docZałożenia Koncepcji - Zielone Płuca Europy
download 
Reklamacja Transkrypt
Założenia Koncepcji - Zielone Płuca Europy
Założenia Koncepcji - Zielone Płuca Europy Materiały pokonferencyjne – Międzynarodowe Seminarium - Supraśl 30-31.03.2007 oraz Międzynarodowe Warsztaty - Wigry 27-29.06.2007 Fundacja Zielone Płuca Polski Białystok 2007 Publikacja została wydana w ramach projektu „Założenia Koncepcji – Zielone Płuca Europy” Partnerzy projektu: Centrum Wsparcia Informacyjnego Inicjatyw Społecznych „Trzeci Sektor” Stowarzyszenie Historyczno – Kulturalne „Pochodnia” Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych Sfinansowano ze środków: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG IIIA/TACIS CBC oraz z budżetu państwa Unii Europejskiej Stowarzyszenia „Euroregion Niemen” Wydawca: Fundacja Zielone Płuca Polski ul. Dojlidy Fabryczne 23, 15-554 Białystok tel./fax 085 74 12 105, e-mail: [email protected] www.fzpp.pl Skład i druk: BAUHAUS ul. 27 Lipca 62, 15-182 Białystok Pamięci Prof. dr hab. STEFANA KOZŁOWSKIEGO 1928-2007 Spis treści Wstęp ............................................................................................................................................. 7 Krzysztof Wolfram - Idea Zielonych Płuc Europy nowe propozycje, stara wizja ...................... 9 Agata Lulewicz, mgr inż. Krzysztof Wolfram - Koncepcja Zielone Płuca Europy ................. 15 Jolanta Kamieniecka - Uwagi do Projektu, jego założeń i przebiegu realizacji w sferze merytorycznej .................................................................................................................................. 21 Witold Lenart - Zakres możliwej współpracy Białorusi, Litwy, Polski, Rosji i Ukrainy w dziedzinie gospodarki przestrzennej, zrównoważonego rozwoju oraz promocji regionalnej z uwzględnieniem założeń Zielonych Płuc Europy ............................................................. 25 Jurij Zinko - Możliwości współpracy państw i regionów w zakresie gospodarki przestrzennej i polityki regionalnej Polski, Białorusi, Ukrainy i Litwy z uwzględnieniem założeń projektu Zielone Płuca Europy i według projekcji strony ukraińskiej ............................................... 41 Grzegorz Rąkowski - Walory turystyczne Zielonych Płuc Europy ........................................... 45 Irena Kotowicz-Borowy - Wartości kulturowe obszaru Zielonych Płuc Europy jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego, ze szczególnym uwzględnieniem turystyki .............. 46 Stefan Kozłowski - Europa potrzebuje Zielonych Płuc .............................................................. 51 Ryhor Fiodorau - Aspekty prawne ochrony środowiska w kontekście problemów gospodarki przestrzennej ........................................................................................................................ 59 Mikoła Taranda - Historia ruchu ekologicznego na Grodzieńszczyźnie ................................... 62 Ivan Płytnik - Podróż po Puszczy Lipiczańskiej ........................................................................ 64 Adam Dobroński - Zachowanie tożsamości kulturowej pogranicza Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy z uwzględnieniem aspektów historycznych ......................................................... 67 Janusz Radziejowski - Ochrona zasobów przyrodniczych w obszarze Zielonych Płuc Europy (streszczenie) ........................................................................................................................ 72 Tomasz Ołdytowski - Rola uzdrowisk w kształtowaniu perspektyw rozwojowych Zielonych Płuc Europy .......................................................................................................................... 75 Ludmyła Bulhakowa-Sytnyk - Historyczno-kulturowy obraz Polesia na Ukrainie ................. 76 Krzysztof Wojciechowski - Zielone Płuca Europy – uwagi na kanwie warsztatów .................. 78 Zdzisław Szkiruć - Refleksje z warsztatów ................................................................................ 82 Jolanta Kamieniecka - Uwagi do warsztatów w Wigrach ......................................................... 84 Zbigniew Ptasiewicz - Programowanie rozwoju obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”, a idea „Zielonych Płuc Europy” ........................................................................................... 86 Bazyli Poskrobko - Gospodarcze znaczenie wyodrębnienia obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Europy” ...................................................................................................................... 88 Jury Kačuk - Pomniki białoruskiej natury ................................................................................ 91 -5- Wstęp W Wigrach koło Suwałk 27-28 marca 1992 roku podpisana została Deklaracja Wigierska jako dokument woli współpracy siedmiu państw środkowoeuropejskich: Polski, Litwy, Białorusi, Łotwy, Estonii, Rosji i Ukrainy. Była ona rezultatem obrad przedstawicieli rządów i władz terytorialnych, polityków, działaczy społecznych oraz uczonych z ww. państw, którzy przybyli na zaproszenie prof. dr hab. Stefana Kozłowskiego, ówczesnego ministra ochrony środowiska Rzeczpospolitej Polskiej. W przyjętej Deklaracji wyrażono przekonanie, że obszary posiadające wielkie walory przyrodnicze, położone na terytorium Białorusi, Łotwy, Litwy, Estonii, Polski, Rosji i Ukrainy mają istotne znaczenie nie tylko dla tych krajów, ale również dla całego kontynentu europejskiego. Podtrzymanie ich roli wymaga użytkowania zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Jednocześnie uznano, że zrównoważony rozwój stanowić powinien sposób wspólnego rozwiązywania problemów gospodarczych, społecznych i przyrodniczych. Ustalono, że kraje objęte koncepcją Zielonych Płuc Europy powinny wspólnie dążyć do utworzenia i rozwoju wieloprzestrzennego systemu przyrodniczo-gospodarczego. Na Wigrach zauważono potrzebę równoczesnej z przyrodą ochrony bezcennej wartości tożsamości kulturowej obszaru. Zaproponowany w koncepcji ZPE obszar obejmował w całości terytorium Białorusi, Estonii, Łotwy i Litwy oraz częściowo terytorium Polski (dziś obszar wchodzący w skład obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski + woj. lubelskie), Rosji (Obwód Kaliningradzki, Nowogrodzki, Pskowski i Twerski) oraz Ukrainy (Obwody Wołyński, Rówieński, Żytomierski i Kijowski). Koncepcja Zielonych Płuc Europy stanowiła wyraz dążeń do ochrony najbogatszych w różnorodność biologiczną oraz kulturową rejonów Europy Środkowo-Wschodniej. Zakładała ona również proekologiczną restrukturyzację gospodarki, tworzenie społeczeństw stosujących zasady ekorozwoju, a ponadto miała prowadzić do integracji tej części kontynentu europejskiego wokół proekologicznej transformacji i współtworzenia wspólnego obszaru europejskiego chroniącego wspólne dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe. Zarówno dokument Zielone Płuca Europy, jak i powołane w związku z nim struktury organizacyjne praktycznie zakończyły swą rolę w latach 1997-1998. Z chwilą powołania do życia Fundacja Zielone Płuca Polski rozpoczęła prace na rzecz rewitalizacji koncepcji Zielone Płuca Europy z uwzględnieniem wszystkich wydarzeń, które miały miejsce w Europie w okresie 1993-2005, a które w sposób radykalny wpłynęły na dalsze losy i przebieg prace nad koncepcją Zielonych Płuc Europy. W rezultacie tej inicjatywy Fundacja Zielone Płuca Polski uruchomiła projekt Założenia Koncepcji Zielone Płuca Europy realizowany od 1.01.2007 do 31.08.2007 ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu INTERREG IIIA/TACIS CBC przez Euroregion Niemen. Główne tezy zakończonego projektu przedstawiają się następująco: 1. Koncepcję Zielonych Płuc Europy, jako międzynarodowy projekt realizowany w Europie Środkowo-Wschodniej, należy kontynuować. 2. Dotychczasowy materiał teoretyczno-koncepcyjny w postaci dokumentu „Zielone Płuca Europy” opracowany na potrzeby konferencji Ministerstw Ochrony Środowiska państw europejskich w Lucernie 1993 roku należy traktować jako istotny układ w budowę dzisiejszej wizji ZPE, ale potraktować jako dokument o charakterze historycznym. 3. Poprzeć inicjatywę Fundacji Zielone Płuca Polski w zakresie realizacji projektu Koncepcja Zielonych Płuc Europy. 4. Na obecnym etapie objąć zasięgiem II Koncepcji ZPE obszary wyznaczane na terenie Polski, Białorusi i Ukrainy i w oparciu o uzgodnienia z przedstawicielami Białegostoku, Warszawy, Lwowa i Grodna przygotować wstępne założenia projektu. -7- 5. Drugą Koncepcję Zielonych Płuc Europy uczynić otwartą dla zainteresowanych państw, głównie Litwy, Rosji, Łotwy i Estonii. 6. Przygotować nową wizję Zielonych Płuc Europy i wystąpić do funduszy europejskich o środki na jej realizację. 7. Projekt winien się koncentrować wokół zagadnień przyrodniczego i kulturowego dziedzictwa Europy Wschodniej z jego wykorzystaniem gospodarczym poprzez turystykę. 8. W sferze wdrożeniowej projekt winien dostarczyć doświadczenia i umiejętności pracy z instytucjami i społecznościami obszaru na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego oraz budowy rynku turystycznego. 9. Zwrócić się do różnych gremiów politycznych, gospodarczych, edukacyjnych i do organizacji społecznych – nie tylko ekologicznych, o wyrażenie poparcia dla integracji polityk i działań na obszarze wschodniego pogranicza UE. Fundacja Zielone Płuca Polski jest gotowa prowadzić prace nad urzeczywistnieniem wizji zaproponowanej na forum wigierskim w 1992 r. przez ś. p. prof. dr hab. Stefana Kozłowskiego i traktuje to zadanie jako próbę wypełnienia jego ekologicznego testamentu. Krzysztof Wolfram -8- Mgr inż. Krzysztof Wolfram Prezes Zarządu Fundacji Zielone Płuca Polski Idea Zielonych Płuc Europy – nowe propozycje, stara wizja Początki koncepcji Zielonych Płuc Europy W Wigrach koło Suwałk 27-28 marca 1992 roku podpisana została Deklaracja Wigierska jako dokument woli współpracy siedmiu państw środkowoeuropejskich: Polski, Litwy, Białorusi, Łotwy, Estonii, Rosji i Ukrainy. Była ona rezultatem obrad przedstawicieli rządów i władz terytorialnych, polityków, działaczy społecznych oraz uczonych z ww. państw, którzy przybyli na zaproszenie prof. dr hab. Stefana Kozłowskiego, ówczesnego ministra ochrony środowiska Rzeczpospolitej Polskiej. W przyjętej Deklaracji wyrażono przekonanie, że obszary posiadające wielkie walory przyrodnicze, położone na terytorium Białorusi, Łotwy, Litwy, Estonii, Polski, Rosji i Ukrainy mają istotne znaczenie nie tylko dla tych krajów, ale również dla całego kontynentu europejskiego. Podtrzymanie ich roli wymaga użytkowania zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Jednocześnie uznano, że zrównoważony rozwój stanowić powinien sposób wspólnego rozwiązywania problemów gospodarczych, społecznych i przyrodniczych. Ustalono, że kraje objęte koncepcją Zielonych Płuc Europy powinny wspólnie dążyć do utworzenia i rozwoju wieloprzestrzennego systemu przyrodniczo-gospodarczego. Na Wigrach zauważono potrzebę równoczesnej z przyrodą ochrony bezcennej wartości tożsamości kulturowej obszaru. W wyniku podpisanej Deklaracji Wigierskiej powołana została międzynarodowa grupa robocza, która obradując w kwietniu 1992 roku w Warszawie opowiedziała się za opracowaniem Międzynarodowego Projektu Zielone Płuca Europy – część północno – wschodnia. Celem tego opracowania miała być wstępna delimitacja projektowanego obszaru Zielonych Płuc Europy oraz poszukiwanie dróg skutecznej i kompleksowej ochrony tej części kontynentu europejskiego stanowiącego ekoregion, posiadający nadzwyczajne walory przyrodnicze i kulturowe, w którym wiodącą funkcję rozwoju pełniłaby funkcja ekologiczna. Przyjęto również założenie, że podstawą do dalszych rozważań nad celami i kierunkami rozwoju Zielonych Płuc Europy będą doświadczenia zdobyte w trakcie realizacji programu Zielonych Płuc Polski. W kwietniu 1993 roku w Lucernie (Szwajcaria) odbyła się II Konferencja Ministrów Ochrony Środowiska Państw Europejskich. Na tej konferencji polski minister ochrony środowiska, działając w imieniu kolegów ministrów ochrony środowiska rządów Białorusi, Litwy, Łotwy, Estonii, Ukrainy i Rosji przedstawił wspólny dokument Zielone Płuca Europy1. Zielone Płuca Europy – koncepcja robocza Dokument ten powstawał w niezwykłych dla Europy czasach, w których problemy ochrony środowiska przyrodniczego artykułowane były na pierwszych miejscach wszystkich programów politycznych oraz gospodarczych państw europejskich i całego świata. Świat i Europa nie otrząsnęły się jeszcze od szoku po katastrofie czarnobylskiej, a stopień zaniedbań w infrastrukturze ochrony wód, powietrza i gleby oraz totalny brak zabezpieczenia ludności ze strefy oddziaływania przemysłu w tej części Europy był powszechny. 1 Zielone Płuca Europy – Dokument na II Międzynarodową Konferencję Ministrów Ochrony Środowiska w Lucernie, kwiecień 1993 -9- Na tą sytuację nałożyła się rewolucja polityczna, społeczna i narodowościowa jaka miała miejsce w latach 1989-1990 w Europie Wschodniej, rozpad Związku Radzieckiego oraz powstanie nowych niepodległych państw, ze Zjednoczonymi Niemcami. W tych warunkach wywołanie Koncepcji Zielonych Płuc Europy na obszarze blisko 760 tys. km2 stanowiło w ówczesnym czasie niezwykle atrakcyjną propozycję integracyjną oraz niezmierzone pole współpracy państw o całkowicie różnych koncepcjach rozwoju gospodarczego, orientacji politycznej, zamiarach wchodzenia w Sojusze, a także, co nie było znaczenia, braku koncepcji rozwoju i przyjęcia określonych wizji strategicznych w tym zakresie przez większość b. państw postkomunistycznych. Był to również czas, gdy wiele Państw otrzymało pomoc w postaci know how z różnych ośrodków zachodnich, na których próbowano budować własne programy rozwoju gospodarczego. Pomoc zachodnia nie zawsze szła w tym samym kierunku, stąd wahania państw – sygnatariuszy koncepcji Zielonych Płuc Europy odnośnie kontynuowanego dokumentu zaprezentowanego w kwietniu 1993 roku w Lucernie. Główne parametry Zielonych Płuc Europy (wg stanu na rok 1993) Wyszczególnienie i jednostki POWIERZCHNIA w tys. km LUDNOŚĆ w mln. osób ogółem w tym: miejska osób/1 km2 LICZBA MIAST 50 - 100 w tys. mieszk. 101 -500 501 -1500 > 1500 SKŁAD NARODOWOŚCIOWY w mln. osób Białorusini Rosjanie Polacy Litwini Ukraińcy Łotysze Estończycy Inni UŻYTKOWANIE ZIEMI w% Lasy Wody Użytki rolne OBIEKTY CHRONIONE w liczbach Parki narodowe Rezerwaty (zapowiedniki) Rezerwaty biosfery OBSZARY WĘZŁOWE Liczba Powierzchnia razem w tys. km2 % pow. ZPE 2 Dane 759,8 34,7 22,3 46 33 30 3 2 8,5 9,9 5,1 3,0 4,8 1,4 1,0 1,0 41,0 3,2 41,0 14 21 5 22 273 36 Źródło: opracowanie własne Zaproponowany w koncepcji ZPE obszar obejmował w całości terytorium Białorusi, Estonii, Łotwy i Litwy oraz częściowo terytorium Polski (dziś obszar wchodzący w skład obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski + woj. lubelskie), Rosji (Obwód Kaliningradzki, Nowogrodzki, Pskowski i Twerski) oraz Ukrainy (Obwody Wołyński, Rówieński, Żytomierski i Kijowski). Koncepcja Zielonych Płuc Europy stanowiła wyraz dążeń do ochrony najbogatszych w różnorodność biologiczną oraz kulturową rejonów Europy Środkowo-Wschodniej. Zakładała ona również proekologiczną restrukturyzację gospodarki, tworzenie społeczeństw stosujących zasady - 10 - ekorozwoju, a ponadto miała prowadzić do integracji tej części kontynentu europejskiego wokół proekologicznej transformacji i współtworzenia wspólnego obszaru europejskiego chroniącego wspólne dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe. Biorąc powyższe konstatacje za podstawę w dokumencie ,,ZIELONE PŁUCA EUROPY” przyjęto do realizacji następujące cele: przeciwdziałanie degradacji środowiska oraz stworzenie układu makroregionalnego, w którym ustrój ekonomiczny będzie harmonijnie łączył się z zasadami utrzymania równowagi biologicznej, realizację ex post postanowień Konferencji Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro oraz Konwencji Helsińskiej o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego i jego zlewni, zwrócenie uwagi społeczności międzynarodowej na wyjątkowe znaczenie obszaru ZPE dla całego kontynentu, zdobycie międzynarodowego poparcia dla idei ZPE, jak również dla realizacji praktycznych przedsięwzięć na ich obszarze, nawiązanie ściślejszej współpracy międzynarodowej rządów, regionów i organizacji społecznych ukierunkowanych na istotną dla całego kontynentu ochronę wód naturalnych i kulturowych Europy Środkowo –Wschodniej w myśl zasady ekorozwoju. Istotnym elementem wpływającym na sposób i zakres delimitacji obszaru ZPE w 1993 roku były tzw. obszary węzłowe. Obszary te są szczególnie predestynowane do pełnienia funkcji ekologicznych terenów, w których w pierwszej kolejności należało wprowadzić zasadę ekorozwoju (zrównoważonego rozwoju). Obejmują one najcenniejsze pod względem przyrodniczym tereny, stanowiące ważne ogniwa wielkoprzestrzennego systemu powiązań przyrodniczych. Obszary węzłowe cechują się : występowaniem dużych kompleksów leśnych lub kompleksów terenów podmokłych, obecnością kompleksów naturalnych zbiorników wód powierzchniowych (jezior), większych dolin rzecznych lub wybrzeży morskich, występowaniem wysokiej rangi obszarów chronionych takich jak: parki narodowe, parki krajobrazowe, zapowiedniki, rezerwaty przyrody, ostoje zwierzyny, powołanych lub projektowanych do powołania, relatywnie niskim stopniem degradacji środowiska, niskim stopniem urbanizacji i względnie małą gęstością zaludnienia. W ten sposób wydzielono 22 obszary węzłowe, o ogólnej powierzchni ok. 273 tys. km2, co stanowiło ok. 36% obszaru analizowanego w ramach koncepcji ZPE. Dokument Zielone Płuca Europy prezentowany europejskiej opinii publicznej w latach 1993 – 1997 zakładał wdrożenie w poszczególnych państwach – sygnatariuszach następujące działania: zainicjowanie dyskusji i rozpoczęcie prac nad koncepcją ZPE, zmierzających do uszczegółowienia założeń strategicznych w poszczególnych obszarach węzłowych; doświadczenia zdobyte przy opracowaniu ZPP mogą stanowić pomoc i zarazem być doskonalone, ekologizacja prawa i nadanie restrukturyzacji gospodarki kierunku pro-ekologicznego, zaangażowanie państw regionu w realizację zobowiązań ujętych w konwencjach międzynarodowych; oczekiwać należy na przykład rozszerzenia reprezentacji terenów chronionych o obiekty o statusie międzynarodowym oraz wzmocnieniu systemu zarządzania ochroną parków narodowych o uznanej już wartości dziedzictwa przyrodniczego, stworzenie spójnych i wzajemnie powiązanych krajowych systemów obszarów chronionych; ustanowienie instrumentów prawnych wzmacniających i rozszerzających zakres działań zapobiegających dalszemu zanikowi gatunków; z wykorzystaniem informacji zawartych w Czerwonej Księdze i jej upowszechnienie, umacnianie struktur jednoczących państwa ZPE wokół spraw ochrony środowiska jak np. Stowarzyszenie Parków Bałtyckich. - 11 - Jednocześnie muszą zostać opracowane i stopniowo wdrażane międzynarodowe programy włączające państwa ZPE do: restrukturyzacji prowadzonej w skali międzynarodowej w kierunku preferencyjnego traktowania proekologicznych przemian, ze zwróceniem uwagi na instytucje, które mogłyby taki program finansować, przeciwdziałania zagrożeniom lasów oraz utrzymania bioróżnorodności w Europie, edukacja na wszystkich poziomach szkolnictwa, obejmującej i uaktywniającej społeczne ruchy ekologiczne. realizacji ochrony wód Bałtyku, stosowania zasad oszczędnego i efektywnego gospodarowania energią. Zarówno dokument Zielone Płuca Europy, jak i powołane w związku z nim struktury organizacyjne praktycznie zakończyły swą rolę w latach 1997-1998. Opracowana przez Biuro Porozumienia Zielone Płuca Polski Biała Księga Zielonych Płuc Europy2 nie pozostawia cienia wątpliwości co do przyczyn spowolnienia, a potem zaniechania prac na koncepcją ZPE. Ostatni sygnał woli współpracy