowując powyższe rozważania na temat ochrony
i kształtowania krajobrazu kulturowego Delty Wisły, czyli
popularnie – Żuław Wiślanych, a także kształtowania krajobrazu jutra tej krainy, należy podkreślić stanowczo, iż proces
ten winien być oparty przede wszystkim na dobrej znajomości zasad towarzyszących procesom historycznym i ich efektów oraz nieschematycznym odczytywaniu cech regionalnych stanowiących o specyfice i różnorodności krajobrazu.
W ślad za tym, zasadą główną w kształtowaniu krajobrazu
jutra Delty Wisły powinno być silne ukierunkowanie działań
na rzecz ogólnie pojętej kontynuacji, wspartej odpowiednio
szczegółowymi i przetworzonymi informacjami o zasobie
środowiska. Są to stwierdzenia dość ogólne i oczywiste.
Jednakże odczytane na tle współczesnych uwarunkowań
mają ważkie znaczenie. Chodzi bowiem o uświadomienie
istnienia pewnych możliwości kryjących się we współczesnych uwarunkowaniach rozwoju Żuław Wiślanych na rzecz
ochrony wartości dawnych, zwykle skazywanych na zanik,
zniszczenie bądź skansenową egzystencję. Z jednej strony
– pierwszoplanowa rola funkcji rolniczej na Żuławach ozna-
76
cza kontynuację tradycji gospodarczej tego regionu – co zawsze ułatwia ochronę tradycji gospodarowania przestrzenią.
Z drugiej, czynnikiem mogącym również pomóc w realizacji
dzieła ochrony unikatowych wartości żuławskiego krajobrazu kulturowego jest specyfi ka naturalnego środowiska.
Oznacza to, że punktem wyjścia w kształtowaniu środowiska
życia człowieka w Delcie Wisły jest nadal tradycyjna umiejętność opanowania przyrody i stworzenia takich struktury
i form oraz stymulowania takich procesów, które gwarantowałyby – jak dawniej – żywotność i sprawność zbudowanego
środowiska człowieka na obszarze Delty Wisły.
Na koniec warto może udzielić głosu rozważaniom w pewnej
mierze abstrakcyjnym i zaryzykować stwierdzenie, iż być
może istnieją takie miejsca, tereny, obszary – całe jednostki
terytorialne, które mają specyficzną, nieuchwytną i niewytłumaczalną racjonalnie cechę „własnej energii” – zwanej także
genius loci i charakteryzują się dużą żywotnością. Mogą to
być miasta, ulice, place – ale też i doliny, zatoki morskie, górskie jeziora. Miejsca te przyjmują bądź nie, kolejne generacje
mieszkańców i użytkowników, pokolenia, które żyją w takich
miejscach i przemijają. I otóż bez względu na podejmowane
przez ludzi działanie – twórcze, obojętne, destrukcyjne – miejsca z ową własną energią zachowują nadal swój własny, bliski
żywemu organizmowi, rys. Przeciwstawieństwem tego może
być niejako technokratyczny charakter miejsc, jak gdyby bezwolnych i biernych w uleganiu działaniom człowieka, miejsc
bez osobowości. Miejsca organiczne w swoim charakterze
posiadają natomiast obok zdolności wchłaniania najlepszych
efektów działalności ludzkiej, przyjmowania ich i tym samym
wzbogacania swojej istoty, jednocześnie zdolność obrony
przed działaniami nieprzemyślanymi, szkodzącymi, a zatem
umiejętność przetrwania i nie poddania się unicestwieniu.
Jeżeli istotnie są takie miejsca, to jak wskazują burzliwe
dzieje, Żuławy Wiślane, mogą być jednym z nich. Istniały
bowiem okresy rozkwitu ziemi żuławskiej, okrzepnięcia jej
struktury, czasy doskonałej organizacji i funkcjonowania.
Były też okresy tragiczne – powodzie, walki i totalna zagłada
fizyczna – zatopienie. A jednak Żuławy przetrwały i to w dodatku jako generalnie nadal spójny system funkcjonalnoprzestrzenny o wyraźnych historycznych wzorcach struktur
krajobrazowych. Żywotność oraz sprawność, o których była
poprzednio mowa, to nic innego, jak być może właśnie organiczny rys ziemi Delty Wisły – Żuław Wiślanych.
Wystarczy zatem rozważne poznanie i zrozumienie istoty funkcjonowania tego obszaru, odrzucenie w działaniach
uczucia wszechwiedzy i nieomylności oraz umiejętność odczytywania i przyjmowania wskazówek płynących z organicznej i tym samym zbliżonej do doskonałości struktury,
a Żuławy Wiślane okażą się jednostką żyjącą, zdolną do
współtworzenia wraz ze współczesnym człowiekiem – harmonijnego krajobrazu jutra Delty Wisły.
XI. Szczegółowa charakterystyka miejscowości
w Delcie Wisły
Dane zawarte w tabeli (karty miejscowości)
nazwa miejscowości;
nazwa do 1945 roku;
gmina;
województwo (stan sprzed 1999 r.);
kraina geograficzna;
data powstania;
pierwotna funkcja;
typ planu;
typ rozłogu;
liczba siedlisk o zachowanej formie historycznej;
Pierwotna liczna siedlisk historycznych;
ważniejsze zabytki architektury i zieleni;
stopień/procent zachowania form krajobrazu historycznego;
komentarz.
Wykaz stosowanych skrótów:
AP
Piątkowski A., Posiadłości ziemskie Elbląga w XVII–XVIII w. Wrocław1972;
Btr
Bertram H., Die Eindeichung, Treckenlegung und Besiedlung das Weichsel delta seit dem Jahre 1300 in ihrer
geopolitischen Bedeutung, Danzig 1935;
Btr – mapa Bertram H., Die Besiedlung das Weichsel-Nogat-Deltas in vor und Frührgeschichttlicher Zeit, tamże mapa
„Das Weichsel um das Jahr 1300” – rekonstrukcje autora;
Cieś
Ciesielska K., Osadnictwo „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontaktów osadniczych, Poznań 1958;
Geisler
Geisler W. Die Weichsellandschaft von Thorn bis Dar. Danzig, Braunschweig, 1922;
Grn
Górnowicz H., Toponimia Powiśla Gdańskiego, Pomorskie Monografie Topomastyczne nr 4, Gdańsk 1980;
H
Heise J., Die Bau – und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, I – Pomerellen mit ausnahme der Stadt
Danzig, Danzig 1884–87;
KH-L
Karl-Haeinz Ludwig, Zur Besiedlung des Weichsel – deltas durch die Mennoniten, Marburg – Lahn 1961;
M
Mierzeja Wiślana;
M ŻMlb
Małe Żuławy Malborskie;
PIł
Pojezierze Iławskie;
PU
Pommerellisches Urkundenbuch hrsg. von M. Perlbach, Danzig 1882;
Quade
Quade W., Formen der ländlichen Siedlungen (w:) Atlas der Freien Stadt Danzig, Danzig 1936;
Schm
Schmid B., Bau -und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, III – Pomesanien, Danzig 1909 oraz 1919;
Szfr
Szafran P., Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecznych i gospodarczych, Gdańsk 1981;
W E1b
Wysoczyzna Elbląska;
WGd
Wysoczyzna Gdańska;
W ŻMlb
Wielkie Żuławy Malborskie;
ŻElb
Żuławy Elbląskie;
ŻGd
Żuławy Gdańskie;
Ż Szkp
Żuławy Szkarpawskie.
77
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
Błotnik
Schmerblock
Cedry
Wielkie
Cedry Małe
Klein Zünder
Cedry Wielkie
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
gdańskie
ŻGd
1354 (Btr,Kas); 1552
(Btr, Szfr – odnowienie
lokacji)
kmieca, później tzw.
„wolna” (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa jednodworcza liniowa
na „terpach”; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
1372 (Btr); 1561 (Szfr
– odnowienie lokacji)
kmieca, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
ulicówka; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka)
Gross Zünder
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
Długie Pole
Langfelde
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
Giemlice
Gemlitz
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
Kiezmark
Käsemark
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
1292 (PU); XIV w. (Btr)
kmieca
ulicówka jednostronna; (Quade
– ulicówka i rzędówka „luźna”;
Geisler – ulicówka)
Koszwały
Gottswalde
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
1334 (Btr)
kmieca
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
Leszkowy
Letzkau
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
1384 (Btr)
kmieca
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
Miłocin
Herzberg
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
1364 (Btr)
kmieca
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
Stanisławowo
Schönau
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
p. 1300 r. (Btr-mapa);
1308 (PU); 1567 (Btr)
kmieca
łańcuchówka oraz zabudowa
jednodworcza nieregularna; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka)
Szerzawa
Breitfelde
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
1351 (Kas); 1556 (Szfr);
1583 (Btr)
kmieca, później tzw.
„wolna” (osadnicy
„olęderscy”)
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
Trutnowy
Trutenau
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
1334 (H, Btr)
kmieca
ulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler
– ulicówka)
Trzcińsko
Schönrohr
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
1.1354 (Btr,Kas,Szfr);
1601 (Btr)
kmieca, później tzw.
„wolna” (osadnicy
„olęderscy”)
łańcuchówka przywałowa na
„terpach” (Quade – nie wymienia;
Geisler – rzędówka bagienna
Wocławy
Wotzlaff
Cedry
Wielkie
gdańskie
ŻGd
1384 (H); 1465 (H
– odnowienie przywileju kmieca
lokacyjnego)
część płn. – ulicówka, część płd.
– łańcuchówka; (Quade – rzędówka;
Geisler – rzędówka)
Górki Wschodnie
Östl. Neufähr
Gdańsk
gdańskie
M
ok. 1840 r. (po
przerwaniu Mierzei przez rybacka
Wisłę Śmiałą)
forma zbliżona do wielodrożnicy
(Quade – „mierzejowa”; Geisler
- ulicówka „poszerzona”)
Górki Zachodnie
Westl. Neufähr
Gdańsk
gdańskie
M
ok. 1840 r. (po
przerwaniu Mierzei przez rybacka
Wisłę Śmiałą)
forma zbliżona do ulicówki; (Quade
– „mierzejowa”; Geisler – ulicówka
„poszerzona”)
Komary
Schnakenburg
Gdańsk
gdańskie
M
Olszynka
Orlinki (Wordel)
78
Walddorf
pierwotna funkcja
kmieca, później
1350, 1353 (Btr); 1552
kolonijna (osadnicy
(H– odnowienie lokacji)
„olęderscy”)
kmieca, później
1402 (Btr); 1552 (Szfr
kolonijna (osadnicy
– odnowienie lokacji
„olęderscy”)
kmieca (w XVII w.
własność klasztoru
1292 (PU); XIV w. (Btr) pelplińskiego,
następnie biskupstwa
włocławskiego)
1619 (Btr)
Gdańsk
gdańskie
ŻGd
XV)XVI w. (Geisler)
Gdańsk
gdańskie
M
1400 (Btr)
typ planu
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
przysiółek ulicowy; (Quade –
ulicówka „luźna”; Geisler – ulicówka)
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
rybacka
ulicówka; (Quade – „mierzejowa”,
Geisler – rzędówka)
kmieca (w XVII
w. wieś Urzędu
Budowlanego w
Gdańsku, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa jednodworcza blokowa;
(Quade – osadnictwo rozproszone;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
wieś folwarczna
folwark; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
blokowy
ok. 18
30
brak; (istniały 2 wiatraki w XVIII w.)
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
komentarz
75%
częściowa degradacja krajobrazu historycznego
– pasy wiatrochronne; istnieje dobry porównawczy materiał
kartograficzny z XVIII wieku,
60%
duże przekształcenia spowodowane przebiegiem nowej trasy
Gdańsk –Elbląg (E-81); w okolicy zachowana zabudowa
jednodworcza na „terpach”; istnieje dobry porównawczy materiał
kartograficzny z XVIII wieku,
łanowy
ok. 12
18
2 domy podcieniowe; (w okolicy
istniały 4 wiatraki w XVIII w.)
łanowy
ok. 10
15
kościół z XIV w. (w ruinie); 1 dom
podcieniowy
75%
dobry przykład zachowanego planu wsi,
łanowy
ok. 2-3
6
cmentarz
40%
duże osiedle PGR, zabudowa mieszkaniowa i produkcyjna
niwowo-łanowy
ok. 8
10
kościół z 1840 r. (na miejscu
poprzedniego); 4 domy podcieniowe
60%
dobry przykład zachowanego planu wsi
łanowy
ok. 10
20
kościół z XVII w.; cmentarz; istniały 2
wiatraki z XVIII w.
50%
łanowy
ok. 1-2
9
2 domy podcieniowe; (istniał kościół
z XVII w.)
40%
niwowo-łanowy
13–14
14!
kościół z XIV/XV w. (w ruinie)
80%
łanowy
ok. 3-4
11
3 domy podcieniowe) istniały 2
wiatraki z XVIII w. w okolicy; istniał
kościół z XVI w. – obecnie rozebrany)
75%
łanowy
ok. 12-14
16
brak; (istniała kaplica – obecnie
rozebrana)
60%
blokowy
ok. 6-7
9
łanowy
ok. 9-10
10!
blokowy
ok. 9-10
15
brak; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.)
80%
12
kościół z XIV w. (w ruinie); 1 dom
podcieniowy; (istniał 1 wiatrak w
XVIII w.
40%
Zanik funkcji przewoźniczej wsi z powodu wybudowania w
pobliżu trwałego mostu przez Wisłę, częściowa reorientacja
planu wsi; wyraźny zanik okolicznej zabudowa jednodworcze
postępujące przekształcenia spowodowane przebiegiem trasy
Gdańsk – Ebląg (E-81); rozbudowa zespołu PGR; całkowita
likwidacja okolicznej zabudowa jednodworczej; istnieje dobry
porównawczy materiał kartograficzny z XVIII wieku,
dobry przykład zachowanego planu wsi; zachowany rozłóg (!)
istnieje cenny materiał kartograficzny porównawczy z XVIII
dobry przykład zachowanego planu wsi; duże ubytki w
zabudowie siedlisk
regulacja głównej drogi wiejskiej; interesujący porównawczy
materiał kartograficzny z 1645 r. – zidentyfikowane siedlisko
z uwidocznioną zabudową, do dzisiaj istnieje w nieomalże
pierwotnym kształcie, m. in. obsadzenie granic (!),
wysoki stopień zachowania formy i zabudowy siedlisk; wieś
brak; (istniały 2 wiatraki w XVIII w.)
80%
typowa dla wczesnego osadnictwa „olęderskiego”; istnieje dobry
kartograficzny materiał porównawczy z XVIII wieku,
wyjątek wśród lokacyjnych wsi żuławskich – forma ulicowa; we
kościół z XV w.; 2 domy podcieniowe
80%
wsi jeden z najciekawszych domów podcieniowych z 1720-1726
(jeden spalony w 1979 roku!);cmentarz średniowiecznych
r.,
wieś typowa dla osadnictwa „olęderskiego”; czytelny plan.
duże przekształcenia spowodowane położeniem w pobliżu trasy
Gdańsk –Elbląg (E-81); współczesna zabudowa zakładu PGR;
czytelny kartograficznie przykład nowych form rozplanowania
i zabudowy po relokacji w XV wieku – podobnie jak dla wsi
Czatkowy (nr 54),
wpływ rozbudowującej się pobliskiej wsi Sobieszewo i
żywiołowego rozwoju funkcji rekreacyjnej; wieś powstała
głównie jako „nowa” wieś rybacka oraz przewoźna przy nowym
ujściu Wisły
wpływ Aglomeracji Gdańskiej; teren rekreacyjny związany
z ujściem Wisły Śmiałej; geneza wsi podobna jak dla Górek
Wschodnich (nr 15),
żywiołowy rozwój rekreacji; duże przekształcenia w okolicy;
zabudowa jednodworcza lokowana na naturalnych wzniesieniach
(!),
niwowo-łanowy
oraz łanowy
ok. 9-10
wieś bez
gruntów
kmiecych
nie zachowały
się
brak
10%
wieś bez
gruntów
kmiecych
nie zachowały
się
brak
10%
dla części wsi
– blokowy
ok. 1-2
5
brak
10%
blokowy
(częściowo
zniekształcony)
ok. 13-15 i ok.
8-9 w ruinie
23
brak; (istniały 2 wiatraki w XVIII w.)
50%
obecnie dzielnica miasta Gdańska; ulice utrwaliły pierwotny
przebieg dróg wiejskich – formę planu kolonijnego,
wieś bez
gruntów
kmiecych
ok. 1-2
4
brak
40%
teren wybitnie rekreacyjny, duże przekształcenia pod wpływem
funkcji rekreacyjnej; także wpływ aglomeracji gdańskiej,
79
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
pierwotna funkcja
kmieca (w XVII
w. wieś Urzędu
Budowlanego w
Gdańsku, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
kmieca (w XVII
w. wieś Urzędu
Budowlanego w
Gdańsku, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
typ planu
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa „zwarta”;
Geisler – rzędówka)
Płonia Mała
Klein Plehnendorf
Gdańsk
gdańskie
ŻGd
1353 (SCKP)
Płonia Wielka
Gross Plehnendorf
Gdańsk
gdańskie
ŻGd
1353 (Btr)
Przegalina
Einlage
Gdańsk
gdańskie
ŻGd
1784 (Btr)
rolnicza (osadnictwo
najnowsze)
Sobieszewo
Bohnsack
Gdańsk
gdańskie
M
1400 (Btr)
rybacka
Sobieszewska
Pastwa
Bohnsacker – Wende
Gdańsk
gdańskie
M
1612-1617 (Pen); 1622
(Btr)
Świbno – Lewy
Brzeg Wisły
Schievenhorst
Gdańsk
gdańskie
M
1563 (Btr)
rybacka
ulicówka; (Quade – mierzejowa”;
Geisler – rzędówka)
Wieniec
Kronenhof
Gdańsk
gdańskie
M
1400 (Btr)
folwarczna
folwark; (Quade – nie wymienia;
Geisler – folwark)
Bogatka
Reichenberg
Pruszcz
Gdański
gdańskie
ŻGd
Bystra
Scharfenberg
Pruszcz
Gdański
gdańskie
ŻGd
Łęgowo
Langenau
Pruszcz
Gdański
gdańskie
WGd
Mokry Dwór
Nassen-Huben
Pruszcz
Gdański
gdańskie
ŻGd
Przejazdowo
Quadendorf
Pruszcz
Gdański
gdańskie
ŻGd
Rohitnica
Müggenhahl
Pruszcz
Gdański
gdańskie
ŻGd
1379 (H, Btr)
kmieca
Grabiny
Duchowne
Mönchengrebin
Pszczółki
gdańskie
ŻGd
1317 (Btr, Kas)
kmieca (w XVII w.
rzędówka przywałowa; (Quade – nie
własność klasztoru
wymienia; Geisler-rzędówka)
cystersów w Pelplinie)
Grabiny
Zameczek
Herrengrebin
Pszczółki
gdańskie
ŻGd
1273 (H); 1342 (Btr)
folwark
folwark (zespół zamkowofolwarczny; (Quade – nie wymienia;
Geisler – folwark
Kolnik
Kohling
Pszczółki
gdańskie
WGd
1570 (SGKP
– odnowienie lokacji?)
kmieca
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– ulicówka; Geisler – ulicówka)
Koźliny
80
Güttland
Pszczółki
gdańskie
ŻGd
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa jednodworcza na
„terpach”; (Quade – rzędowa
„zwarta”; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
rzędówka przywałowa oraz
szeregówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka
bagienna)
wielodrożnica; (Quade
– „mierzejowa”; Geisler – ulicówka
„poszerzona”
łańcuchówka przywałowa; (Quade
– łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka
bagienna)
zabudowa jednodworcza na
kmieca, później tzw.
„terpach” (Quade – osadnictwo
wieś „wolna” (osadnicy
rozproszone; Geisler – osadnictwo
„olęderscy”)
rozproszone)
kmieca, później
łańcuchówka przywałowa; (Quade
p. 1308 (Btr); 1367 (Btr);
kolonijna (osadnicy
– osadnictwo rozproszone; Geisler
1547 (Btr)
„olęderscy”)
– osadnictwo rozproszone)
owalnica; (Quade – ulicówka i
1302 (H)
kmieca
owalnica; Geisler – ulicówka)
kmieca (w XVII w.
rzędówka przywałowa oraz
wieś szlachecka),
1371 (Btr)
szeregówka przywałowa; (Quade –
później kolonijna
łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka)
(osadnicy „olęderscy”)
kmieca (w XVII w.
własność klasztoru
łańcuchówka przywałowa na
1399 (Btr)
kartuskiego), później „terpach” (Quade – osadnictwo
kolonijna (osadnicy
rozproszone; Geisler – rzędówka)
„olęderscy”
1345 (Kas, Szfr); 1547
(Szfr)
p. 1300 (Btr-mapa); 1353
kmieca
(Btr,Szfr)
owalnica; (Quade – nie wymienia;
Geisler – ulicówka)
ulicówka jednostronna
(prawdopodobnie pierwotnie
owalnica ?); Quade – owalnica i
łanowa „zwarta”; Geisler – ulicówka)
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
nieustalony
(nieczytelny)
nie zachowały
się
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
brak; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.)