nad koncepcją pochodzi z 1998 roku, w którym strona polska poinformowała zainteresowane kraje, iż rozważa celowość prowadzenia prac w zakresie koncepcji ZPE i chce poznać stanowiska partnerów odnośnie ich udziału w dalszych pracach. Białoruś, Łotwa, Rosja i Ukraina odpowiedziały pozytywnie, natomiast Estonia i Litwa nie udzieliły konkretnej odpowiedzi. Potem zapadła cisza. W latach 1990 – 2005 odbywały się liczne spotkania, sympozja i seminaria organizowane głównie przez środowiska naukowe Białegostoku, wspomagane przez Struktury Porozumienia Zielone Płuca Polski. Nie przyniosło to większych efektów, które wpływałyby na rozwój koncepcji i realizację Założeń Zielonych Płuc Europy. Nowa propozycja starej wizji Z chwilą powołania do życia Fundacja Zielone Płuca Polski rozpoczęła prace na rzecz rewitalizacji koncepcji Zielone Płuca Europy z uwzględnieniem wszystkich wydarzeń, które miały miejsce w Europie w okresie 1993-2005, a które w sposób radykalny wpłynęły na dalsze losy i przebieg pracę nad koncepcją Zielonych Płuc Europy. Do tych kluczowych wydarzeń można zaliczyć: zmianę polityki kolejnych Rządów RP w odniesieniu do roli Polski w realizacji projektu, w rezultacie prowadzących do ograniczenia środków finansowych na kontynuację współpracy uczestników prac nad koncepcją, tym bardziej, że Sekretariat ds. Koncepcji ZPE powołany został w Polsce, zmiany polityczne na Białorusi, usztywnienie stanowiska administracji ochrony przyrody szczebla rządowego na Litwie odnośnie kwalifikacji obszaru litewskiego w projekcie, rozpoczęcie przez Polskę, Litwę, Łotwę i Estonię procesu negocjacyjnego odnośnie akcesji do UE i zakończenie akcesji w 2004 roku, wejście tych państw do struktur UE oraz objęcie programem unijnym całości obszaru skutkujące np. wprowadzeniem zasad związanych z Europejską Siecią Ekologiczną NATURA 2000 czy unijną polityką w zakresie ochrony tożsamości kulturowej, przystąpienie Polski (w 1999 roku), Litwy, Łotwy i Estonii (w 2004 roku) do struktur NATO, 2 Biała Księga Zielonych Płuc Europy, red. Lulewicz A., Wolfram K., Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska Biuro Porozumienia Zielone Płuca Polski, Warszawa – Białystok 2000. - 12 - - - włączenie do rozważań nad delimitacją obszaru i granic specjalistów z Niemiec oraz próby rozciągnięcia koncepcji ZPE na obszar Pomorza Zachodniego (Polska) i północne landy Niemiec (Maklenburgia i Szlezwik – Holstein), zmiany polityczne i gospodarcze na Ukrainie, znaczne zbliżenie z Polską oraz traktowanie przez te państwa koncepcji ZPE jako elementu zbliżenia z Zachodem, funkcjonowanie terminu ZIELONE PŁUCA EUROPY w obiegu medialnym, planistycznym oraz gospodarczym w Polsce i strukturach UE. Konkluzje i rekomendacje Pomimo upływu czasu oraz powstania nowych, istotnych dla możliwości wdrażania Koncepcji ZPE warunków nie zawsze wychodzących jej naprzeciw, w ośrodkach naukowych i pozarządowych Polski, Białorusi, Ukrainy idea Zielonych Płuc Europy żyje nadal. Ten fakt skłonił Fundację Zielone Płuca Polski do podjęcia nowych inicjatyw. Zainteresowania Fundacji w tej kwestii idą w następujących kierunkach: • poddanie weryfikacji całego dotychczasowego procesu rozwijania koncepcji Zielonych Płuc Europy z uwzględnieniem nowej sytuacji politycznej i ekonomiczno-społecznej obszaru. Nie da się abstrahować od faktu obecności Polski, Litwy, Łotwy i Estonii w strukturach UE oraz NATO; • poddanie weryfikacji merytorycznej dokumentu Zielone Płuca Europy z 1993 roku, pod wszelkimi możliwymi kątami widzenia; • przygotowanie kampanii społecznej we wszystkich uczestniczących w projekcie krajach na rzecz akceptacji pomysłu na Zielone Płuca Europy, skierowanej w pierwszej kolejności do: - środowisk naukowych, - politycznych i samorządowych, - organizacji pozarządowych: ekologicznych, kulturowych, branżowych, gospodarczych, - instytucji rządowych: służb ochrony przyrody, ochrony dóbr kultury, leśnictwa, melioracji i gospodarki wodnej, ochrony środowiska, - przedsiębiorstw i firm o znaczeniu kluczowym, - osób wpływowych i tak zwanych liderów lokalnych, - eurodeputowanych Polski, Litwy, Łotwy i Estonii • przygotowanie Założeń Koncepcji Zielonych Płuc Europy, dokumentu stanowiącego główne zadanie projektu pod tym samym tytułem i zrealizowaniu go wraz z wnioskiem aplikacyjnym do końca sierpnia 2007 roku; • wystąpienie o środki na wykonanie dokumentu programowego Koncepcja Zielone Płuca Europy – i zrealizowaniu go do końca 2008 roku; • wykonanie w latach 2007-2009 kwerendy promocyjno-projekcyjnej we wszystkich zainteresowanych koncepcją państwach i powołanie właściwych struktur do jego realizacji. W rezultacie tej inicjatywy Fundacja Zielone Płuca Polski uruchomiła projekt Założenia Koncepcji Zielone Płuca Europy realizowany od 1.01.2007 do 31.08.2007 ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu INTERREG IIIA/TACIS CBC przez Euroregion Niemen. Jednym z zadań tego projektu było zorganizowanie dwóch spotkań przedstawicieli zainteresowanych krajów. Pierwsze odbyło się 30-31 marca 2007 w Supraślu koło Białegostoku, na które przybyło około. 70 uczestników z Białorusi, Ukrainy i Polski. Główne tezy końcowe seminarium przedstawiają się następująco: 1. Koncepcję Zielonych Płuc Europy, jako międzynarodowy projekt realizowany w Europie Środkowo-Wschodniej, należy kontynuować. 2. Dotychczasowy materiał teoretyczno-koncepcyjny w postaci dokumentu „Zielone Płuca Europy” opracowany na potrzeby konferencji Ministerstw Ochrony Środowiska państw europejskich w Lucernie 1993 roku należy traktować jako istotny układ w budowę dzisiejszej wizji ZPE, ale potraktować jako dokument o charakterze historycznym. - 13 - 3. Poprzeć inicjatywę Fundacji Zielone Płuca Polski w zakresie realizacji projektu Koncepcja Zielonych Płuc Europy i przygotować się do opracowania nowych, zrewitalizowanych propozycji drugiej koncepcji ZPE. 4. Na obecnym etapie objąć zasięgiem II Koncepcji ZPE obszary wyznaczane na terenie Polski, Białorusi i Ukrainy i w oparciu o uzgodnienia z przedstawicielami Białegostoku, Warszawy, Lwowa i Grodna przygotować wstępne założenia projektu. 5. Drugą Koncepcję Zielonych Płuc Europy uczynić otwartą dla zainteresowanych państw, głównie Litwy, Rosji, Łotwy i Estonii. 6. Przygotować nową wizję Zielonych Płuc Europy na drugie spotkanie przedstawicieli zainteresowanych państw, które obędzie się w dn. 27-29 czerwca 2007 roku na Wigrach. Historia zatoczyła koło – od Konferencji, na której powstała Deklaracja Wigierska, w 1992 roku do spotkania w tej samej sali w czerwcu 2007 roku. Projekt ten dzisiaj jest szczególnie potrzebny. Państwa biorące udział w projekcie podzielone są linią przynależności do struktur Unii Europejskiej i NATO. Kontynent europejski wymaga stałego zbliżenia i używania języka dialogu przez państwa i społeczeństwa żyjące w odmiennych systemach polityczno-gospodarczych, ale połączonych setkami lat doświadczeń historycznych, wspólnymi korzeniami kulturowymi, religijnymi i narodowościowymi. Takim projektem są Zielone Płuca Europy. - 14 - Dr inż. Agata Lulewicz Politechnika Białostocka Mgr inż. Krzysztof Wolfram Fundacja Zielone Płuca Polski Koncepcja Zielone Płuca Europy Wstęp Punktem wyjścia do prac nad koncepcją Zielone Płuca Europy (ZPE) było doświadczenie w konkretyzowaniu idei Zielone Płuca Polski, obejmujących około 20% północno-wschodniej części Polski. O wyłonieniu tego obszaru zdecydowały przede wszystkim wysokie walory przyrodnicze, stosunkowo słabo rozwinięty przemysł, przewaga tradycyjnego rolnictwa oraz niższy w kraju stopień zagrożenia środowiska. Wiele regionów Europy Środkowo-Wschodniej i Wschodniej wykazuje podobne cechy, jak region Zielonych Płuc Polski i z tego względu zostały wzięte pod uwagę przy tworzeniu szczegółowej, przestrzennej koncepcji Zielonych Płuc Europy.3 Wstępnie zarysowany obszar Zielonych Płuc Europy obejmuje: północno-wschodnie tereny Polski, obszary Rosji (w całości Obwód Kaliningradzki i częściowo Nowogrodzki, Pskowski, Twerski), północne obwody Ukrainy (obwody: Wołyński, Rowieński, Żytomierski i Kijowski) oraz w całości terytoria Białorusi, Estonii, Litwy i Łotwy. Tereny objęte koncepcją ZPE zajmują powierzchnię około 760 tys. km2. W artykule przedstawiono koncepcję Zielonych Płuc Europy, a przede wszystkim w sposób skrótowy zaprezentowano rys historyczny tworzenia tej koncepcji, cele oraz charakterystykę obszaru Zielonych Płuc Europy oraz preferowane kierunki działań. 1. Koncepcja i cele Zielonych Płuc Europy Koncepcja utworzenia Zielonych Płuc Europy powstała w marcu 1992 roku podczas obrad Międzynarodowego Plenarnego Posiedzenia Rady Programowo-Naukowej Porozumienia Zielone Płuca Polski. W spotkaniu tym uczestniczyli przedstawiciele rządów i władz terytorialnych, politycy, działacze społeczni i uczeni z Białorusi, Łotwy, Rosji, Ukrainy i Polski. Z inicjatywy ówczesnego ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, prof. S. Kozłowskiego, przyjęta została Deklaracja Wigierska (nazywana tez Deklaracją Intencji). W Deklaracji tej wyrażono przekonanie, że obszary posiadające wielkie wartości przyrodnicze, położone na terytorium państw – stron Deklaracji Wigierskiej – mają istotne znaczenie nie tylko dla tych krajów, ale również dla całego kontynentu europejskiego, a dla podtrzymania ich roli wymagają użytkowania zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Uzgodniono wówczas, że kraje objęte koncepcją ZPE powinny wspólnie dążyć do utworzenia i rozwoju wieloprzestrzennego systemu przyrodniczo-gospodarczego. 3 Na obszarze objętym koncepcją ZPE prowadzona jest już współpraca transgraniczna w ramach euroregionów: - Euroregion Bałtyk (1998, Polska, Rosja, Litwa, Łotwa, Szwecja, Dania); - Euroregion Niemen (1997, Polska, Litwa, Białoruś); - Euroregion Puszcza Białowieska (2002, Polska, Białoruś); - Euroregion Bug (1995, Polska, Białoruś, Ukraina); - Euroregion Szeszupa (2003, Polska, Litwa, Rosja, Szwecja); - Euroregion Łyna – Ława (w trakcie tworzenia, Polska, Rosja). - 15 - Koncepcja Zielone Płuca Europy została przedstawiona międzynarodowemu gremium na „Szczycie Ziemi”, Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój” (Rio de Janeiro, 3-14 czerwca 1992 r.). Wzbudziła ona wielkie zainteresowanie i znalazła uznanie społeczności międzynarodowej. Tematyka dotycząca Zielonych Płuc Europy była także podejmowana między innymi: • podczas II Konferencji Ministrów Ochrony Środowiska państw europejskich w Lucernie w kwietniu 1993 r.; • podczas odbywającego się w czerwcu 1993 r. w Nyköping (Szwecja) seminarium – „The JUCN – CNPPA, European Working Secion and Baltic Sea Region Seminar”; • na III Konferencji Ministrów Ochrony Środowiska państw europejskich w Sofii w październiku 1995 r.; • w listopadzie 1995 r. w Vilm /Rugia, Niemcy/ podczas seminarium na temat „Ochrona przyrody w Europie Wschodniej” zorganizowanym przez organizację EURONATUR i Niemiecki Urząd Federalny do spraw Ochrony Środowiska; • podczas forum GLOBE4 w Brukseli przy okazji Kongresu GLOBE w grudniu 1995 r.; • podczas odbywającej się w 1995 r. konferencji EUROPARC w Linköping (Szwecja); • na VI Posiedzeniu Parlamentu Komisji Wspólnej RP i UE we wrześniu 1996 r. w Brukseli; • na Międzynarodowym Sympozjum Naukowym na temat „Perspektywy zrównoważonego rozwoju i współpracy gospodarczej na obszarze Zielonych Płuc Europy” zorganizowanym w grudniu 2001 roku przez Narodową Fundację Ochrony Środowiska Biuro Porozumienia Zielone Płuca Polski i Politechnikę Białostocką; • podczas Międzynarodowej Konferencji „Zielone Płuca Europy” zorganizowanej przez Fundację Zielone Płuca Polski w marcu 2007 r.; 2. Charakterystyka obszaru Zielone Płuca Europy Obszar objęty koncepcją Zielone Płuca Europy obejmuje regiony o cechach wspólnych pod względem przyrodniczym, gospodarczym oraz kulturowym. Wynika to zarówno z uwarunkowań naturalnych, jak i historycznych. 2.1. Zasięg terytorialny Zielone Płuca Europy to obszar położony w środkowej i środkowo-wschodniej części Morza Bałtyckiego. Określając zasięg przestrzenny Zielonych Płuc Europy: • przyjęto nadrzędność kryteriów przyrodniczych przy jednocześnie pomocniczej roli kryteriów funkcjonalno-przestrzennych oraz administracyjno-gospodarczych; • odniesiono się do hierarchicznego systemu zlewniowego oraz ciągłości systemów krajobrazowych; • uwzględniono bariery stwarzane przez intensywnie zaludnione i zagospodarowane regiony aglomeracji petersburskiej, moskiewskiej, kijowskiej, warszawskiej i gdańskiej; • uwzględniono najważniejsze tereny o zachowanych rozległych kompleksach leśnych i bagiennych. We wstępnej fazie prac nad koncepcją, Zielone Płuca Europy miały obejmować obszary pojezierne położone w zlewni rzek: Wisły, Niemna, Pregoły, Dźwiny. Tereny te zawierają cenne przyrodniczo obszary wybrzeża Bałtyku wraz z licznymi jeziorami i zatokami. Po szczegółowej analizie najbardziej cennych obszarów w centralnej i wschodniej Europie pojawiły się propozycje włączenia do ZPE Pomorza Zachodniego oraz Pojezierza Meklemburskiego i Holsztyńskiego. 4 Global Learning and Observations to Benefit the Environment - 16 - Tak więc koncepcja Zielone Płuca Europy obejmuje największe fragmenty pobrzeży Bałtyku wraz z Zalewem Szczecińskim, Zalewem Wiślanym, Zalewem Kurońskim oraz obszary Pojezierza Meklemburskiego, Pojezierza Pomorskiego, Mazurskiego, Litewskiego, Łatgajskiego i Witebskiego. Dokładne wyznaczenie granic obszaru Zielone Płuca Europy wymaga wnikliwych studiów przyrodniczo-krajobrazowych oraz kulturowych w celu rozpoznania cech i procesów przyrodniczych, a także określenia związków, jakie zachodzą między przyrodą a rozwojem społeczno-gospodarczym tego regionu. 2.2. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne Obszar objęty koncepcją ZPE charakteryzuje się złożoną strukturą demograficzną, społeczną i etniczną. Istotną cechą tego regionu jest niskie, w porównaniu z Europą Zachodnią zaludnienie. Do podstawowych grup etnicznych na tym obszarze zaliczyć należy: Białorusinów, Estończyków, Litwinów, Łotyszy, Polaków, Rosjan, Ukraińców i Żydów. Przez obszar ZPE przebiega granica etniczna oddzielająca narody bałtyckie od narodów słowiańskich. Zróżnicowania narodowościowe wiążą się z niejednolitością religijną oraz językową. Obszar ten zamieszkują głównie przedstawiciele trzech wyznań religii chrześcijańskiej: katolicyzmu, protestantyzmu i prawosławia. Do II wojny światowej na tych terenach mieszkali wyznawcy judaizmu. Do chwili obecnej występują tu skupiska ludności tatarskiej wyznającej islam (np. w województwie podlaskim, obwodzie grodzieńskim i rejonie trockim). Przeważająca część ludności ZPE należy do słowiańskiej grupy językowej – Białorusini, Polacy, Ukraińcy. Poza grupą słowiańską występuje również grupa językowa ugrofińska – Estończycy i grupa bałtycka – litewski, łotewski, liwski. Ukształtowana na tych terenach różnorodność narodowościowa, językowa i religijna spowodowała powstanie obszaru zróżnicowanego kulturowo. Miasta takie jak na przykład: Tallin, Ryga, Wilno, Elbląg, Olsztyn, Kowno, Troki czy Bierże charakteryzuje duża liczba zabytków z kręgu kultury zachodniej – gotyk, barok, renesans. Natomiast w miastach: Nowogród, Twer, Połock, Psków występują interesujące zabytki o cechach bizantyjskich. Działalność gospodarcza na obszarze objętym koncepcją ZPE zależna jest od uwarunkowań naturalnych i historycznych. Do głównych działów gospodarczych można zaliczyć rolnictwo, leśnictwo oraz w dalszej kolejności przemysł (głównie drzewny, celulozowo-papierniczy, włókienniczy, spożywczy, chemiczny) i gospodarka morska. Ogromne możliwości rozwojowe ma turystyka i rekreacja. Stosunkowo niski stopień zainwestowania terenu oraz ekstensywne na ogół rolnictwo sprawiają, że obszar ten ma wysokie predyspozycje do pełnienia przede wszystkim funkcji ekologicznych.5 Obszar ZPE nie posiada większych zasobów surowców mineralnych. Pewne znaczenie gospodarcze mają estońskie złoża łupków bitumicznych, złoża soli potasowej zlokalizowane w okolicy Soligorska na Białorusi oraz zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego w Okręgu Kaliningradzkim i na Białorusi. Estonia i Łotwa eksploatują także złoża torfu, co wpływa niekorzystnie na środowi5 Na obszarze objętym koncepcją Zielone Płuca Europy wyłoniono obszary szczególnie predestynowane do pełnienia funkcji ekologicznych – obszary węzłowe. Wyróżniono 22 obszary węzłowe: Wybrzeże Północnoestońskie, Wybrzeże Zachodnioestońskie, Wybrzeża Inflanckie, Wybrzeże Kurlandzkie, Wybrzeże Pruskie, Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Litewskie, Pojezierze Kurlandzkie, Pojezierze Białoruskie, Obszar Jezior Brasławskich, Obszar Dolnej Dźwiny, Pojezierza Witebskie i Łatgalskie, Obszar Górnej Dźwiny, Obszar Jeziora Pejpus, Obszar Jeziora Ilmen, Obszar Wałdajski, Obszar Białowiesko-Biebrzański, Obszar Dolnego Bugu, Obszar Puszczy Nalibodzkiej, Obszar Bobrujsko-Borysowski, Obszar Zachodniopolski, Obszar Wschodniopolski. Zajmują one powierzchnię około 273 tys. km2, co stanowi około 36% obszaru analizowanego w ramach koncepcji ZPE. - 17 - sko przyrodnicze. Na uwagę zasługują największe w Europie zasoby bursztynu znajdujące się na Półwyspie Sambijskim. 2.3. Uwarunkowania przyrodnicze Region objęty koncepcją Zielone Płuca Europy posiada wysokie walory przyrodnicze. Występują tu obszary o nieprzeciętnych, unikatowych w skali Europy walorach. Na znacznej części tego regionu występują układy przyrodnicze zbliżone do naturalnych o wysokiej różnorodności biologicznej. Charakterystyczne dla regionu Zielonych Płuc Europy jest: • występowanie dużych i zwartych kompleksów leśnych oraz stosunkowo dużych kompleksów bagiennych; • obecność naturalnych zbiorników wód powierzchniowych (jezior) i naturalnych dolin rzecznych; • występowanie wysokiej rangi obszarów chronionych i przyrodniczo cennych; • relatywnie niski stopień degradacji środowiska; • niski stopień urbanizacji i względnie mała gęstość zaludnienia. Obszar ZPE wyróżnia się znacznie mniejszą, w porównaniu z krajami Europy Zachodniej, antropopresją. Jest to związane ze zdecydowanie mniejszym udziałem terenów zurbanizowanych i silnie uprzemysłowionych oraz mniejszym zaludnieniem. 3. Kierunki rozwoju obszaru objętego koncepcją Zielone Płuca Europy Stan środowiska i przyrody stanowi wielki kapitał obszaru objętego koncepcją ZPE. Mając na względzie zachowanie naturalnego charakteru tego obszaru, ochronę jego walorów i zasobów przyrodniczych, a jednocześnie tworzenie podstaw gospodarczych i cywilizacyjnych, wymagane staje się realizowanie odmiennej od dotychczasowej filozofii rozwoju. Niezbędne jest zintegrowane i całościowe podejście zwane zrównoważonym rozwojem. Gospodarowanie zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju musi uwzględniać istniejące w rzeczywistości bardzo silne powiązania pomiędzy podsystemami: środowisko, społeczeństwo, gospodarka. Istotne jest, aby rozwój wszystkich trzech stref był w miarę wyrównany – zrównoważony. Nadmierne bowiem przeciążenie jednego z podsystemów (np. podsystemu środowisko na skutek przeciążenia ekosystemów i degradacji środowiska) automatycznie spowoduje rozpad dwóch pozostałych (np. załamanie gospodarki, upadek społeczności). Do podstawowych reguł kształtowania zrównoważonego rozwoju zaliczyć należy:6 • całościowe i systemowe (holistyczne) oraz dynamiczne ujmowanie zjawisk przyrodniczych, społecznych i gospodarczych, zachodzących w przestrzeni geograficznej; traktowanie środowiska człowieka jako jedności i organicznej całości, która przekształca się w ciągłym procesie rozwojowym stale dokonujących się ewolucyjnych i rewolucyjnych zmian; • interakcyjne postrzeganie człowieka, dostrzeganie współzależności zdarzeń i zjawisk, w tym również wzajemnych powiązań i zależności między różnymi formami użytkowania i zagospodarowania przestrzeni antropogenicznej i przyrodniczej; • systemowe ujmowanie elementów środowiska pod kątem roli, jaką spełniają w określonej całości oraz możliwości pełnienia przez nie różnorodnych funkcji; • ocenianie zmian środowiska przez nowy paradygmat wartości, w którym główną wartością jest zachowanie zdolności przyrody do zapewnienia trwałego rozwoju. 