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
komentarz
0% - totalne
przekształcenie
krajobrazu (!)
teren wsi zajęty całkowicie przez Gdańskie Zakłady Rafineryjne;
przykład całkowitego przekształcenia krajobrazu na dużym
obszarze,
blokowy
(częściowo
zniekształcony)
ok. 7-8
8!
brak; (istniały 3 wiatraki w XVIII w.)
50%
przekształcenia spowodowane bliskim położeniem Gdańskich
Zakładów Rafineryjnych; przebudowa układu komunikacyjnego;
przykład wyjątkowo szybko postępującej degradacji
historycznego krajobrazu; wysoki stopień zachowania siedlisk i
zabudowy!
łanowy (późny)
ok. 2-3
20
brak; (istniał wiatrak w XVIII w.)
20%
duże przekształcenia w XIX wieku (budowa Przekopu); silny
rozwój wsi – ważna funkcja związana z powstaniem śluzy na
Martwej Wiśle,
wieś bez
gruntów
kmiecych
ok. 3-5
20
kościół z 1745 r., szkieletowy, cmentarz
20%
duże przekształcenia związane z funkcją rekreacyjną
łanowy
kolonijny
ok. 3-4
8
1 dom podcieniowy; istniało 5
wiatraków w XVIII w.)
40%
duże przekształcenia wśród zabudowy; lokalizacja zakładu PGR,
w części wsi
– blokowy
1 w płd części
wsi – nie
zachowały się
3-4
brak
10%
duże przekształcenia w XIX wieku (budowa Przekopu); obecnie
rozwój wsi z powodu funkcji rekreacyjnej.
wieś bez
gruntów
kmiecych
nie zachowały
się
brak
40%
teren wybitnie rekreacyjny – duże przekształcenia.
blokowy
ok. 14-16
1 dom podcieniowy; (istniał kościół z
XIV w. przebudowany w XVII)XVIIIw
75%
wieś typowa dla osadnictwa „olęderskiego”; czytelny plan,
blokowy
nie zachowały
się
brak; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.)
60%
niwowo-łanowy
ok. 11 dużych i
zagrodnicze
15
kościół z XIV w. odnowiony w 1862 r.
60%
blokowa,
częściowo
zniekształcony
ok. 6
8
brak
75%
wieś rozbudowująca się; postępujące przekształcenia; widoczny
wpływ krajobrazowy rzeki Notławy – „miękkość” krajobrazu,
blokowy,
częściowo
zniekształcony
ok. 10
24
brak
75%
silnie przekształcająca się wieś z powodu bliskiego położenia przy
Aglomeracji Gdańskiej oraz Gdańskich Zakładów Rafineryjnych,
łanowy (o
bardzo dobrym
podziale?)
ok. 14
16
kościół z 1603 r. (częściowo
zniszczony); 1 dom podcieniowy;
cmentarz
80%
bardzo interesująca forma rozłogu w stosunku do genezy wsi;
czytelny plan
łanowy
ok. 8
20
całkowity zanik zabudowy jednodworczej; wprowadzono pasy
wiatrochronne niezgodne w przebiegu z pierwotną formą
pocięcia terenu – siecią hydrograficzną,
przekształcenia spowodowane ważną trasą Gdańsk – Toruń
(E-16),
9!
brak
75%
interesujący plan w stosunku do genezy wsi-najprawdopodobniej
jest to efekt późniejszej kolonizacji terenów wsi przez „olędrów”;
wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy; obecnie wieś
rozwijająca się – grozi przekształcenie zachowanego krajobrazu
historycznego.
80%
interesujący zespół architektoniczno-krajobrazowy, nietypowy
w skali Żuław Wiślanych; na terenie parku ciekawe rozwiązanie
przepływu wód kanału Kłodawy nad (!) rzeką Motławą
wieś bez
gruntów
kmiecych
w okolicy: ok. 3
3!
zespół zamkowy: fragmenty murów
obronnych, zabudowa, gotycka kaplica
zamkowa w podziemiach, założenie
parkowe; na płd. od zespołu na
najwyższym wzniesieniu w okolicy
„eine Redute”; (istniały w okolicy 3
wiatraki w XVIII w.)
łanowy
ok. 8
8!
2 domy podcieniowe
60%
wyjątkowo dobrze zachowana liczba siedlisk oraz ich zabudowy;
obecnie częściowy wpływ trasy Gdańsk-Toruń (E-16) na
kształtowanie się nowej zabudowy wsi,
niwowo-łanowy
oraz łanowy
ok. 15
28
kościół z XIV w., przebudowany w
1683 r.; 3 domy podcieniowe
80%
przykład wsi „mieszanej”. gdzie po totalnej powodzi (1543)
nastąpiła przemiana cech krajobrazowych z pozostawieniem
reliktów,
81
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
Krzywe Koło
Kriefkohl
Pszczółki
gdańskie
ŻGd
1363 (Szfr); 1364 (Btr)
Osice
Wossitz
Pszczółki
gdańskie
ŻGd
Ostrowite
Osterwick
Pszczółki
gdańskie
ŻGd
Pszczółki
Hohenstein
Pszczółki
gdańskie
WGd
Rożyny
Rosenberg
Pszczółki
gdańskie
WGd
Skowarcz
Schönwarling
Pszczółki
gdańskie
WGd
Steblewo
Stüblau
Pszczółki
gdańskie
ŻGd
Suchy Dąb
Zugdam
Pszczółki
gdańskie
ŻGd
1350 (Btr)
kmieca
ulicówka jednostronna; (Quade
– łanowa; Geisler – ulicówka)
Wróblewo
Sperlingsdorf
Pszczółki
gdańskie
ŻGd
1308 (ŻW); 1503 (Btr)
kmieca
łańcuchówka przywałowa; (Quade
– łanowa; Geisler – rzędówka)
Czatkowy
Czattkau
Tczew
gdańskie
ŻGd
XIV w. (Geisler); 1774
(Btr)
kmieca, następnie
kolonijna późna
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;
Geisler – rzędówka bagienna)
Miłobądz
Mühlbanz
Tczew
gdańskie
WGd
1250 (H)
kmieca
wielodrożnica; (Quade
– nie wymienia; Geisler – ulicówka
„poszerzona”)
Jasna
Lichtfelde
Dzierzgoń
elbląskie
PIł
1288 (Dchm); 1354
(Schm – odnowienie
lokacji)
kmieca
owalnica; (Quade – nie wymienia;
Geisler – ulicówka)
Żuławka
Sztumska
Posilge
Dzierzgoń
elbląskie
PIł
1249/1271 (Schm);
1312/1336 (Schm)
kmieca
sakowa (!); Quade – ulicówka z
poprzeczną ulicą; Geisler – ulicówka
„poszerzona”)
Adamowo – II
Grobla
Zweite Trift
Ebląg
elbląskie
ŻElb
Bielnik
Krafffohlsdorf
Elbląg
elbląskie
ŻElb
XIV w. (KH-L); 1703
- 1706 (AP)
Janowo – IV
Grobla
Vierte Trift
Elbląg
elbląskie
ŻElb
1367 (Btr, AP – tereny
osuszone, pastwiska
miejskie); 1563 – 1565
(Btr, AP – osadnictwo)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
rzędówka na terpach; Wuade –
rzędowa „luźna”; Geisler – rzędówka
Józefowo – V
Grobla
Fünfte Trift
Ebląg
elbląskie
ŻElb
1367 (Btr, AP – tereny
osuszone, pastwiska
miejskie); 1563 – 1565
(Btr, AP – osadnictwo)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
rzędówka na „terpach” oraz
zabudowa jednodworcza liniowa na
„terpach” (Quade – rzędowa „luźna”;
Geisler – rzędówka)
ŻElb
1367 (Btr, AP – tereny
osuszone, pastwiska
miejskie); 1563 – 1565
(Btr, AP – osadnictwo)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
rzędówka na „terpach”; (Quade –
rzędowa „luźna” Geisler – rzędówka)
M ZMIb
1356 (Btr); 1554 (Btr)
kmieca później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
rzędówka przywałowa na „terpach”
oraz rzędówka na „terpach”; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka)
Kazimierzowo
– III Grobla
Dritte Trift
Elbląg
Bronowo
Brunau
Stegna
82
elbląskie
pierwotna funkcja
kmieca
p. 1300 (Btr-mapa); 1310
kmieca
(H); 1552 (H)
1.1292 (Btr); 1308 (H);
1552 (H – odnowienie
lokacji)
kmieca
1307 (SGKP); 1347 (Kas) kmieca
1347 (Kas)
kmieca
1215 i 1291 (SGKP); 1316
kmieca
(Kas)
p. 1300 (Btr-mapa); 1343
kmieca
(H, Btr)
1367 (Btr, Ap – tereny
osuszone, pastwiska
kolonijna (osadnicy
miejskie); 1563-1565 (Btr, „olęderscy”)
AP – osadnictwo)
typ planu
część zach.-ulicówka jednostronna,
część wsch.-szeregówka przywałowa;
Quade – rzędówka i łanowa; Geisler
– ulicówka)
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
ulicówka jednostronna; (Quade
– łanowa „zwarta”; Geisler
– ulicówka)
ulicówka; (Quade – ulicówka z
oboczną ulicą; Geisler – ulicówka)
ulicówka; Quade – ulicowo-placowa;
Geisler – ulicówka)
owalnica; (Quade – ulicowo-placowa;
Geisler – ulicówka)
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
zabudowa jednodworcza liniowa
na „terpach” oraz rzędówka na
„terpach”; (Quade - rzędowa „luźna”;
Geisler – rzędówka)
szeregówka przywałowa; Quade
zagrodnicza, następnie
– rzędówka; Geisler – rzędówka
kolonijna późna
bagienna
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
łanowy
ok. 10
12
kościół z XIV w., przebudowany w XIX
w; 2 domy podcieniowe
75%
wieś „mieszana” – zachowane relikty starszego planu (?); część
zach. wsi rozbudowuje się; widoczny wpływ krajobrazowy
Notławy „miękkość” krajobrazuj,
75%
w stosunku do wsi ulicowo-placowych na Żuławach
charakteryzuje się znaczniejszym rozsunięciem zabudowy od
dróg wiejskich i mniejszą regularnością Nawsia; istnieje doby
materiał porównawczy kartograficzny z XVIII wieku,
komentarz
niwowo-łanowy
ok. 10
14
kościół z XIV w., wieża z 1767 r.; 4
domy podcieniowe
łanowy
ok. 10
12
kościół z XIV w., obecnie
odbudowywany; 2 domy podcieniowe;
(istniał 1 wiatrak w okolicy w XVIII w.
75%
wieś „mieszana”, relokacja po powodzi w 1552 r.; wpływ
krajobrazowy Notławy – „miękkość” krajobrazu,
ok. 8
niwowo-łanowy gburskich i 4-5
zagrodnicze
11
10
kościół (po 1862 r.); wiatrak z XIX w.
40%
wieś gminna intensywnie rozbudowująca się; plan zniekształcony
z powodu przebiegu trasy Gdańsk – Toruń (E-16),
niwowo-łanowy
ok. 5
12
kościół z XIV)XV w.; 2 domy
podcieniowe
40%
niwowo-łanowy
ok. 11
16
2 domy podcieniowe
niwowo-łanowy
ok. 14
16
kościół z XIV w. (w ruinie); 2 domy
podcieniowe
60%
łanowy,
częściowo
zniekształcony
ok. 6
9
kościół z XIV w. (w ruinie); 2 domy
podcieniowe
75%
łanowy
ok. 9
10
kościół z XVI w., szkieletowy; (istniały
3 wiatraki w XVIII w.
60%
łanowy
kolonijny
ok. 12
15
brak; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.)
75%
ok. 10
gburskich i
niwowy oraz
2-3 zagrodnicze
niwowo-łanowy
folwark nie
zachowany
14
10
kościół z XIV)XV w.; 2 domy
podcieniowe
40%
współczesne duże uprawy sadownicze (sady i szkółki) wpływają
na zmiany w krajobrazie historycznym wsi.
niwowo-łanowy
ok. 8
10
60%
w okolicy rośnie (?) buk, pomnik przyrody już przed II wojną
światową – pozostałość po dużym lesie widocznym na mapie z
XVIII wieku,
niwowo-łanowy
ok. 8
12
60%
przekształcenia spowodowane rozbudową wsi i modernizacją
zabudowy,
część zach.
– łanowy
kolonijny;
część wsch.
– blokowy
ok. 10 – 12
41
XIX – wieczna zabudowa drewniana;
(istniał 1 wiatrak-młyn i 1 wiatrakpompa w XIX w.)
40%
duże ubytki zabudowy w siedliskach; siedliska czytelne w
krajobrazie jako opuszczone pagórki; być może pierwotnie była
tu jedynie rzędówka na „terpach” (tzw. „bagienna”), później plan
uległ zniekształceniu (zabudowa jednodworcza),
łanowy
kolonijny
nie zachowały
się
brak
60%
całkowite opuszczenie pierwotnych siedlisk i zanik zabudowy; na
Tereni wsi zakłady PGR (z Nowakowa); siedliska czytelne jako
niewielkie wzniesienia („terpy”?),
łanowy
kolonijny
ok. 31
47
XIX – wieczna zabudowa drewniana;
(istniał 1 wiatrak – młyn w XIX.)
80%
czytelna forma rozłogu (zwłaszcza kartograficznie); wysoki
poziom zachowania siedlisk i zabudowy; dobry przykład
osadnictwa kolonijnego,
część zach.
– łanowy
kolonijny:
część wsch.
– blokowy
ok. 6
39
brak; (istniał 1 wiatrak – młyn w XIX
w.)
60%
bardzo duże ubytki w zabudowie; zachowane siedliska w postaci
pagórków (”terpy”); wieś podobna do Adamowa – II Grobla (nr
58) - te same wtórne przekształcenia i degradacja historycznego
krajobrazu,
łanowy
kolonijny
ok. 25 – 27
60
XIX – wieczna zabudowa drewniana;
(istniał 1 wiatrak młyn w XIX w
60%
czytelna forma rozłogu (zwłaszcza kartograficznie (; występuje
pewien zniekształcający wpływ trasy E-81 biegnącej
łanowy
kolonijny oraz
blokowy
ok. 4-5 oraz
ok. 16
7
24
brak; (istniał 1 dom podcieniowy;
istniały 2 wiatraki)
60%
typ krajobrazu wielowarstwowego (przekształcenia historyczne);
występują różne odmiany rzędówki; przekształcenia współczesne
spowodowane lokalizacją zakładu PGR i likwidacją części
siedlisk,
kościół z XIV w.; 1 dom podcieniowy;
cmentarz; (istniał zbór ewangelicki z
1669 r. – szkieletowy; istniał 1 wiatrak
w XIX w.)
6 kościół z XIV)XV w., przebudowany;
1 dom podcieniowy (istniało 5!, w
tym jeden zbudowany przez Piotra
Loewena); 2 cmentarze – katolicki i
ewangelicki; (istniał 1 wiatrak w XIX
w.)
duże przekształcenia spowodowane przebiegiem trasy Gdańsk
– Toruń (E-16),
plan wsi zniekształcony przebiegiem trasy Gdańsk – Toruń
(E-16)
dobry przykład zachowanego planu wsi,
widoczne ślady regulacji biegu Motławy – wyraźnie czytelne
starorzecza; wieś ściśle powiązana z sąsiednią wsią Ostrowite (nr
47),
widoczne ślady regulacji Motławy – wyraźnie czytelne
starorzecza; we wsi jeden z najstarszych kościołów szkieletowych;
widoczny krajobrazowy wpływ Motławy „miękkość” krajobrazu,
rozwijające się uprawy szklarniowe wprowadzają istotne zmiany
w krajobrazie wsi; interesująca całkowita zmiana charakteru
krajobrazu wsi w stosunku do jej genezy – wieś „odnowiona”,
83
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
Chełmek
Holm
Chorążówka
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
Stegna
Ż Szkp
1789 (Btr)
kolonijna późna
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
Junkertroyl
Stegna
Ż Szkp
1650 (Pen)
kolonijna
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;
Geisler – rzędówka bagienna)
Drewnica
Schönbaum
Stegna
Ż Szkp
1364 (Btr)
kmieca
wielodrożnica (!); Quade – ulicówka
z poprzeczną ulicą; Geisler
– ulicówka :poszerzona”)
Dworek
Baarenhof
Stegna
W ŻMlb
1590 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa jednodworcza liniowa na
„terpach”; (Quade – nie wymienia;
Geisler – ulicówka)
Gaik
Rehwalde
Stegna
W ŻMlb
1580 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
Głobica
Glabitsch
Stegna
Ż Szkp
1600 (Btr); 1626 (Pen)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
szeregówka na „terpach”; Quade
– ulicówka; Geisler – ulicówka)
Izbiska
Freienhuben
Stegna
Ż Szkp
XVII w. (Geisler); 1641
(Pen)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”
rzędówka przywałowała; (Quade –
łanowa „zwarta”; Geisler – rzędówka
bagienna)
Jankowo
Żuławskie
Jankendorf
Stegna
W ŻMlb
1629 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa jednodworcza liniowa
na „terpach”; (Quade – rzędówka;
Geisler – rzędówka)
Jantar
Pasewark
Stegna
M
1378 (Btr)
rybacka
wielodrożnica oraz ulicówka; (Quade
– „mierzejowa”; Geisler – rzędówka)
Junoszyno
Junkeracker
Stegna
M
poł. XV w. – poł. XVIII
w. (Geisler)
rybacka
wielodrożnicowa; (Quade
– „mierzejowa”; Geisler – rzędówka)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa jednodworcza
nieregularna na „terpach”; (Quade
– rzędowa „luźna”; Geisler – nie
wymienia)
rybacka
wielodrożnicowa; (Quade
– „mierzejowa”; Geisler – ulicówka
„poszerzona”)
kmieca później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
ulicowo-plecowa żuławska; (Quade
– owalnica oraz łanowa; Geisler
– ulicówka)
kolonijna późna
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – rzędówka
bagienna)
1378 (Btr)
folwark później kolonijna (?)
Mikoszewo- Płd.
Alt Binnen-Nehrung
Stegna
Ż Szkp
1593 oraz 1613 (Pen)
Mikoszewo- Płn.
Nickelswalde
Stegna
M
1373 (Btr)
Niedźwiedzica
Bärwalde
Stegna
W ŻMlb
1342 (Btr); 1565 (Cieś);
1590 (Btr)
84
Popowo
Poppau
Stegna
Ż Szkp
Przemysław
Prinzlaff
Stegna
Ż Szkp
1700 (Pen)
pierwotna funkcja
typ planu
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
blokowy
nie zachowały
się
łanowy
kolonijny
ok. 8
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
brak
10
łanowy
ok. 5-7
13
blokowy
ok. 3-4
6
łanowy
kolonijny
nie zachowały
się
niwowy (?!)
ok. 11
łanowy
kolonijny
ok. 7-9
łanowy
kolonijny
nie zachowały
się
łanowy (w
części płd)
wieś bez
gruntów
kmiecych
ok. 1-2 dla
części płd.
ok. 8
blokowy
blokowy (w
części płd.)
ok.8
ok. 4-5
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
brak
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
1 wiatrak „koźlak” oraz 1 wiatrak
„holender” na galerii; cmentarz;
(istniał kościół z 1643r.; istniały 3
domy podcieniowe)
2 domy podcieniowe (jeden z
rozebranym podcieniem); cmentarz
ewangelicki; (istniał kościół z 1829r.
– szkieletowy; istniały dwa wiatrakimłyny z XIX w.
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
nie zachowały się
90%
40%
40%
brak
50%
11!
brak
80%
14
1 dom podcieniowy w zagrodzie
jednodworczej
75%
komentarz
krajobraz stale przekształcający się; teren czynny deltotwórczo,
przykład „tworzenia się” Żuław,
istnieje interesujący materiał historyczno-dokumentacyjny o
osadnictwie menonickiem związanym z wsią; wysoki stopień
zachowania siedlisk i zabudowy; przekształcenia współczesne
niewielkie,
interesujący typ planu wsi – wpływ warunków naturalnych
(lokalizacja w widłach Wisły i Szkarpawy; rezerwat
archeologiczny „Gdańska Głowa” – umocnienia XVIIwieczna; obecnie żywiołowy rozwój wsi pod wpływem funkcji
rekreacyjnej,
duże przekształcenia spowodowane przebiegiem trasy E-81
Gdańsk-Elbląg, wieś częściowo wchłonięta przez współczesną
zabudowę pobliskiej wsi Niedźwiedzina (nr 246) i Nowa
Kościenica (nr 209),
wieś w zasadzie nie istnieje; totalny zanik zabudowy; czytelne
jeszcze ślady siedlisk w postaci pagórków osadniczych; dobrze
czytelny rozłóg; teren wsi dobrą, potencjalną lokalizacją nowej
zabudowy rolniczej (zagrodowej) kontynuującej tradycję formy
osadniczej,
wieś wczesnej kolonizacji „olęderskiej”; prawdopodobnie „terpy”
usypane wtórnie, pierwotnie siedliska na naturalnych wydmach;
nietypowy rysunek rozłogu (?); istnieje interesujący materiał
historyczno-dokumentacyjny o osadnictwie menonickiem
związanym z wsią; wysoki stopień zachowania siedlisk i
zabudowy,
przykład krajobrazu „kolonijnego” dobrze czytelny, w czystej
formie; istnieją dobre źródła historyczne do dziejów wsi,
wieś zanikła; czytelne ślady siedlisk w postaci pagórków
osadniczych; sytuacja podobna jak dla wsi: Włodarka (nr
270), Stare Babki (nr 267) i Zadworze (nr 271; teren wsi dobrą,
potencjalną lokalizacją nowej zabudowy rolniczej (zagrodowej)
kontynuującej tradycję formy osadniczej,
teren wybitnie rekreacyjny; duże przekształcenia zwłaszcza w
północnej części wsi; część południowa – lepiej zachowana,
brak
10%
10
XIX-wieczna zabudowa drewniana
rybacka (!); istniały 4 wiatraki)
60%
30
XIX-wieczna zabudowa drewniana
rybacka (!)
40%
teren wybitnie rekreacyjny; żywiołowy rozwój wsi pod wpływem
funkcji rekreacyjnej,
60%
częściowe zmiany w krajobrazie po wykonaniu Przekopu pod
koniec XIX w.; istnieje interesujący materiał kartograficzny
porównawczy sprzed wykonania Przekopu,
13
20
3 domy podcieniowe; XIX-wieczna
zabudowa drewniana (w tym
letniskowa!) cmentarz; (istniały 3
wiatraki w okolicy)
2 domy podcieniowe; drewniana
wieża kościelna z XIX w.; cmentarz
ewangelicki; XIX-wieczna zabudowa
drewniana rybacka i letniskowa (!);
(istniał kościół z XIX w. – szkieletowy)
łanowy
ok. 5
10
kościół z 1342r. (przebudowany
w 1637 i 1823r.); zbór menonicki
(!) drewniany z pocz. XIX w.; 2
cmentarze; XIX-wieczna zabudowa
drewniana
łanowy
kolonijny
ok. 1-2
5
1 dom podcieniowy; XIX-wieczna
zabudowa drewniana
rzędówka
przywałowa;
(Quade
– osadnictwo
rozproszone;
Geisler
– ulicówka
„poszerzona”)
blokowy
ok. 1-2 (na 5)
40%
75%
50%
duże zmiany w końcu XIX w. spowodowane budową Przekopu;
istnieje dobry materiał kartograficzny porównawczy sprzed
wykonania Przekopu; teren wybitnie rekreacyjny; duże
przekształcenia wewnątrz wsi spowodowane żywiołowym
rozwojem funkcji rekreacyjnej,
duże nagromadzenie dobrze zachowanych zabytków architektury
(m.in. we wsi jeden z trzech zachowanych na Żuławach zborów
menonickich); przekształcenia pod wpływem zamiany dużych
zagród na zakłady PGR; w okolicy prowadzona jest rabunkowa
eksploracja bursztynu (”na dziko”); interesujące odkrycia
archeologiczne – wczesnośredniowieczna osada rzemieślnicza
obróbki bursztynu,
istnieje interesujący historyczny materiał kartograficzny
porównawczy (czytelna silna tradycja miejsca!); istnieje
interesujący materiał historyczno-dokumentacyjny o osadnictwie
menonickim w tym rejonie; krajobraz historyczny wsi zachowany
w bardzo wysokim stopniu,
1 dom podc.; XIXwieczna zabudowa 50%
drewniana
85
nazwa
do 1945 roku
gmina
Rybina
Fischerbabke
Starza
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
Stegna
Ż Szkp
1600 (Btr); 1626 (Pen)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
plan nieczytelny; (Quade – łanowa
„luźna”; Geisler – ulicówka
„poszerzona”)
Altendorf
Stegna
W ŻMlb
1629 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler
– rzędówka bagienna)
Stawidła
Neuteicher-Walde
Stegna
W ŻMlb
koniec XVI w. (Cieś)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
rzędówka na „terpach”; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka)
Stegienka
Steegenwerden
Stegna
Ż Szkp
1650 (Pen)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
Stegna
Steegen, także
Kobbelgrube
Stegna
M
p. 1300 (Btr-mapa);
1465 (H – odnowienie
przywileju)
rybacka
wielodrożnicowa; (Quade
– „mierzejowa”; Geisler – ulicówka
„poszerzona”)
Stobiec
Stobbendorf
Stegna
W ŻMlb
1629 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
Świerznica
Kalteherberge
Stegna
W ŻMlb
1591 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa jednodworcza blokowa na
„terpach”; Quade – łanowa; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
Szkarpawa
Scharpau
Stegna
W ŻMlb
1342 (Btr)
kmieca później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
Tujsk
Tiegenort
Stegna
W ŻMlb
1349 (Schm, Btr); 1629
(Btr
kmieca później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
typ mieszany: szeregówka
przywałowa oraz ulicówka wodna;
(Quade – ulicówka; Geisler
– ulicówka)
Wiśniewka
Küchwerder
Stegna
W ŻMlb
1710 (Btr)
kolonijna późna
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;
Geisler – rzędówka bagienna)
Wybicko
Beiershorst
Stegna
W ŻMlb
1591 (Btr); 1621 (Pen)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa jednodworcza blokowa na
„terpach; (Quade – nie wymienia;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
Żuławki
Fürstenwerder
Stegna
W ŻMlb
1352 (Btr)
kmieca
łańcuchowa przywałowa; (Quade
– łanowa „luźna”; Geisler – ulicówka)
Szropy
Schroop
P Ił
p. 1300r. (Btr-mapa);
1280 (Schm)
kmieca
ulicówka; (Quade – nie wymienia;
Geisler – ulicówka)
Kąty Rybackie
Bodenwinkel
Sztutowo
M
pocz. XVIII w. (mat.
kart.)
rybacka
ulicówka jednostronna (półwieś);
(Quade – „mierzejowa”; Geisler
– rzędówka)
Kobyla Kępa
Kobbelkampe
Sztutowo
Ż Szkp
ok. 1900r. (nat. kart.)
rolnicza (osadnictwo
najnowsze)
rzędówka przywałowa; (Quade – nie
wymienia; Geisler – nie wymienia)
Łaszka
Laschke
Sztutowo
Ż Szkp
ok. 1900r. (mat. kart)
rolnicza (osadnictwo
najnowsze)
szeregówka przywałowa; (Quade
– rzędówka i łanowa „luźna”; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
86
nazwa
miejscowości
pierwotna funkcja
typ planu
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
komentarz
60%
wieś bardzo rozbudowana; słabo czytelny plan pierwotny; dalsze
przekształcenia,
75%
jeden z lepiej zachowanych typów planu wsi związanego z wodą,
brak; (istniały 4 wiatraki w okolicym.in. nad Kanałem WiślanoZalewowym)
10%
wieś zanikła; totalne zniszczenie zabudowy; czytelne ślady
opuszczonych siedlisk; rejon wsi genetycznie zbliżony do rejonów
wsi: Jankowo Żuławskie (nr 241) , Włodarka (nr 279), Stare
Babki (nr 267), Zadworze (nr 271), Gaik (nr 238) oraz Wybicko
(nr 259),
łanowy
kolonijny
ok. 8-10
30
1 dom podcieniowy; dworek
murowany z końca XVIII w.; XIXwieczna zabudowa drewniana; dwa
mosty zwodzone z 1934 i 1939r. tych
lat XX w.; (istniały 2 wiatraki-pompy)
blokowy
oraz łanowy
kolonijny
ok. 8-9
15
brak
łanowy
kolonijny
nie zachowały
się
łanowy oraz
częściowo
blokowy
wieś bez
gruntów
kmiecych,
częściowo
łanowy
ok. 9-9
10!
XIX-wieczna zabudowa drewniana
oraz szkieletowa; drewniane spichlerze
z poł. XIX w.
75%
istnieje interesujący materiał historyczno-dokumentacyjny o
osadnictwie menonickim w tym rejonie,
ok. 20
50
kościół z 1682-1683r., szkieletowy,
cmentarz
10%
wieś mocno przekształcona pod wpływem żywiołowego rozwoju
funkcji rekreacyjnej; dominuje współczesna zabudowa; wieś
rozbudowująca się – gminna,
blokowy
ok. 7-10
25
brak; (istniały2 wiatraki w okolicy)
60%
łanowy
kolonijny
ok. 5-6
15
XVIII- i XIX-wieczna zabudowa
drewniana
60%
łanowy
ok. 1-2
10
brak; (istniał 1wiatrak-pompa)
60%
25
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
cmentarz; kościół nowszy z lat 20tych XX w.; (istniał kościół z 1604 r.,
szkieletowy)
75%
teren przekształcający się do dzisiaj; zmiany w krajobrazie
naturalnym; dobry przykład przemian krajobrazowych, czytelny
w historycznym materiale kartograficznym,
pewne zniszczenia w substancji budowlanej; przewaga zagród
typu „holenderskiego”; zachowane ślady wszystkich siedlisk;
interesująca lokalizacja siedlisk – wykorzystanie naturalnej
konfiguracji terenu,
duże ubytki w zabudowie; częściowo czytelne ślady siedlisk;
zachowane zagrody przejęte na zakłady PGR,
interesujący proces rozwoju przestrzennego wsi w czasie wtórnej
kolonizacji: część wsi przekształciła się w ulicówkę wodną, jest to
część młodsza, założona najprawdopodobniej przez osadników
„olęderskich” obok wsi XIV-wiecznej – świadczy o tym nadana
okolicy nazwa – Neuendorf,
duże przekształcenia krajobrazu powodu zaniku zabudowy;
siedliska słabo czytelne jak również rozłóg z powodu lokalizacji
dużych zakładów PGR – komasacja pól,
totalny zanik zabudowy; czytelne ślady siedlisk; rozłóg częściowo
zniekształcony z powodu lokalizacji dużych zakładów PGR
(komasacja pól i likwidacja rowów melioracji podstawowej);
teren podobny krajobrazowo do terenu wsi: Jankowo Żuławskie
(nr 241), Włodarka (nr 270), Stare Babki (nr 267), Zadworze (nr
271) oraz częściowo Gaik (nr 238),
łanowy
ok.. 5-7
blokowy
zniekształcony
nie zachowały
się
brak; (istniał 1 wiatrak-pompa)
20%
blokowy
nie zachowały
się
brak
10%
75%
w okolicy zabudowa jednodworcza na „terpach” dobrze
zachowana – zagrody w układzie „holenderskim”; przekształcenia
komunikacyjne we wsi; wpływ ruchu turystycznego na Mierzeję,
50%
wieś przekształcająca się i rozbudowująca – gminna,
20%
bardzo duże przekształcenia spowodowane żywiołowym
rozwojem funkcji rekreacyjnej,
40%
teren czynny deltotwórczo; ciągłe przekształcenia krajobrazu
osadniczego; interesujące porównania na podstawie
historycznego materiału kartograficznego,
50%
teren czynny deltotwórczo; przekształcający się krajobraz
osadniczy; interesujące porównania na podstawie historycznego
materiału kartograficznego,
łanowy
ok. 17
20
5 domów podcieniowych (w tym
zbudowany przez Piotra Loewoena);
kaplica neogotycka z XIX w.; XIXwieczna zabudowa drewniana;
cmentarze katolicki i ewangelicki;
zespół zabudowy śluzy oraz śluza z poł.
XIX w.; (istniał kościół z 1579r. oraz z
1840-1841r.)
niwowołanowy
ok. 6
10
kościół z 1821r.
wieś bez
gruntów
kmiecych
ok. 30
40
blokowy
ok. 2-3
7
blokowy
ok. 3-4
8
XIX-wieczna zabudowa drewniana
rybacka i letniskowa (!); zabudowa
szkieletowa z pacy – domki rycerskie;
(istniał 1 wiatrak)
XVIII- i XIX-wieczna zabudowa
drewniana w zagrodach typu
„holenderskiego”; most zwodzony z
ok. 1900r.
XIX-wieczna zabudowa drewniana w
zagrodach typu „holenderskiego”
87
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
Przebrno
Probbernau
Sztutowo
Skowronki
Vogelsang
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
Sztutowo
kraina
geograficzna
data powstania
M
1454 (Schm)
M
pierwotna funkcja
ulicówka jednostronna (półwieś);
rybacka oraz kolonijna
(Quade – nie wymienia; Geisler – nie
(osadnicy „olęderscy”)
wymienia)
XIV w. (osada i gródek
strażniczy); XVI-XVII w.
rybacka
(dwór i folwark, osada
rybacka)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
ulicówka jednostronna (półwieś);
(Quade – „mierzejowa”; Geisler
– rzędówka)
łańcuchówka przywałowan
na „terpach” oraz zabudowa
jednodworcza nieregularna na
„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
Stare Babki
Altebabke
Stegna
W ŻMlb
Sztutowo
Stutthof
Sztutowo
Ż Szkp/M
Sztutowska Kępa
Stutthöferkampe
Sztutowo
Ż Szkp
ok. 1900r. (mat. kart.)
rolnicza (osadnictwo
najnowsze)
lańcuchówka przywałowa; (Quade
– łanowa „luźna”; Geisler – nie
wymienia)
Włodarka
Vogtei
Stegna
W ŻMlb
1600 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
1600 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
łańcuchówka przywałowa
na „terpach” oraz zabudowa
jednodworcza liniowa na „terpach”;
(Quade – łanowa „luźna”; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
łańcuchówka przywałowa
na „terpach” oraz zabudowa
jednodworcza nieregularna na
„terpach” (Quade – łanowa „luźna”,
Gaisler – osadnictwo rozproszone)
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; Quade – rzędowa
„zwarta”; Geisler – rzędówka)
Zadworze
Vierzehnhuben
Stegna
Bobrowo
Neuendorf
Pruszcz
Gdański
Dziewięć Włók.
Neunhuben
Pruszcz Gd
W ŻMlb
wielodrożnica oraz ulicówka; (Quade
1313 oraz koniec XVI w. rybacka oraz kolonijna
– „mierzejowa”; Geisler – ulicówka
(SGKP)
(osadnicy „olęderscy”)
„poszerzona”)
gdańskie
ŻGd
1346 (Btr)
kmieca (w XVII
w. wieś Urzędu
Budowlanego w
Gdańsku, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
gdańskie
ŻGd
XVI w. (Geisler)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Krępiec
Krampitz
Pruszcz
Gdański
gdańskie
ŻGd
Roszkowo
Rostau
Pruszcz
Gdański
gdańskie
ŻGd
Wiślina
Hochzeit
Pruszcz
Gdański
gdańskie
ŻGd
Wiślinka
Wesslinken
Pruszcz
Gdański
gdańskie
ŻGd
Grabiańskie Pole
Grebinerfeld
Pszczółki
gdańskie
ŻGd
Józefowo- V
Grobla
Fünfte Trift
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
KazimierzowoIII Grobla
Dritte Tritt
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
88
1585 (Btr, Pen)
typ planu
kmieca (w XVII w.
własność szpitala św.
łańcuchówka przywałowa na
1370 (Btr)
Elżbiety w Gdańsku), „terpach”; (Quade – łanowa „luźna”,
później kolonijna
Geisler – osadnictwo rozproszone)
(osadnicy „olęderscy”)
owalnica; (Quade – nie wymienia;
1423 (Btr)
kmieca
Geisler – ulicówka)
rzędówka przywałowa oraz
kmieca (w XVII w.
własność szlachecka), szeregówka przywałowa; (Quade
1308 (ŻW); 1347 (Kan)
– ulicówka „zwarta”; Geisler
później kolonijna
(osadnicy „olęderscy”) – ulicówka)
zabudowa jednodworcza liniowa
p. 1300 (Btr- mapa; 1346 kmieca, później
na „terpach; (Quade – osadnictwo
(ŻG); 1558 (Btr); 1549-59 tzw. Wieś „wolna”
rozproszone; Geisler – osadnictwo
(Szfr)
(osadnicy „olęderscy”)
rozproszone)
zabudowa jednodworcza
kolonijna (osadnicy
nieregularna; (Quade – osadnictwo
1660 (Btr)
„olęderscy”)
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
1367 (Btr, AP- tereny
rzędówka na „terpach” oraz
osuszone, pastwiska
kolonijna (osadnicy
zabudowa jednodworcza liniowa na
miejskie); 1563-1565 (Btr, „olęderscy”)
„terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”;
AP- osadnictwo)
Geisler – rzędówka)
1367 (Btr, AP- tereny
osuszone, pastwiska
kolonijna (osadnicy
miejskie); 1563-1565 (Btr, „olęderscy”)
AP- osadnicy)
rzędówka na „terpach”; (Quade
– rzędowa „luźna”; Geisler
– rzędówka)
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
częściowo
łanowy
ok. 14
16
wieś bez
gruntów
kmiecych
łanowy
kolonijny
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
komentarz
XIX-wieczna zabudowa drewniana
oraz szkieletowa z pacy (rybacka!)
podobna zabudowa letniskowa (!);
cmentarz
60%
postępujące przekształcenia pod wpływem funkcji rekreacyjnej,
nie zachowały
się
brak
50%
teren wybitnie rekreacyjny; duże i postępujące przekształcenie
pod wpływem żywiołowego rozwoju funkcji rekreacyjnej,
nie zachowały
się (!)
brak
10%
totalny zanik zabudowy; czytelne ślady opuszczonych siedlisk;
powodem brak nowych osadników po 1945 roku; nowa
zabudowa zakładów PGR – mieszkaniowa i produkcyjna w
innym niż pierwotny, układzie przestrzennym,
kaplica z końca XIX w.; XIX-wieczna
zabudowa drewniana (rybacka i
letniskowa !); podobna zabudowa
szkieletowa: most zwodzony z ok.
1900r.; cmentarz ewangelicki
20%
we wsi istniał duży obóz koncentracyjny – poważne
przekształcenia układu przestrzennego; wieś rozwijająca się i
rozbudowująca – gminna,
częściowo
łanowy
ok. 20%
teren czynny deltotwórczo; ciągłe przekształcenia krajobrazu
osadniczego; interesujące porównania na podstawie
historycznego materiału kartograficznego,
totalny zanik zabudowy; czytelne częściowo ślady siedlisk;
zmiany w krajobrazie spowodowane lokalizacją zakładów PGR
(komasacja pól) w okolicy rezerwat archeologiczny – odkrycie
warsztatów rzemieślniczych obróbki bursztynu kultury
rzucewskiej,
prawie całkowity zanik pierwotnej zabudowy; czytelne ślady
siedlisk; destrukcyjny wpływ na krajobraz historyczny dużych
zakładów PGR komasacja pól i likwidacja rowów melioracji
podstawowej a także likwidacja pagórków osadniczych zabudowy
rozproszonej); sytuacja podobna jak dla wsi: Jankowo Żuławskie
(nr 241), Włodarka (nr 270) oraz Stare Babki (nr 267)
blokowy
nie zachowały
się
brak
30%
blokowy
nie zachowały
się
brak
10%
łanowy
kolonijny
ok. 2
8
brak
10%
blokowy,
częściowo
zniekształcony
ok. 8
13
brak; (istniały 2 wiatraki w XVIII w.)
60%
postępująca degradacja krajobrazu historycznego spowodowana
bliskim sąsiedztwem Gdańskich Zakładów Rafineryjnych,
łanowy
kolonijny
ok. 8-10
10!
brak; (istniały 3 wiatraki w okolicy w
XVIII w.)
60%
widoczne ślady regulacji biegu Motławy i zmiany w komunikacji
wzdłuż rzeki; przykład krajobrazu „kolonijnego” pierwszej fazy
rozwoju osadnictwa „olęderskiego” w pobliżu Gdańska,
blokowy
ok. 7
9
brak; (istniało 5 wiatraków w XVIII w.)
75%
widoczne ślady regulacji biegu Motławy – wyraźnie czytelne
starorzecza,
łanowy
ok. 4-5
12
brak
75%
wieś późnolokacyjna; plan zbliżony do typowego lokacyjnego
żuławskiego,
blokowy,
częściowo
zniekształcony
ok. 15
17
1 dom podcieniowy; cmentarz;
(istniały dwa wiatraki w XVIII w.)