6 Kołodziejski J., Kształtowanie polityki przestrzennej państwa w procesie transformacji systemowej, w: Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju Polska 2000 PLUS, Hipoteza, t. I, Warszawa 1995, s. 11-38. - 18 - O możliwościach rozwoju regionu ZPE powinny decydować obok uwarunkowań społecznogospodarczych uwarunkowania przyrodnicze. Stanowią one bowiem odpowiednią podstawę lub barierę dalszego rozwoju tego obszaru. Polityka zrównoważonego rozwoju na obszarze objętym koncepcją ZPE powinna mieć na celu mobilizację istniejącego potencjału, wykorzystanie atutów rozwojowych, a także opierać się na stymulacji gospodarczej i społecznej przy jednocześnie prowadzonej ochronie środowiska przyrodniczego i kulturowego. Ponadto działania powinny uwzględniać taki sposób gospodarowania, w którym użytkowanie zasobów przyrody nie przyczyni się do degradacji tych terenów i ich otoczenia, pozwalając równocześnie na zaspokojenie potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń. Polityka zrównoważonego rozwoju na obszarze Zielonych Płuc Europy powinna uwzględniać: • maksymalnie długie wykorzystanie odnawialnych zasobów naturalnych; • efektywną eksploatację nieodnawialnych źródeł energii; • utrzymanie równowagi ekosystemów; • szeroko rozumianą ochronę przyrody (ochronę krajobrazu, unikalnych biocenoz, różnorodności zasobów genetycznych, itp.); • poprawę warunków życia ludności. Syntetyzując powyższe rozważania, stwierdzić należy, że rozwój obszaru Zielone Płuca Europy powinien wpływać na przekształcenia w systemach gospodarczych w taki sposób, aby osiąganie korzyści ekonomicznych i społecznych nie pociągało za sobą degradacji istniejących ekosystemów. Wynika z tego, że wszelkie przejawy działalności człowieka na tym obszarze objęte polityką zrównoważonego rozwoju powinny zostać podporządkowane zasadzie, że w kształtowaniu potrzeb społecznych powinno się preferować te, które w możliwie najmniejszym stopniu zagrażają równowadze ekologicznej. Kształtowanie zrównoważonego rozwoju na obszarze Zielone Płuca Europy wymaga prowadzenia następujących form działalności: • w gospodarce rolnej: produkcja „zdrowej żywności” przez rolnictwo zintegrowane (oparte na obniżonych w stosunku do rolnictwa intensywnego dawkach nawozów mineralnych i pestycydów) i ekologiczne (rezygnujące z nawozów mineralnych na rzecz nawożenia organicznego i dopuszczające wyłącznie mechaniczne i biologiczne metody walki ze szkodnikami roślin uprawnych); • w turystyce: preferencja ekoturystyki i agroturystyki, tworzenie specyficznego rodzaju turystyki pobytowej, tak zwanych „stref ciszy” oraz lecznictwa uzdrowiskowego; • w gospodarce leśnej: zintegrowany system hodowli lasu, zwiększenie zalesienia kosztem najsłabszych gleb rolniczych i nieużytków; • w energetyce: zwiększenie roli odnawialnych źródeł energii (na przykład elektrownie wodne, wiatrowe), ograniczenie pozyskiwania energii ze źródeł konwencjonalnych; • w przemyśle: rozwijanie drobnego przemysłu rolno-spożywczego, drzewnego, bazującego na lokalnych surowcach oraz wytwarzanego przy udziale technologii przyjaznych środowisku; • w systemach komunikacyjnych: preferowanie transportu kolejowego, wprowadzenie zakazu użytkowania pojazdów bez katalizatorów spalin i benzyny bezołowiowej; • w osadnictwie: kierowanie się zasadą dostosowania się rozwoju osadnictwa do możliwości samoregulacyjnych środowiska, eliminowanie obecnie istniejących uciążliwości sieci osadniczej poprzez wyposażenie istniejących osiedli w infrastrukturę techniczną; • w tożsamości kulturowej: rozwój tożsamości etniczno-wyznaniowej między innymi poprzez kultywowanie kultury nie niematerialnej (duchowej) oraz materialnej. Realizacja wymienionych kierunków działań na obszarze ZPE niewątpliwie przyczyni się do poprawy stanu środowiska przyrodniczego, warunków gospodarowania, a także polepszy jakość życia miejscowej społeczności. - 19 - Zakończenie Obszar objęty koncepcją Zielone Płuca Europy ze względu na występujące tu unikatowe walory środowiska przyrodniczego w sposób szczególny predestynowany jest do rozwoju uwzględniającego zasady zrównoważonego rozwoju. Nadrzędnym celem tej koncepcji powinna być ochrona zasobów przyrody przed degradacją, niewłaściwym użytkowaniem, jak również zachowanie różnorodności biologicznej w tej części Europy. Ponieważ realizacja koncepcji Zielone Płuca Europy leży w interesie całej społeczności europejskiej, konieczne jest aktywne zainteresowanie tą problematyką rządów, władz regionalnych i lokalnych, przedstawicieli nauki, a także międzynarodowych organizacji ekologicznych z całego kontynentu. Koncepcja ta powinna tworzyć podstawę do merytorycznej współpracy Wschód – Zachód w zakresie wypracowania oryginalnych sposobów w rozwiązywaniu skomplikowanych problemów rozwojowych w skali międzynarodowej. Literatura 1. 2. 3. 4. 5. Deklaracja Intencji (Deklaracja Wigierska) uczestników Międzynarodowego Plenarnego Posiedzenia Rady Programowo-Naukowej Porozumienia „Zielone Płuca Polski”, Wigry, 27-28 marca 1992. Lulewicz A., Biała Księga Projektu „Zielone Płuca Europy”, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska Biuro Porozumienia Zielone Płuca Polski, Białystok 2000 (materiał powielony). Memorandum w sprawie Programu „Zielone Płuca Europy” (część północno-wschodnia), Warszawa 10-11 luty 1993. Stankiewicz D., „Zielone Płuca Europy”. Wspólna inicjatywa państw dorzecza Morza Bałtyckiego, Kancelaria Sejmu, Biuro Studiów i Ekspertyz, Informacja 131, maj 1993. Zielone Płuca Europy – część północno-wschodnia, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, BiałoruśEstonia-Litwa-Łotwa-Polska-Rosja, styczeń 1993. - 20 - Jolanta Kamieniecka Konsultant projektu ,,Założenia Koncepcji – Zielone Płuca Europy” Uwagi do Projektu, jego założeń i przebiegu realizacji w sferze merytorycznej Wprowadzenie: W ramach Projektu odbyło się wiele spotkań dyskusyjnych na rzecz jego meritum. Podczas kilku zebrań zespołu autorskiego - współtworzącego Projekt (autorka niniejszych uwag czuje się członkiem tego zespołu), seminarium w Supraślu i konferencji w Wigrach oraz konsultacji indywidualnych próbowano uzgodnić najważniejsze kwestie – decydujące o przeszłym kształcie prac – tu roboczo nazwanych Programem Zielonych Płuc Europy. Nazwę taką przyjmuję, by uświadomić odbiorcom tych uwag – beneficjentom i sponsorom Projektu, iż Zielone Płuca Europy to wielki PROGRAM merytoryczny i polityczny. Stoją przed nim wyzwania i dylematy o charakterze globalnym – interdyscyplinarnym i ponadnarodowym. Trzeba mieć jednak świadomość konieczności realizowania go stopniowo – tak w sensie treści jak i obszaru, do którego można formułować zadania i podjąć kolejne kroki. Wnioski jakie się nasuwają w toku omawianych prac są na najbliższą przyszłość następujące: Delimitacja: Zagadnienie to wzbudza najwięcej emocji, ponieważ stanowi dylemat metodologiczny w stosunku do zastosowanego pierwszego zasięgu prac wykonanych na przełomie lat 1992/1993 w Instytucie na rzecz Ekorozwoju w Warszawie dla potrzeb opracowania „Zielone Płuca Europy – Zarys koncepcji” z inicjatywy polskiego ministra ochrony środowiska przy oficjalnym współudziale następujących instytucji: Państwowy Komitet do Spraw Ekologii Republiki Białorusi - Mińsk; Ministerstwo Środowiska Republiki Estonii – Tallin, Departament Ochrony Środowiska Republiki Litewskiej – Wilno, Komitet Ochrony Środowiska Republiki Łotewskiej – Ryga, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa Rzeczypospolitej Polskiej – Warszawa, Ministerstwo Ekologii i Zasobów Naturalnych Federacji Rosyjskiej – Moskwa, Ministerstwo Ochrony Środowiska Ukrainy - Kijów. Instytucje te zawarły porozumienie co do zasięgu opracowania, maksymalnie obejmującego obszary spójne przyrodniczo, ale i dające się zidentyfikować administracyjne (granicami krajów i ich wewnętrznych jednostek np. województw, obwodów itp.) Kryteria takie uznano za niezbędne ale i wystarczające, gdy pamiętać, że decydowały o uruchomieniu współpracy opartej o zasady i ideę wieloprzestrzennego planowania strategicznego. „ZPE – Zarys koncepcji” z roku 1993 to dokument oddający charakter inicjatywy politycznej – w kategoriach i na rzecz wspólnej polityki ekologicznej krajów Europy Wschodniej, wskazujący na potrzeby integracji polityk ochrony środowiska w duchu zasad zrównoważonego rozwoju. W toku prac zespołu autorskiego do głosu doszło i miało niebagatelny udział zastosowanie kryteriów merytorycznych, w których przeważały zagadnienia przyrodnicze i doprowadziły do wydzielenia tzw. obszarów węzłowych. Delimitacja ich granic – a właściwiej by było powiedzieć zarysowanie zasięgu – wskazało obszarowy wymiar najcenniejszych walorów środowiska i występowania rzeczywistych powiązań terenów, wymagających sformułowania dla nich takich strategii rozwoju, które by gwarantowały zabezpieczenie zrównoważonego gospodarowania zasobami przyrodniczymi i kulturowymi, dla potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń. Zatem: dla potrzeb kontynuacji prac proponuję przyjąć: - 21 - Delimitacja granic (projektu, nie obszaru ZPE): Delimitacja odnosić się powinna do projektu a nie do obszaru Zielonych Płuc Europy, co należy wyraźnie zaznaczyć (w aplikacji). Wydzielenie zasięgu przestrzennego projektu winno odnosić się ściśle do jego przyrodniczo-kulturowego charakteru. Dlatego kryteria geograficzne z przewagą przyrodniczych winny zająć miejsce pierwszoplanowe – przed politycznymi, administracyjnymi - bowiem weryfikacja i konkretyzacja wniosków prac wykonanych w latach dziewięćdziesiątych oraz treści nowych zadań wymagają odniesienia ich do wybranych najcenniejszych przyrodniczo i kulturowo terytoriów. Kryteria polityczne i administracyjne muszą mieć zastosowanie jedynie w sferze organizacyjnej Projektu (w nawiązaniu do pożądanych bliskich terminów nawiązania i późniejszej sprawności partnerskiej współpracy, zasad i źródeł finansowania, kryteriów czasu i miejsca umocowania zarządzania projektem). Granice winny mieć charakter tzw. miękkich tj. otwartych i być zarysem obszarów badawczo-studialnych. Jednostki niższego rzędu: Delimitacja granic wewnętrznych winna być ukierunkowana na przyszłą regionalizację polityk i strategii zrównoważonego rozwoju, z których wynikać powinny konkretne programy działań odniesione do konkretnych obszarów; wyjściowo mogą to być obszary węzłowe z zarysu koncepcji z roku 1993. Nieco historii dla przyszłości: Tło historyczne Projektu jest niezmiernie ważne, a z uwagi na ponad 15-letni okres od Zarysu koncepcji ZPE należy podsumować trwały i potencjalny jej dorobek. W genezie tych działań winny znaleźć się wszystkie działania osób i instytucji, w których idea ZPE była promowana. Często odbywało się to w korelacji do realizacji w ramach wdrażania ekopolityki ZPP mającej w Polsce swój praktyczny wymiar. Dlatego proponuję, by specjalnym działaniem w ramach kolejnego etapu prac było zinwentaryzowanie wszystkich projektów, przedsięwzięć i inicjatyw oraz ich autorów i wykonawców, które się przyczyniły w przeszłości i aktualnie biorą udział w promocji idei zrównoważonego rozwoju Europy Wschodniej. Efekt takiego działania wskaże międzynarodową listę potencjalnych partnerów i zagadnień praktycznie podjętych do budowy wsparcia instytucjonalnego i merytorycznego Koncepcji. Formalne ramy wdrażania koncepcji ZPE: Brak tych ram uświadamia potrzebę określenia w aplikacji, w jakich uwarunkowaniach można prowadzić dalsze prace. Samo stworzenie tych ram nie może hamować prac, więc należy odłożyć to potrzebne, ale nie niezbędne, zadanie na plan ostatni – może być ono produktem końcowym projektu, jako zarysowanie takich ram, co będzie możliwe po rozpoznaniu w toku projektu rzeczywistych warunków ich funkcjonowania. Monitorowanie tego tematu winno być zadaniem towarzyszącym wszystkim działaniom kolejno realizowanym, bowiem ich promocja i efekt przyniesie dopiero szansę na umocowania prawne, instytucjonalne w strukturach społecznych, gospodarczych i politycznych Koncepcji ZPE. Merytoryczne filary projektu: Projekt winien się koncentrować wokół zagadnień przyrodniczego i kulturowego dziedzictwa Europy Wschodniej z jego wykorzystaniem gospodarczym poprzez turystykę. Takie ujęcie problematyki pozwala uczynić ten projekt - projektem badawczo edukacyjnym i wdrożeniowym zarazem. - 22 - W sferze badawczej winien dostarczyć baz danych walorów przyrodniczych i kulturowych oraz zasobów turystycznych obszaru oraz analiz społeczno – ekonomicznego potencjału ocenianego według zasad zrównoważonego rozwoju. W sferze wdrożeniowej winien dostarczyć doświadczenia i umiejętności pracy z instytucjami i społecznościami obszaru na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego oraz budowy rynku turystycznego w skali adekwatnej dla turystyki wiejskiej (w tym: szczególnie agroturystyki i ekoturystyki) krajowej i międzynarodowej tj. w oparciu o szlaki wędrówek ponadregionalnych. Zarządzanie projektem: Analiza potrzeb merytorycznych i organizacyjnych realizacji przedsięwzięcia wskazuje na konieczność zbudowania dość interdyscyplinarnego zespołu kierującego pracami. Proponuję więc utworzenie obok zespołu kierowniczego silnej grupy ekspertów kluczowych odpowiedzialnych za ściśle określone bloki zadań oraz współpracujące z organem zarządzającym w zakresie promocji projektu. Partnerzy: W tle prowadzonej dyskusji niepokoi brak doprecyzowania możliwości udziału w projekcie organizacji pozarządowych. Wobec mocnej roli placówek naukowych (aż do propozycji zawiązania między nimi konsorcjum) jest niewystarczająco określona realna rola sektora III. Bez jego wyraźnego udziału społeczny charakter projektu będzie wysoce wątpliwy. Doświadczenia polskich organizacji pozarządowych w problematyce zrównoważonego rozwoju są na tyle bogate, że przekaz ich na Ukrainę i Białoruś musi być w projekcie gwarantowany. Dlatego nie można przy aplikacji pozostać w sferze enigmatycznej odnośnie tej kwestii. Może warto byłoby w niej zapisać: „stworzenie platformy współpracy partnerstwa ekologicznych organizacji pozarządowych Polski, Ukrainy i Białorusi”, co w praktyce będzie zbadaniem uwarunkowań, oceną potencjału i zawiązaniem w dobranej do rzeczywistych warunków formy partnerstwa NGOs na rzecz popularyzacji idei ZPE. Praktyka: Praktyczne działania w projekcie winny odnosić się do skali lokalnej, do przedsięwzięć regionalnych i lokalnych, do pogranicza krajów partnerskich. Spośród nich priorytetowe winny być wszelkie formy aktywnej edukacji dla ekorozwoju –od poziomu akademickiego po szkolnictwo powszechne, poprzez edukację społeczną, pracę z mediami, ekologizację rynku konsumenta i przedsiębiorców, do nauki samorządów w zakresie tworzenia strategii zrównoważonego rozwoju regionów cennych przyrodniczo. Godna podkreślenia jest tu inicjatywa (autorstwa J.Kamieniecka i I.Kotowicz-Borowy) pracy w strukturach specjalnie tworzonych dla potrzeb projektu: laboratoriach terenowych. W nich odbywać się mogą badania, edukacja, zawiązywanie partnerskich struktur tematycznych i przestrzennych dla rozwoju projektu w toku jego realizacji i jako jego pokłosie. Wniosek końcowy: Prace nad rozwijaniem koncepcji Zielone Płuca Europy, jako kierownik zespołu autorskiego dokumentu z roku 1993, przyjmuję z wielkim zadowoleniem. Fakt możliwości powrotu do tej koncepcji pod względem merytorycznym, ale głównie z racji jego przesłania, uważam za wielce pożyteczny. Mają one dziś wymiar już nie tylko polityczny, ale praktyczny dla podnoszenia poziomu życia mieszkańców Europy Wschodniej. Strukturalne przekształcenia tego regionu winny stać się przedmiotem troski całej UE i dlatego wszelka – wszechstronna rekomendacja idei ZPE jest niezbędna. - 23 - Zwrócić się wiec należy do różnych gremiów politycznych, gospodarczych, edukacyjnych i do organizacji społecznych – nie tylko ekologicznych, o wyrażenie poparcia dla integracji polityk i działań na obszarze wschodniego pogranicza UE. Bez względu na wysoki stopień trudności jakim cechuje się ten projekt, należy życzyć mu ZIELONEGO ŚWIATŁA we wszystkich krajach, do których został niegdyś z Polski zaadresowany, a dziś jest już ich bezpośrednim udziałem. - 24 - Dr Witold Lenart Uniwersytet Warszawski Zakres możliwej współpracy Białorusi, Litwy, Polski, Rosji i Ukrainy w dziedzinie gospodarki przestrzennej, zrównoważonego rozwoju oraz promocji regionalnej z uwzględnieniem założeń Zielonych Płuc Europy Wprowadzenie Poniższe rozwiązania są propozycją objęcia w jednym zapisie możliwości współpracy państw i regionów objętych programem Zielonych Płuc Europy (ZPE) w zakresie gospodarki przestrzennej i polityki regionalnej. Charakter i cele ZPE jednoznacznie lokują te możliwości w kręgu zasad zrównoważonego rozwoju i a także tradycyjnej ochrony środowiska i przyrody. Mamy zatem do czynienia z wyodrębnieniem grup zadaniowych z jednej strony interesujących wszystkich partnerów, z drugiej zmierzających do rozwoju regionów i społeczeństw je zamieszkujących, z trzeciej, zadań uwarunkowanych ekologicznie i ograniczonych standardami środowiskowymi. Diagnoza prospektywna Obszar ZPE zdecydowanie wyróżnia się pod każdym względem na mapie współczesnej Europy. Do ponad przeciętnych i unikalnych w krajobrazie kontynentu strefy umiarkowanej cech dochodzą swoiste uwarunkowania kulturowe i polityczne nadające ZPE cech atrakcyjnego pogranicza, z licznymi wątkami dawnej i dzisiejszej historii. Znając generalne założenia co do przeznaczenia tego terenu wyrażone w deklaracjach ZPE i ZPP można konstruować plan zadaniowy dla koniecznej w tym regionie współpracy. Samo hasło ochrony wartości przestrzeni nawet z wdrożeniem nowszych systemów tej ochrony nie może być jedynym celem operacyjnym. Natomiast walory, o których wyżej wspomniano, nadają pomysłom cechę racjonalności i wykonalności. Poniżej zestawiono w schemacie SWOT cechy terenu, które powinny być wykorzystane przy zestawianiu grup zadaniowych. Wykorzystanie i wzmocnienie lewej strony schematu SWOT powinno odbywać się przy świadomości oczywistych negatywnych cech terenu dotyczących kwestii ekonomiczno-społecznych. Są to miedzy innymi: • zmienność koniunktury gospodarczej w krajach ZPE; • brak zainteresowania regionem przez inwestorów krajowych i zagranicznych; • przedłużająca się dekoniunktura w rolnictwie oraz brak skutecznej realizacji polityki strukturalnej państw wobec rolnictwa i obszarów wiejskich; • postępujące rozwarstwienie ekonomiczne społeczeństwa, a zwłaszcza utrwalanie się w regionie obszarów bezrobocia, ubóstwa i zacofania cywilizacyjnego; • trwające wciąż uprzedzenia o charakterze geopolitycznym, częściowo także o podłożu narodowym i etnicznym; • niewystarczająca promocja walorów turystycznych. W związku z powyższym poniżej przedstawiono ekologiczno-społeczną analizę SWOT ZPE. Należy ją traktować jako dyskusyjny zaczyn. - 25 - Silne strony -Znaczny udział terenów wartościowych przyrodniczo we wszystkich pięciu krajach, w tym formalnie chronionych (zwłaszcza w Polsce) -Wysoka różnorodność biologiczna i geograficzna (krajobrazowa), zarówno taksonalna jak i populacyjna, duża liczba i powierzchnia stref ekotonalnych o bardzo różnym charakterze: jeden z niewielu takich obszarów w Europie -Istniejące i potencjalne obszary przyrody o wartościach międzynarodowych (NATURA 2000, M&B, Ramsar itd.) -Dobra jakość powietrza oraz wód podziemnych, liczne naturalne i mało zmienione ekosystemy, w tym także nieleśne, zwłaszcza hydrogeniczne -Zwartość hydrologiczna: praktycznie zlewisko Morza Bałtyckiego -Zachowane tradycje nie inwazyjnej kooperacji z przyrodą, czyli zrównoważonego korzystania z jej zasobów -Mała gęstość zaludnienia, adekwatna do zasobów i wartości środowiska, pozwalająca na racjonalne gospodarowanie przestrzenią -Rosnące