75%
wieś rozbudowująca się; postępujące przekształcenia krajobrazu,
blokowy
ok. 16
20
brak; (istniały 3 wiatraki w XVIII w.)
80%
wieś typowa dla osadnictwa „olęderskiego”; istnieje dobry
porównawczy materiał kartograficzny z XVIII wieku; wysoki
stopień zachowania siedlisk i zabudowy,
blokowy
ok. 3-4
7
2 domy pod.
75%
przykład krajobrazu „kolonijnego” pierwszej fazy rozwoju
osadnictwa „olęderskiego” na Żuławach Gdańskich,
część zach.łanowy
kolonijny; część
wsch.- blokowy
ok. 6
39!
brak; (istniał 1 wiatrak-młyn w XIX w.)
60%
łanowy
kolonijny
ok. 25-27
60
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
(istniał 1 wiatrak-młyn w XIX w.
60%
bardzo duże ubytki w zabudowie; zachowane siedliska w postaci
pagórków (”terpy”); wieś podobna do Adamowa –II Grobla (nr
58)- te same wtórne przekształcenia i degradacja historycznego
krajobrazu,
czytelna forma rozłogu (zgłasza kartograficznie); występuje
pewien zniekształcający wpływ trasy E-81 biegnącej „triftem”
– historyczną osią osady – nastąpiło poszerzenie tej drogi i
skrócenie działek siedliskowych; droga E-81 częściowo przecina
pierwotne formy pocięcia terenu (rowy odwadniające),
89
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
Kępa Rybacka
Fischerskampe
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
1683 (Btr); 1691 (AP)
kolonijna późna
Kępiny Wielkie
Zeyerniederkampen
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
1787 (Btr)
kolonijna późna
Klaski
Klaussen
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
1772 (AP)
kolonijna późna
Konorowo
Żuławskie
Kämmersdorf
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
p. 1300 (Btr-mapa, Btr);
1321 (PU)
Nowe Nowakowo
Neu Terranowa
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
1808 (Btr)
Ostróżeń
Rollwerk
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
1348 (Btr); 1594 (AP)
Raczkielbląskie
Unterkrebswalde
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
1586 (Btr, AP)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Stare Nowakowo
Alt Terranova
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
1741 (Btr, AP)
kolonijna późna
Szczutowo
Stutthof k.Elbląga
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
1772 (AP)
kolonijna późna
Tropyelbląskie
Streckfuss
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
XIV w. (Btr, AP)
Władysławowo- I
Grobla
Ersted Trift
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
pierwotna funkcja
ulicówka; (Quade – nie wymienia;
Geisler – ulicówka)
rolnicza (osadnictwo
najnowsze)
szeregówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka
bagienna)
karczemnoprzewoźnicza
szeregówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka
bagienna)
rybacka
1367 (Btr. AP- tereny
osuszone, pastwiska
kolonijna (osadnicy
miejskie); 1563-1565 (Btr, „olęderscy”)
AP- osadnictwo)
Schlammsack
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
1648 (AP); 1652 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Czarna Grobla
Schwarzdamm
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
po 1600 (Btr); 1648 (AP)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Czerwonka
Rothebude
Elbląg
elbląskie
ŻE1b
poł. XVII w. (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Fiszewo
Fischau
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
M ZMIb
1257 (Btr)
Gronowo
Elbląskie
90
Krebsthorst
Gronowo
Elbląskie
Gruntu
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
elbląskie
ŻEIb
1635 (Btr, AP)
M ZMIb
1370 (Btr - folwark);
1414 (Sch, Btr – lokacja
wsi); 1562 (Schm
– potwierdzenie lokacji)
szeregówka przywałowa; (Quade
– łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka
bagienna)
rzędówka przywałona na „terpach”;
(Quade – łanowa „luźna”; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
zabudowa jednodworcza
nieregularna na „terpach”; (Quade
– nie wymienia; Geisler – nie
wymienia)
kmieca
Błotnica
Gajewiec
typ planu
kmieca
kolonijna (osadnicy
„olędescy”)
folwarczna, częściowo
kmieca, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa jednodworcza liniowa
na „terpach”; (Quade - osadnictwo
rozproszone; Geisler – rzędówka)
szeregówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
zabudowa jednodworcza
nieregularna na „terpach”; (Quade
– nie wymienia; Geisler – nie
wymienia)
ulicówka wodna (!); (Quade
– rzędówka; Geisler – ulicówka)
zabudowa jednodworcza liniowa na
„terpach”; (Quade – rzędowa „luźna;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
część zach.- rzędówka na „terpach”,
część wsch.- zabudowa jednodworcza
blokowa na „terpach”; (Quade
– rzędówka; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
zabudowa jednodworcza blokowa
na „terpach”; (Quade - osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
łańcuchówka przywałowa
na „terpach” oraz zabudowa
jednodworcza blokowa na „terpach”;
(Quade – osadnictwo rozproszone;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
ulicówka; (Quade – ulicówka
„luźna”; Geisler – ulicówka)
część zach. –zabudowa jednodworcza
blokowa na „terpach”, część wsch.
–zabudowa jednodworcza liniowa
na „terpach”; (Quade – osadnictwo
rozproszone, Geisler – osadnictwo
rozproszone)
przysiółek ulicowy, w okolicy
zabudowa jednodworcza blokowa;
(Quade – osadnictwo rozproszone;
Geisler – ulicówka „poszerzona”)
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
łanowy
kolonijny
ok. 20
35
XIX-wieczna zabudowa drewniana
75%
dobrze zachowany przykład planu wsi przywałowej,
ukształtowany kierunkiem przebiegu koryta rzeki (Nogatu),
blokowy
ok. 14-16
21
brak
75%
dobrze zachowany przykład osadnictwa z końcowej fazy
kolonizacji Żuław Wiślanych,
blokowy
3
3!
brak
40%
zachowane wszystkie trzy zagrody składające się na osadę;
krajobraz otaczający mocno zagrożony z powodu rozwoju
pobliskiego miastaElbląga,
łanowy,
częściowo
zniekształcony
ok. 8
16
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
(istniał 1 dom podcieniowy)
60%
zniekształcona forma rozłogu z powodu przebiegu linii kolejowej,
brak
20%
stałe zmiany i przekształcenia naturalne, teren czynny
deltotwórczo; nie zachowany pierwotny plan wsi; obecnie
lokalizacja dużego zakładu PGR; częściowo zachowane elementy
krajobrazu historycznego w płd. części terenu; dobry przykład
naturalnych przemian krajobrazu osadniczego,
75%
przekształcający krajobrazowo wpływ pobliskiej bazy PGR
Nowakowi,
łanowy i
blokowy
(współczesny)
nie zachowały
się
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
komentarz
łanowy
ok.14
17
na wyspie z fortyfikacjami –dom z
parkiem. istniał 1 dom podcieniowy;
karczma Bollwerkkruge; oraz tzw.
”Dom o Siedmiu Szczytach” z XVI w.
łanowy
kolonijny
ok. 23
31
drewniana zabudowa z XVIII)XIX w.
75%
typ krajobrazu „kolonijnego” dobrze czytelny; wieś „bliźniacza”
w stosunku do niedalekich Karczowisk Górnych (nr 82),
łanowy
kolonijny
ok. 20
30
drewniana zabudowa z XVIII)XIX w.
40%
teren czynny deltotwórczo, stale przekształcający się krajobraz,
blokowy
nie zachowały
się
brak
40%
zabudowa nie zachowana, nie odnaleziono także śladów
siedlisk; rozłóg mocno zniekształcony – teren wchłonięty przez
współczesną zabudowę pobliskiej wsi Władysławowo (nr 73),
75%
jeden z bardziej interesujących planów – ulicówka wodna;
plan dobrze czytelny; duże ubytki w zabudowie lecz
czytelne, opuszczone siedliska, duże nagromadzenie domów
podcieniowych,
łanowy
kolonijny,
wtórnie
zniekształcony
ok. 10-12
30
5 domów podcieniowych; XIXwieczna zabudowa drewniana;
cmentarz menonicki
łanowy
kolonijny
ok. 9
17
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
duży cmentarz przy nieistniejącym
zborze (maenonickim ?)
60%
duże ubytki w zabudowie lecz czytelne siedliska w formie
pagórków interesujący element – cmentarz i resztki kaplicy –
zboru; bardzo czytelna forma rozłogu- zwłaszcza kartograficznie,
blokowy
ok. 5-6
13
brak
75%
dobrze czytelny plan wsi; uwaga: obok istniała wieś o nazwie
Langereihe- nazwa określająca typ planu (!)- obecnie jest to część
wsi Błotnica,
blokowy
ok. 4-5
19
brak
75%
jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” w bardzo czystej formie;
czytelny rysunek rozłogu- zarówno kartograficznie jak i terenie z
powodu obsadzeń wierzbowych,
blokowy
ok. 3-4
30
brak; (istniał 1 wiatrak-młyn i 1
wiatrak-pompa wXIX w.)
40%
bardzo duże ubytki w zabudowie; ślady opuszczonych siedlisk,
niwowo-łanowy
ok. 8
10
cmentarz katolicki i ewangelicki;
(istniał 1 dom podcieniowy; dwa
kościoły – z II ćw. XIV w. oraz
ewangelicki z 1643r.)
50%
plan wsi bardzo zniekształcony; wieś rozbudowująca się,
blokowy
oraz łanowy
kolonijny
ok. 10
20
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
(istniał 1 wiatrak w XIX w.)
75%
przykład jednego z typów krajobrazu „kolonijnego”,
łanowy i
blokowy
nie zachowały
się
kaplica z 1647r.; (istniał 1 budynek
podcieniowy – stajnia)
10%
wieś gminna – rozbudowująca się i poważnie przekształcona;
zmiany wprowadzone m.in. przez wybudowaną linię kolejową,
91
nazwa
miejscowości
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
nazwa
do 1945 roku
gmina
Jasionna
Eschenhorst
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
M ZMIb
Jegłownik.
Fichthorst
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
Karczowiska
Górne
Oberkrebswalde
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
Klimonty
Klementfahre
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
Kopanka
Hoppenau
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
Małe Wikrowo
Kl. Wickerau
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
Mechnica
Moosbruch
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
Mojkowo
Moskenberg
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
Nowy Świat
Neue Welt
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
Nogatowo
Nogathau
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
Nowy Dwór K)
Jegłownika
Neuhof
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
Oleśno
Pr. Königsdorf
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
M ŻM1b
Rogard Lub
Rozgard
Pr. Rosengart
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
M ŻM1b
Różany
Alt- Rosengart
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
M ŻM1b
Szopy
Aschbuden
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
Wikrowo Wlk.
Gr. Wickerau
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
Wilżyna
Obok Stacji Kol.
Rossgarten
Gronowo
Elbląskie
elbląskie
ŻE1b
92
kraina
geograficzna
data powstania
pierwotna funkcja
typ planu
zabudowa jednodworcza blokowa na
„terpach” oraz częściowo zabudowa
1592-1595 (Btr)
jednodworcza liniowa na „terpach”;
(Quade – osadnictwo rozproszone;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
wielodrożnica (dostosowana do
kmieca później
terenu); Quade – ulicówka i rzędowa
1449 (Schm); 1640 (AP) napływ osadników
z podwójną ulicą; Geisler – ulicówka
„olęderskich”
:poszerzona”)
część płn. – rzędówka na „terpach”,
kolonijna (osadnicy
część płd. – zabudowa jednodworcza
1586 (Btr, AP)
„olęderscy”)
liniowa na „terpach”; (Quade –
rzędowa „luźna”; Geisler – rzędówka)
przysiółek placowy; (Quade
1402 (Btr)
przewoźna
– osadnictwo rozproszone; Geisler
– nie wymienia)
zabudowa jednodworcza blokowa
kolonijna (osadnicy
na „terpach”; (Quade – osadnictwo
1631 (AP); 1632 (Btr)
„olęderscy”)
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
kolonijna (osadnicy
zabudowa jednodworcza blokowa na
p. 1300 (Btr-mapa); 1590
„olęderscy”), wcześniej „terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”;
(AP)
pastwiska miejskie
Geisler – osadnictwo rozproszone)
łańcuchówka przywałowa na
kolonijna (osadnicy
1648 (AP)
„terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”;
„olęderscy”)
Geisler – rzędówka)
łańcuchówka przywałowa na
1557 (Btr, AP); 1600 (Btr 2.kolonijna (osadnicy „terpach”; Quade – osadnictwo
– założenie wsi)
„olęderscy”)
rozproszone; Geisler – rzędówka
bagienna)
przysiółek bezkształtny; (Quade
rolnicza (osadnictwo
1.XVIII)XIX w. (Btr)
– osadnictwo rozproszone; Geisler
najnowsze)
– nie wymienia)
łańcuchówka na „terpach”; (Quade
kolonijna (osadnicy
1602 (Btr, AP)
– osadnictwo rozproszone; Geisler
„olęderscy”)
– rzędówka)
folwark oraz przysiółek ulicowy;
1398 (AP- folwark); 1449
(Quade – część płd.- rzędówka,
folwarczna i kmieca
(Btr- lokacja wsi)
część płn.- łanowa „luźna”; Geisler
– ulicówka)
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
1353 (Sch, Btr)
kmieca
– ulicówka „poszerzona”)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”
1355 (Btr); poł. XVI w.
(Schm, Cieś)
kmieca, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
1296-1298 (Schm); 1355 kmieca, później
(Schm- odnowienie
kolonijna (osadnicy
lokacji); 1599 (Btr)
„olęderscy”)
1586 (Btr, AP)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
folwark, później
p. 1300)Btr-mapa); 1395
kolonijna (osadnicy
(Btr)
„olęderscy”)
1631 (AP)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
owalnica, obok łańcuchówka na
„terpach”; (Quade – owalnica;
Geisler – ulicówka)
zabudowa jednodworcza liniowa
na „terpach”; (Quade – osadnictwo
rozproszone oraz rzędówka „luźna”;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
częściowo (wzdłuż rzeki Fiszewki)
- łańcuchówka przywałowa na
„terpach”, częściowo (okolica) zabudowa jednodworcza blokowa na
„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;
Geisler – rzędówka bagienna)
zabudowa jednodworcza blokowa
na „terpach”; (Quade – rzędówka
„luźna”; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
zabudowa jednodworcza blokowa
na „terpach”; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone w okolicy Jesiennej)
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
15
cmentarze menonicie; (istniały 2 domy
podcieniowe)
40%
rejon prawie całkowicie zajęty przez duże gospodarstwa PGR
m.in. stare duże zagrody służą jako bazy zakładów; nieistniejące
domy podcieniowe były pięknymi przykładami domów w
zagrodach jednobudynkowych w układzie narożnym (układ
typowo holenderski),
kościół z 1804r. szkieletowy; cmentarz;
(istniał do niedawna 1 wiatrak-młyn)
40%
wieś rozbudowująca się, duża; przekształcający wpływ głównej
drogiMalbork-Elbląg,
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
(istniał 1 dom podcieniowy)
75%
dobrze czytelny jeden z typów krajobrazu „kolonijnego”,
brak
10%
wieś nie zachowana, częściowo czytelne ślady specyficznego
ukształtowania terenu w okolicy przeprawy,
komentarz
blokowy oraz
częściowo
łanowy
kolonijny
ok. 4-5
łanowy
ok. 10%
pierwotnej
zabudowy i
siedlisk
łanowy
kolonijny
ok. 14
wieś bez
gruntów
kmiecych
nie zachowały
się
blokowy
ok. 5
6!
XIX-wieczna zabudowa drewniana
75%
we wsi baza PGR wykorzystująca stare zagrody i historyczne
siedliska,
blokowy
ok. 8
17
1 wiatrak (istniało ok. 9! Wiatraków w
płd.- wsch. Części terenu wsi)
75%
rozłóg częściowo zniekształcony; brak wiatraków jest dużą stratą
dla malowniczości krajobrazu,
łanowy
kolonijny
ok. 4-5
12
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
(istniał 1 wiatrak w okolicy)
60%
siedliska pozbawione zabudowy lecz czytelne w krajobrazie jako
pojedyncze pagórki,
łanowy
kolonijny
ok. 8
16
XIX-wieczna zabudowa drewniana
75%
rozłóg już bardzo zniekształcony,
nieustalony,
zbliżony do
blokowego
ok. 1-2
5
brak
40%
mała osada położona przy drodzeMalbork-Elbląg; obecnie duże
zmiany z powodu modernizacji tejże drogi,
łanowy
kolonijny
ok. 3-4
9
brak
40%
duże ubytki w zabudowie a także nieczytelne obecnie siedliska;
teren zajęty przez duży zakład PGR i jego uprawy,
łanowy
ok. 3-4
6
zajazd z końca XVIII w,; XIX-wieczna
zabudowa drewniana
60%
przekształcenia związane z rozwojem wsi Jegłownik; lokalizacja
dużej mleczarni,
łanowy
ok. 4-5
6
2 domy podcieniowe; XIX-wieczna
zabudowa drewniana
75%
łanowy
ok. 3-4
6
2 domy podcieniowe; zagroda z k.
XVIII w.; XIX-wieczna zabudowa
drewniana; cmentarz
75%
blokowy
ok.8
13
1 dom podcieniowy; nagromadzenie
zagród typu holenderskiego, nad rzeką
Tyną zachowana stacja pomp z pompą
parową (!); istniał 1 wiatrak z 1730r.)
50%
przekształcenia krajobrazu pod wpływem zmiany trasy drogi
przechodzącej przez wieś,
łanowy
kolonijny oraz
blokowy
ok. 12-13 oraz
ok. 8
13
12!
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
most zwodzony z 1900r.; istniało wiele
wiatraków-pomp na skrzyżowaniu
rzeki Fiszewki z rzeką Wiską- nie
mylić z Wisłą)
75%
wyjątkowe niegdyś nagromadzenie wiatraków-pomp – krajobraz
„holenderski”; wysoki stopień zachowania siedlisk (!) i zabudowy
wzdłuż rzeki Fiszewki,
blokowy
ok. 1-2
3-4
brak; (istniały w okolicy wiatraki)
50%
zmiany spowodowane lokalizacją zakładów PGR; przekształcenia
rozłogu,
blokowy
ok. 4-5
6!
XIX-wieczna zabudowa drewniana (w
złym stanie)
75%
zachowana zabudowa siedlisk ulega dekapitalizacji;
przekształcający wpływ pobliskiej trasy kolejowejMalbork-Elbląg,
18
przekształcenia związane z przebiegiem linii kolejowejMalborkElbląg,
między Rogardem a Różanami (nr 93) istnieje
długa łańcuchówka na „terpach” – tam zamieszkali
najprawdopodobniej nowi osadnicy z poł. XVI w., wówczas dla
Różan dano nazwę Alt- Rosengard a dla Rogartu- Preussisch
Resengart, łańcuchówka nie otrzymała odrębnej nazwy i należała
do Pr. Rosengart; we wsi obecnie przekształcenia związane z
powstaniem zakładu PGR,
93
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
Boręty
Barendt
Lichnowy
elbląskie
W ŻMlb
1321 (Schm, Btr, Grn)
kmieca
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
Dąbrowa
Dameräu
Lichnowy
elbląskie
W ŻMlb
1316 (Schm, Btr
– wzmianka); 1352
(Schm, Grn – przywilej
lokacyjny)
kmieca
ulicówka jednostronna (półwieś);
(Quade – ulicówka; Geisler
– ulicówka)
kmieca
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
pierwotna funkcja
typ planu
Lichnowy Mł.
Kl. Lichtenau
Lichnowy
elbląskie
W ŻMlb
1321 (Schm, Btr
– wzmianka); 1341
(Schm, Grn – przywilej
lokacyjny)
Lichowy
Gr. Lichtenau
Lichnowy
elbląskie
W ŻMlb
1254 (Sch – wzmianka);
1321 (Sch – przywilej
lokacyjny)
kmieca
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
Lisewo
Liessau
Lichnowy
elbląskie
W ŻM1b
1316 (Sch, Btr)
kmieca
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
Parszewo
Parschau
Lichnowy
elbląskie
W ŻM1b
p. 1300 (Btr-mapa); 1321
(Schm- wzmianka); 1355
kmieca
(Schm, Btr- przywilej
lokacyjny)
ulicówka jednostronna (półwieś);
(Quade – ulicówka „luźna; Geisler
– ulicówka)
Pordenowo
Pordenau
Lichnowy
elbląskie
W ŻM1b
1399 (Grn); 1410 (Schm,
kmieca
Btr)
ulicówka jednostronna (półwieś);
Quade – część zach. – rzędówka,
część wsch. - łanowa; Geisler
– ulicówka)
Starynia
Altenau
Lichnowy
elbląskie
W ŻM1b
1399 (Grn)
kmieca
przysiółek ulicowy; (Quade
– ulicówka; Geisler – ulicówka)
Szymankowo
Simonsdorf
Lichnowy
elbląskie
W ŻM1b
1352 (Btr, Grn)
kmieca
przysiółek ulicowy; (Quade
– rzędówka; Geisler – ulicówka)
Tropiszewo
Trappenfelde
Lichnowy
elbląskie
W ŻM1b
1629 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Groblewo
Dammfelde
Malbork
elbląskie
W ŻM1b
1399 (Grn)
kmieca
Kałdowo
Kalthof
Malbork
elbląskie
W ŻM1b
1378 (Btr)
folwark i wieś
folwarczna
ulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler
– nie wymienia)
Kamienice
Blumstein
Malbork
elbląskie
W ŻM1b
k. XIV w. (Schm)
kmieca, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
rzędówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka
bagienna)
Kamionak
Kaminke
Malbork
elbląskie
W ŻM1b
150 (Grn- wzmianka);
p.1300 (Geisler)
kmieca, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
szeregówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka
bagienna;
Kościeleczki
Warna, D.