zainteresowanie ośrodków naukowych i akademickich oraz NGOs problematyką ekologiczną pogranicza -Wzrastająca aktywność regionalnych ośrodków naukowych w dziedzinie ochrony środowiska, zrównoważonego rozwoju i turystyki (Kaliningrad, Wilno, Białystok, Olsztyn, Lublin, Rzeszów, Pułtusk, Grodno, Mińsk, Lwów, Równo) -Transgraniczne projekty otwarcia nowych regionów turystycznych na obszarach o szczególnych walorach przyrodniczych (Mierzeja Wiślana, Kanał Augustowski, Roztocze) -Rosnący popyt na turystykę „kresową” w Polsce oraz wyjazdy do Polski z Litwy, Białorusi i Ukrainy (turystyczne) Szanse -Mobilizująca do współdziałania mozaika etniczna z dążeniami do zacieśniania kontaktów pomiędzy Polakami, Litwinami, Rosjanami, Białorusinami i Ukraińcami; polskie tradycje w Wilnie, Grodnie i Lwowie, Litewskie na Suwalszczyźnie, Białoruskie w Białymstoku, Ukraińskie w Przemyślu -Ochrona przyrody – wywołujący najmniej problemów temat współpracy -Rosnąca świadomość instytucji rządowych, samorządowych oraz mieszkańców potrzeby wzmocnienia działań na rzecz oddalenia zagrożeń globalnych, zwłaszcza dotyczących zmian klimatu i stosunków wodnych -Możliwość szybkiego wdrożenia technologii przyjaznych środowisku, zwłaszcza w dziedzinie odnawialnych źródeł energii, sanitacji gospodarowania wodą, budownictwa -Dobre możliwości rozwoju SMP przy zachowaniu standardów ekologicznych -Rozwój zielonych zawodów na wsi, w tym agro i ekoturystyki oraz innej turystyki kwalifikowanej -Rozwój certyfikowanych ekologicznie przedsięwzięć, w tym usług oraz produktów i obiektów (także SZŚ: EMAS, ISO, LCA i inne) -Atrakcyjny teren do rozwoju zdalnych metod waloryzacji środowiska i optymalizacji przeznaczenia terenu -Nowe możliwości kontaktów międzynarodowych w ramach dzisiejszej Europy, współpraca bałtycka -Aktywność instytucji zajmujących się edukacją ekologiczną skierowaną na region ZPE - 26 - Słabe strony -Sztuczne granice administracyjne utrudniające logiczne działania na rzecz ochrony przyrody, środowiska i wspierania zasad zrównoważonego rozwoju -Rozproszone osadnictwo wiejskie, niskie standardy nowego budownictwa na wsi i w małych miastach -Słabo ukształtowana sieć powiązań ekologicznych obszarów chronionych -Niski poziom rzeczywistej ochrony cennych obszarów przed ingerencją cywilizacyjną, słabe mechanizmy równoważenia strat w przyrodzie -Stosunkowo niska świadomość ekologiczna, zwłaszcza wśród ludności wiejskiej oraz użytkowników zasobów środowiska -Niedostateczne rozpoznanie przyrodnicze, zwłaszcza terenów przygranicznych -Szczególnie zacofana gospodarka odpadami oraz wodno-ściekowa, liczne ogniska zagrożeń nadzwyczajnych, także związanych z przeszłością militarną -Brak transgranicznych procedur uzgadniania i oceny przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko -Bezład przestrzenny, zwłaszcza w otoczeniu większych miast, poważne problemy infrastrukturalno-sozotechniczne w miastach Zagrożenia -Szybki niekontrolowany rozwój, bez ustanowionych standardów ekologicznych -Duże koszty fundamentalnych działań na rzecz ochrony przyrody, zwłaszcza ochrony fauny in situ -Za małe środki samorządów na wspieranie inwestycji ekologicznych -Dalszy brak racjonalnych rozwiązań legislacyjnych związanych z gospodarką odpadami komunalnymi -Utrzymywanie się niskich dochodów indywidualnych sprzyjające niezorganizowanej eksploatacji przyrody (kłusownictwo, dewastacja przestrzeni) -Groźba pojawienia się zagrożeń nadzwyczajnych związanych z lokalizacją obiektów z dużym ryzykiem dla środowiska -Możliwe trudności z zaadaptowaniem się do warunków cieplejszego i suchszego klimatu, zwłaszcza na terenach typowo rolniczych wymagających stabilnych zasobów naturalnych oraz na wybrzeżu Bałtyku Lista przedstawionych w dalszej części zadań koresponduje z powyższą analizą. Ocena powiązań programowych, podstawy strategiczne Analiza dokumentów strategicznych zawierających problematykę ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju mających odniesienie do ZPE wskazuje miejsce programu w systemie strategii prośrodowiskowych. Strategie te przedstawiać należy w układzie historyczno–supletycznym. Cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, krajowym i regionalnym grupują się obecnie w dwóch zasadniczych nurtach: oddalania zagrożeń globalnych, w tym tych związanych z wyczerpywaniem się zasobów planety oraz związanych z szeroko rozumianym bezpieczeństwem ekologicznym oraz świadomością ekologiczną jednostki działającej w określonej społeczności. Oznacza to konieczność odpowiedzi na pytanie czy proponowane rozwiązanie strategiczne, a takim jest obszar funkcjonalny ZPE, przyczynia się do efektywnego wykorzystania zasobów naturalnych oraz do zmiany wzorców konsumpcji i produkcji oraz do zarządzania popytem na te zasoby i czy wdrożenie go oddala zagrożenie globalne środowiska i ludzkiego zdrowia. Tylko pozornie można stwierdzić tu zgodność aksjologiczną. Żadna inicjatywa, nawet najsilniej związana genetycznie i intencyjnie z wizją zrównoważonego rozwoju nie zwalniana jest a priori z oceny skutków środowiskowych, a więc musi być przyrównywana do ustalonych prośrodowiskowych wzorców strategicznych o różnym zasięgu przestrzennym, czasowym i branżowym. Strategiczne koncepcje i dokumenty międzynarodowe, a zwłaszcza obejmujące kraje sąsiedzkie, mają oczywiste, liczne odniesienia do ochrony środowiska, życia i zdrowia ludzkiego a także do realizacji zasad zrównoważonego rozwoju. Prawie zawsze sporządzane są w celu ułatwienia przeprowadzenia czynności materialnych, to znaczy wspólnych lub wspólnie akceptowanych inwestycji i innych przedsięwzięć mogących znacząco zmieniać środowisko, a nawet poważnie mu zagrażać. Także niektóre skutki pośrednie, przeniesione i wtórne, mogą okazać się istotne środowiskowo. Dlatego ważne jest skonfrontowanie zasadniczych tez, także tych prośrodowiskowych, dokumentów budujących koncepcję ZPE z najważniejszymi strategiami wyznaczającymi kierunek pożądanych zmian w relacjach człowiek – środowisko. Z konieczności skrócona prezentacja została zgrupowana w trzech częściach. Kolejno omówiono: relację z dokumentami światowymi i międzynarodowymi, związki ze strategiami krajowymi i odniesienia do polskich dokumentów regionalnych. Światowe programy ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju zwykle zaczyna się od apelu U’Thanta (1969), Deklaracji Sztokholmskiej (1972) oraz wczesnych programów ochrony środowiska ONZ (UNEP) a zwłaszcza strategii ochrony przyrody (1980), Światowej karty przyrody (1982) i Raportu „Nasza wspólna przyszłość” (1987). Wszystkie myśli i zalecenia zawarte w tych dokumentach wzmocnione wydarzeniami z 1990 roku (przełomowy międzynarodowy dzień ochrony środowiska w Moskwie, spotkanie ministrów z Europy w Bergen) znalazły się w dokumentach Konferencji ONZ „Środowisko i Rozwój”, która znana jako Szczyt Ziemi odbyła się w Rio de Janeiro w 1992 roku. Nadal, jako aktualne, są sformułowane tam zasady koniecznych praw i obowiązków, warunkujące osiągnięcie nowego ładu na Ziemi oraz lepszej jakości życia. Z pośród 27 zasad istotne znaczenie dla tworzenia programów prośrodowiskowej współpracy międzynarodowej ma, co najmniej, sześć. W zasadach 5, 7, 9 i 12 zwraca się uwagę na potrzebę stałej współpracy wszystkich państw i ludzi na rzecz zrównoważonego rozwoju w celu zachowania, ochrony i przywracania zdrowia i integralności ekosystemu Ziemi. Konkretne znaczenie mają zasady 18 i 19 mówiące o potrzebie informowania sąsiadów o jakichkolwiek katastrofach lub niebezpieczeństwach. Sąsiedzi powinni zapewniać odpowiednią informację na temat zagrożeń środowiskowych mogących mieć niekorzystne skutki. Tematyka ta rozwinięta jest w globalnym programie Agendy 21 w rozdziale o współpracy międzynarodowej, przekazywaniu technologii, prawie międzynarodowym i obiegu informacji. Zasadniczy cel Programu ZPE – zrównoważony rozwój obszarów przygranicznych pięciu państw jest także zgodny z zasadami zrównoważonego - 27 - rozwoju i nowoczesnej ochrony środowiska, gdzie awans ekonomiczny ludzi uważa się za niezbędny warunek wzrostu świadomości ekologicznej, co oznacza szansę na społeczną akceptację koniecznych ograniczeń w użytkowaniu zasobów środowiska. Dokumenty z Rio powszechnie wprowadziły klasyczne dziś zasady odpowiedzialności za straty środowiskowe oraz podstawowe kryteria zrównoważonego rozwoju, a także do dziś skutecznie wdrażane instrumenty zarządzania ochroną środowiska. Najważniejszym z takich narzędzi, które będą wykorzystywane w programie ZPE są oceny środowiskowe, zarówno dla pojedynczych przedsięwzięć jak i wykonywane w stosunku do dokumentów strategicznych. W Rio narodziły się dwie najważniejsze konwencje dotyczące ochrony środowiska, niezwykle ważne dla współpracy transgranicznej. Mowa o Konwencji o różnorodności biologicznej oraz Ramowej Konwencji w sprawach zmian klimatu. Trzeba tu zwrócić uwagę, że od Szczytu w Rio poszukuje się dodatkowych rozwiązań prawno-politycznych mogących zastąpić nie zawsze podpisywane i ratyfikowane konwencje i traktaty. Poważną rolę ma regionalizacja – przy trudnościach znalezienia rozwiązań globalnych można zawierać porozumienia regionalne. Dobrym przykładem jest Konwencja Helsińska dotycząca Morza Bałtyckiego. Wręcz wzorcowym przykładem może okazać się Program ZPE, zwłaszcza, że tak dobrze wpisuje się w inne proekologiczne inicjatywy regionalne, jak np. „zielonego obrzeża Bałtyku”. Te, w pewnym sensie, zastępcze inicjatywy programowe związane są z małą skutecznością działań ONZ i słabą realizacją Agendy 21. W kolejnych latach przyjęto następne poważne dokumenty ekorozwojowe. I tak w 2000 roku w Nowym Jorku Milenijny Raport dotyczący Celów Rozwoju (MDGR – deklaracja milenijna). Ostatni, ósmy z nich, wiąże się z potrzebą ustanawiania i realizowania krajowych strategii zrównoważonego rozwoju do roku 2005. W rezultacie w Polsce powstał dokument „Polska 2025. Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju”. Jest on jednak powszechnie krytykowany za brak misji i rozdrobnienie problemów. Nie zawiera bezpośrednich zapisów w sprawie ZPE. W 2001 roku ukazała się Deklaracja Amsterdamska o zmianach globalnych dotycząca koniecznych reakcji na nie. Najważniejszym sformułowaniem tej deklaracji jest postulat rozumienia zmian nie jako prostego paradygmatu przyczynowo – skutkowego, ale jako procesu z charakterystycznymi progami. Uznano, że Ziemia jako system wyszła daleko poza zasięg naturalnej zmienności występującej przez ostatnie setki tysięcy lat. Zatem potrzebne są etyczne i polityczne ramy globalnego zarządzania i strategii zagospodarowania Ziemi jako systemu. Deklaracja Amsterdamska jest najpoważniejszym ostrzeżeniem tego typu przed ostatnim Raportem Klimatycznym (2007). W praktyce oznacza, że wszelkie programy, plany i polityki muszą odnosić się do niezamierzonych i postępujących zmian w środowisku globalnym i lokalnym. Jednym z ważnych nurtów wywołanych takim stawianiem sprawy zagrożeń globalnych jest organizowanie dużych regionalnych przestrzeni broniących się przed głębokimi przemianami środowiska. Taką inicjatywą są ZPE. Te i inne wyzwania legły u podstaw organizacji Szczytu Ziemi w Johanesburgu w 2002 roku. Szczyt miał doprowadzić do ważnych zobowiązań w sferze socjalno-społecznej ochrony zasobów naturalnych i ochrony zdrowia. Niestety nie udało się w większości tych propozycji uzgodnić. Dla Programu ZPE warte odnotowania są zasady odpowiedzialności przedsiębiorców i biznesu za stan środowiska, które powinny być wprowadzone do praktyki współpracy. Jako najnowszy dokument o charakterze światowym, porządkującym relacje cywilizacji ze środowiskiem jest tzw. Karta Ziemi, lub inaczej umowa najmu z Ziemią przygotowana w Brnie w 2004 roku. Jest to Deklaracja w przeważającej części o charakterze filozoficznym, ale dobrze określa ograniczoność naszych dzisiejszych działań oraz potrzebę odnowy naturalnego porządku świata jako warunku długotrwałej egzystencji człowieka i jego kultury. Hasła tej Deklaracji bardzo dobrze pasują do celów Programu ZPE, gdzie eksponuje się wartości humanistyczne oraz zrównoważony rozwój ekonomiczny. Pozostając przy tematyce konwencji należy skierować uwagę na Konwencję o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości - 28 - w sprawach środowiska Aarhus (1998). Polska ratyfikowała około 20 konwencji tyczących się ochrony środowiska, niektóre z nich są uszczegółowione w prawodawstwie unijnym, a więc ściśle implementowane do prawa polskiego. Podstawowymi dokumentami strategicznymi tyczącymi się ochrony środowiska Unii Europejskiej są wspólnotowe programy ochrony środowiska, które zaczęto formułować od 1973 roku. Obecny, szósty program działań Wspólnoty w dziedzinie ochrony środowiska na lata 2001-2010 ma hasło „Środowisko 2010: nasza przyszłość, nasz wybór”. Wyznacza on cztery priorytety wymienione poniżej. • Powstrzymanie niekorzystnych zmian klimatu i przeciwdziałanie ich następstwom. • Przyroda i różnorodność biologiczna; ochrona rzadkich zasobów biotycznych i krajobrazowych. • Środowisko i zdrowie, bezpieczeństwo ekologiczne obywateli. • Zrównoważone wykorzystanie zasobów naturalnych i nowa, skuteczna gospodarka odpadami. Priorytety te w pełni dotyczą obszaru ZPE. Oznacza to potrzebę wzmocnienia międzynarodowych ram instytucjonalnych, tworzenie regionalnych struktur, lepszą koordynację pomiędzy państwami członkowskimi a także w ramach innych struktur europejskich. Oznacza związek z zaprezentowaną na posiedzeniu Rady Europy w Goeteborgu w 2001 roku strategią zrównoważonego rozwoju UE „Zrównoważona Europa dla lepszego świata”. Ma ona trzyczęściową strukturę wykonawczą, gdzie w pierwszym etapie zakłada się zestawienie przekrojowych, międzyresortowych propozycji i rekomendacji prowadzących do poprawy skuteczności polityki i osiągnięcia zrównoważonego rozwoju. Chodzi o to by polityki sektorowe wzmacniały się nawzajem, a nie rozchodziły, a polityka regionalna była prekursorem i najlepszym przykładem takiej integracji. W drugiej fazie przewiduje się ustanowienie konkretnych instrumentów a w trzecim implementację i ewaluację. Jednym z celów operacyjnych tworzenia ZPE jest taka integracja międzysektorowa. Istotne znaczenie dla zapisów programowych ZPE mają także dokumenty strategiczne przygotowywane w ramach działań UE. Jest ich kilkanaście. Wspominamy tylko dwóch. Na konferencji w Lucernie (1993) ministrów ochrony środowiska przyjęto Program działań na rzecz ochrony środowiska dla Europy Środkowej i Wschodniej. Może to być wzór do działań na rzecz zrównoważonego rozwoju w Programie ZPE. Program z Lucerny zawiera zasady liczenia strat w środowisku i ustanawiania priorytetów, wskazuje niezbędne reformy w polityce ochrony środowiska w tym tworzenie lepszych instytucji, zajmuje się finansowaniem ochrony środowiska wymieniając obiekty priorytetowego finansowania. Przede wszystkim jednak zajęto się najszerzej, jak do tej pory, problemami transgranicznymi i regionalnymi. Program rozwija zarządzanie obszarami podmokłymi oraz ochroną różnorodności biologicznej na obszarach przygranicznych. Ważne dla ZPE są także zapisy o emisjach transgranicznych, promieniowaniu jonizującym, handlu odpadami, ochronie wybrzeży. Bezpośredni, bardzo aktualny związek z Programem ZPE mają ustalenia dotyczące europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. Szczególny charakter tych obszarów, częściowo ustanowionych już w Polsce wynika z zapisów Dyrektywy Rady Nr 79/409 EWG z 1979 roku (Dyrektywa Ptasia), Dyrektywy Rady Nr 92/43 EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych i dzikiej fauny i flory (Dyrektywa Siedliskowa) oraz decyzji Komisji Nr 97/266 EWG z 1996 roku w sprawie zakresu informacji o obszarach systemu Natura 2000. W rezultacie tych uregulowań, spójna sieć obszarów chronionych powstaje na całym obszarze wspólnoty europejskiej od 2004 roku. W skład tej sieci wchodzą obszary specjalnej ochrony (OSO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą Ptasią oraz specjalne Obszary Ochronne (SOO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą Siedliskową. Obszary takie zostały w Polsce wyznaczone i zatwierdzone (OSO), zgłoszone (SOO) oraz negocjowane na wniosek organizacji pozarządowych (OSO i SOO). Tworzą one system obejmujący kilkanaście procent powierzchni kraju, w tym wszystkie parki narodowe, część parków krajobrazowych i rezerwatów oraz dość znaczną powierzchnię dotychczas praktycznie nie chronioną. Problem ustanowienia i utrzymania tych obszarów jest jednym z fundamentalnych kwestii dzisiejszej ochrony przyrody w Polsce. Na wschodnich rubieżach naszego kraju znajduje się kil- 29 - kanaście obszarów Natura 2000, których zgodne ze standardami europejskimi utrzymanie wprost wymaga współpracy z Rosją, Litwą, Białorusią i Ukrainą. Specyficzny cel ochrony w przypadku obszarów Natura 2000 powinien być przedmiotem rozważań i uzgodnień podczas prac programowych ZPE. Już tu zatem wskazujemy na konkretną grupę zadaniową, wcale nie tylko o charakterze planistycznym. W latach osiemdziesiątych w Polsce pojawiły się pierwsze mniej lub bardziej oficjalne dokumenty strategiczne dotyczące ochrony środowiska. Ta historyczna już dziś spuścizna warta jest przypomnienia. Narastająca krytyka społeczna dotycząca stanu środowiska spowodowała opracowanie bodajże pierwszego w krajach Środkowej i Wschodniej Europy programu ochrony środowiska przyrodniczego (1985 – 1988). Znaczna część tego dokumentu, znanego jako Narodowy Program Ochrony Środowiska jest aktualna do dziś, m. in. zawiera bardzo rozsądne zapisy dotyczące zaprzestania osuszających prac melioracyjnych, doprowadzenie do sytuacji umożliwiającej właściwe funkcjonowanie ekosystemów oraz usunięcie fizykochemicznych zagrożeń ludności. Program wielokrotnie koncentruje się na wschodnich rubieżach kraju, wspierając ideę Zielonych Płuc Polski. Program nie wszedł w fazę realizacyjną ze zrozumiałych względów politycznych. W znacznym stopniu idee tego Programu wzbogacone myślami działaczy ekologicznych tamtych czasów legły u podstaw Ustaleń Okrągłego Stołu (1989) podzespołu do spraw ekologii. Wśród 28 postulatów znalazł się także obszerny zapis dotyczący współpracy przygranicznej z propozycjami tworzenia funkcjonalnych obszarów bilateralnych i szerszych na styku cennych przyrodniczo obszarów leżących w Polsce i bezpośrednio za jej granicami. Można uznać, że postulaty te zrealizowano tylko częściowo. Za ważne dla Programu ZPE uznać należy także zadeklarowane wtedy przyjęcie zasad ekorozwoju w Polsce, przyjęcie nowego modelu gospodarki leśnej, przeprowadzenie powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej (kompletnie zaniechanej) oraz utworzenie ekologicznego systemu obszarów chronionych (w pełnym tego słowa znaczeniu system ten dopiero obecnie jest dopięty). Prace te umożliwiły formalne sformułowanie celu jakim jest utworzenie ZPE. Najlepszym w ocenie bardzo znacznej liczby ekspertów okazał się dokument - Polityka Ekologiczna Państwa, przyjęty przez Sejm w maju 1991 roku. Była ona formą przełożenia zapisów Okrągłego Stołu z uwzględnieniem celów operacyjnych. Na podstawie tego dokumentu Sejm przyjął w maju 1991 roku uchwałę w sprawie polityki ekologicznej. Zawiera ona do dziś aktualne zasady wzmocnienia roli ochrony środowiska i działań ekorozwojowych w celu poprawy jakości życia Polaków oraz zachowania zasobów przyrody, w szczególności dokument ten wskazuje pilne potrzeby unowocześnienia pakietu legislacji środowiskowej, prowadzenia wyceny strat środowiskowych, co powinno prowadzić do stymulowania proekologicznych zachowań podmiotów gospodarczych, ustalenia zasad kształtowania bezpieczeństwa ekologicznego, rozwój systemu edukacji ekologicznej itd. Te i inne zapisy PEP I pozwoliły na sformułowanie w następnych latach szczegółowych i nowoczesnych dokumentów strategicznych. Część z nich bezpośrednio odnosi się do obszarów zainteresowania idei ZPE, a wszystkie analizują potrzeby, które powinny