Koczelitzke
Malbork
elbląskie
W ŻM1b
Kraśniewo
Schönau
Malbork
elbląskie
W ŻM1b
Laskowice Mł.
Kl. Lesewitz
Malbork
elbląskie
W ŻM1b
1321 (Btr); 1675 (Grn- kmieca, później
powstanie wsi kolonijnej kolonijna (osadnicy
?)
„olęderscy”)
przysiółek ulicowy; (Quade – nie
wymienia; Geisler – ulicówka)
Laskowice Wlk.
Gr. Lesewitz
Malbork
elbląskie
W ŻM1b
1321 (Sch, Btrwzmianka); 1350 (Schm- kmieca
przywilej lokacyjny)
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka)
94
1388 (Sch, Btr, Grn);
kmieca, później
1471 (Schm- odnowienie kolonijna (osadnicy
lokacji)
„olęderscy”)
1321 (Schm)
kmieca
przysiółek ulicowy; (Quade
– rzędówka; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
rzędówka przywałowa; (Quade
– część płn.- rzędówka, część
płd.- łanowy; Geisler – rzędówka
bagienna)
ulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler
– ulicówka)
ulicówka; (Quade – łanowa; Geisler
– ulicówka)
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
łanowy
ok. 3-5
12
łanowy
ok. 1-2
12
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
kościół z XIV w. (w ruinie); kościół z
1841-1842r. szkieletowy; XIX-wieczna
zabudowa drewniana; 2 cmentarze
(katolicki i ewangelicki); (istniał 1 dom
podcieniowy)
zagroda o budynkach wolnostojących,
drewnianych z k. XVIII w.; XIXwieczna zabudowa drewniana;
cmentarz ewangelicki; (istniały 2
wiatraki)
1 dom podcieniowy; XIX-wieczna
zabudowa drewniana; cmentarz
ewangelicki; (istniała kaplica z k.XVI
w.)
kościół z XIV w.; 1 wiatrak-młyn; 2
cmentarze (katolicki i ewangelicki);
istniał jeszcze jeden wiatrak; istniał
kościół ewangelicki z poł. XIX w.,
rozebrany po II wojnie)
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
komentarz
60%
wieś rozbudowująca się, spore przekształcenia krajobrazu,
60%
przekształcenia krajobrazu w XIX wieku – wprowadzenie kolejki
„buraczanej” i wąskotorowej zniekształciło nieco plan wsi i
rozłóg),
80%
wysoki stopień zachowania wielu elementów krajobrazu;
czytelny plan wsi, zachowane siedliska wraz z zabudową; nie
występują niekorzystne czynniki przekształcające; w XIX w.
przeprowadzono obok kolejkę „buraczaną” oraz wąskotorową,
80%
wieś leży na trasie „via regia” wiodącej przez Żuławy; posiada
bogatą historię osadnictwa, wyjątkowo czytelny plan wsi.
kościół z 1340-1350r.;cmentarz
60%
wieś rozbudowująca się, duże przekształcenia zwłaszcza na zach.
w pobliżu stacji kolejowej oraz mostu przez Wisłę,
1 dom podcieniowy, XIX-wieczna
zabudowa drewniana (zanikająca);
cmentarz ewangelicki; (istniał jeszcze
jeden dom podc.)
50%
duże przekształcenia z powodu lokalizacji dużego zakładu PGR
i blokowego osiedla mieszkaniowego; forma rozłogu mocno
zniekształcona,
przykład wsi zasiedlonej wtórnie przez osadników „olęderskich”
menonitów (duża kolonia); istnieje dokumentacja ikonograficzna
nieistniejącego zboru,
łanowy
ok. 8-9
10!
niwowołanowy
ok.8
14
łanowy
ok. 8
10
łanowy
nie zachowały
się
łanowy
ok. 4-5
7
1 dom podcieniowy; cmentarz
menonicki; (istniał zbór menonicki
z 1800r.)
75%
łanowy
ok. 4
5
XIX-wieczna zabudowa drewniana
80%
łanowy
nie zachowały
się
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
(istniał 1 wiatrak w okolicy)
50%
niwowołanowy
1
2
brak
75%
przykład nawarstwień osadniczych w krajobrazie; plan wsi i jego
„wypełnienie”,
łanowy
ok. 8
13
brak; (istniał 1 wiatrak)
60%
jeden z przykładów wsi przytamowej; przekształcenia związane z
wpływem pobliskiegoMalborka i rozwojem jego przedmieść,
wieś bez
gruntów
kmiecych
ok. 1-2
10
zabudowa małomiasteczkowa
drewniana i szkieletowa z k. XVIII w.
do pocz. XX w.
0%
łanowy
ok. 3-4
5!
brak; (istniał 1 dom podcieniowy)
75%
łanowy
ok. 1-2
8
brak
60%
interesująca forma planu w stosunku do genezy wsi;
przekształcenia pod wpływem pobliskiegoMalborka,
łanowy
ok. 2-3
11
1 dom podcieniowy; cmentarz; (istniał
kościół z XIV w., przebudowany
w 1637r.; istniały jeszcze 2 domy
podcieniowe i 1 wiatrak)
60%
duże przekształcenia; wieś mocno rozbudowana i przebudowana;
istnieje dobry materiał kartograficzny porównawczy – kataster
z 1862r.,
łanowy
ok. 8
10
kaplica z k. XIX w.
60%
w XIX w. wprowadzono kolejkę „buraczaną” i wąskotorową; wieś
rozbudowująca się,
łanowy
ok. 3-4
5!
75%
przekształcenia w kierunku rozbudowy wsi (z przysiółka); dobry
przykład nawarstwień osadniczych; interesująca zabudowa
historyczna;
łanowy
ok. 7-8
11
75%
pierwotny układ lokacyjnej wsi średniowiecznej przekształcony
późniejszą kolonizacją – plan częściowo zatarty; wieś
rozbudowująca się,
dom podcieniowy zbudowany przez
Piotra Loewena z 1802r.; spichlerz z
poł. XIX w.; XIX-wieczna zabudowa
drewniana
kościół o genezie z XIV w.,
przebudowany w 1896r.; cmentarz
ewangelicki; 1 dom podcieniowy; XIXwieczna zabudowa drewniana; (istniał
jeszcze jeden dom podc.)
bardzo ciekawe zagrody typu holenderskiego na siedliskach o
starszej genezie; obok wsi silna kolonia osadnicza „olęderska”
– stąd (?) interesująca nazwa – Altenau – stara, starsza,
bardzo duże przekształcenie spowodowane lokalizacją zakładów
PGR; całkowicie wchłonięty układ pierwotnych siedlisk; wpływ
ważnej magistrali kolejowej Gdańsk-Warszawa (d. Prusy
Wschodnie – Rzesza)
teren całkowicie przekształcony już w XIX w. jako
przedmieścieMalborka; w okresie międzywojennym powstały tu
nowe dzielnice mieszkaniowe; obecnie zlokalizowano m.in. duże
zespoły ogrodów działkowych,
interesująca forma planu w stosunku do genezy wsi,
najprawdopodobniej jest to przykład dostosowania do
warunków miejscowych; istnieje dobry materiał kartograficzny
porównawczy – kataster z 1766r.; wieś przekształcająca się pod
wpływem bliskiegoMalborka,
95
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
Stogi
Heubuden
Malbork
elbląskie
W ŻM1b
1562 (Sch, Btr, Cieś)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa jednodworcza
nieregularna; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
Szawałd
Schdwalde
Malbork
elbląskie
W ŻM1b
1352 (Sch, Btr, Grn)
kmieca
rzędówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka
bagienna)
Tragamin
Tragheim
Malbork
elbląskie
W ŻB1b
1372 (Sch, Btr); 1597
(Schm – odpowiednie
lokacji
zagrodnicza, później
kolonijna - (osadnicy
„olęderscy”)
przysiółek ulicowy; (Quade – nie
wymienia; Geisler – rzędówka)
Balewo
Baalau
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1631 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa jednodworcza liniowa
na „terpach”; Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
Brudzędy
Bradsende
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1631 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”
łańcuchówka na „terpach”; (Quade –
rzędowa „luźna”, Geisler – rzędówka
i ulicówka)
Dzierzgonka
Sorgenort
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1676 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
ulicówka wodna (!); Quade
– rzędówka dwustronna; Geisler
– rzędówka bagienna)
Jezioro
Thiensdorf
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1590 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Jurandowo
Rosenort
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1631 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Kępniewo
Kampenau
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1337 (Btr); 1584 (Btr)
kmieca, później
kolonijna; (osadnicy
„olęderscy”)
Krzewsk
Hohenwalde
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1631 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
rzędówka na „terpach”; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka)
Kukułak
Kuckuck
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1622 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
M ŻM1b
1363 (Sch - pastwiska
oraz dwór z kaplicą);
1590 (Schm – założenie
wsi kolonijnej)
folwark, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa jednodworcza blokowa
na „terpach”; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
Markusy
96
Markushof
Markusy
elbląskie
Nowe Dolno
Neu Dollstädt
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1631 (Btr)
Rachowo
Kronstnest
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1609-1667 (Btr)
Stalewo
Stalle
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1363 (Sch, Btr); 1470,
1590, 1726 (Btr)
Stare Dolno
Dollstädt
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
Studzianki
Kühlborn
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
pierwotna funkcja
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
kolonijna; (osadnicy
„olęderscy”
kmieca, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
p. 1300 (Btr-mapa); XIV folwark oraz wieś
w. (Geisler)
kmieca
1244 (Btr)
kmieca, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
typ planu
zabudowa jednodworcza liniowa na
pagórkach; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
zabudowa jednodworcza blokowa na
„terpach”; (Quade – łnowa „luźna”;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
rzędówka na „terpach” oraz
zabudowa jednodworcza blokowa
na „terpach” (Quade – rzędówka
„luźna”; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
zabudowa jednodworcza liniowa
na „terpach” oraz zabudowa
jednodworcza blokowa na „terpach”;
(Quade – osadnictwo rozproszone;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
rzędówka na „terpach”; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka)
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka)
wielodrożnica; (Quade
– nie wymienia; Geisler – ulicówka
„poszerzona”
szeregówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka
bagienna)
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
40
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
1 dom podcieniowy; zagrody z pocz.
XIX w.; XIX-wieczna zabudowa
drewniana; cmentarz menonicki
(najstarszy nagrobek z 1811r.); istniał
duży zbór menonicki; istniał 1 wiatrak)
cmentarz katolicki i ewangelicki;
(istniał kościół z XIV w. oraz
ewangelicki z 1719r.; istniały domy
podcieniowe)
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
komentarz
80%
przykład krajobrazu „kolonijnego” – teren dużej gminy
menonickiej; istnieje ikonografia i dokumentacja nieistniejącego
zboru, elementy krajobrazu zachowane w wysokim stopniu,
60%
totalny zanik siedlisk i zabudowy; przekształcający wpływ
lokalizacja zakładu PGR,
blokowy
ok. 23-25
łanowy
nie zachowały
się
łanowy
ok. 1-2
5
XIX-wieczna zabudowa szkieletowa;
(istniał 1 dom podcieniowy)
50%
łanowy
kolonijny
ok. 17
25
drewniana zabudowa z XVIII)XIX w.;
cmentarz menoniki; (istniał 1 dom
pod.)
75%
1 dom podcieniowy (z zachowanym
jedynie fragmentem podcienia); XIXwieczna zabudowa drewniana; (istniał
1 wiatrak)
1 dom podcieniowy; XIX-wieczna
zabudowa drewniana, przywałowa;
most obrotowy z 1934r.; cmentarz;
(istniał 1 wiatrak)
75%
przykład osadnictwa z pogranicza Żuław – siedliska na
naturalnych wyniesieniach; krajobraz dość dobrze zachowany;
dekapitalizacja drewnianej zabudowy,
75%
jeden z bardziej interesujących planów – ulicówka wodna;
plan dobrze czytelny; zachowane siedliska i ciekawa zabudowa
przywałowa,
zbór menonicki (!) z 1865r.;kościół
z 1899r.; most zwodzony z 1900r.; 2
cmentarze – katolicki i menonicki
80%
jeden z bardzo dobrze zachowanych przykładów krajobrazu
„kolonijnego”; nagromadzenie dużych zagród typu
holenderskiego; na terenie wsi jeden z trzech zachowanych na
Żuławach zborów menonickich,
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
zachowana pompa parowa
75%
czytelny plan wsi; zachowane siedliska – wyraźne pagórki; duży
ubytek zabudowy,
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
drewniane spichlerze wolnostojące ; 1
dom podcieniowy; (istniał 1 wiatrak)
90% (!)
jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” zachowany w czystej
formie; interesujące ślady przekształceń wsi po powodzi z XVI w.
kiedy to sprowadzono osadników (na mapie Hoppe’go z 1636r.
nie ma jeszcze Kępniewa (?); najwyższy stopień zachowania
historycznej zabudowy,
70!
zabudowa drewniana z XVIII) XIX w.;
cmentarz menonicki; (istniał 1 dom
podcieniowy; istniał 1 wiatrak)
80%
przykład krajobrazu „kolonijnego” w czystej formie; wysoki
stopień zachowania siedlisk i zabudowy,
14
XIX-wieczna zabudowa drewniana (w
złym stanie)
75%
krajobraz typowy dla wsi kolonijnej – osadnictwa „olederskiego”,
90%
jeden z najciekawszych przykładów krajobrazu „kolonijnego”;
wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy; na mapie
Hoppe’go z 1636r. nie ma jeszcze Markusów (?)
60%
duże ubytki w zabudowie; wyraźne ślady opuszczonych siedlisk,
80%
jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” w czystej formie; nie
występują nawarstwienia i przekształcenia,
60%
przekształcenia spowodowane rozwojem i rozbudową wsi,
60%
rozwój wsi, zniekształcono częściowo plan i rozłóg,
łanowy
kolonijny
ok. 25
35
łanowy
kolonijny
ok. 25
40
blokowy
ok. 6-8
20
blokowy
ok. 11
30
łanowy
kolonijny
zachowane
wszystkie
historyczne
siedliska (!)
łanowy
kolonijny
ok. 50-55
blokowy
ok.7
blokowy
ok. 8
14
dwór o genezie XIV-wiecznej na
naturalnym wyniesieniu; 1 dom
podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa
drewniana; cmentarz menonicki;
(istniał zbór menonicki z 1791r.;
istniały jeszcze 2 domy podcieniowe)
łanowy
kolonijny i
blokowy
ok. 8-10
20
brak
łanowy
kolonijny
ok. 15-17
53
łanowy
ok. 5-6
10
niwowo
– łanowy
ok. 6
8
nieczytelny
nie zachowały
się
lokalizacja zakładu PGR na bazie dużych zagród; przykład
przemian krajobrazu historycznego pod wpływem współczesnej
gospodarki rolnej; istnieje porównawczy materiał kartograficzny
– kataster z XIX w., odrys z 1920r.,
bardzo dobry przykład krajobrazu „kolonijnego”; wzdłuż rzeki
Balewki interesująca zabudowa przywałowa (!); na terenie wsi
występuje połączenie różnych typów rozplanowania; krajobraz
dość dobrze zachowany, bez niekorzystnych przekształceń,
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
cmentarz
1 dom podcieniowy; cmentarz
ewangelicki; (istniał kościół
ewangelicki z 1707-1708r.)
zespół dworsko- parkowy; młyn
wodny; kanał młyński
XIX-wieczna zabudowa drewniana
(zanikająca)
krajobraz
„powracający”
bardzo ciekawy przykład „powrotu” krajobrazu osadniczego
do pierwotnego
do form pierwotnych; zanik wsi częściowo wchłoniętej przez
wyrazu, typowego
otaczające osady kolonijne, m.in. Nowe Dolno (nr 127),
dla otulicy jeziora
Drużno
97
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
Węgle
Wengeln
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1577 (Btr)
pierwotna funkcja
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Wiśniewo
Augustwalde
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1676 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”
Zwierznieńskie
Pole
Thiergartsfelde
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
XIV w. (Btr)
kmieca (?), później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Zwierzno
Thiergart
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1350 (Sch, Btr); po 1562
(Cieś)
kmieca, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Żółwiniec
Wengelwalde
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1678 (Btr, Cieś)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Żukowo
Reichorst
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1631 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Żurawiec
Schwansdorf
Markusy
elbląskie
M ŻM1b
1631 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Bystrze
Biesterfelde
Miłoradz
elbląskie
M ŻM1b
p. 1300 (Btr-mapa)
Gnojewo
Gnojau
Miłoradz
elbląskie
M ŻM1b
1338 (Sch, Grn); 1582
(Sch – powstała gmina
luterańska)
kmieca, później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Kończewice
Kunzerdorf
Miłoradz
elbląskie
M ŻM1b
1338 (Schm, Btr, Grn)
kmieca
Mątowy Mł.
Kl. Montau
Miłoradz
elbląskie
M ŻM1b
1254 (Schn – wzmianka);
kmieca, częściowo
1321 (Schm, Btr
folwarczna
– przywilej lokacyjny)
Mątowy Wlk.
Gr. Montau
Miłoradz
elbląskie
M ŻM1b
1321 (Sch, Btr –
wzmianka); 1383 (Schm
– przywilej lokacyjny)
kmieca
Miłoradz
Mielenz
Miłoradz
elbląskie
M ŻM1b
1321 (Schm)
kmieca
Pogorzała Wieś
Wernersdorf
Miłoradz
elbląskie
M ŻM1b
1340 (Schm)
kmieca oraz
przewoźnicza
Rekowo
Adl. Renkau
Miłoradz
elbląskie
M ŻM1b
po 1772r. (Geisler)
Stara Kościelnica
Alt-Münsterberg
Miłoradz
elbląskie
M ŻM1b
Stara Wisła
Miłoradz
Miłoradz
elbląskie
Dziewięć Włók
Neunhuben
k.Jeziernika
Nowy
Dwór
Gdański
Gozdawa.
Neustädterwald
Nowy
Dwór
Gdański
98
kmieca
typ planu
zabudowa jednodworcza liniowa na
„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
część płn. – rzędówka na „terpach”,
część płd. – zabudowa jednodworcza
blokowa na „terpach”; (Quade
– osadnictwo rozproszone, Geisler
– osadnictwo rozproszone)
rzędówka na „terpach” oraz
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
szeregówka; (Quade – rzędówka;
Geisler – ulicówka)
rzędówka na „terpach” oraz
zabudowa jednodworcza blokowa
na „terpach”; (Quade – rzędówka;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
rzędówka na „terpach”; (Quade
– osadnictwo rozproszone; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
rzędówka na „na terpach” oraz
zabudowa jednodworcza liniowa
na „terpach”; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler- rzędówka)
ulicówka jednostronna (półwieś);
(Quade – część zach.- łanowa, część
wsch.- rzędówka; Geisler – ulicówka)
ulicowo- placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka)
część płn.- ulicówka, część
zach.- przysiółek ulicowy, część
płd.- folwark; (Quade – ulicówka
i rzędówka; Geisler – rzędówka
bagienna)
sakowa (!); (Quade – ulicówka z
poprzeczną ulicą; Geisler – ulicówka)
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka)
ulicówka przywałowa; (Quade
– łanowy; Geisler – rzędówka
bagienna)
folwarczna (majątek)
przysiółek ulicowy; (Quade – nie
wymienia; Geisler – folwark)
1323 (Schn)
kmieca
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka)
M ŻM1b
1338 (Btr, Grn)
kmieca
ulicowo- placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
elbląskie
W ŻM1b
1550 (Btr)
elbląskie
W ŻM1b
1703-1706 (AP)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
kolonijna późna
rzędówka; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
rzędówka na „terpach” oraz
zabudowa Jednodworcza liniowa na
„terpach”; (Quade- rzędówka; Geisler
– rzędówka)
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
łanowy
kolonijny
ok. 20-25
35
XIX-wieczna zabudowa drewniana,
przywałowa; cmentarz menonicki;
(istniał 1 wiatrak-młyn)
75%
na mapie Hoppe’go z 1623r. jest tu inna sygnatura oznaczająca
zabudowę niż dla okolicznych osiedli (?) wieś zachowana
dość dobrze; przykład krajobrazu „kolonijnego”; interesująca
zabudowa przywałowa,
łanowy
kolonijny oraz
blokowy
ok. 12 oraz
ok. 4
13!