być tam uwzględnione. Komitet Prognoz przy Prezydium PAN opracował w 1994 roku Raport w sprawie opracowania długofalowej strategii rozwoju Polski na piętnaście lat. Jest to bardzo optymistyczna prognoza rozwoju, w której wschodnie obszary stanowią „zielone zaplecze” i powinny być wykorzystane w celach turystycznych i rekreacyjnych. Silniejszym formalnie, bo przyjętym przez Rząd RP i Sejm rozwinięciem tego dokumentu była Strategia dla Polski z tego samego roku oraz Uchwała Senatu w sprawie polityki ekologicznej Państwa. Ustalenia zapisów zawartych w tych obszernych dokumentach potwierdzały deklarację podążania drogą zrównoważonego rozwoju jako drogą jedyną i realizowaną z pełnym świadomym i aktywnym udziałem całego społeczeństwa ponad interesami poszczególnych podmiotów w imię dobra przyszłych pokoleń. Należy w tym miejscu zauważyć, że tak jednoznaczne i prawie wszędzie powtarzane odwoływanie się do idei zrównoważonego rozwoju nie znalazło w Polsce uszczegółowienia w postaci koniecznych, surowych i niewygodnych - 30 - pakietów ograniczeń, narzędzi ekonomicznych i fiskalnych. Sama definicja zrównoważonego rozwoju wciąż pozostaje nie uzgodniona, a nawet rozumiana rozbieżnie. Jest to jedna z ważnych przyczyn trudności w uzgodnieniu priorytetów dla ZPE i jednocześnie zasadnicze zagrożenie dla środowiska w sytuacji gdyby zasady ZPE odbiegały od przyjmowanych w krajach regionu. Mowa oczywiście o niekorzystnych ekologicznie różnicach. Kolejnym poważnym dokumentem strategicznym była II Polityka Ekologiczna Państwa o podobnych wartościach, co Pierwsza, w której pojawiły się uporządkowane i wyposażone w narzędzia wykonawcze wszystkie zasady polityki ekologicznej zaczerpnięte zarówno ze Szczytu Ziemi jak i dokumentów unijnych. Dokument ten powstał w 2000 roku, program wykonawczy do II PEP na lata 2002 – 2010 przyjęto w 2002 roku, zaś mutacje pod nazwą Polityka ekologiczna Państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010 w 2003 roku. Są to podstawowe opracowania strategiczne bezpośrednio związane z ochroną środowiska i rozwojem zrównoważonym. Ich bogate zapisy zawierają wcześniej przyjęte deklaracje i uchwały, w tym tak ważną dla Programu ZPE deklarację Sejmu w sprawie obszaru Zielone Płuca Polski. Odnotować trzeba trafne i długo oczekiwane zapisy Krajowej Strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań (2003), gdzie istotną rolę przypisano ochronie pradolin i innych dolin rzecznych oraz obszarów hydrogenicznych będących największym bogactwem obszaru ZPE. Dokumenty strategiczne dotyczące rozwoju społeczno-gospodarczego kraju w różny sposób uwzględniają aspekty środowiskowe. I tak Narodowy Plan Rozwoju 2004 – 2006 przyjęty przez Radę Ministrów w 2003 roku miał zawierać VI część dotyczącą ochrony środowiska. Niestety, okazała się niezgodna ze standardami UE i została wycofana. Ważną dla celów ZPE jest oś V, czyli Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ERDF). Znajdują się tam zapisy o roli przygranicznych regionów w rozwoju gospodarczym Kraju, a zwłaszcza te mające przeciwdziałać marginalizacji tych terenów. Podstawowymi dokumentami regionalnymi tyczącymi się ochrony środowiska są wojewódzkie programy ochrony środowiska wraz z planami gospodarki odpadami oraz plany przestrzennego zagospodarowania województw. Są to dokumenty unowocześniane co cztery lata, wciąż jeszcze mało spójne z PEP II oraz z Koncepcją Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Strategia i Program Zielonych Płuc Polski są bardzo dobrym wzorcem dla działań programowych ZPE. Obszar ZPP obejmuje znaczną część ZPE, charakter krajobrazu jest zbliżony. Ostatni ze wspomnianych dokumentów właśnie jest przygotowywany, zatem istnieje także zgodność chronologiczna. Oryginalne zapisy przeformułowano tak, by mogły być odnoszone do obszaru ZPE. Dotyczą najpierw Strategii, potem Programu. W Strategii sformułowano następujące cele rozwoju i priorytety: – podstawowe cele rozwoju, czyli: • tworzenie warunków do zachowania i wzmocnienia ekosystemów oraz ochrony wód i zasobów naturalnych (ekorozwój); • tworzenie możliwości awansu cywilizacyjnego społeczności lokalnych; • aktywizacja gospodarcza zharmonizowana z wymaganiami środowiska przyrodniczego (trwały, zrównoważony rozwój); − priorytetowe działania stymulujące rozwój obszaru , czyli: • podniesienie poziomu cywilizacyjnego poprzez rozwój edukacji; • wprowadzanie nowych technologii; • zwiększanie i usprawnianie dostępności komunikacyjnej. − główne siły motoryczne rozwoju obszaru, czyli: wzrost oddziaływania odpowiednio wzmocnionych aglomeracji, które swym wpływem po• winny przyczynić się do konsolidacji obszaru; • rozwój turystyki krajowej i międzynarodowej o najwyższym standardzie; - 31 - • rozwój rolnictwa ekologicznego, stanowiącego kluczowy element rolnictwa zintegrowanego opartego na wielofunkcyjnym modelu rozwoju obszarów wiejskich, uwzględniający rozwój agroturystyki; • pełne zaspokojenie potrzeb w zakresie zaopatrzenia ludności i gospodarki w wodę oraz energię, przy równoczesnych zabezpieczeniach systemów unieszkodliwiania ścieków i odpadów. Ponadto jako szczególny priorytet Strategia przyjmuje pełne wykorzystanie w rozwoju współpracy międzynarodowej, w szczególności dotyczącej porozumień i programów w zakresie ochrony środowiska i funkcjonowania gospodarki. Wytyczone kierunki i cele, zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju, pozwalają uznać ten obszar jako potencjalną składową Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 oraz ECONET EUROPA, a także jako fragment Zielonych Płuc Europy i Zielonego Pierścienia Bałtyku, co daje mocne podstawy efektywnej współpracy transgranicznej. Uszczegółowienie oraz rozwinięcie celów i priorytetów rozwoju nastąpi w ramach opracowania dziesięciu sektorowych programów strategicznych dotyczących: • ochrony środowiska przyrodniczego; • ochrony i racjonalnego wykorzystania zasobów wodnych; • usprawnienia gospodarki odpadami; • poprawy warunków życia; • zagospodarowania walorów turystycznych; • rozwoju gospodarczego; • rozwoju sieci transgranicznych; • rozbudowy sieci zasilania energetycznego; • racjonalizacji gospodarki wodno-ściekowej; • promocji i marketingu. Tu mamy więc pierwsze, szersze wyszczególnienie działań do wykonania w ramach współpracy ZPE. Grupy zadaniowe z powyższym związane, koncentrują się na sprawach wynikających bezpośrednio z misji Porozumienia ZPP, której celem jest przede wszystkim promocja tego obszaru i wspieranie działań na rzecz jego zrównoważonego rozwoju. Większość działań rekomendowanych jest głównie administracji rządowej i innym organom centralnym. Dla układu samorządowego program pełni przede wszystkim funkcję inspirującą i koordynacyjną, a także jest ważnym instrumentem organizującym wspieranie rozwoju Zielonych Płuc Polski. Cel generalny (wizja) Ramowego programu brzmi następująco: Zielone Płuca Polski są unikalną, wzorcową strefą bezpieczeństwa ekologicznego ochrony dziedzictwa kulturowego, obszarem współdziałania tworzących ją regionów oraz przyjaznej współpracy międzynarodowej w skali europejskiej. Można to powtórzyć w odniesieniu do ZPE. Wyróżniono cele strategiczne (I-VII) i cele operacyjne: I. Wzrost konkurencyjności obszaru w Polsce oraz przestrzeni Europejskiej poprzez: • tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności obszaru o szczególnych walorach przyrodniczo-krajobrazowych i kulturowych, sprzyjających rozwojowi rolnictwa ekologicznego, przedsięwzięć o wysokich technologiach oraz turystyki i wypoczynku; • umożliwienie wykorzystywania obszaru jako unikalnej, wzorcowej strefy bezpieczeństwa ekologicznego w skali krajowej i międzynarodowej; • rozwijanie przyjaznej i efektywnej współpracy międzynarodowej, ze szczególnym uwzględnieniem współdziałania transgranicznego. II. Ożywienie i proekologiczne ukierunkowanie społeczno - gospodarczego rozwoju obszaru poprzez: • pobudzanie i wspieranie działań ukierunkowanych na tworzenie szans rozwoju gospodarczego oraz możliwości awansu cywilizacyjnego mieszkańców bez szkód dla środowiska; • uwzględnienie zasady zrównoważonego rozwoju w projektach dokumentów strategicznych o zasięgu lokalnym. - 32 - III. Wzmocnienie walorów środowiska naturalnego i kulturowego poprzez: • stymulowanie i koordynowanie działań zmierzających do tworzenia nowych obszarów chronionych; • intensyfikację zalesień; • edukację na rzecz ochrony różnorodności kultur oraz ich dziedzictwa. IV. Zapewnienie spójności w różnorodności oraz tożsamości i pozytywnego wizerunku obszaru poprzez: • rozwijanie współpracy samorządów regionalnych i lokalnych, administracji rządowej, towarzystw kulturalnych i naukowych oraz regionalnych i lokalnych środków masowej komunikacji; • podejmowanie działań sprzyjających identyfikacji mieszkańców tego obszaru z ideą ZPP. V. Doskonalenie i promocja “produktu regionalnego” ZPP poprzez: • inspirowanie i koordynowanie działań z zakresu marketingu terytorialnego sprzyjających rozwojowi obszaru ZPP; • wprowadzanie regionalnych standardów ekologicznych i przestrzennych. VI. Uwzględnienie obszaru w polityce przestrzennej i regionalnej państwa poprzez: • działania na rzecz wspólnej rządowej i samorządowej polityki regionalnej obszaru, na którym istnieją szczególnie korzystne warunki do modelowej realizacji zasad rozwoju zrównoważonego; • działania na rzecz wyodrębniania regionalnej specyfiki zarządzania zasobami środowiska. VII. Podnoszenie poziomu wiedzy o rozwoju zrównoważonym poprzez: • popularyzowanie wiedzy o idei ZPP/ZPE na wszystkich poziomach edukacji i wychowania w zakresie ekologii, ochrony środowiska i rozwoju zrównoważonego; • organizowanie działalności badawczo-rozwojowej. W sensie merytorycznym problematyka ekologiczna, ekorozwojowa i prozdrowotna ważna dla celów Programu ZPE obejmuje bardzo szeroką gamę zagadnień. Najwięcej z nich zapisały kolejne mutacje PEP. Przytaczamy najważniejsze. Polityka ekologiczna powinna dokonywać się poprzez zmiany modelu produkcji i konsumpcji tzn. zmniejszanie materiałochłonności, energochłonności, wodochłonności i stosowanie dobrych praktyk oraz przyjaznych środowisku technik. Obszar ZPE ma znacznie lepsze możliwości w tym zakresie niż reszta Środkowej Europy. Aspekty ekologiczne powinny być obligatoryjnie włączane do polityk sektorowych, a także programów rozwoju regionalnego i lokalnego. Ten ważny postulat wciąż jest niedostatecznie wypełniany, w szczególności w polskiej części obszaru ZPE jest traktowany typowo deklaratywnie. Rynek powinien być aktywizowany do działań na rzecz środowiska. M.in. mowa tu o tworzeniu „zielonych zawodów”, partnerstwo z biznesem, kształtowanie postaw konsumentów, likwidacja subsydiów szkodliwych dla środowiska, zarządzanie środowiskowe, odpowiedzialność za skutki środowiskowe realizowanych przedsięwzięć. Można sobie wyobrazić na obszarze ZPE, szeroką gamę możliwości włączenia instytucji finansowych do wspierania na zasadach rynkowych przedsięwzięć w ochronie środowiska i na rzecz rozwoju zrównoważonego. Potrzebne są nowe mechanizmy ekonomiczne i systemy finansowania. Proekologiczne obszary funkcjonalne na wschodnich rubieżach Polski powinny z nich szczególnie skorzystać. Przewiduje się bowiem, regionalizację opłat za korzystanie ze środowiska. W zakresie wzmocnienia instytucjonalnego szczególnie ważne powinno być utworzenie proekologicznych administracji zlewniowych oraz wzmocnienie, a może nawet zreformowanie służb inspekcji środowiska. Bardzo ważne jest tu przekazanie tym wzmocnionym komórkom zadań związanych z realizacją międzynarodowych konwencji ekologicznych. Służby tego rodzaju praktycznie (w terenie) nie funkcjonują – trudno sobie wyobrazić nadzór nad realizacją Programu ZPE (ZPP) zawierającego znaczące aspekty pro środowiskowe bez możliwości egzekwowania wyników. - 33 - Kwestie związane z komunikacją społeczną. W Polsce formalnie system ten już działa, ale daleki jest od doskonałości. Przy niskiej świadomości ekologicznej rolników, przeważających na obszarze ZPE punkt ten jest szczególnie istotny. Chodzi tu nie tylko o sprawne udostępnianie informacji o środowisku przez urzędy administracji publicznej, ale o powołanie i zapewnienie funkcjonowania stałych ciał konsultacyjnych zajmujących się problematyką ekologiczną. Problematyka ładu przestrzennego i racjonalnego użytkowania terenu – to jedno z najważniejszych zadań w znacznym stopniu warunkujące sukces idei ZPE. Konieczna jest zmiana przepisów w tym względzie, gdyż są one w Polsce szczególnie nieudane. W tym samym czasie występuje potrzeba weryfikacji starych planów przestrzennego zagospodarowania, w tym także wojewódzkich i poddania ich procedurze oceniania środowiskowego. Wreszcie arsenał narzędzi quasi planistycznych, wiązanych z ochroną środowiska powinien być rozszerzony zgodnie z inicjatywami UE. Proces OOS powinien być traktowany jako fundament decyzyjny, rozwijane powinny być dobrowolne systemy zarządzania prośrodowiskowego. Techniki i technologie innowacyjne uwzględniające korzyści środowiskowe. Oczekuje się tu szerokiej inicjatywy regionalnej związanej ze specyfiką zasobów środowiska, tradycji i preferencji społecznych. W dziedzinie współpracy międzynarodowej priorytetowo należy traktować współpracę dwustronną w dziedzinie ochrony środowiska z tymi państwami, które są lub mogą w najbliższym czasie stać się naszymi strategicznymi partnerami. W dziedzinie ochrony dziedzictwa przyrodniczego i racjonalnego użytkowania zasobów przyrody polskie dokumenty strategiczne podnoszą kwestię wzrostu lesistości (do 30%), ochronę terenów wodno-błotnych, utworzenie sieci obszarów Natura 2000 oraz poprawę stanu czystości wód powierzchniowych. W dziedzinie zrównoważonego wykorzystania surowców, materiałów, wody i energii ważne są działania na rzecz kontroli wodochłonności, energochłonności i materiałochłonności, tworzenie nowej struktury organizacyjnej z bazą danych o prośrodowiskowych technologiach (wykorzystując kryteria BAT). Odrębnym zagadnieniem jest wykorzystanie odnawialnych źródeł energii. Polska Polityka Ekologiczna zdecydowanie wspiera zasady bezpieczeństwa ekologicznego i sprawiedliwości ekologicznej. Poza kwestiami jakości wód, w tym pitnych, powietrza i standardów usuwania odpadów, rosnące znaczenie mają nowoczesne systemy ochrony przed hałasem, promieniowaniem elektromagnetycznym, obecnością szkodliwych chemikaliów w środowisku oraz unikanie poważnych awarii przemysłowych. Jednym z priorytetowych zadań dla współpracy w ramach ZPE w tej grupie jest przeciwdziałanie globalnemu ociepleniu oraz łagodne dostosowywanie się do jego nieuchronnych następstw. Tak wiec założenia ZPE wspierają działania przyczyniające się do zastępowania wykorzystania zasobów nieodnawialnych zasobami odnawialnymi, albowiem promują ekstensywny, ale nowoczesny, sposób wykorzystania tych zasobów oraz dbanie o ich odnawialność jako gwarancję dobrobytu. Jednocześnie wskazuje się na potrzebę wprowadzania rozwiązań ekoinnowacyjnych. Dobrym przykładem jest np. rozwijanie energetyki ze źródeł odnawialnych oraz indywidualnych systemów sanitacji wód. Podkreślić należy zgodność z zapisami dokumentów strategicznych odnoszących się do ochrony konserwatorskiej oraz gatunkowej. Należy stwierdzić, że idea i litera dokumentów ZPE nie narusza uzgodnień dotyczących sieci obszarów NATURA 2000 w Polsce, więcej umożliwia korektury zasięgu tych obszarów i umożliwia zapewnienie im korzystnych buforów (otulin) ze strony wschodniej. Problemy pojawiają się w zakresie promowania określonych działów gospodarki (w tym także turystyki i specjalistycznego rolnictwa) oraz w dziedzinie nadzoru i kontroli. Tak więc liczyć można, że wdrożenie zasad ZPE wzmocni: • racjonalne wykorzystanie zasobów, zwłaszcza przestrzeni i zasobów biosfery; • korzystną zmianę trendów konsumpcyjnych; - 34 - • • • wprowadzanie technologii i technik przyjaznych środowisku; poprawę ładu przestrzennego; podnoszenie świadomości i wiedzy ekologicznej. Zasady ZPE w większości aspektów odnoszą się do podstawowych haseł zrównoważonego rozwoju. Większość zapisów ZR jest z nimi zgodna. Dokumentuje to poniższa tabela. Wyszczególnione zasady są nieznaczną modyfikacją preambuły do dokumentów końcowych konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku. Zasada zrównoważonego rozwoju Relacja do zasad ZPE 1. Wszyscy ludzie mają prawo do zdrowego i twórczego życia w harmonii z przyrodą. Jednakowe traktowanie zarówno mieszkańców regionu, jak i przybyszy. 2. Państwa zobowiązują się, że ich działalność nie spowoduje zniszczeń środowiska naturalnego innych państw, w tym ościennych. Jedna z podstaw ZPE. 3. Prawo i działalność gospodarcza powinny być tak prowadzone, by zapewnić potrzeby rozwojowe i zasoby środowiska dla przyszłych pokoleń. Fundament ZR i ZPE. 4. Ochrona środowiska musi być traktowana łącznie z innymi procesami rozwojowymi. Wdrażanie idei ZPE powinno wskazać potrzebę takiego działania. Dziś jest to zasada zwykle nie przestrzegana. 5. Likwidacja ubóstwa jest integralnym zadaniem zrównoważonego rozwoju, służy ochronie środowiska w każdym aspekcie. Ubóstwo jest problemem na obszarze ZPE. Należy dostrzec związki pomiędzy nim i ZR. 6. Pierwszeństwa we wsparciu międzynarodowym należy udzielać państwom rozwijającym się, które wykazują różnego rodzaju opóźnienia we wdrażaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Oczekiwany efekt tworzenia ZPE. 7. Należy eliminować modele produkcji i konsumpcji zakłócające zasady ZR. Druga faza działań ZPE. 8. Rozwój nauki i techniki powinien wspomagać wdrażanie zrównoważonego rozwoju. Rola nauki i techniki została wyeksponowana, także w sensie proekologicznym. 9. Dostęp do informacji o stanie środowiska i działaniach na rzecz jego poprawy a także udział społeczeństwa w rozwiązywaniu kwestii środowiskowych jest fundamentem wdrażania ZR. Nastąpi wyraźny wzrost form i intensywności komunikacji społecznej. 10. Państwa powinny wzbogacać swe prawne podstawy ochrony środowiska korzystając z dorobku międzynarodowego, ale zachowując odrębność wynikającą z różnic. Zasada ta szczególnie dotyczy ZPE. - 35 - 11. Relacje międzynarodowe służące ochronie środowiska powinny odbywać się dzięki dwu i wielostronnym porozumieniom; dotyczy to np. kwestii wymiany handlowej, ale też odpowiedzialności za szkody środowiskowe, wspólnego zapobiegania zagrożeniom regionalnym i globalnym, sprzeciwianiu się i zapobieganiu transferowi substancji i technologii powodujących poważne zagrożenie środowiska. Aspekty te powinny znaleźć się w szczegółowych zapisach o współpracy, a także stanowić materialny, trwały rezultat współpracy w ramach ZPE. 12. Należy dążyć do internalizacji kosztów środowiskowych oraz używania instrumentów ekonomicznych zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci”. W praktyce wycen strat środowiskowych te instrumenty są jeszcze bardzo rzadko stosowane we wszystkich krajach regionu. 13. Wewnętrznym instrumentem kontroli środowiskowej powinien być system ocen oddziaływania na środowisko, dla konkretnych inwestycji, planów, programów i strategii. Polska stanowczo to sugeruje. 14. Należy budować system natychmiastowego powiadamiania o nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska, także w stosunkach międzynarodowych. Postulat do pilnego wdrażania. 15. Ochrona środowiska powinna eksponować rolę kobiet i młodzieży. Obszar ZPE wyraźnie predestynuje te grupy społeczeństwa. 16. Należy dostrzegać znaczenie tradycji i kultury we wdrażaniu ZR. Jedno z fundamentalnych, na razie ogólnych założeń ZPE. 17. Rozwój zrównoważony jest w antagonistycznej sprzeczności z militaryzacją oraz prowadzeniem wojen. Pokój, rozwój i ochrona środowiska są współzależne i niepodzielne. Bez uwag. 18. Rozwiązywanie wszelkich sporów środowiskowych powinno odbywać się na drodze pokojowej, z zachowaniem zasad demokratycznego dialogu i poszanowaniem tych i innych deklaracji zrównoważonego rozwoju. Zacieśnienie kontaktów może „otworzyć” listę takich konfliktów. Muszą być rozwiązywane w zapisany obok sposób. 