8
XIX-wieczna zabudowa drewniana
; cmentarz menonicki; istniały dwa
wiatraki-pompy)
80%
przykład dwóch typów planu wsi i formy rozłogu – dobrze
zachowanych i czytelnych w krajobrazie,
łanowy
kolonijny
ok. 10
16
XIX-wieczna zabudowa drewniana
75%
przekształcający wpływ zakładów PGR,
80%
w okolicy dobrze zachowana zabudowa jednodworcza,
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
komentarz
łanowy
ok. 10
16
2 domy podcieniowe (w jednym
rozebrany podcień); XIX-wieczna
zabudowa drewniana; kościół z 1845r.;
2 cmentarze – katolicki i ewangelicki;
(istniał 1 wiatrak)
łanowy
kolonijny
ok. 40-45
63
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
(istniał 1 wiatrak-młyn)
80%
jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” w czystej formie; wysoki
stopień zachowania siedlisk i zabudowy; duże nagromadzenie
zagród typu holenderskiego (małych rozmiarów),
łanowy
kolonijny
ok.9
15
brak; (istniał 1 wiatrak)
75%
ubytki w zabudowie; typ planu dość dobrze zachowany i czytelny;
nie występują niekorzystne czynniki przekształceń,
łanowy
kolonijny oraz
blokowy
ok. 30-32
40
XIX-wieczna zabudowa drewniana
(gównie w zagrodach jednodworczych)
80%
dobrze zachowany przykład jednego z typów krajobrazu
„kolonijnego”
niwowołanowy
ok. 3-4
8
75%
przekształcenia krajobrazu z XIX wieku – wprowadzenie kolejki
„buraczanej” i wąskotorowej zmieniło nieco pierwotny plan wsi,
łanowy
nie zachowały
się
50%
nieczytelny układ pierwotnych siedlisk; znaczne przekształcenia
planu spowodowane przebiegiem trasyMalbork –Elbląg,
łanowy
ok. 8-10
17
80%
w okolicy dobrze zachowana zabudowa jednodworcza; przykład
krajobrazu „mieszanego” - czytelne nawarstwienia historyczne,
ok. 2-3
14, także
resztki
zabudowań
folwarku
zespół folwarczny z parkiem
75%
interesujące nawarstwienia form planu wsi; teren na zachód
czynny deltotwórczo – rozlewiska Wisły,
75%
ciekawe rozplanowanie wsi, nietypowe dla tego terenu,
blokowy
6.1 dom podcieniowy; XIV-wieczna
kaplica cmentarza; cmentarz
ewangelicki; (istniał kościół z 1564r.)
kościół z XIV w.)opuszczony); kościół
poewangelicki z 1863r.; gotycka
kapliczka na rozdrożu (z XV w.);
(istniały 2 domy podcieniowe)
kościół szkieletowy z 1788r.; (istniały
2 wiatraki)
łanowy
ok. 3
7
kościół z XIV w.; cmentarz
ewangelicki; XIX-wieczna zabudowa
drewniana; (istniał 1 dom podciniowy;
istniał 1 wiatrak)
łanowy
ok. 8
10
kościół z XIV w.; cmentarz
75%
dobry przykład zachowanego planu wsi,
łanowy
ok. 7
16
kościół z 1604r., przebud. w 1829r.; 2
cmentarze – katolicki i ewangelicki
80%
częściowo zachowało się ukształtowanie terenu w okolicy dawnej
przeprawy,
niwowołanowy
nie zachowały
się
brak
50%
łanowy
ok. 9-10
10!
kościół z 1323r.; XIX-wieczna
zabudowa drewniana; 2 cmentarze
katolicki i ewangelicki
75%
łanowy
ok. 6-7
8
cmentarz
75%
blokowy
nie zachowały
się
brak
10%
osiedle zniszczone całkowicie; zachowały się jedynie ślady
siedlisk (zieleń ruderalna),
łanowy
kolonijny
ok. 10-12
XIX-wieczna zabudowa drewniana
80%
jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” dobrze czytelny,
20
w okolicy pięć zagród jednodworczych w ruinie; wieś łączy
się sukcesywnie z wsią Bystrzyce (nr 139) - powolny zanik
odrębności wsi,
przykład typowego planu lokacyjnej wsi żuławskiej; istnieje
dobry materiał kartograficzny porównawczy – kataster z 1858r.
Oraz 1889r.,
wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy; przykład
typowego planu lokacyjnej wsi żuławskiej z XIV wieku; w nazwie
można odczytać położenie wsi w pobliżu starorzecza Wisły,
99
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
Graniczna
(obecnie Płonina)
Grenzdorf „B”
Sztutowo
elbląskie
ŻE1b
1772 (AP)
Jazowa
Einlage
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
ŻE1b
Kępiny Małe
Zeyervorderkampen
I
Kępiny Małe II
Zeyervorderkampen
II
Kępki
Zeyer
Kmiecin
pierwotna funkcja
kolonijna późna
kolonijna (osadnicy
1632-1640 (AP); k. XVII
„olęderscy”) także
w. (AP)
przewoźnicza
zabudowa jednodworcza
nieregularna na „terpach”; (Quade
– nie wymienia; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
rzędówka przywałowa; (Quade
– łanowy; Geisler – rzędówka
bagienna)
Nowy
Dwór
Gdański
Nowy
Dwór
Gdański
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
ŻE1b
1700-1900 (Btr)
elbląskie
ŻE1b
1700-1900 (Btr)
elbląskie
ŻE1b
1257-1295 (Btr);
1510-1590 (Btr- nowy
przywilej lokacyjny)
rybacka
Fürstenau
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
ŻE1b
1332 (Btr)
kmieca
Krzewiny
Horsterbusch
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
ŻE1b
XVI w. (Geisler)
Leśniewo
Płt- Reimerswalde,
Płn- Tiegerwelde
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
W ŻM1b
Reimerswalde
kmieca póxniej
– 1356 (Btr); 1550 (Btr)
kolonijna (osadnicy
Tiegerwelde – 1345-1362
„olederscy”)
(Btr); 1629 (Btr)
Lubieszewo
Ladekopp
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
W ŻM1b
p. 1300 (Btr-mapa); 1315kmieca
1324 (Schm)
Łaczki
Myszewskie
Kl. Mausdorferwelde
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
ŻE1b
1715 (AP)
kolonijna późna
szeregówka przywałowa oraz
zabudowa jednodworcza blokowa
na „terpach”; (Quade – rzędówka;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
Marynowy
Marienau
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
W ŻM1b
1321 (Btr)
kmieca
owalnica; (Quade – dwuulicówka
oraz owalnica; Geisler – ulicówka)
Marzęcino
Jungfer
elbląskie
ŻE1b
Myszewko
Kl. Mausdorf
elbląskie
ŻE1b
1332 (Btr, Grn)
Nowinki
Neudorf
elbląskie
ŻE1b
1715 (AP)
Nowy
Dwór
Gdański
Nowy
Dwór
Gdański
Nowy
Dwór
Gdański
Nowy Dwór
Gdański
Tiefenhof
Nowy
Dwór
Gdański
Orliniec
Neulanghorst
Nowy
Dwór
Gdański
Orloff
Nowy
Dwór
Gdański
Orłowo
100
elbląskie
elbląskie
elbląskie
kolonijna (osadnicy
„olęderscy” oraz
kolonijna późna
kolonijna (osadnicy
„olęderscy” oraz
kolonijna póżna
typ planu
przewoźnicza
rybacka później
XIV w. (Btr); XVII)XVIII
kolonijna (osadnicy
(AP)
„olęderscy”)
1703-1706 (AP)
W ŻM1b
p. 1300 (Btr – mapa);
1349 (Schm); 1550 (Btr)
ulicowo- placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka
szeregówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka
bagienna)
zabudowa Jednodworcza na
„terpach” - Reimerswalde – blokowa,
Tiegerwelde – nieregularna;
(Quade – łanowa „luźna”; Geisler
– rzędówka)
owalnica; (Quade – dwuulicówka;
Geisler – ulicówka)
ulicówka wodna (!); (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka)
kmieca
ulicówka jednostronna (półwieś);
(Quade – rzędówka „luźna” oraz
ulicówka; Geisler – ulicówka)
kolonijna późna
łańcuchówka na „terpach”; (Quade
– nie wymienia; Geisler – rzędówka)
1578 (Btr - majętek);
1550-1629 (Btr – osada folwark; kolonijna
W
kolonijna – Platenhof, (osdnicy „olęderscy”;
ŻM1b)ŻE1b
obecnie dzielnica miasta); miasto
1880 (Btr – miasto)
ŻE1b
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade -łonowa; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
3.łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
szeregówka przywałowa; (Quade
– rzędowa „zwarta”; Geisler
– rzędówka bagienna)
nieczytelny
kolonijna późna
szeregówka przywałowa; (Quade
– łanowa; Geisler – rzędówka)
kmieca później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
część płn.- ulicówka, część płd.
- zabudowa jednodworcza,
nieregularna na „terpach”; (Quade
– ulicówka „zwarta”; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
blokowy
częściowo
zniekształcony
nie zachowały
się
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
brak
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
40%
komentarz
przykład najnowszego osadnictwa porozbiorowego
lokalizowanego na najmłodszych terenach; krajobraz wciąż
przekształcający się – tereny czynne deltotwórczo,
duże zmiany w fizjonomii wsi po wybudowaniu w latach
międzywojennych zespołu domów dla straży granicznej (?)
oraz dużej szkoły (lata 30-te); przykład różnicy między wsią
przewoźniczą typową a wsią o funkcji mieszanej – położonymi
na identycznym terenie (do porównań wsie: ZawadkaRobakowiec nr 184, Wierciny nr 183 oraz Krzewiny nr 157),
łanowy
kolonijny
ok. 10-12
20
XIX-wieczna zabudowa drewniana
łanowy i
blokowy
ok. 20
30
cmentarz ewangelicki
75%
stosunkowo dobrze zachowany przykład osadnictwa
najnowszego (porozbiorowego),
blokowy
ok. 23-25
35
brak; (istniał1 wiatrak)
75%
dobrze zachowany przykład osadnictwa najnowszego
(porozbiorowego); w rejonie wsi wiele przepraw lokalnych (delta
Nogatu),
niwowołanowy
ok. 10
15
80%
wysoki stopień zachowania ukształtowania terenu w rejonie
dawnej przeprawy (na południowym brzegu Nogatu),
80%
dobrze zachowany przykład typowego planu wsi lokacyjnej;
dobrze zachowany i czytelny rozłóg (można porównać z wsią
Leszkowy nr 8); w XIX w. przeprowadzono przez wieś kolejkę
„buraczaną” i wąskotorową; przykład przekształcania dużej
zagrody w bazę PGR,
kościół z 1754r. (w ruinie); XIXwieczna zabudowa drewniana;
cmentarz ewangelicki
kościół z XIV w., szkieletowy; duże
gospodarstwo z parkiem – dwór
drewniany; zabudowa drewniana z
końca XVIII w. oraz szkieletowa z
pocz. XX w.; cmentarz; (istniały 2
wiatraki w okolicy)
7.
łanowy
ok. 4
8
wieś bez
gruntów
kmiecych
ok. 6-7
20
brak
40%
duże ubytki w zabudowie; typ wsi podobny jak dla ZawadkiRobakowca (nr 184) Wiercin (nr 183) i częściowo Jazowej (nr
152)
brak
ok. 3
10
brak
50%
duży stopień zniszczenia zabudowy, zachowane ślady siedlisk w
postaci pagórków osadniczych; nowa zabudowa bazy PGR,
łanowy
ok. 8
10
kościół z XIV w.; 2 domy podcieniowe;
cmentarz; (istniał 1 wiatrak; istniał
kościół ewangelicki oraz zbór
menonicki wraz z cmentarzem)
80%
przykład typowego planu lokacyjnej wsi żuławskiej, nieco
zniekształcony; w okolicy zachowana zabudowa jedno,
blokowy
ok. 7
10
XIX-wieczna zabudowa drewniana
80%
przykład jednego z typów krajobrazu „kolonijnego” stosunkowo
młodego – dobrze zachowany; zabudowa wsi związana z wodą,
75%
przykład dobrze zachowanego planu wsi; duża ilość cennych
domów podcieniowych; w okolicy opuszczone siedliska
zabudowa jednodworczej; w XIX wieku przeprowadzono w
okolicy wsi kolejkę „buraczaną” i wąskotorową,
łanowy
ok. 17
20
Kościół z 1330r.; 5 domów
podcieniowych (w tym 2 z podcieniem
rozebranym, jeden dom zbudowany
przez Piotra Loewena); 2 cmentarze;
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
(istniał kościół ewangelicki z XVI w.;
istniał 1 wiatrak)
łanowy
ok. 20
30
kościół drewniany z 1852r.; cmentarz
75%
jeden z najciekawszych typów planów występujących na
Żuławach; na płd. od wsi odmienne formy (wieś Swaryszewo nr
180); wieś rozbudowująca się; spore przekształcenia,
łanowy
ok. 4-5
7
1 dom podcieniowy; XIX-wieczna
zabudowa drewniana
75%
w okolicy duże zgrupowanie zabudowy jednodworczej dobrze
zachowanej,
łanowy
kolonijny
ok. 4
6
XIX-wieczna zabudowa drewniana
60%
przekształcenia spowodowane nową zabudową; czytelny rysunek
rozłogu; oprócz typowego rozłogu łanowego kolonijnego daje się
zauważyć forma niwowa (?),
nieczytelny,
częściowo
łanowy i
blokowy (w
okolicy)
zachowana
zabudowa
miejska z XIX
wieku
blokowy
ok. 10-12
łanowy oraz
blokowy
ok. 8
kościół poewangelicki z 1833r.; 1 dom
podcieniowy Zbudowany przez Piotra
Loewena; most zwodzony z końca
XIX w.; (istniał jeszcze jeden kościół
katolicki)
żywiołowy rozwój zabudowy na terenach podmiejskich; duże
dla miasta – 40%, obszary nowych ogródków działkowych (położonych bardzo
okolica – 30%
niekorzystnie na terenach zalewowych rzeki Tugi); nowe osiedla
blokowe,
20
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
(istniały 2 wiatraki)
60%
przekształcenia spowodowane wtórnym podziałem terenu
– nowe działki siedliskowe o mniejszej skali; zniekształcony
rozłóg,
21
kościół z XV w.; 4 domy podcieniowe
(w tym zagroda zbudowana przez
Piotra Loewena); 2 cmentarze (jeden
menonicki); XIX-wieczna zabudowa
drewniana; zajazd z poł. XVIII w.
75%
prawie całkowicie zachowana zabudowa jednodworcza w płn.
części wsi; duże nagromadzenie cennej zabudowy historycznej
dobrze zachowanej w całych zespołach,
101
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
Orłowskie Pole
Orlofferfelde
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
W ŻM1b
Osłonka
Grenzdorf „A”
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
ŻE1b
1735 (AP)
kolonijna późna
Piecewo
Pietzkendorf
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
W ŻM1b
1550 (Btr)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Płotnik
Pletzendorf
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
W ŻM1b
poł. XVI w. (Cieś)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
Podwale
Hegewald
elbląskie
ZE1b
1703-1706 (AP)
kolonijna późna
Powalina
Walldorf
elbląskie
ZE1b
1715 (AP)
kolonijna późna
Rakowiska.
Krebsfelde
elbląskie
ZE1b
1395 (Btr, AP)
kmieca, później
kolonijna (?)
łańcuchówka przywałowa; (Quede
– łanowa „luźna”; Geisler – ulicówka)
Rychnowo
Rückenau
elbląskie
W ŻM1b
1321 (Btr)
Kmieca
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
zabudowa Jednodworcza
nieregularna na „terpach”; (Quade
– osadnictwo rozproszone; Geisler
– nie wymienia)
kolonijna późna
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;
Geisler – rzędówka)
rybacka
ulicówka wodna (!); (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka)
kolonijna późna
Goldberg – łańcuchówka przywalona
na „terpach”, Rosenort – zabudowa
jednodworcza blokowa na „terpach”;
(Quade – osadnictwo rozproszone;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
rzędówka przywałowa; Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka)
kmieca
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka)
Nowy
Dwór
Gdański
Nowy
Dwór
Gdański
Nowy
Dwór
Gdański
Nowy
Dwór
Gdański
Obecnie
Tujskie
PoleNowy
Dwór
Gdański
Nowy
Dwór
Gdański
Siedem Włók
Siebenhuben
Solnica
Lakendorf
Stobna
Stuba
Nowy
Dwór
Gdański
Suchowo
Goldberg-Rosenort
Nowy
Dwór
Gdański
Swaryszewo
Keitlau
Tuja
data powstania
pierwotna funkcja
1526 (Schm); 1550-1629 kolonijna (osadnicy
(Btr)
„olęderscy”)
typ planu
zabudowa jednodworcza
nieregularna na „terpach”; (Quade –
łanowa „luźna”; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
szeregówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka
bagienna)
rzędówka na „terpach” i
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
zabudowa jednodworcza blokowa na
„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
rzędówka na „terpach”; (Quade
– rzędowa „luźna”; Geisler – nie
wymienia)
zabudowa Jednodworcza blokowa na
„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;
Geisler – osadnictwo rozproszone)
elbląskie
W ŻM1b
poł. XVI w. (Cieś)
elbląskie
ŻE1b
1600 (Btr); 1715 (AP)
elbląskie
ŻE1b
1353 (Btr, AP)
elbląskie
ŻE1b
1600 (Btr – Rosenort;
1703-1706 (AP
– Goldberg)
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
ŻE1b
1640 (AP)
Tiege
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
M ŻM1b
1345 (Schm)
Tujec (Lub Tujce)
Tiegenhagen
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
M ŻM1b
1352 (Btr, Schm); 15501629 (Btr)
kmieca później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
szeregówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler
– rzędówka)
Wierciny
Wölfsdorf
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
ŻE1b
XVI w. (Cieś)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”) i
przewoźnicza (?)
szeregówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka
bagienna)
ZawadkaRobakowiec
Hakendorf-Robach
Nowy
Dwór
Gdański
elbląskie
ŻE1b
1594 (AP)
przewoźnicza
szeregówka przywałowa; (Quade
– osadnictwo rozproszone; Geisler
– rzędówka bagienna)
102
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
komentarz
blokowy
ok. 9
15
cmentarz (częściowo menonicki);
(istniał zbór menonicki z 1751r.
80%
pomimo częściowego zaniku zabudowy – dobrze czytelne
siedliska w postaci pagórków osadniczych; można zaobserwować
tradycję siedliskową – wznoszenie współczesnych zagród na
opuszczonych „terpach”,
łanowy
kolonijny
ok. 10
20
brak; (istniały 3 wiatraki)
75%
dobry przykład osadnictwa „najmłodszego”,
blokowy
ok. 1-2
25
brak; (istniały 2 wiatraki-pompy i 2
wiatraki-młyny)
80%
pomimo zniszczenia zabudowy bardzo czytelne ślady siedlisk w
postaci pagórków osadniczych,
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
blokowy
ok. 10
10!
XIX-wieczna zabudowa drewniana
80%
wyjątkowo dobrze zachowane siedliska wraz z zabudową;
przykład jednego z typowych rozwiązań planu wsi kolonijnej;
plan częściowo zniekształcony przebiegiem trasy E-81 GdańskElbląg,
łanowy
kolonijny
ok. 10-12
17
XIX-wieczna zabudowa drewniana
80%
bardzo czytelna forma rozłogu,
blokowy
oraz łanowy
kolonijny
ok. 15
25
XIX-wieczna zabudowa drewniana
50%
jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” o młodszej genezie)
dobrze zachowany i czytelny; interesująca mieszana forma
rozłogu,
łanowy
ok. 15
18-20
XIX-wieczna zabudowa drewniana
80%
przykład charakterystycznego dla tego rejonu Żuław osadnictwa
(plan i związek zabudowy wiejskiej z rzeką),
łanowy
ok. 4
5
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
(istniały 3 wiatraki-młyny nad rzeką
Świętą)
60%
ubytki w zabudowie siedlisk; w XIX w. przeprowadzono
kolejkę „buraczaną” i wąskotorową co spowodowało pewne
zniekształcenia planu wsi,
blokowy
ok. 1-2
5
brak
75%
Dobrze zachowane ślady siedlisk w postaci pagórków
osadniczych; typ rozplanowania charakterystyczny dla tego
rejonu Żuław (m.in. porównać można wsie: Piecewo nr 170,
Orłowskie Pole nr 168 i Dziewięć Włók k) Jeziernika nr 149),
łanowy
kolonijny
ok. 30
40
XIX-wieczna zabudowa drewniana
75%
zachowany wyraźny związek zabudowy wiejskiej z pobliską rzeką
(do porównania podobna wieś: Rakowiska nr 174)
łanowy
kolonijny oraz
łanowy
blokowy
ok. 18-20
ok. 3-4
łanowy
kolonijny
ok. 4-5
łanowy
nie zachowały
się
łanowy
ok. 6
25
XIX-wieczna zabudowa drewniana
15
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
duża zagroda z domem murowanym
(dworkiem ?) i parkiem; jeden z
większych cmentarzy menonickich;
(istniał zbór menonicki; istniał 1
wiatrak)
10
prawie 100% (!)
niezmiernie interesujący przykład prawie całkowicie
zachowanego krajobrazu historycznego; duże nagromadzenie
zagród typu holenderskiego; dobrze zachowany typ rozłogu i
plan wsi (przy tym jeden z bardziej interesujących); na uwagę
zasługuje także długa tradycja miejsca,
75%
jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” w czystej formie; duże
ubytki w zabudowie lecz czytelne siedliska w postaci pagórków
osadniczych,
brak; (istniały 2 wiatraki-pompy)
75%
kościół z XIV w.; 1 dom podcieniowy;
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
cmentarz
60%
9
kościół z XIV w., rozbudowany w XVII
w.; XIX-wieczna zabudowa drewniana;
cmentarz
80%
75%
80%
wieś bez
gruntów
kmiecych
ok. 20-25
40
kościół z 1924r.; 2 cmentarze
– przykościelny oraz menonicki;
(istniał zbór menonicki ? – oznaczony
na mapach jako Baptische Kirche)
wieś bez
gruntów
kmiecych
ok. 17
20
brak
krajobraz historyczny wsi i okolicy stosunkowo dobrze
zachowany; typ krajobrazu dobry do porównania z innymi
(późniejszymi) formami osadnictwa wzdłuż Panieńskiej Strugi
(podobne warunki naturalne),
istnieje ciekawy materiał ikonograficzny związany z wsią:
reprodukcja projektu całej zagrody autorstwa Piotra Loewena
znajdująca się w inwentarzu Schmid’a (dom mieszkalny z
podcieniem); charakter wsi przekształcony z powodu lokalizacji
zakładu PGR; wykorzystywanie dawnych dużych działek
siedliskowych na bazy kolejnych zakładów rolnych,
stosunkowo dobrze zachowany krajobraz historyczny wsi
(siedliska i zabudowa)
nie ustalona funkcja wsi; brak pól uprawnych natomiast w
pobliżu duże obszary wspólnych (nieograniczonych) łąk na
terenach zalewowych wzdłuż Nogatu; sytuacja krajobrazowa
podobna jak dla wsi: Zawadka- Robakowiec nr 184, Jazowa nr
152 oraz Krzewiny nr 157)
dość dobrze zachowane ukształtowanie terenu w miejscu dawnej
przeprawy przez Nogat; forma krajobrazowa wsi i otoczenia
typowa dla terenów położonych wzdłuż Nogatu (do porównania
wsie: Jazowa nr 152, Wierciny nr 183, Krzewiny nr 157),
103
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
Żelichowo
Petershagen
Żelichówko
Reinland
gmina
Nowy
Dwór
Gdański
Nowy
Dwór
Gdański
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
elbląskie
W ŻM1b
1328 (Btr); 1550 (Btr)
elbląskie
W ŻM1b
1725 (Btr)
pierwotna funkcja
typ planu
kmieca później
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
łańcuchówka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler
– rzędówka bagienna)
kolonijna późna
łańcuchówka na „terpach”; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka)
1318 (Grn – wzmianka);
1361 (Btr, Grn
– przywilej lokacyjny); kmieca
1476 (Grn – odnowienie
lokacji)
1314 (Grn – wzmianka);
1381 (Btr, Grn
kmieca
– przywilej lokacyjny)
1341 (Schm –
wzmianka); 1351 (Schm kmieca
– przywilej lokacyjny)
ulicowo – placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
Brzózki
Bröske
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
Chlebówka
Brodsack
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
Dębina
Eichwalde
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
Kącik
Neuteicher
Hinterfeld
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
po 1772 (Geisler)
kolonijna późna
Laski
Leske
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
1333 (Schm, Btr)
folwark
Lipinka
Lindenau
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
1321 (Schm, Btr, Grn)
kmieca
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka)
Lubstowo
Lupushorst
Nowy Staw
elbląskie
ŻElb
1361 (Btr, Grn)
kmieca
owalnica; (Quade – dwuulicówka;
Geisler – ulicówka)
Mirowo
Mierau
Nowy Staw
elbląskie
W ŻMlb
1318 (Grn); 1324- 1338
(Btr)
kmieca
ulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler
– ulicówka)
Mortąg
Irrgang
Nowy Staw
elbląskie
W ŻMlb
1315-1324 (Btr, Grn)
kmieca
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka)
Myszewo
Gr. Mausdorf
Nowy Staw
elbląskie
ŻEIb
1332 (Btr, Grn)
kmieca
ulicowo-placowa żuławska; (Quade
– owalnica oraz dwulicowa); Geisler
– ulicówka)
Nidowo
Niedau
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
1356 (Btr, Grn)
kmieca
ulicowo – placowa żuławska; (Quade
– dwuulicówka; Geisler – ulicówka)
Nowy Staw
Neuteich
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
p. 1300 (Btr- mapa);
1298-1303 (Schm); 1316
(Schm – nowy przywilej);
1474 (Grn – odnowienie
wieś – kmieca
przywileju) obok:
Neuteichsdorf (obecnie
dzielnica miasta) - 1310
(Btr)
Półmieście
Neuteich
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
1351 (Btr, Grn)
kmieca
Pręgowo
Prangenau
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
1350 (Schm, Btr,Grn)
kmieca
Świerki
Tannsee
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
1318 (Schm)
kmieca
Tralewo
Tralau
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
1399 (Grn); 1470 (Btr)
kmieca
Trępnowy
Trempenau
Nowy Staw
elbląskie
W ŻM1b
1.1376 (Btr)
kmieca
104
ulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler
– ulicówka)
ulicowo – placowa żuławska; (Quade
– owalnica oraz ulicówka; Geisler
– ulicówka)
rzędówka na „terpach”; (Quade
– rzędowa „luźna” oraz rzędówka;
Geisler – rzędówka)
przysiółek placowy; (Quade
– osadnictwo rozproszone; Geisler
– osadnictwo rozproszone)
wieś – ulicówka jednostronna
(półwieś); (Quade – łanowa; Geisler
– ulicówka); miasto na prawie
chełmińskim
szeregówka przywałowa oraz
zabudowa jednodworcza regularna;
(Quade – rzędowa „luźna” oraz
rzędówka; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
ulicówka jednostronna (półwieś);
(Quade – rzędówka; Geisler
– ulicówka)
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka)
ulicówka jednostronna (półwieś);
(Quade – ulicówka; Geisler
– ulicówka)
ulicówka jednostronna (półwieś);
(Quade – łanowa; Geisler
– rzędówka)
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
łanowy
ok. 8
10
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
cmentarz menonicki
75%
przekształcenia pod wpływem ośrodka miejskiego – Nowego
Dworu,
łanowy
kolonijny
ok. 12-14
20
brak dobrze zachowany
75%
przykład krajobrazu „kolonijnego” o później genezie,
łanowy
ok. 5-6
9
1 dom pod.; (istniał jeszcze jeden dom
podc.)
75%
dobrze zachowany plan wsi; czytelny układ siedlisk oraz
zabudowy,
łanowy
ok. 2-3
8-10
brak
75%
niewielkie przekształcenia spowodowane zmianą przebiegu drogi
wiejskiej,
łanowy
ok. 3-5
6
brak; (istniał 1 dom podcieniowy)
75%
przykład przekształcenia się planu – czytelny różnica w
porównaniu do katastru z 1824)61r.
łanowy
kolonijny oraz
blokowy
ok. 20
30
brak; (istniał 1 wiatrak)
75%
w okolicznej zabudowie jednodworczej duże ubytki; czytelne
ślady opuszczonych siedlisk; czytelny rozłóg; przykład
osadnictwa „najmłodszego”
łanowy i
blokowy
prawie
wszystkie
3 większe
zagrody
brak
80%
dobrze zachowana zabudowa i siedliska; przykład nawarstwień
osadniczych czytelnych w planie wsi,
łanowy
ok. 2-3
13
niwowołanowy
ok. 8-9
10-12
łanowy
ok. 3-4
łanowy
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
1 dom podcieniowy; cmentarz; (istniał
kościół z 1638r. – spalony w XIX w.;
istniał 1 wiatrak)
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
60% (dla wsi
– 10%)
komentarz
wysoki stopień przekształceń degradujących krajobraz
historyczny spowodowanych lokalizacją dużego zakładu PGR
– m.in. dom podcieniowy zamieniony na bazę administracyjną
zakładu,
dobrze czytelny plan owalnicowy wsi; czytelna forma rozłogu;
przekształcenia rozbudową wsi jedynie w części płn., raczej nie
wpływają na odbiór krajobrazu historycznego,
dobrze zachowany rozłóg; dobrze zachowany plan wsi (pomimo
wymiany zabudowy),
prawie całkowicie zniekształcony plan; niekorzystny wpływ
lokalizacji zakładów PGR – m.in. przekształcenie zachowanych
dużych zagród w bazy produkcyjne,
brak
80%
10
cmentarz; (istniał 1 dom podcieniowy;
istniał kościół)
80%
ok. 1-2
4-5
brak
50%
łanowy
ok. 10-11
16-18
kościół z XIV w.; dawna karczma z
końca XIX w.; XIX-wieczna zabudowa
drewniana\; cmentarz; (istniał 1
wiatrak)
75%
w okolicy duże zgrupowanie zabudowy jednodworczej;
nietypowo zlokalizowany kościół – być może wieś ze śladami
nawarstwień (?),
łanowy
ok. 3-4
6-8
brak
75%
dobry przykład typowej lokacyjnej wsi żuławskiej,
60%
w XIX w. rozbudowa miasteczka; XIX-wieczna zabudowa
browaru i cukrowni; czytelny plan lokacyjny miasta; nowa
zabudowa blokowa na obrzeżach; w okolicy dobrze zachowana
zabudowa jednodworcza w układzie holenderskim,
łanowy
wieś – ok. 6
10
wieś (dzielnica) - 1 dom podcieniowy;
Spichlerz miasto – kościół z XIV w.;
kościół z 1898-1899r.
łanowy oraz
blokowy
ok. 3
oraz ok.
5-6
4-5
10
brak
75%
przykład związku nazwy wsi z jej planem,
łanowy
ok. 3
6-7
1 dom podcieniowy; cmentarz
ewangelicki; (istniał kościół z 1637r.)
60%
występują nieznaczne przekształcenia; zasadniczo nie istnieją
niekorzystne czynniki przekształceń,
75%
przykład lokacyjnej wsi żuławskiej o dobrze zachowanym planie,
łanowy
ok. 4
11
kościół z 1798r. – szkieletowy; 1 dom
podcieniowy; cmentarz ewangelicki;
(istniał kościół z 1823r. – szkieletowy;
istniały jeszcze 2 domy podcieniowe;
istniał 1 wiatrak)
łanowy
ok. 3-4
6
XIX-wieczna zabudowa drewniana
75%
przekształcenia spowodowane lokalizacją dużego zakładu PGR
– m.in. wykorzystanie zachowanej zabudowy zagrodowej na bazy
produkcyjne,
łanowy
ok. 3-4
5-6
1 dom podcieniowy; XIX-wieczna
zabudowa drewniana
75%
przykład typowego często spotykanego w najbliższej okolicy
planu lokacyjnego innego typu (półwieś)
105
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
Widowo
Wiedau
Nowy Staw
elbląskie
ŻE1b
1384 (Btr); 1564 (Grn
– odnowienie lokacji)
Gniazdowo
Schönhorst
Ostaszewo
elbląskie
W ŻM1b
Jeziernik
Ostaszewo
Ostaszewo
Ostaszewo
elbląskie
Mirówko
Ostaszew
Miereuer Walde
Ostaszewo
Nowa Cerkiew
Neukirch
Nowa Kościelnica
pierwotna funkcja
typ planu
przewoźnicza
przysiółek placowy; (Quade
– rzędówka; Geisler – rzędówka
bagienna)
1333 (Sch, Btr –
wzmianka); 1349 (Schm
– przywilej lokacyjny)
kmieca
ulicówka jednostronna (półwiś);
Quade – łanowa oraz rzędówka;
Geisler – ulicówka)
W ŻM1b
1334 (Sch, Btr)
kmieca
ulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler
– ulicówka)
elbląskie
W ŻM1b
1364 (Btr); XVI w. (Btr)
kmieca później
kolonijna (osadnicy
„olederscy”)
łańcuchowka przywałowa na
„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler
– nie wymienia)
Ostaszewo
elbląskie
W ŻM1b
1342-1345 (Schm, Btr)
kmieca
ulicowo- placowa żuławska; (Quade
– owalnica; Geisler – ulicówka)
Neu-Münsterberg
Ostaszewo
elbląskie
W ŻM1b
1352 (Schm, Btr)
kmieca
ulicówka; (Quade – ulicówka i
rzędówka; Geisler – ulicówka)
Ostaszewo
Schönenberg
Ostaszewo
elbląskie
W ŻM1b
1353 (Btr)
kmieca i przewoźnicza
owalnica; (Quade – dwulicówka;
Geisler – ulicówka)
Palczewo
Palschau
Ostaszewo
elbląskie
W ŻM1b
Nowe Kusy
Kussfeld
Ostaszewo
Elbląskie
W ŻM1b
p. 1300 (Btr-mapa)
folwark
folwark oraz przysiółek ulicowy;
(Quade – nie wymienia; Geisler
– ulicówka)
Janowo
Jankendorf
Rychliki
Elbląskie
PIł
p. 1300 (Btr-mapa)
folwark
folwark oraz przysiółek ulicowy
Jelonki
Hirschfeld
Rychliki
elbląskie
W E1b
XIV w. (Geisler)
kmieca
owalnica; (Quade – nie wymienia;
Geisler – ulicówka)
Kwietniewo
Kgl. Blumenau
Rychliki
elbląskie
W E1b
XIX w. (SGKP)
kmieca
owalnica; (Quade – nie wymienia;
Geisler – nie wymienia)
Marwica Mała
Kl. Marwitz
Rychliki
elbląskie
PIł
p. 1300 (Btr-mapa)
folwark
folwark oraz przysiółek ulicowy;
(Quade – nie wymienia; Geisler
– ulicówka „poszerzona”
Rychliki
Reichenbach
Rychliki
elbląskie
W E1b
XIV w. (SGKP)
2.kmieca
owalnica; (Quade – nie wymienia;
Geisler – nie wymienia)
Święty Gaj
Heiligenwalde
Rychliki
elbląskie
PIł
p. 1300r. (Btr-mapa)
kmieca
ulicówka; (Quade – nie wymienia;
Geisler – ulicówka)
Janówka
Jpnasdorf
Rychliki
elbląskie
M ŻM1b
1399 (Btr, Grn)
kmieca
ulicówka jednostronna przywałowa;
(Quade – nie wymienia; Geisler
– ulicówka)
Kaszynos
Katznase
Rychliki
elbląskie
M ŻM1b
1367 (Sch, Btr, Grn)
kmieca
przysiółek ulicowy; (Quade
– ulicówka; Geisler – ulicówka)
106
1321 (Schm- wzmianka);
ulicówka jednostronna przywałowa;
1344 (Schm, Btr
kmieca i przewoźnicza (Quade – rzędówka oraz łanowa;
– przywilej lokacyjny)
Geisler – ulicówka)
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
wieś bez
gruntów
kmiecych
nie zachowały
się
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
brak
łanowy
ok. 4-5
6
łanowy
ok. 6-8
12-14
blokowy
ok. 4-5
10
łanowy
ok. 6
13
łanowy
ok. 4-5
12
1 dom podcieniowy; spichlerz z
XVIII w.; XIX-wieczna zadbudowa
drewniana; cmentarz ewangelicki;
(istniała kaplica z 1637r. – w ruinie był
już w 1669r. ?!; istniał jeszcze jeden
dom podc.
kościół z XIV w.; 1 dom podcieniowy;
XIX-wieczna zabudowa drewniana;
cmentarz ewangelicki; (istniał jeszcze
jeden dom podc.)
brak
kościół z 1879r.; zbór ewangelicki z
1838r. – szkieletowy; 3 domy poc.;
spichlerz z I poł. XIX w.; XIX-wieczna
zabudowa drewniana; 2 cmentarze
– katolicki i ewangelicki; (był jeszcze 1
dom podcieniowy – spalony w 1985r. !
2 domy podcieniowe; spichlerz z
pocz. XIX w.; XIX-wieczna zabudowa
drewniana; cmentarz; (istniał jeszcze
jeden dom podc.)
kościół z XIV w. – w ruinie; kościół z
1873-1874; 2 cmentarze – katolicki i
ewangelicki; XIX-wieczna zabudowa
drewniana; (istniał 1 wiatrak)
zbór ewangelicki z 1712r.;wiatrak
murowany z I poł. Xix. – jeden z lepiej
zachowanych; cmentarz ewangelicki;
(istniały 2 domy podcieniowe)
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
komentarz
10%
wieś nie zachowana; częściowo czytelne ukształtowanie terenu
w rejonie przeprawy przez Nogat; interesująca odmienność
pierwotnego planu wsi w stosunku do pozostałych wsi
przewoźnych wzdłuż Nogatu (do porównania: Krzewiny nr 157;
Wierciny nr 183 i Zawadka-Robakowiec nr 184),
75%
widoczne wtórne przekształcenia planu,
75%
przykład lokacyjnej wsi zuławskiej – ulicówki,
40%
duże ubytki w zabudowie; dobrze widoczne slady siedlisk w
postaci pagórków osadniczych,
75%
w planie wsi zanika druga ulica wiejska; do niedawna było duże
nagromadzenie domów podcieniowych,
75%
przekształcenia spowodowane rozwojem wsi; wpływ położenia
przy trasie E-81 Gdańsk-Elbląg oraz przy moście przez Wisłę,
75%
wieś rozbudowująca się – gminna; postępujące przekształcenia;
nowa, sprzeczna z formami tradycyjnymi zabudowa; w rejonie
dawnej przeprawy zachowany dom przewoźny z 1897r.; dobrze
zachowane ukształtowanie terenu w miejscu przeprawy,
75%
przykład ewolucji wsi: półwiś – wieś o zabudowie obustronnej
(zagrody duże); współcześnie pierwotny plan słabo czytelny
w zespole dworsko- folwarcznym obecnie stadnina koni, funkcja
nie powodując niekorzystnych przekształceń,
łanowy
ok. 5-6
16
4.łanowy
ok. 5-6
8-10
bez gruntów
kmiecych
ok. 7
10
zespół dworski z 2 poł. XIX w.
60%
bez gruntów
kmiecych
ok. 2-3
10
zespół dworski z ok. poł. XIX w.
40%
niwowołanowy
ok. 15
35
kościół z ok. xv w.; 5 domów
podcieniowych; 2 cmentarze,; zespół
dworsko-folwarczny
40%
niwowołanowy
ok. 15
35
kościół z ok. XV w.; cmentarz
przykościelny oraz cmentarz poza
wsią; (istniały 2 domy podcieniowe)
40%
bez gruntów
kmiecych
ok. 5
10
zespół dworski z ok. poł. XIX w.