19. Nie ma uniwersalnej filozofii ochrony środowiska i przyrody, wszelkie nadbudowy światopoglądowe zmierzające do celów ZR traktowane są równorzędnie. Porozumienie ZPE nie powinno być okazją do sporów ideologicznych dotyczących kwestii ekologicznych. 20. Społeczeństwa lokalne mają prawo do ustanawiania zasad wynikających z uwarunkowań historycznych i własnych zdrowych ambicji. Jedna z zasad tego rodzaju porozumień funkcjonalno-regionalnych. 21. Zasoby środowiska świata, zarówno odnawialne jak i nieodnawialne, powinny być traktowane jako dobro ogólnoludzkie i wykorzystywane zgodnie z zasadami ZR. Teza do działań edukacyjnych. - 36 - Grupy zadaniowe zgodne z założeniami ZPE Podstawowym problemem w przypadkach uzgadniania rzeczowej strony porozumień regionalnych o charakterze funkcjonalnym, a zwłaszcza o charakterze z założenia ograniczającym swobodę gospodarowania jest uzgodnienie wspólnych interesów w tym względzie, gdyż w warunkach ograniczoności zdecydowanie ostrzej pojawia się problem międzynarodowej, a nawet regionalnej konkurencji. W przypadku ZPE jest to wyraźnie widoczne, więcej występuje także problem niskiej inicjalnej pojemności inwestycyjnej terenu oraz cała mozaika trudności wynikających z braków komunikacji społecznej, niedrożności politycznej itd. ZPE mają także swoisty problem dotykania bliskich interesów mocarstwa. Na tle analizy regionu delimitowanego administracyjnie zidentyfikowano kilka potencjalnych zagregowanych kierunków rozwojowych. Zostały one zapisane jako priorytety, z podzieleniem wewnętrznym na grupy zadaniowe. Pierwszym priorytetem jest wzrost konkurencyjności obszarów przygranicznych. Należy to rozumieć jako wzrost konkurencyjności w stosunku do obszarów metropolitalnych czterech państw, z oczywistym rozumieniem Rosji jako „balkonu” kaliningradzkiego. Problem relatywnego zacofania gospodarczo-społecznego terenów przygranicznych nie jest obcy ani Polsce, ani Białorusi, ani Ukrainie. W pewnym sensie dotyczy także części Litwy oraz całego Obwodu Kaliningradzkiego. Z ekologicznego punktu widzenia należy zauważyć tu dwa aspekty. Wzrost konkurencyjności w sensie przestrzennym w Europie odbywa się obecnie przy wyraźnym wzroście poziomu infrastruktury sozotechnicznej oraz pojawianiu się coraz ostrzejszych kryteriów zrównoważonego rozwoju w stosunku do działalności gospodarczej. Ponadto obszary opóźnione rozwojowo zwiększają swą konkurencyjność przede wszystkim dzięki rozwojowi sfery usług, w tym zwłaszcza usług niematerialnych. Oba te aspekty mogą wywołać korzystne skutki środowiskowe. Pod względem zadaniowym priorytet ten ma być osiągany dzięki poprawie warunków rozwojowych dla turystyki, w tym kwalifikowanej, poprawie dostępności terenu oraz poprawie możliwości rozwoju przedsiębiorczości w ogóle. Bardzo istotnym z ekologicznego punktu widzenia jest priorytet drugi dotyczący jakości życia. Mowa tu wprost o poprawie stanu środowiska, przede wszystkim w rozumieniu emisyjnym oraz o poprawie bezpieczeństwa cywilnego i bezpieczeństwa granic. Ważnym aspektem jest wzmocnienie ochrony przeciwpowodziowej. Trzecim priorytetem jest współpraca społeczności lokalnych, w tym rozwój kontaktów i inicjatyw lokalnych. Tu lista możliwości jest najdłuższa, a ograniczenia powinny być budowane dzięki wysokim standardom ekologicznym. Należy zaznaczyć, że drugi priorytet zdecydowanie wspiera bezpośrednio realizację zasad zrównoważonego rozwoju a trzeci generalnie, choć pośrednio także, choć oczywiście w pełni jego następstwa dla środowiska ocenić będzie można po rozwinięciu grup zadaniowych w konkretne zadania. Priorytety i grupy zadaniowe są z jednej strony silnie związane z położeniem geopolitycznym regionu, z drugiej z jego przyrodniczą i demograficzną specyfiką, nawet odrębnością oraz z tradycją, kulturą oraz historią. W mniejszym stopniu dostrzec można szanse na gospodarcza integrację terenu z wykorzystaniem obecnego stanu, nie zawsze zgodnego z koncepcjami planów oraz ambicjami mieszkających tu ludzi wyrażanymi przez samorządy. W sensie sektorowym można stwierdzić, że fundamentami aktywności gospodarczej powinny być: • zrównoważony rozwój gospodarki wiejskiej (rolnictwa) z wprowadzaniem nowych aktywności gospodarczo społecznych; • ochrona zasobów środowiska (zwłaszcza wód, powietrza i bogactw biosfery, w celu przekazania ich przyszłym pokoleniom, ale też z założeniem wykorzystania ich dla potrzeb dzisiejszego społeczeństwa; • innowacyjność w zakresie infrastruktury; • rozwój usług niematerialnych szybszy niż na terenach zewnętrznych; • zrównoważony rozwój gospodarki morskiej. Wszystko to, nawet bez uruchamiania systemów kontrolnych, nie powinno spowodować znaczących zmian w środowisku przyrodniczym omawianego terenu w rozumieniu uszczuplania zasobów i walorów środowiska abiotycznego i biotycznego, a także krajobrazu kulturowego. W tym - 37 - ostatnim zakresie spodziewać się należy zmian pozytywnych dzięki wzmocnieniu działań na rzecz poprawy ładu przestrzennego, co jest na obszarze ZPE szczególnie ważne. Stosunkowo większe zagrożenia pojawić się mogą w rezultacie realizacji zadań inwestycyjnych oraz przyspieszonego rozwoju niektórych branż oraz w niektórych regionach. Należy stwierdzić, ze struktura przyrodnicza terenu sprzyja oszczędzającej środowisko działalności w zakresie organizacji systemów infrastrukturalnych, zarówno krajowych i międzynarodowych, jak i lokalnych. W szczególności rozwijanie kierunków równoleżnikowych w stosunku do tej struktury jest korzystniejsze dla środowiska niż kierunków południkowych. Sprzyjającą okolicznością jest także występowanie dużych obszarów o charakterze buforowym dających możliwość prowadzenia manewrów lokalizacyjnych. Program zakłada także pewną koncentrację realizacji materialnych w sąsiedztwie granic – można tam wskazać miejsca i rejony, gdzie takie przedsięwzięcia nie będą miały znaczących negatywnych skutków środowiskowych. Poniżej zestawiono spodziewane korzyści i zagrożenia środowiskowe związane z zapisanymi priorytetami. Zapisy te mogą zostać zaopatrzone w indeksy kwantyfikacyjne po ustaleniu, choćby zgrubnym, poziomu finansowania tych priorytetów. Tablica ta powinna być także wykorzystana do zestawienia ważnych działań mitygacyjnych. Priorytety ZPE Korzyści dla środowiska, ładu przestrzennego i zdrowia Zagrożenia dla środowiska Uwagi i uwarunkowania Wzrost konkurencyjności obszarów przygranicznych 1. Rozwój przedsiębiorczości Wprowadzenie nowych technologii, w tym ekoinnowacji, rekultywacja terenów, rewitalizacja, poprawa ładu przestrzennego Nowe lokalizacje na terenach cennych przyrodniczo Poważniejsze inwestycje skoncentrowane tylko w pasie przygranicznym 2. Rozwój turystyki Rozwój turystyki łagodnej dla środowiska, agroturystyki, ekoturystyki, turystyki kwalifikowanej związanej z kulturą, dziedzictwem narodowym, wymianą transgraniczną Rozbudowa ośrodków pobytowych na terenach cennych przyrodniczo Teoretyczna pojemność turystyczna terenu jest wykorzystana w kilkunastu procentach, nie ma zagrożenia nadmiernym rozwojem penetracji turystycznej 3. Wzrost dostępności obszaru rozumiany szeroko, chodzi także o dostęp do mediów technicznych Poprawa jakości takiego dostępu jest korzystna ekologicznie, zwłaszcza poprawa zaopatrzenia w wodę, rozwój energetyki odnawialnej Nowe trasy dojazdowe do nowych przejść granicznych zazwyczaj wywołują konflikty środowiskowe Najpoważniejszy problem z przekraczaniem cennych dolin rzecznych oraz obszarów hydrogenicznych (konflikty z obszarami NATURA 2000 – vide Rospuda) - 38 - Poprawa jakości życia 1. Ochrona środowiska w ogóle Rozległe korzyści Problemy z lokalizacją obiektów gospodarki odpadowej i wodno-ściekowej 2. Bezpieczeństwo granic Ograniczenie możliwości przenikania substancji i urządzeń szkodliwych dla środowiska i ludzi Brak zagrożeń 3. Inicjatywy integracyjne Wymiana doświadczeń w zakresie ochrony środowiska, wspólne standardy, monitoring, porozumienia w sprawie obiektów chronionych, edukacja ekologiczna Brak zagrożeń Transfer informacji w warunkach ZPE powinien przynieść prawie wyłącznie korzyści środowiskowe 4. Współpraca regionalna i lokalna, naukowa, techniczna, kulturalna, edukacyjna, pomoc organizacyjna i techniczna Praktycznie tylko korzyści w dziedzinie ochrony środowiska, poprawa świadomości ekologicznej i ładu przestrzennego Brak zagrożeń Potrzebny program współpracy w dziedzinie ochrony środowiska Potrzeba kompleksowego programu ochrony środowiska i wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju, konieczne wprowadzenie ich do dokumentów strategicznych sektorowych oraz planów przestrzennego zagospodarowania Należy także wydzielić obszary transgraniczne o wyróżniających się walorach przyrodniczych i poważnych możliwościach rozwoju poprzez turystykę, zwiększenie wymiany kulturalnej, prowadzenie wspólnych przedsięwzięć proekologicznych, usprawnienia dostępu i poprawę infrastruktury komunalnej. Obszary te to: 1. Zalewy i Mierzeje Bałtyckie ( Wiślany i Kuroński, Sambia) – PL, RUS, LT 2. Hydrowęzeł Kanału Augustowskiego – PL, LT, BY, RUS 3. Puszcza Białowieska – PL, BY 4. Pobuże Podlaskie – PL, BY 5. Polesie Włodawskie – PL, BY, UA 6. Obniżenie Dubienki – PL, UA 7. Roztocze – PL, UA Dla każdego z nich można zapisać cele szczegółowe rozpoczynając od organizacji systemu ochrony przyrody i krajobrazu oraz liczne, konkretne zadania materialne, także o charakterze wspólnych inwestycji i porozumień podwyższających standardy ekologiczne, a wiec także standardy życia mieszkańców. Obszary te zajmują około 1/4 terenu ZPE, co świadczy o ich decydującym znaczeniu dla zachowania trwałości całego obszaru funkcjonalnego. W obecnej sytuacji gospodarczo-politycznej największe szanse szybkiej i korzystnej, a przy tym zgodnej z zasadami rozwoju zrównoważonego realizacji ma turystyczne udrożnienie Kanału - 39 - Augustowskiego i stworzenie szlaku wodnego od Narwi do Niemna. Należy niezwłocznie wykorzystać fakt sprawnego przeprowadzenia najważniejszych prac po stronie białoruskiej. Z drugiej strony można wskazać węzły koncentracji przedsiębiorczości, także produkcyjnej, związane z najważniejszymi szlakami przekraczającymi granice (korytarz elbląsko-kaliningradzki, główne przejście na Litwę w Budzisku, brama brzeska oraz korytarz chełmsko-rawski). Wreszcie można przedstawić grupy zadaniowe według kryteriów kreacji. Mowa o przedsięwzięciach retardacyjnych oraz progresywnych. Te pierwsze powinny przynieść szybkie efekty ekonomiczne bez szkód dla środowiska. Mowa np. o zwiększeniu liczby przejść granicznych, w tym turystycznych i wodnych (też morskich), liberalizacji przepisów o wymianie turystycznej oraz działalności gospodarczej prowadzonej przez cudzoziemców. - 40 - Dr Jurij Zinko Uniwersytet Narodowy im. Ivana Franko we Lwowie Możliwości współpracy państw i regionów w zakresie gospodarki przestrzennej i polityki regionalnej Polski, Białorusi, Ukrainy i Litwy z uwzględnieniem założeń projektu Zielone Płuca Europy i według projekcji strony ukraińskiej Zgodnie z Koncepcją ,,Zielonych Płuc Europy” część ukraińska reprezentowana jest Polesiem Wołyńskim i Rówieńskim (łącznie określanym jako Polesie Zachodnie), oraz Polesiem Żytomierskim i zachodnią częścią Polesia Kijowskiego (określanych ogólnie jako Polesie Centralne). Za wschodnią granicę ukraińskiej części Zielonych Płuc Europy uznano górne biegi doliny Dniepru. Ukraińskie Polesie obejmuje 38% lasów Ukrainy. Wskaźnik zalesienia Polesia Wołyńskiego i Rówieńskiego wynosi 35-37% ogólnej powierzchni, zaś na Polesiu Żytomierskim sięga 55%, co 2-3 krotnie przewyższa średnie zalesienie Ukrainy. Tereny te bogate są w zasoby wodno-bagienne. Zasoby torfu na Polesiu Zachodnim osiągają poziom 448 tys. ha, przy ogólnej ilości bagien – 947. Powierzchnia jezior wynosi 18 tys. ha, a ich ogólna liczba – 417. Gęstość zaludnienia Zachodniego i Centralnego Polesia wynosi 40-50 osób na 1 km2, natomiast całej Ukrainy – 82 osób na 1 km2. Z geobotanicznego punku widzenia region cechuje duże urozmaicenie gatunkowe. Na Polesiu Zachodnim liczba roślin naczyniowych wynosi 1255 gatunki. W lasach dominuje sosna (64,5%), powszechny jest również dąb zwyczajny i brzoza. Dominują drzewostany młode (60,9%) oraz średniowiekowe (26,1%). Flora Zachodniego i Centralnego Polesia reprezentuje florę umiarkowanych, borealnych flor Europy. Polesie Wołyńskie wyróżnia się obfitością wód powierzchniowych (jezior), bagien i torfowisk. Wprawdzie większość terenów podmokłych zastała tu osuszona, lecz na ocalałych fragmentach zachowało się sporo cennych zbiorowisk roślinnych oraz ostoje fauny wodno-błotnej. Walorem Polesia są także stosunkowo liczne i rozległe kompleksy leśne. W ukraińskiej części Polesia sztuczne zalesienia na gruntach porolnych stanowią aż 46,3% ogólnej powierzchni leśnej. Lasy Polesia są więc rozległe, ale w dużej mierze młode, nieustabilizowane ekologicznie. Urozmaicona jest również fauna regionu. Na Polesiu Zachodnim odnotowano 33 gatunki ryb, 250 gatunków ptaków, 12 płazów, 53 ssaków. Do Czerwonej Księgi wpisano 1 gatunek płazów, 33 ptaków i 8 gatunków ssaków. Rozległe lasy Polesia stanowią siedlisko wielu gatunków puszczańskich ssaków. Należy do nich przede wszystkim żubr. Występuje on na Polesiu Zachodnim w rejonie Cumania. Innym dużym gatunkiem, który posiada tu doskonałe warunki jest łoś. Lasy Polesia są również ostoją leśnych drapieżników: wilka i rysia. Znaczną grupę rzadkich gatunków stanowią ptaki drapieżne. Do największej grupy rzadkich ptaków występujących na omawianym obszarze można zaliczyć gatunki wodne i błotne, których ostaje znajdują się na Polesiu oraz w dolinach rzek: Bugu i Prypeci. Zachodnie i Centralne Polesie posiada rozwiniętą sieć obszarów chronionych: znajdują się tu 3 rezerwaty (Czeremyski, Rówieński i Poleski), 1 Park Narodowy (Szacki) posiadający status rezerwatu biosfery, oraz Park Regionalny (Prypiat – Stochid). Dobrym przykładem ochrony jest Polesie Wołyńskie, gdzie zlokalizowanych jest 21 obiektów o znaczeniu ogólnokrajowym (parków narodowych, rezerwatów, rezerwatów czasowych oraz pomników przyrody) i 301 obiektów o znaczeniu lokalnym (parków regionalnych, rezerwatów czasowych i chronionych uroczysk). Ukraińska część Zielonych Płuc Europy w XX w. odczuła znaczną presję antropogeniczną. Badania kartometryczne przeprowadzone w oparciu o różnowiekowe mapy wykazują zmniejszenie powierzchni bagien, dynamikę pokrywy leśnej, zwiększenie terenów osuszonych i oswojonych. - 41 - W obrębie Polesia Wołyńskiego w okresie od 1929 do 1990 roku powierzchnia bagien zmniejszyła się z 34% do 3,4%, zaś powierzchnia użytków rolnych zwiększyła się z 24% do 55,4%. Długość sieci melioracyjnej zwiększyła się pięciokrotnie, a szczególnie szybki jej rozwój zanotowano w latach 60- i 70-tych. Obecnie wskaźnik melioracji terenu wynosi 1km/1km2. Większość osuszonej ziemi wykorzystywana była jako ziemie orne. Jednocześnie zalesienie terenu w XX wieku pozostało na poziomie 30-35%. Procesy antropogeniczne uwarunkowały intensywną degradacją torfowisk i erozję eoliczną. W ostatnich 40 latach w układach ekologicznych regionu dominowały następujące tendencje: osuszanie bagien, torfowisk, łąk i lasów, regulacje koryt rzek, zazwyczaj połączone z radykalnym uproszczeniem ich naturalnej struktury i różnorodności, gwałtowny zanik naturalnych biocenoz torfowiskowych i bagiennych oraz zdecydowane zubożenie biologiczne biocenoz łąkowych, istotny wzrost liczby ludności i powierzchni terenów zurbanizowanych, istotne zmniejszenie się liczebności populacji wielu gatunków roślin i zwierząt i zanik wielu cennych stanowisk ich występowania. Istotny wpływ na sytuacje miała katastrofa w Czarnobylu. W obwodach regionu duża liczba populacji ucierpiała na skutek napromieniowania i ekologicznego zanieczyszczenia spowodowanego katastrofą: w Obwodzie Kijowskim – 875, 9 tys. os., w Rówieńskim 412,7 tys. os., w Żytomierskim 387,4, w Wołyńskim 164,8. Badania szczegółowe wykazują, że w zanieczyszczonych regionach większość grzybów i ziół leczniczych posiadają zwiększony poziom radiacji. Narodowościowa struktura Polesia wygląda następująco: 90,3 -96,9% - stanowią Ukraińcy, 5,0-2,3% Rosjanie, 1,0-0,3% Białorusini i 3,5-0,2% Polacy. Regiony Polesia odczuwają ujemne skutki określonych demograficznych i społecznych procesów, które zaostrzyły się po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości. Są to m. in.: dość wyraźna tendencja zmniejszania ludności wiejskiej i duże tempo wzrostu ludności miejskiej. Na ternach przygranicznych z Polską występuje bardzo wysoki wskaźnik międzypaństwowej migracji. Jeśli chodzi o stan społeczno-ekonomiczny Polesia to przede wszystkim należy podkreślić wysoki poziom bezrobocia, szczególnie w zachodnich i centralnych regionach: 7,2-8,0% (dwukrotnie więcej niż średni wskaźnik krajowy – 4,8%). Przeprowadzony ranking uwzględniający 15 wskaźników rozwoju społeczno-ekonomicznego obwodów Ukrainy wykazał, że Obwód Rówieński i Żytomierski zaliczają się do obwodów z niskimi wskaźnikami, a Wołyński - średnimi. Poziom rozwoju przemysłu jest również niski. Spadek przemysłu w latach 90-tych najbardziej odczuwalny był w Obwodach Wołyńskim i Żytomierskim, natomiast w Rówieńskim był poniżej średniego. Szczególnie drastyczny spadek dotyczył przemysłu leśnego i budowy maszyn. Analizowane obwody cechuje słabe tempo rozwoju sektora prywatnego. Indeks zmian dotyczący gospodarstw farmerskich wynosi od 1,81 w Obwodzie Żytomierskim do 2,04 w Obwodzie Wołyńskim, przy średniej krajowej na poziomie 2,2. Przestrzenne zagospodarowanie i polityka regionalne została ukazana na przykładzie Euroregionu Bug. Kierunki rozwoju Euroregionu Bug dotyczą: ochrony środowiska przyrodniczego (powstanie TOCH ,,Polesie”, Nadbużański korytarz ekologiczny, ochrona i porządkowanie gospodarki wodnej), transportu drogowego i kolejowego, przejść granicznych, stref aktywności gospodarczej (stref wolnocłowych) osadnictwa, ze szczególnym uwzględnieniem funkcji naukowo-oświatowych, turystycznych, handlowych i produkcyjnych, gospodarki żywnościowej. Ukraina jako młode, niepodległe państwo stanęła wobec ogromu problemów ochrony środowiska, odziedziczonych po minionym systemie polityczno-gospodarczym. Występuje tu wiele - 42 - zagrożeń, które w regionach Polski miały miejsce w latach 70-tych i 80-tych.Należą tu przede wszystkim: silne przekształcenia stosunków wodnych, z drastycznym osuszeniem bagien Polesia, silne skażenie promieniotwórcze północno-wschodniej części Obwodów Wołyńskiego i Równieńskiego, brak odpowiedniej liczby oczyszczalni ścieków, monokulturowy charakter oraz młody wiek znacznej liczby drzewostanów, duża ilość produkowanych odpadów oraz ich niewłaściwe składowanie. Wśród problemów, które w sposób coraz ostrzejszy występują po stronie polskiej, a na Ukrainie nie są jeszcze postrzegane jako istotne, należy wymienić urbanizację otwartego krajobrazu i nasilony ruch komunikacyjny. Specyficzną grupą problemów są również: przesuszona dolina Prypeci, strefa najwyższych skażeń promieniotwórczych. Wyróżnia się symetryczność występowania obszarów problemowych ochrony środowiska. Tworzą je występujące po obu stronach granicy polsko-ukraińskiej: tereny drastycznie osuszone (Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie, dolina Prypeci), tereny o zachowanych jeszcze wyjątkowych walorach przyrodniczych (transgraniczne zespoły obszarów chronionych Polesia i Roztocza), Symetryczność występowania i podobieństwo problemów ochrony środowiska należy wykorzystać w polityce ekologicznej Polesia, dla wypracowania kilku wspólnych międzynarodowych programów naprawczych, które powinny koncentrować się na następujących kierunkach: inwestowania w rozwój infrastruktury technicznej ochrony środowiska, restrukturyzacji skolektywizowanego, monokulturowego rolnictwa, odbudowy retencji wodnej w sposób harmonizujący z potrzebami