40%
niwowołanowy
ok. 15
35
kościół z ok. XV w.; 2 domy
podcieniowe; 2 cmentarze – jeden
przykościelny, drugi na krańcu wsi
40%
niwowołanowy
ok. 10
16
kościół z XIV w.; dom podc. (z
podcieniem wnękowym); zespół
zagrody z końca XVIII w.; cmentarz
60%
łanowy
ok. 4
5-6
brak; (istniały 4 domy podcieniowe)
75%
łanowy
ok. 2-3
6
1 dom podcieniowy; (istniał kościół
z 1705-1706r. – szkieletowy, obecnie
przeniesiony doElbląga)
50% odcinka
zespół dworsko-folwarczny zajęty obecnie przez zakład PGR;
znaczne przekształcenia,
duże ubytki z zabudowie; przekształcenia wewnątrz wsi – nowa
zabudowa, nowe formy; zachowany układ drożny i tradycja
siedlisk; duże nagromadzenie domów podcieniowych – przykład
wpływu architektury żuławskiej na tereny obrzeżne,
duże uzytki w zabudowie; przekształcenia wewnątrz wsi; dużo
współczesnej zabudowy o obcych historycznie formach; wieś
stanowi przykład wpływów kulturowych Żuław na tereny
obrzeżne,
zespół dworsko-folwarczny zajęty obecnie przez zakład PGR;
znaczne przekształcenia obserwuje się zanikanie zabudowy; wieś
zmniejszająca się,
duże ubytki w zabudowie; przekształcenia wewnątrz wsi
– zniekształcony plan; wymiana zabudowy historycznej na
współczesną; wieś stanowi przykład wpływów kulturowych
Żuław na tereny obrzeżne,
wieś przekształcająca się; mocno zniekształcony rozłóg,
duże przekształcenia w zakresie formy architektonicznej
zabudowy; istnieje dobry materiał kartograficzny porównawczy
– kaster z 1823-1824r. oraz z 1862-1869r.,
likwidacja głównego traktu historycznego „Via Elbigensis”
przebiegającego przez wieś spowodowała samorzutny, niezgodny
z pierwotnym planem rozwój wsi; lokalizacja zakładu PRG;
przeniesienie kościoła (jednego z ładniejszych szkieletowych
obiektów sakralnych zubożyło krajobraz historyczny wsi,
107
nazwa
miejscowości
nazwa
do 1945 roku
gmina
Stare Pole
województwo
(stan sprzed
1999 r.)
kraina
geograficzna
data powstania
elbląskie
M ŻM1b
1398-1399 (Schm, Grn
– wzmianka)
elbląskie
M ŻM1b
pierwotna funkcja
typ planu
kmieca poźniej
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
przysiółek ulicowa oraz w
okolicy zabudowa Jednodworcza
nieregularna; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
1351 (Btr, Grn)
folwark
przysiółek ulicowy; (Quade – nie
wymienia; Geisler – folwark)
Klecie
Klettendorf
Kławki
Klakendorf
Krasnołęka
Schönwiese
Stare Pole
elbląskie
M ŻM1b
1340 (Schm, Btr, Grn)
kmieca
łańcuchówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
Kraszewo
Pruppendorf
Stare Pole
elbląskie
M ŻM1b
1321 (Btr)
folwark
przysiółek ulicowy; (Quade –
ulicówka „luźna”; Geisler – folwark)
Królewo
Königsdorf
Stare Pole
elbląskie
M ŻM1b
Krzyżakowo
Hotzendorf
Stare Pole
elbląskie
M ŻM1b
Parwark
Parwark
Stare Pole
elbląskie
M ŻM1b
Stare Pole
Altfelde
Stare Pole
elbląskie
M ŻM1b
Szaleniec
Thörichthof
Stare Pole
elbląskie
M ŻM1b
Dąbrowo
Sommerau
Stare Pole
elbląskie
M ŻM1b
Złotowo
Reichfelde
Stare Pole
elbląskie
M ŻM1b
Tropy Sztumskie
Trop
Stary Targ
elbląskie
M ŻM1b
108
1340 (Schm, Btr); 1485 kmieca później
(Schm, Grn – odnowienie kolonijna (osadnicy
przywileju)
„olederscy”)
1330 (Schm, Btr –
wzmianka); 1476 (Schm,
kmieca
Grn – odnowienie
przywileju)
1321 (Btr); 1476 (Grn
– przywilej lokacyjny
folwark oraz wieś
zmieniający lokację na
kmieca
prawie pruskim na prawo
chełmińskie)
1330 (Sch, Btr, Grn);
1580 (Cieś)
kmieca poźniej
kolonijna (osadnicy
„olederscy”)
folwark zakonny
później królewski,
1360 (Schm, Btr); 1398
następnie wieś
(Grn); poł XVI w. (Cieś)
kolonijna (osadnicy
„olęderscy”)
1383 (Btr); 1398 (Grn kmieca później
– wzmianka); 1441 (Grn kolonijna (osadnicy
– przywilej lokacyjny ?) „olęderscy”)
1331 (Schm, Btr
– wzmianka); 1342
kmieca
(Schm, Grn – przywilej
lokacyjny
p. 1300r. (Btr-mapa);
kmieca
1271 (Schm)
łańcuchówka przywałowa; (Quade
– rzędówka; Geisler – ulicówka)
przysiółek placowy; (Quade – nie
wymienia; Geisler – ulicówka)
przysiółek placowy; (Quade – nie
wymienia; Geisler – folwark)
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka „poszerzona”)
zabudowa Jednodworcza blokowa
na „terpach”; (Quade – osadnictwo
rozproszone; Geisler – osadnictwo
rozproszone)
ulicówka; (Quade – rzędówka;
Geisler – ulicówka)
owalnica; (Quade – owalnica; Geisler
– ulicówka)
ulicówka; (Quade – nie wymienia;
Geisler – nie wymienia)
typ rozłogu
liczba siedlisk
o zachowanej
formie
historycznej
Pierwotna
liczna siedlisk
historycznych
stopień/procent
zachowania
form krajobrazu
historycznego
komentarz
blokowy
ok. 2-3
5
1 dom pod.; XIX-wieczna zabudowa
drewniana
75%
prawie całkowity zanik pierwotnej formy planu (przysiółka); wieś
rozbudowana w czasach kolonizacji „olęderskiej”,
łanowy
ok. 2-3
4
1 dom podcieniowy
75%
łanowy
ok. 1-2
5
niewielki park w jednej z większych
zagród; (istniał 1 dom podcieniowy)
20%
łanowy
ok. 4
4!
brak
75%
8
kościół z 1821r. (na miejscu
starszego); kapliczka gotycka; 1 dom
podcieniowy; XIX-wieczna zabudowa
drewniana; cmentarz ewangelicki
(najstarszy nagrobek z 1798r.); (istniał
jeszcze jeden dom podc. – obecnie
przeniesiony doElbląga)
75%
wieś stanowi zespół z wsią Krasnołęka (nr 223) - „podwójna”
wieś z osią w postaci Starego Nogatów, podobna do typu ulicówki
wodnej; w inwentarzu Schmid’a występuje opis planu wsi jako
„reihen” (rzędówka); przez wieś przebiega fragment traktu
historycznego „Via Elbigensis” – obecnie droga kolkaln,
kościół z XIV w.; cmentarz; zespół
dworski z parkiem
60%
destrukcyjny wpływ na pierwotny plan wsi nowej drogi;
występuje nowa forma planu rozwijającej się współcześnie wsi;
zanik formy pierwotnej,
ważniejsze zabytki architektury i
zieleni
dobrze zachowany przykład osadnictwa typowego dla
południowych granic Żuław – osady związane z własnością
ziemską (folwarki),
zasadnicze przekształcenia planu wsi spowodowane zmianą
komunikacji (wyłącznie odcinka historycznego traktu (Via
Elbigensis”); wieś zanikająca; duże ubytki w zabudowie; wieś
Krasnołęka razem z wsią Królewo (nr 225) stanowi zespół
„podwójna” wieś z osią w postaci Starego Nogatu, podobna do
typu ulicówki wodnej,
przekształcenia związane z lokalizacją zakładu PGR; na
uwagę zasługuje fakt kompletnego zachowania siedlisk wraz z
zabudową; istnieje możliwość porównania z planem katastralnym
z 1862r.; przykład osadnictwa związanego z większą władnością
ziemską, spotykanego najczęściej na południowym krańcu
Żuław,
łanowy
ok. 3-4
łanowy
nie zachowały
się
łanowy
1
3
brak
60%
obecnie we wsi jest zakład PGR,
łanowy
ok. 1-2
10
kościół z 1879r.; cmentarz katolicki
(najstarszy nagrobek z 1822r.); (istniał
1 dom podcieniowy; istniał zbór
menonicki)
40%
wieś przekształcająca się i rozbudowująca się – gmina; plan
wsi nieczytelny; osiedla mieszkaniowe zakładu PGR; we wsi
Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolnictwa z dużym zapleczem
gospodarczym,
łanowy
częściowo
zniekształcony
ok. 5-6
1 dom podcieniowy; XIX-wieczna
zabudowa drewniana; dwór i folwark z
końca XIX w.; cmentarz menonicki
75%
zachowane częściowo ślady siedlisk w postaci pagórków
osadniczych; folwark (większa zagroda) przekształcony w zakład
PGR,
łanowy
ok. 4-5
7
brak
80%
zachowany dobrze historyczny krajobraz okolicy; sporo
zabudowy jednodworczej dobrze zachowanej,
łanowy
ok. 2-3
7
2 domy podcieniowe; zagrody typu
holenderskiego z końca XVIII w.; XIXwieczna zabudowa drewniana; (istniał
jeszcze jeden dom podcieniowy)
75%
zniekształcony nieco plan wsi; krajobraz historyczny okolicy dość
dobrze zachowany,
niwowo-łanowy
ok. 7
12
kilka domów podcieniowych
60%
przykład wpływów kulturowych (architektura) Żuław na tereny
obrzeżne,
109
Literatura
Architektura krajobrazu, Warszawa-Kraków 1981
Arnold S., Geografia historyczna, jej zadania i metody, [w:] „Przegląd Historyczny”, T. XXVIII, z. 1, Warszawa 1929
Atlas der Freien Stadt Danzig, Danzig 1936
Baranowski I., Wsie holenderskie na ziemiach Polskich, [:w] „Przegląd Historyczny”, t. 19, z. 1, Toruń 1915
Baudenkmäler im Oldenburger Land (Ländliche Siedlungen), Oldenburg 1980
Bertram H., Chronik des Danziger Deichverbandes, Danzig 1907
Bertram H., Die Entwickelung des Deich- Und Entwässerungwesens im Gebiet des heutigen Danziger Deichverbandes seit
dem 14ten Jahrhundert, Danzig 1907
Bertram H., La Baume W., Kloeppel O., Das Weichsel-Nogat-Delta. Beiträge zur Geschichte seiner landschaft lichen Entwickelung, vorgeschichtlichen Besiedlung und bäuerlichen Haus- und Hofanlage, „Quellen und Darstellungen zur Geschichte
Westpreussens, Westpreussischen Geschichtsverein“, H. 11, Danzig 1924
Bogdanowski J., Optymalizacja i kształtowanie krajobrazu o różnych formach przyrodniczych i różnej antropopresji, [w:]
„Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych”, R. 1979, z. 217
Bogdanowski J., Średniowieczne wsie placowe pod Krakowem w świetle planów katastralnych jako współczesny problem
regionalizmu architektoniczno-krajobrazowego, [w:] „Zeszyty Naukowe Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława
Staszica”, nr 780, Geodezja z. 63, Kraków 1981
Bogdanowski J., Wprowadzenie do regionalizmu architektoniczno-krajobrazowego, [w:] „Wiadomości ekologiczne”, T.
XXIX, R. 1983, z. 3
Bruzda J., Architektura krajobrazu w świetle malarstwa pejzażowego, [w:] „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN”,
T. III, Kraków 1969
Cebulak K., Delta Wisły – powyżej i poniżej poziomu morza, Nowy Dwór Gdański 2010.
Cebulak K., Delta Wisły. System ochrony przed żywiłem wodnym i melioracja Żuław wielkich (o naturze i obliczach ziemi
nowodworskiej), [w:] Żuławy i Mierzeja – moje miejsce na ziemi. „Kolokwia Żuławskie”, t. I, Gdańsk 2001
Cebulak K., Delta Wisły. System ochrony przed żywiołem wodnym i melioracji Żuław Wielkich (o naturze i obliczach ziemi
nowodworskiej), [w:] Żuławy i Mierzeja – moje miejsce na ziemi, Kolokwia Żuławskie, t. I, Officina Ferberiana, Gdańsk 2001
Chilczuk M., Osadnictwo wiejskie Polski, Łódź 1970
Ciesielska K., Osadnictwo, „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontaktów osadniczych, [w;] „Studia
i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, T. XIX, z. 2, Poznań 1958
Ciołek G., Regiony budownictwa wiejskiego w Polsce, Warszawa 1943
Cyberski J., Mikulski Z., Stosunki hydrologiczne Żuław, [w:] Żuławy Wiślane, Gdańsk 1976
Dick J., The Russian mennonite House-barn of Manitoba. „A Study in Cultural Transformation”, University of Waterloo,
Ontario 1984
Die Eindeichung, Trockenlegung und /Besiedlung des Weichsel Deltas seit dem Jahre 1300 in ihrer geopolitischen Bedeutung,
[w:] „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsverein“, H. 72, Danzig 1935
Dorpen in Nederland – Dorpstypen, Brussel 1982
Fabiani-Madejska J., Odwiedziny Gdańska w XIX wieku, Gdańsk 1957
Filipska E., Cmentarze Mennonitów – Żuławy i Dolina Wisły, dokumentacja naukowo-historyczna, PP PKZ O/Toruń,
Toruń 1978, maszynopis
Fuchs M.G., Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes in topographischer geschichtlicher und statistischer hinsicht,
Elbing 1818
110
Geisler W., Die Weichsellandschaft von Thorn bis Danzig, Braunschweig 1922
Grass G., Psie lata, tłum. S. Błaut, Gdańsk 1987
Guthersohn H., Harmonie in der Landschaft, Solothurn 1956
Hartwich A., Geographisch-historische Landesbeschreibung derer dreyen In Polnischen Prussen liegenden Werder al des
Danziger- Elbing- u. Marienburischen, Königsberg 1722
Heise J., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. I. Pomerellen mit Ausnahme der Stadt Danzig, Danzig
1884-87
Heuer R., Die Holländerdörfer in der Weichselniederung um Thorn, [w:] „Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn“, H. 42, Thorn 1934;
Inglot S., Problem kolonizacji flamandzko-holenderskiej w Niemczech i w Polsce, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, R. XLIII,
T. I, Lwów 1929
Kasiske K., Das Deutsche Siedelwerk des Mittelalters im Pommerellen, Königsberg 1938
Kasiske K., Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens im östlichen Preussen bis zum Jahre 1410, Königsberg 1934
Kerstan E.G., Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbing 1925
Kiełczewska-Zaleska M., O powstaniu i przeobrażaniu kształtów wsi Pomorza Gdańskiego, Warszawa 1956
Kizik E., Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium
z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańsk 1994.
Klassen P.J, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii menonitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002.
Klim R., Śladami Mennonitów na Żuławach Wiślanych, Gdańsk 1994
Kloeppel O., Die bäuerliche Haus – Hof – Und Siedlungsanlage im Weichsel-Nogat-Delta, [w:] Das Weichsel-Nogat- Delta
Lorentz F., Gulgowski J., Mittelungen des Vereins für Kaschubische Volkskunde, Erster Band, Leipzig 1910
Ludwig K., Zur Besiedlung des Weichseldeltas durch die Mennoniten, Marburg-Lahn 1961.
Majdecki L., Historia ogrodów, Warszawa 1978, s. 97, 474 i n.; G. Ciołek, Ogrody polskie, Warszawa 1954
Makowski J., Największa katastrofalna powódź w dziejach Gdańska i prawdopodobieństwo jej powtórzenia w obecnych
warunkach, Gdańsk 1994,
Makowski J., Setna rocznica wykonania przekopu Wisły 1895-1995, Gdańsk 1995
Makowski J., Wały przeciwpowodziowe Dolnej Wisły, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasie znacznych wezbrań, Gdańsk 1997.
Mączak A., Gospodarstwo chłopskie na Żuławach Malborskich w pocz. XVII wieku, Warszawa 1962
Mennonici na Żuławach, pr. zbiorowa wg koncepcji E. Milewicz, Gdańsk 2007.
Mężyński K., O menonitach w Polsce, [w:] „Rocznik Gdański”, T. XIX/XX, Gdańsk 1960-61;
Mężyński K., Z wędrówek menonitów pomorskich, gmina w Berdiańsku nad Morzem Azowskim, [w:] „Rocznik Gdański”
T. XXVIII, Gdańsk 1969
Mielczarski S., Odyniec W., Zarys dziejów …, op. cit.
Mielczarski S., Odyniec W., Zarys dziejów regionu, [w:] Żuławy Wiślane, Gdańsk 1976
Morcinek R., Pamiętnik Karola Glogera z pobytu na Żuławach w r. 1831 r., [w:] „Rocznik Elbląski”, T. III, Elbląg 1965
Morcinka R., Pamiętnik K. Glogera z pobytu na Żuławach w r. 1831 [w:] „Rocznik Elbląski”, T. III, Elbląg 1965
Novák Z., Planowanie regionalne i udział w nim architekta, Kraków pierwsze wydanie 1950, drugie 2000
Ogier K., Dziennik podróży do Polski 1635-1636, wyd. ?
Opitz M., Żuławy – czas przełomu, Nowy Dwór Gdański 1998; M. Opitz, P. Sosnowski, Delta Wisły – krajobraz dla konesera,
Nowy Dwór Gdański 2009
Penner H., Ansiedlung mennonitischer Niederländer im Weichselmundungsgebiet von der Mitte 16 Jahrhunderts bis zum
Beginn der preussischen Zeit, Karlsruhe 1940
Piątkowski A., Posiadłości ziemskie w XVII-XVIII wieku, Wrocław 1972;
Piotrowska H., Roślinność Żuław wraz z Mierzeją Wiślaną, [w:] Żuławy Wiślane …
Pol W., Obrazki z życia i natury, Kraków 1870
Radig W., Die Siedlungstypen in Deutschland und ihre frühgeschichtlichen Wurzeln, Berlin 1955
Rhode C.E., Der Elbinger Kreis in topographischer, historischer und statistischer hinsicht, Danzig 1871
Rusiński W., Osady tzw. olędrów w dawnym województwie poznańskim, Poznań 1939
Schmid B., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. V. Marienburg, cz. 1. Die Städte Neuteich und
Tiegenhof und die Ländlichen Ortschaften, Danzig 1919
111
Schumacher B., Niederländische Ansiedlung im Herzogtum Preussen zu Zeit Herzog Albrechts (1525-1568), Leipzig 1903
Semrau A., Zur Geschichte der Besiedlung des Grossen Werder im 13 Jahrhundert, [w:] „Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaft u. Kunst zu Thorn“, H. 42, Thorn 1934
Simon P., Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 1, Danzig 1913
Stankiewicz J., Piotr Loewen – budowniczy żuławski, [w:] „Ochrona Zabytków”, R. 9, Nr 1/2, Warszawa 1956
Stankiewicz J., Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach (na marginesie przeprowadzonej w latach 1955-1956 lustracji zabytków), Gdańsk 1958.
Szafran P., Ustawa wiejska dla Żuław Gdańskich [w:] „Rocznik Gdański”, T. 32, z. 2, Gdańsk 1972
Szafran P., Źródła do dziejów Żuław Gdańskich w rękopiśmiennych zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN, [:] „Libri Gedanensis”, R. 1972-73, T. VI-VII
Szafran P., Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecznych i gospodarczych, Gdańsk 1981;
Szeliga J., Zagadnienia zamian linii brzegowej Zalewu Wiślanego w świetle wybranych map XVI-XIX wieku, [w:] „Rocznik
Elbląski”, T. V, Elbląg 1972
Szmygin B., …..
Tiegenhof. Nowy Dwór Gdański, pr. zbiorowa pod red. M. Opitza, Nowy Dwór Gdański 2001
Toeppen M., Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Danzig 1824
Tołwiński T., Urbanistyka, T. III Zieleń w urbanistyce, Warszawa 1963.
Wiebe H., Das Siedlungswerk niederländlischer Mennoniten im Weichselthal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum
Ausgang des Jahrhunderts, [w:] „Wiss. Beitrage zur Geschichte und Landeskunde Ost- Mitteleuropas“, nr 3, Marburg-Lahn
1952;
Zaborski B., O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Toruń 1935
Zaborski B., Osiedle wiejskie Pomorza, Toruń 1935
Zachować podcień. Zachowane w krajobrazie i pamięci, pr. zbiorowa, red. A.W. Brzezińska i J. Poczobut, Gdańsk – Pruszcz
Gdański 2010
Zirkwitz W., Das Dor um Danzig, Danzig 1940
Żuławiacy. Wspomnienia osadników żuławskich, red. J. Pawlik, Gdańsk 1973
Żuławy i Mierzeja Wiślana. Moje miejsce na ziemi, Gdańsk 2001.
Żuławy Wiślane, pr. zbiorowa, red. B. Augustowski, Gdańsk 1976
Żuławy. W poszukiwaniu tożsamości, pr. zbiorowa pod red. A.W. Brzezińskiej, Gdańsk 2009
XIX w. panorama Nowego Dworu Gdańskiego.
112