przyrody, ekologizacji gospodarki leśnej. Strategiczne cele polityki ekologicznej Polesia powinny obejmować: poprawę stanu czystości wód, w szczególności cieków Bugu i Prypeci, metodami technicznymi i biologicznymi, zabezpieczenie i rekultywację terenów skażonych promieniotwórczo, ochronę różnorodności biologicznej i krajobrazowej, w tym rozwój obszarów chronionych, zwłaszcza transgranicznych, wzrost lesistości Polesia i poprawę stanu ekologicznego lasów, oszczędność i efektywność gospodarczego wykorzystania przestrzeni, w tym zapobieganie fragmentacji naturalnych układów ekologicznych i hamowanie rozpraszania się zabudowy na tereny biologicznie czynne. Dla realizacji tych strategicznych celów i rozwiązania głównych problemów ekologicznych działania powinny koncentrować się na: aktywnej ochronie przestrzeni biologicznie czynnej i racjonalnym wykorzystaniu gospodarczej przestrzeni zurbanizowanej, tworzeniu ,,Ekoregionów” jako obszarów promujących gospodarowanie w harmonii z przyrodą, w wysokich standardach zdrowotnych środowiska, szczególnej ochronie kluczowych gatunków i ekosystemów, rozwijaniu i doskonaleniu funkcjonowania systemu obszarów chronionych, w tym transgranicznych zespołów obszarów chronionych, zwiększeniu zasobów przyrody poprzez retencję wodną w dolinach rzecznych i na torfowiskach, wzrost lesistości, wzrost różnorodności biologicznej wybranych ekosystemów, współpracy międzywojewódzkiej obejmującej m. in. opracowaniu i realizację zestawu wspólnych, międzynarodowych i międzywojewódzkich programów ochrony środowiska. - 43 - Rozwiązanie problemów ekologicznych w ukraińskiej części Polesia powinno następować poprzez: inwentaryzację, waloryzację i ochronę ekosystemów odgrywających kluczową rolę w zasobach przyrody regionu (ustanowienie i rozwój sieci ECONET), odtwarzanie utraconej retencji wodnej dolin rzecznych i torfowisk, biologiczne wzbogacanie drzewostanów, zwłaszcza sztucznych nasadzeń na gruntach porolnych oraz zwiększenie przeciętnego wieku drzewostanów, sukcesywne łagodzenie skutków promieniotwórczego skażenia terenu, wprowadzenie obowiązku wykonywania ocen oddziaływania inwestycji na środowisko. - 44 - Dr Grzegorz Rąkowski Instytut Ochrony Środowiska Walory turystyczne Zielonych Płuc Europy Zielone Płuca Europy w skali całego kontynentu to obszar atrakcyjny turystycznie, na co wpływają następujące cechy: położenie w centrum kontynentu, niezwykła różnorodność przyrodnicza i krajobrazowa, zmienność klimatu - kontynentalnego, atlantyckiego, od południa czarnomorskiego, co wpływa na zwiększenie atrakcyjności turystycznej, różnorodność kulturowa obszaru – położenie na pograniczach etnicznych, to dotychczas teren turystycznie nieodkryty. Różnorodność przyrodniczą i krajobrazową warunkują strefy geograficzno – krajobrazowe: - wybrzeże morskie, o niezwykle urozmaiconej i skomplikowanej linii brzegowej. Występuje tu Mierzeja Wiślana i Kurońska (która jest Parkiem Narodowym), Zalew Wiślany i Kuroński, Półwysep Sambia o niezwykle wysokich klifach, piaszczyste plaże na Wybrzeżach Litwy i Łotwy, zatoki i półwyspy na Wybrzeżu Estońskim. Region ten przez wiele lat był zapomniany, a obecnie odradza się i stanowi cenny przyrodniczo obszar: znajduje się tu m. in. rezerwat biosfery obejmujący fragment Wybrzeża Estońskiego i piękny Park Narodowy Lahemaa, - pas pojezierzy – obejmujący Pojezierze Suwalskie, Wigierski Park Narodowy, Suwalski Park Krajobrazowy, Rejon Wielkich Jezior Mazurskich, na pograniczu Obwodu Kaliningradzkiego i Litwy Jezioro Wisztynieckie (największe w Obwodzie Kaliningradzkim), na Litwie Rezerwat Čepkeliai, Dzukijski Park Narodowy (największy na Litwie), Auksztocki Park Narodowy, na Łotwie Pojezierze Łatgarskie, ogromny rezerwat torfowiskowy Teiši, na Białorusi Park Narodowy Jeziora Brasławskie, Naroczański Park Narodowy, który obejmuje największe na Białorusi jez. Narocz, na pograniczu Łotwy i Rosji jez. Pejpus, w Rosji Pojezierze Smoleńskie, - pas wielkich dolin – obejmujący Biebrzański Park Narodowy i Puszczę Białowieską, obszar Polesia z Poleskim Parkiem Narodowym, na Białorusi Rezerwat Berezyński, Prypecki Park Narodowy, rezerwat ekologiczno-radiacyjny w strefie czarobylskiej, Rezerwat Biosfery przy granicy z Polską Przybużańskie Polesie, rezerwat obejmujący Dolinę Prypeci, rezerwat obejmujący Błota Olmańskie, a na Ukrainie Szacki Park Narodowy, przy granicy z Polską i Białorusią, oraz bagienne rezerwaty Rówieński i Poleski. Na stosunkowo niewielkim obszarze występuje duże nagromadzenie różnorodnych stref przyrodniczo-krajobrazowych, a jest to sytuacja unikatowa w skali europejskiej. Dla porównania na ogromnym terytorium Rosji występuje głównie jedna strefa – obszar wielkich dolin, w Niemczech strefy są podobne jak w Polsce, jednak stopień przekształcenia środowiska przyrodniczego jest znacznie większy. Kolejnym walorem turystycznym Zielonych Płuc Europy jest bowiem właśnie stosunkowo niewielki stopień przekształcenia przyrody i krajobrazu. Na obszarze objętych koncepcją znajduje się szereg obszarów i obiektów przyrodniczych i kulturowych o znaczeniu międzynarodowym, co można przyjąć za miarę rangi walorów ZPE. Należy do nich 7 rezerwatów biosfery, 20 obszarów objętych ochroną w ramach konwencji Ramsar i 12 obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO. O atrakcyjności turystycznej decyduje nie tylko nagromadzenie walorów przyrodniczych, ale również zabytków i innych walorów kulturowych. ZPE to obszar pogranicza etnicznego, dość skomplikowanego – to pogranicze pomiędzy ludnością słowiańską (Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy, Polacy) oraz bałtyjską (Litwini, Łotysze, dawniej Jadźwingowie i Prusowie). Do tego dochodzi granica pomiędzy słowiańszczyzną wschodnią i zachodnią oraz wpływy niemieckie, szwedzkie, duńskie, jak również ludności przybyłej z innych krajów (mniejszości narodowe: Żydzi, Tatarzy, Ormianie, którzy pozostawiali po sobie: świątynie, cmentarze i inne obiekty). To właśnie nagromadzenie cennych walorów przyrodniczo krajobrazowych oraz niezwykła różnorodność etniczno-kulturowa czyni obszar ZPE wyjątkowym w skali Europy i jednocześnie niezwykle atrakcyjnym turystycznie. - 45 - Dr Irena Kotowicz-Borowy Zakład Kulturoznawstwa i Turystyki Edukacyjnej WNH SGGW w Warszawie Kustosz Muzeum Szlachty Mazowieckiej Wartości kulturowe obszaru Zielonych Płuc Europy jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego, ze szczególnym uwzględnieniem turystyki Nahodil uważa, że Tradycja jest specyficznie ludzką i historyczną koniecznością, rodzajem selektywnego przekazu skumulowanych wartości kulturowych, których kontynuacja umożliwia wszelki rozwój. Obszar ZPE stanowi bogactwo dziedzictwa kulturowego wielu grup etnicznych i etnograficznych. Jest to teren który od wieków, żeby nie powiedzieć tysiącleci, stanowił tygiel ludów północy, wschodu i zachodu Europy. Stanowiska archeologiczne ukazują bogactwo warstw kulturowych, ukrytych pod ziemią. Kurhany, licznie pokrywające teren Mazur, część Pomorza i północnego Mazowsza wraz z widocznymi resztkami wałów obronnych i grodzisk są dumnymi strażnikami tajemnic historii sprzed prawie tysiąca lat. Warowne zamki krzyżackie przemawiają do wyobraźni potęgą murów, podobnie jak gotyk nadwiślański zamku książąt mazowieckich w Ciechanowie. Pałace i dwory między innymi Paców, Tyszkiewiczów, Radziwiłłów czy Branickich dowodzą możliwości najzdolniejszych architektów, malarzy i rzeźbiarzy reprezentujących w swoich epokach najwyższe umiejętności. Na całym obszarze ZPE pozostałości dworków i chat dworkowych drobnej szlachty mówią o starym osadnictwie rodem z Mazowsza, które licznie w wiekach średnich i później tu, przybywało tworząc z czasem całe okolice zaściankowe, aż po Szarkowszczyznę i Bracławszczyznę. Nie zapominajmy, że jest to także obszar na którym spotykały się różne wiary i wyznania, a ich znak –ślad pozostał w miejscach kultu. Począwszy od pogańskich ołtarzy, przez wizerunki bóstw pogańskich, kutych w kamieniu, cmentarzyska i kurhany, poprzez drewniane cerkwie, z XIV wiecznymi ikonami, świętą górę Grabarkę, sobór św. Zofii w Nowogrodzie, opuszczonymi klasztorami np. kamedułów, starymi miejscami kultu maryjnego na przykład w Świętej Lipce, Ostrą Bramą w Wilnie, czy kościołem Piotra i Pawła z kryształowym Korablem, porzuconymi i czynnymi mizarami, kirkutami, cmentarzami prawosławnymi, katolickimi i ewangelickimi. Czy świątyniami tych wyznań, także dziś zrujnowanymi, lub przywróconymi do życia po przymusowej przerwie politycznej. Długa jest lista zabytków kultury materialnej zastanych na terenie ZPE, żeby choćby wspomnieć jeszcze o Grodnie, Tallinie, Rydze, Gdańsku czy Kownie. Ogromne zasoby dziedzictwa kulturowego Zielonych Płuc Europy, stanowią jednocześnie jedno z największych bogactw tego, znacznie słabiej od Europy Zachodniej, gospodarczo rozwiniętego regionu. Tylko mądre wykorzystywanie tych bogactw w połączeniu z dziedzictwem przyrodniczym, może przynieść krajom i regionom należącym do ZPE dochody niezbędne dla ich rozwoju. Wydaje się, że najskuteczniejszym narzędziem dla osiągnięcia tego celu może być turystyka edukacyjna. Specyfika turystyki edukacyjnej polega na tym, że jest ona źródłem wiedzy osobiście doświadczonej i uzyskanej dzięki własnej turystycznej aktywności poznawczej. Jest więc niejako formą transgresji polegającej z założenia na stałej zmianie miejsca pobytu i kontakcie z coraz to - 46 - innymi ludźmi, obiektami kultury, cywilizacji i przyrody, posiadającej charakter twórczy, animujący umysł człowieka.7 Turystyka edukacyjna wiąże się z rozszerzaniem panowania nad przestrzenią przyrodniczą, kulturową i społeczną. Wyłącza człowieka spod wpływu stałego miejsca zamieszkania i poddaje oddziaływaniu nowych miejsc, zabytków, pamiątek, obiektów, sytuacji i osób, stanowiąc niezwykle ważne doświadczenie poznawcze, estetyczne i moralne. Psychologiczny mechanizm transgresyjny jaki uruchamia się u osób uprawiających turystykę edukacyjną stanowi antidotum na współczesny konsumpcyjny świat, przesiąknięty wytworami kultury globalnej. Świat w którym homogeniczna „papka kulturowa” wciskana ze wszystkich stron do naszej podświadomości, powoduje zatracenie umiejętności indywidualnego radowania się życiem i tym co nas otacza. Odchodzenie od własnego poczucia estetyki i umiejętności przeżywania piękna na korzyść narzucanych, często kiczowatych wzorów obcych kulturowo, powoduje spłycanie naszej wrażliwości i godzenie się na uczestnictwo w fałszywym świecie pozorowanego luksusu, czyli jak powiada Kantor życia w klatce zamykanej na złoty kluczyk. Taki obraz ”sterowanego” turysty przedstawia Z.Bauman8: turysta wędruje po szlakach turystycznych z których usunięto pieczołowicie wszelkie niespodzianki, wypełniając je w zamian egzotyką, która na każdym kroku obiecuje przygodę. A nade wszystko ustawiono gęsto na trasie malowniczych tubylców wytresowanych w zadziwianiu i demonstrowaniu gotowości do „oswojenia”(Dean Mac Canell, autor głośnych Tourist Papers ,pisze o Masajach w Afryce, że mogą oni zarabiać na życie grając Masajów w nieskończoność). Podobne zdanie wyraża też E. Morin9, który pisze że: Turysta to nie tylko poruszający się widz. Udziałem jego jest nie tylko (zwłaszcza jeśli podróżuje samochodem) ta szczególna rozkosz, jaką daje pokonywanie przestrzeni. Styka się on osobiście ze zwiedzanym krajem poprzez parę podstawowych słów i konwencjonalnych powitań wymienionych z tubylcami […].Zakup paru symbolicznych przedmiotów, zwanych pamiątkami-jak miniaturowe wieże pizańskie wyobrażające coś z popielniczki i inne produkowane w tym celu drobiazgi-pozwala mu w magiczny sposób wziąć w posiadanie Hiszpanię czy Włochy. A wreszcie wchłania w siebie fizyczny byt zwiedzanego kraju w charakterystycznych dla niego potrawach-rytuale światożerstwa coraz bardziej się rozpowszechniającym. W tej sytuacji przed ZPE roztaczają się niezwykłe możliwości, znacznie bogatszej oferty aniżeli zmacdonaldyzowana kultura zachodu. Tu w miarę możliwości nikt nikogo tak bardzo jeszcze nie udaje. Mamy, co prawda często do czynienia z folkloryzmem zamiast folkloru, ale od tego świat się przecież nie zawali. Najważniejsze jest poczucie i deklaracje własnej tożsamości kulturowej. Na terenie ZPE, zwykle każdy dobrze wiek kim jest: Litwinem, Białorusinem, Rosjaninem, kurpiem, tatarem, żydem, cyganem itp. i na razie nie stara się nikogo udawać na potrzeby komercyjnych form zamalgamatowanej turystyki. Chyba, że dotyczy to obcych kulturowo implantów w postaci wiosek indiańskich na Mazowszu czy Mazurach lub osady Galindów, która nastawiona jest na podwyższanie adrenaliny wycieczkowiczów, przyjeżdżających tu niczym dawniej do „wesołego miasteczka” Człowiek żyjący w dzisiejszej cywilizacji, gdzie króluje ciężka muzyka i medialny obraz, odrywa się coraz silniej od własnego środowiska naturalnego i kulturowego. Brak zakorzenienia powoduje niemożność identyfikacji. Jednostka często czuje się wyalienowana, pozbawiona „swojego” miejsca w sensie przyrodniczym, historycznym, geograficznym, etnicznym oraz kulturowym. Turystyka edukacyjna dzięki prowokowaniu, niejako auto animacji, pozwala na przekraczanie granic kulturowych, państwowych, historycznych (poznawanie zabytków stanowiących po7 8 9 Tamże,s.7 Bauman Z .Ponowoczesne wzory osobowe,[w:]Bauman Z., Dwa szkice o moralności ponowoczesnej, Warszawa 1994,s.32 Morin E. ,Duch czasu, Kraków 1965,s.69 - 47 - mniki historii), moralnych i obyczajowych, czemu towarzyszą w zależności od wieku i zdrowia różnorodne przeżycia kulturowe, estetyczne i patriotyczne oraz bardzo intymne (na przykład odwiedzanie po wielu latach rodzinnych stron).10 Dzięki ciągłemu analizowaniu i porównywaniu własnej kultury z innymi, wzrasta u turysty poczucie własnej tożsamości kulturowej, z jednoczesną chęcią lepszego poznania krajobrazu kulturowego, rodzinnego kraju oraz doszukiwania się własnych korzeni. Czołowy ewolucjonista XIX-wieczny, antropolog- E. B. Tylor określił kulturę czyli cywilizację jako złożoną całość, która obejmuje wiedzę wierzenia, sztukę, moralność i przyzwyczajenia nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa11. Konwencja ONZ o ochronie kulturowego i naturalnego dziedzictwa z 1972 r. dziedzictwem kulturowym określa: zabytki architektury, rzeźby i malarstwa, przedmioty lub struktury archeologiczne, inskrypcje, jaskinie mieszkalne oraz kombinacje wymienionych elementów, które mają wybitną wartość z punktu widzenia historii, sztuki, lub innej dziedziny nauki; grupy budynków, tj. grupy pojedynczych lub połączonych budynków, które ze względu na swoją architekturę, jednorodność lub położenie w krajobrazie odgrywają w nim ważną rolę; -miejsca-wytwory ludzi lub korelaty stworzone przez naturę i ludzi oraz obszary zawierające stanowiska archeologiczne, które są wartościowane z historycznego, estetycznego, etnograficznego lub antropologicznego punktu widzenia12 Turystyka edukacyjna jako nieodłączna siostra krajoznawstwa wzbogaca, chroni i popularyzuje dobra kulturalne promując zasoby dziedzictwa kulturowego zgromadzone i przekazywane przez kolejne pokolenia mieszkańców wiosek, miast i miasteczek, regionów, państw i kontynentów wraz z ich kulturą i tradycją. Rozpatrując zagadnienia dotyczące dziedzictwa kulturowego i jego znaczenia dla rozwoju społeczno-gospodarczego regionów, należy zwrócić uwagę na stopień przynależności członków (społeczności lokalnej czy regionalnej) do ich własnej zbiorowości. Rozumiem przez to oczywiście poczucie ich własnej tożsamości kulturowej. Opierając się na przykładzie kurpiowskiej grupy etnograficznej Kurpi Zielonych, zamieszkującej historycznie region północnego Mazowsza, mogę powiedzieć, na podstawie prowadzonych przeze mnie na tym terenie badań sondażowych, że ponad połowa mieszkańców deklaruje wyraźnie swoją kurpiowską proweniencję. Krajobraz kulturowy kurpiowszczyzny obejmuje zarówno zasoby środowiska przyrodniczego jak i całe dziedzictwo historyczno-kulturowe regionu. Społeczność zamieszkująca teren Puszczy Kurpiowskiej, zwanej Zagajnicą lub Puszczą Zieloną, tworzy zbiorowość terytorialną posiadającą tożsamość kulturową o specyficznych wyróżnikach kulturowych, charakterystycznych tylko dla tego regionu. Mieszkańcy Zagajnicy w większości wywodzą się z tutejszych rodów i zachowali wiele cech własnej kultury. Przejawem tego są, chociażby żywe dotąd, tradycje obrzędowości weselnej czy też uroczyste obchody w strojach kurpiowskich wszystkich większych świąt kościelnych. Także mam tu na myśli Niedzielę Palmową, na którą mieszkańcy przygotowują co roku tradycyjne, liczące niekiedy kilkanaście metrów długości, palmy. Żywe jeszcze są też tradycje wycinanki kurpiowskiej a szczególnie tzw.leluji. W wielu domach kurpiowskich do dzisiaj zachowane są warsztaty tkackie, na których zimą kobiety tkają jeszcze chodniki tzw. szmaciaki o charakterystycznej dla tego regionu kolorystyce i raporcie pasów. Także ciasta obrzędowe takie jak „fafernuchy, ”nowe latko”, czy potrawy- ”rejbak”, napoje- „piwo kozicowe”, przekazywane przez pokolenia dotrwały do czasów współczesnych. Dzięki zachowanemu przekazowi międzypokoleniowemu funkcjonują 10 11 12 Turos L. Turystka edukacyjna…,op.cit.,s.103 Tylor E.B., Cywilizacja pierwotna. Badanie rozwoju mitologii filozofii, wiary, mowy sztuki i zwyczajów, Warszawa 1896,t.1,s.21 Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych- O ochronie kulturowego i naturalnego dziedzictwa,[w:] Gaworecki W., Turystyka, Warszawa 2003,s.84 - 48 - na kurpiowszczyźnie ginące już rzemiosła wiejskich cieśli, kowali, bursztyniarzy, plecionkarzy czy stolarzy. Przywiązanie do tradycji, silne poczucie własnej tożsamości członków tej grupy (na co historycznie miała zapewne wpływ m.in. bliskość granicy państwowej), stało się impulsem do stworzenia opartej na tradycji tego regionu oferty edukacyjnej, przeznaczonej w dużej mierze dla najmłodszych mieszkańców Kurpiowszczyzny. Na terenie omawianego regionu działają dwa skanseny: w Kadzidle i Nowogrodzie Łomżyńskim. Prowadzą one aktywną działalność edukacyjną. Wykorzystując charakterystyczną kurpiowską architekturę drewnianą, promują tutejsze ginące zawody, obrzędy i zwyczaje. Wszystkie muzea skansenowskie oraz Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce prowadzą w ramach swojej statutowej działalności edukacyjnej, lekcje muzealne dla dzieci i młodzieży. Mają one za zadanie przybliżyć młodym mieszkańcom kurpiowszczyzny tradycję i historię ich regionu. Znajomość własnej kultury pozwala też Kurpiom coraz lepiej rozwijać lokalny rynek, przeznaczony głównie dla turystów. Znakomitym przykładem wykorzystania tego rodzaju możliwości stało się doroczne święto kościelne, wyjątkowo uroczyście obchodzone w kurpiowskiej miejscowości Łyse. Mam tu na myśli Niedzielę Palmową. Z całego regionu kurpiowskiego przybywają tu mieszkańcy z palmami tradycyjnie wykonanymi na kilkunastometrowych sosnach zdobionych nieśmiertelnikami, bibułkowymi kwiatami, trzciną, mchem i baziami. Od wielu lat Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce organizuje w tym dniu konkurs na najpiękniejszą i najbardziej tradycyjną palmę. Konkurs oprócz uczestników przyciąga rzesze turystów z całego kraju i z zagranicy. Mieszkańcy wykorzystując ich obecność oferują także inne wytwory plastyki obrzędowej np. pisanki kurpiowskie. Można tu także zakupić korale z bursztynu narwiańskiego, stanowiące nieodłączny element stroju kurpiowskiego. Z kolei na bazie tradycji bartniczych i pszczelarskich, od wieków zakorzenionych w Puszczy Kurpiowskiej, organizowany jest w stolicy regionu-Myszyńcu, w każdą ostatnią niedzielę sierpnia doroczny festyn pod nazwą” Kurpiowskie miodobranie”. Setki turystów odwiedzających w tym dniu ziemię kurpiowską może zapoznać się z jej dziedzictwem kulturowym prezentowanym przez zespoły folklorystyczne, twórców i rzemieślników. Na festynie można skosztować również wytwory kuchni kurpiowskiej. Region posiada także bogactwo walorów przyrodniczych i krajobrazowych oraz zabytkowe budownictwo drewniane, zarówno sakralne jak świeckie, z zachowanymi elementami tradycyjnego zdobnictwa (np. kunsztowne wytwory snycerki- tzw. korony nadokienne o motywie zwierzęcym i roślinnym). W Puszczy kurpiowskiej znajdują się też miejsca kultu religijnego, stanowiące cel pielgrzymek. W pobliżu miejscowości Kryski, jak głosi miejscowa opowieść, miało miejsce cudowne objawienie Matki Bożej. Na pamiątkę tego wydarzenia mieszkańcy ufundowali kościół i sprowadzili zakonników. Co roku przybywają tam liczni pielgrzymi z coraz dalszych okolic, a także z zagranicy, przy okazji odwiedzają rodzinne strony, często w poszukiwaniu również śladów korzeni rodowych. Kurpie są grupą bardzo religijną, co manifestują licznie występujące na tym terenie obiekty tzw. małej architektury sakralnej w postaci krzyży i kapliczek przydrożnych. Często są to perły miejscowej sztuki kowalskiej i rzeźbiarskiej, zachowujące niepowtarzalne tradycyjne motywy. Wtopione w miejscowy krajobraz, pełnią rolę strażników kurpiowskiej świętej przestrzeni, zmuszając turystę do koncentracji i zadumy. Potrzeba podróżowania, zwiedzania i poznawania świata, ”pielgrzymowanie” i doświadczanie nowych wrażeń, zmienianie miejsca pobytu, odkrywanie urody i niezwykłości świata, stanowi wrodzoną cechę człowieka-daną mu przez naturę i rozwijaną przez kulturę13. Można powiedzieć, że turystyka chroni dziedzictwo kulturowe przed zniszczeniem i zapomnieniem. Pozwala na jego 13 Kozielecki J.,Człowieku wielowymiarowym.Eseje psychologiczne,Warszawa 1988,s.42 - 49 - popularyzowanie, a tym samym pełnienie roli animatorskiej, uaktywniającej i kreującej postawy ludzkie. W zależności od przyjmowanego kryterium motywacji mamy dzisiaj do czynienia z różnymi formami turystyki edukacyjnej, na przykład kwalifikowaną, kulturalną, wiejską czy pielgrzymkową.14 Przykład regionu kurpiowskiego dowodzi ogromnych możliwości rozwoju turystyki edukacyjnej bazującej na zasobach lokalnego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, pełniącej jednocześnie funkcje promocyjne w stosunku do regionu, co oczywiście może także odnosić się do Zielonych Płuc Europy. 14 Gaworecki W.,Turystyka,Warszawa 2003,s.6 - 50 - Prof. dr hab. Stefan Kozłowski Przewodniczący Rady Fundacji Zielone Płuca Polski Europa potrzebuje Zielonych Płuc Koncepcja rozwoju kontynentu europejskiego jest oparta na zasadzie zrównoważonego rozwoju. Zasada ta została zapisana w strategii lizbońskiej (2000), a zwłaszcza w strategii zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej (SZRUE, 2000) oraz w europejskiej perspektywie rozwoju przestrzennego (EPRP) na rzecz trwałego i zrównoważonego rozwoju obszaru Unii Europejskiej (1999). Oznacza to, że niezbędny jest „trwały i zrównoważony rozwój, właściwe zarządzanie i ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego” (EPRP s. 7). W Europie mamy do czynienia ze stale rosnącą presją antropogeniczną na środowisko przyrodnicze (np. procesy urbanizacyjne, komunikacyjne, gospodarcze). Od wielu lat zmniejsza się różnorodność biologiczna. Dlatego też w strategii ZRUE zapisano potrzebę powstrzymania utraty różnorodności biologicznej do 2010 r. Aby zachować równowagę, niezbędne są działania na rzecz wzmocnienia i rozwoju struktur ekologicznych. Z tego też względu podejmowane są różnorodne działania, jak np. tworzenie europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000. Oprócz wyznaczania obszarów NATURA 2000, mających objąć ok. 15% powierzchni Europy, wyznaczane są duże regiony, w których priorytetem ma być ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. W Europie Środkowowschodniej wyznaczono trzy takie obszary: Zielone Serce Europy, Zielony Pierścień Bałtyku oraz Zielone Płuca Europy. Celem tworzenia tych obszarów jest zachowanie cywilizacyjno-gospodarczej równowagi względem najbardziej zurbanizowanej i uprzemysłowionej strefy „niebieskiego banana”, obejmującego pasmo między Londynem, Frankfurtem a Mediolanem, oraz „pasa słońca” – wybrzeże Morza Śródziemnego.15 Zielone Serce Europy Za najcenniejszy region pod względem przyrodniczym i kulturowym uznano łuk karpacki. Region ten obejmuje częściowo terytorium Polski, Ukrainy, Rumunii, Słowacji, Węgier i Czech.16 W 2003 r. w Kijowie została podpisana międzynarodowa konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat, zwana konwencją karpacką. Konwencję tę podpisali przedstawiciele rządów Czech, Węgier, Polski, Słowacji, Rumunii, Ukrainy, a także Serbii i Czarnogóry. Konwencja ta, podobnie jak konwencja o ochronie Alp z 1991 r., wpisuje się w założenia o gospodarowaniu na terenach górskich, sformułowanych w trzynastym rozdziale Agendy 21, przyjętej w Rio de Janeiro w 1992 r. W ramach programu „Środowisko dla Europy” Unia Europejska podejmuje poszczególne inicjatywy regionalne. Jedną z nich była deklaracja o środowisku i zrównoważonym rozwoju regionu karpacko-dunajskiego, przyjęta w Bukareszcie w 2001 r. Wymienione inicjatywy mają na celu określenie warunków ochrony i rozwoju wybranych ekosystemów Europy oraz osiągnięcie spójności ekologicznej, np. przez tworzenie paneuropejskiej sieci ekologicznej i krajobrazowej. Jednym z ważniejszych problemów w Europie jest ochrona i zrównoważony rozwój Karpat, zwanych „zielonym sercem Europy”. Na obszarze ponad 200 tys. kilometrów kwadratowych, należącym do sześciu państw, występują wyjątkowe walory ekologicznych karpackich ekosystemów górskich. Istotnymi cechami tych ekosystemów są: siedliska naturalne i półnaturalne, lasy pierwotne i naturalne, liczne gatunki endemiczne (np. wielkie drapieżniki), strefy źródliskowe bogatej sieci rzecznej, a także bogate dziedzictwo kulturowe. Liczne obszary kwalifikowane jako ekologicznie wrażliwe wymagają wspólnej polityki ochrony i zrównoważonego rozwoju. 15 16 Parteka T., 2005 – Scenariusze przyszłości regionu bałtyckiego. Biul. KPZK, z. 217:43–89. Stan Karpat. Raport opracowany w ramach Inicjatywy Euroregionu Karpackiego. WWF, Wiedeń, 2001. - 51 - Zielony Pierścień Bałtyku Polityka regionalna Europy uwzględnia potrzebę utworzenia peryferycznego centrum o największych możliwościach utrzymania wysokiej jakości środowiska, zdrowia ludzkiego oraz lokalizacji wysokiej techniki wymagającej specjalnych warunków środowiskowych.17 Jest to tzw. wymiar północny Unii Europejskiej. Już w 1973 r. w Gdańsku została podpisana konwencja o rybołówstwie i ochronie żywych zasobów w Morzu Bałtyckim i w Bełtach. Konwencję tę podpisali przedstawiciele Finlandii, byłej NRD, RFN, Danii, Szwecji, ZSSR i Polski. W 1974 r. podpisano konwencję helsińską o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego. W 1992 r. w Helsinkach ministrowie ochrony środowiska dziewięciu państw bałtyckich: Danii, Estonii, Finlandii, Litwy, Łotwy, Niemiec, Polski i Rosji oraz przedstawiciele Wspólnoty Europejskiej podpisali „nową” konwencję helsińską. Konwencja ta domaga się ograniczenia emisji zanieczyszczeń w całym zlewisku Morza Bałtyckiego, szczególnie w strefie Zielonego Pierścienia. Aby zrealizować te cele w 1992 r. powołano program VASAB 2010 (Wizje i strategie wokół Bałtyku 2010). W dokumencie tym zaproponowano utworzenie Zielonego Pierścienia wokół Bałtyku. W 1994 r. w Tallinie ministrowie planowania przestrzennego przyjęli strategię rozwoju przestrzennego obszaru bałtyckiego. Omówienie szeroko rozbudowanych inicjatyw rządowych, pozarządowych i edukacyjnych w strefie bałtyckiej zawiera artykuł T. Polmowskiego.18 Najnowsze ustalenia zostały przedstawione w 1998 r. w Agendzie 21 dla regionu bałtyckiego (Baltic 21), zwracającej szczególną uwagę na strefy przybrzeżne, obszary zurbanizowane oraz tereny przyrodniczo i kulturowo cenne. Strefa Zielonego Pierścienia ma za zadanie tworzenie strefy buforowej dla zanieczyszczeń spływających do Bałtyku oraz wzmocnienie struktur przyrodniczych w celu podniesienia jakości życia w szybko urbanizującej się strefie przybrzeżnej. Zielone Płuca Europy Szybki rozwój społeczno-gospodarczy Europy Zachodniej powinien być rekompensowany wzmożoną ochroną dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego na obszarze Europy Środkowowschodniej. Oprócz łuku karpackiego i regionu bałtyckiego na szczególną uwagę zasługują obszary charakteryzujące się wielkimi kompleksami leśnymi (np. Puszcza Białowieska), zespołami bagiennymi (np. bagna biebrzańskie) i zespołami wielkich jezior (Mazury, region brasławski na Białorusi czy liczne jeziora litewskie). Jest też obszar o wielkiej różnorodności kulturowej i religijnej. Z tych względów już w 1992 r. rozpoczęto starania o utworzenie Zielonych Płuc Europy (ZPP). W marcu 1992 r. nad Wigrami została przyjęta tzw. deklaracja wigierska, podpisana przez delegacje Białorusi, Litwy, Łotwy, Polski i Ukrainy. Był to doniosły akt otwierający drogę do wspólnych działań na dużym obszarze liczącym 760 tys. km2, stanowiącym 5% powierzchni Europy. Pierwsze posiedzenie grupy roboczej „Zielone Płuca Europy” odbyło się 23 kwietnia 1992 r. w Warszawie. W przygotowanej pod kierunkiem Instytutu na rzecz Ekorozwoju wstępnej waloryzacji omawianego obszaru zaproponowano utworzenie 22 obszarów węzłowych o wzmożonej ochronie środowiska: 1. Wybrzeże Północnoestońskie 2. Wybrzeże Zachodnioestońskie 3. Wybrzeże Inflanckie 4. Wybrzeże Kurlandzkie 5. Wybrzeże Pruskie 6. Pojezierze Mazurskie 17 18 Parteka T., l.c. s. 65. Polmowski T., 2005 – Instytucjonalne ramy współpracy w Europie Bałtyckiej. Biul. KPZK, z. 217: 102–124. - 52 - 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Pojezierze Litewskie Pojezierze Kurlandzkie Pojezierze Białoruskie Obszar Jezior Brasławskich Obszar Dolnej Dźwiny Pojezierze Witebskie i Łatgalskie Obszar Górnej Dźwiny Obszar Jeziora Pejpus Obszar Jeziora Ilmen Obszar Wałdajski Obszar Białowiesko-Biebrzański Obszar Dolnego Bugu Obszar Puszczy Nalibodzkiej Obszar Bobrujsko-Borysowski Obszar Zachodniopoleski Obszar Wschodniopoleski Zaproponowane obszary węzłowe obejmowały 36% analizowanego terenu. Ekopolityka na tych obszarach miała polegać na: a) harmonizowaniu procesów aktywizacji tych obszarów z nadrzędnie traktowaną ochroną unikatowych wartości środowiska, co wymaga współdziałania władz centralnych, regionalnych i lokalnych; b) kontynuowaniu tworzenia systemu obszarów chronionych jak i innych form ochrony przyrody oraz krajobrazu w nawiązywaniu do ich znaczenia ekologicznego. Obcojęzyczne wersje dokumentu „Zielone Płuca Europy” zostały przedstawione przez polską delegację w kwietniu 1993 r. na europejskiej konferencji ministrów ochrony środowiska w Lucernie. Wsparcia dla omawianych inicjatyw udzielił Instytut Obywatelski w Warszawie organizując w dn. 28–29 listopada 1992 r. międzynarodową konferencję na temat „Zielone Płuca Polski – Zielone Płuca Europy”. Na konferencji tej Krzysztof Wolfram przedstawił tezy dotyczące przyszłej współpracy międzynarodowej: – wspomaganie towarowej wymiany przygranicznej, – tworzenie specjalnych stref ekonomicznych i wolnocłowych, – wprowadzenie specjalnych uprawnień formalnofinansowych dla gospodarczej współpracy gmin przygranicznych, – uruchomienie Kanału Augustowskiego na całej długości, – dokonanie gruntownej modernizacji istniejących oraz budowa nowych przejść granicznych, – zatrudnianie mieszkańców Litwy, Białorusi i Obwodu Kaliningradzkiego na obszarze ZPP, – wspólne wykonanie opracowań planistycznych obszarów współpracy przygranicznej, – wspólne przygotowanie planów przestrzennego zagospodarowania przygranicznych kompleksów przyrodniczych, a przede wszystkim Puszczy Białowieskiej jako Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery, – powołanie wielostronnej komisji ds. gospodarki wodnej i ochrony wód w zlewniach Narwi, Bugu, Niemna i Pregoły, – synchronizację programów gospodarki leśnej, – wspieranie działań na rzecz pomocy w nauczaniu języka polskiego w krajach ościennych i języków litewskiego i białoruskiego w Polsce, – likwidację lub ograniczenie głównych źródeł agresji ekologicznej (emisje przemysłowe, zanieczyszczenie wód), np. emisja zakładów azotowych w Grodnie i ZSDD w Hajnówce, – tworzenie wspólnych tematów badawczych placówek naukowych obszaru ZPP z podobnymi ośrodkami z Litwy, Białorusi i Rosji, - 53 - – – tworzenie sieci ośrodków informacyjnych o możliwościach współpracy, tworzenie warunków różnorodnej współpracy do zakładania związków gmin położonych po obu stronach granicy, – zachęcanie ruchów ekologicznych do współpracy na rzecz ochrony ZPP, – szkolenie kadr w zakresie proekologicznych form rozwoju gospodarczego i zarządzania ochrony środowiska, – włączenie rządów i samorządów terytorialnych Litwy, Białorusi i Rosji do prac Rady Programowo-Naukowej Porozumienia ZPP, – rozwijanie koncepcji „Zielone Płuca Europy”. W strefie proponowanych Zielonych Płuc Europy znajdują się już liczne obszary prawnie chronione: na terenie Białorusi – Park Narodowy Puszcza Białowieska, – Rezerwat Bereziński, – Rezerwat krajobrazowo-hydrologiczny Prypecki, – Rezerwat radiacyjno-ekologiczny Poleski, na terenie Estonii – Park Narodowy Lahemaa, – Rezerwat Endla, – Rezerwat Nigula, – Rezerwat Matsalu, – Rezerwat Viidumaa, – Rezerwat Vilsandi, na terenie Litwy – Park Narodowy Aukstaitija, – Park Narodowy Dzukija, – Park Narodowy Kursiu nerija, – Park Narodowy Zemaitija, – Historyczny Park Narodowy Trakai, – Rezerwat Cepkeliai, – Razerwat Kamanos, – Rezerwat Viesvile, – Rezerwat Zhuvintas, – Rezerwat Kemaves, na terenie Łotwy – Park Narodowy Gauja, – Rezerwat Engure, – Rezerwat Grini, – Rezerwat Krustkalni, – Rezerwat Maricsala, – Rezerwat Slitere, – Rezerwat Teici, – Rezerwat Ugale, na terenie Polski – Białowieski Park Narodowy (włączony decyzją UNESCO do światowej Sieci Rezerwatów Biosfery i obiektów Przyrodniczego Dziedzictwa Ludzkości), – Park Narodowy Wigierski, – Park Narodowy Biebrzański, – Park Narodowy Narwiański, – Park Krajobrazowy Mazurski, - 54 - – – Park Krajobrazowy Suwalski, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, na terenie Rosji (Obwód Kaliningradzki) – Park Narodowy Mierzei Kurońskiej, – Park Narodowy Wałdajski, – Rezerwat Centralnoleśny. Obszary te stanowią dobrą bazę wyjściową do utworzenia struktury Zielonych Płuc Europy. Lata dziewięćdziesiąte nie sprzyjały realizacji koncepcji ZPP19. Niemniej prace były kontynuowane i w 2000 r. zespół prof. H. Sasinowskiego z Politechniki Białostockiej opracował założenia strategii rozwoju obszaru Zielone Płuca Europy. Po 2004 r. uległa zmianie sytuacja geopolityczna. Granica Unii Europejskiej przesunęła się na wschód, obejmując Polskę, Litwę, Łotwę i Estonię, czyli około połowę postulowanego obszaru Zielonych Płuc Europy. Nastąpiło uszczelnienie granic pomiędzy krajami Unii a Rosją i Białorusią. Równocześnie podejmowane są wysiłki w kierunku tworzenia wspólnych inicjatyw na pograniczu, jak np. otwarcie przejścia granicznego w Białowieży oraz udostępnienie całego Kanału Augustowskiego dla ruchu pasażerskiego. Obecnie działania powinny iść w dwóch kierunkach: – aktywizacja współpracy pomiędzy Polską, Litwą, Łotwą i Estonią, – formułowanie wspólnych programów z Rosją (szczególnie z Obwodem Kaliningradzkim) oraz z Białorusią. Działania w tym kierunku są podejmowane od wielu lat i dotyczą tworzenia transgranicznych obszarów chronionych oraz euroregionów. Transgraniczne obszary chronione (TOCh) Koncepcja TOCh powstała w Instytucie Ochrony Środowiska20. W wyniku wieloletnich prac międzynarodowych zespołów wyznaczono obszary o wyjątkowych wartościach przyrodniczych i wielkich walorach turystycznych. Koncepcja TOCh ma na celu kompleksową ochronę najcenniejszych pod względem przyrodniczym, krajobrazowym i kulturowym terenów, jakie zachowały się wzdłuż północnej i wschodniej granicy Polski. Na terenach tych ma nastąpić zacieśnienie współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony przyrody i turystyki. Turystyka ma się stać ważnym elementem rozwoju obszarów transgranicznych. Ochronę i rozwój tych obszarów należy rozpatrywać na poziomie krajowym i międzynarodowym. Z tych też względów powinny być one traktowane jako obszary funkcjonalne. Oznaczałoby to potrzebę opracowania dla nich międzynarodowych planów przestrzennego zagospodarowania. Granice TOCh zostały zaproponowane zgodnie z granicami gmin i powiatów (obwodów). Na obszarze przyszłych Zielonych Płuc Europy wytypowano cztery obszary TOCh: Zalew Wiślany, Suwalsko-Wisztyniecki, Trzy Puszcze oraz Puszcza Białowieska. Zalew Wiślany TOCh obejmuje otoczenie Zalewu Wiślanego na terenie Polski i Obwodu Kaliningradzkiego (ok. 140 tys. km2), z wyłączeniem drogi wodnej Bałtijsk–Kaliningrad. Rola tego obszaru będzie zależała od rozwiązania zasad żeglugi morskiej i wyjścia na Bałtyk przez Cieśninę Pilawską; przyszłej drogi wodnej Berlin–Bydgoszcz–Elbląg–Królewiec–Kłajpeda, a także od projektów wykonania przekopu przez Mierzeję Wiślaną. Suwalsko-Wisztyniecki TOCh o pow. 100 tys. ha obejmuje styk trzech państw: Polski, Litwy i Obwodu Kaliningradzkiego. Na obszarze tym znajdują się: polska część Puszczy Romnickiej, kaliningradzka część Puszczy Romnickiej (Rezerwat Wisztynieckij), litewski Wisztyniecki Park Regionalny oraz Suwalski Park Krajobrazowy. Wielką atrakcją tego obszaru jest urozmaicony krajobraz ostatniego zlodowacenia (Góra Cisowa, Góra Zamkowa) z licznymi jeziorami rynno19 20 Kozłowski S., Wolfram K., 2004 – Wizja „Zielonych Płuc Europy”. Lithuania 2 (46): 22–34. Rączkowski G., 2000 – Transgraniczne obszary chronione na wschodnim pograniczu Polski. Inst. Ochr. Środ. Warszawa. - 55 - wymi (Hańcza, Szelment Wielki, Wiżajny, Gołdap, Wiswztynieckie). Teren ten objęty jest polskolitewskim programem badawczym „Pas Jaćwingów”. Uruchomienie nowych przejść granicznych w Bolciach i Żytkiejmach ułatwiłoby ruch turystyczny na tym obszarze. Trzy Puszcze (Augustowska, Dajnowska, Grodzieńska). Jest to wielki obszar, ok. 0.5 mln ha, położony na styku granic Polski, Litwy i Białorusi. Jest to największy zwarty obszar leśny na Niżu Europejskim, reprezentowany przez polską Puszczę Augustowską, białoruską Puszczę Grodzieńską i litewską Puszczę Dajnowską. Na tym terenie znajdują się cztery parki narodowe: Wigierski (Polska) oraz Wiejsiejski, Dzukijski i Metelski (Litwa). Przez teren ten wije się Niemen z licznymi dopływami (Czarna Hańcza, Marycha); tu występują jeziora: Wigry oraz zespoły jezior augustowskich, w Parku Metelskim, Wiejsiejskim i w Puszczy Grodzieńskiej (np. Jezioro Białe). Jeziora augustowskie z Niemnem łączy odbudowywany Kanał Augustowski. Puszcza Białowieska. Projektowany TOCh Puszcza Białowieska obejmuje cały jej obszar (ok. 264 tys. km2) położony na terytorium Polski i Białorusi. Jest to najlepiej zachowany pierwotny las na Niżu Europejskim. Z tego też względu cała część białoruska i część polskiej puszczy zostały uznane za park narodowy. Część terenów leśnych położonych na obrzeżach puszczy nie ma charakteru naturalnego, gdyż powstały w wyniku zalesienia terenów porolnych. W polskiej części puszczy poza parkiem narodowym znajdują się 22 rezerwaty przyrody. W puszczy żyje na swobodzie stado żubrów otoczone troskliwą opieką. Białowieski Park Narodowy został uznany za międzynarodowy rezerwat biosfery. Trwają starania, aby parkiem narodowym objąć całą polską część Puszczy Białowieskiej. W Białowieży powstaje przejście graniczne dla ułatwienia turystyki przyrodniczej. Euroregiony W Europie istotną rolę w rozwoju społeczno-gospodarczym odgrywają euroregiony, tworzone przede wszystkim w strefach nadgranicznych. Celem ich jest integrowanie działań w obszarach przygranicznych. W polskiej części obszaru bałtyckiego – Zielonego Pierścienia Bałtyku zostały utworzone trzy euroregiony (tab. 1). Tabela 1. Północne euroregiony Euroregion Województwa Siedziba Rok utworzenia Pomerania zachodniopomorskie Szczecin 1995 Bałtyk pomorskie, warmińsko-mazurskie Elbląg 1998 Niemen podlaskie, warmińsko-mazurskie Suwałki 1997 Dla idei Zielonych Płuc Europy szczególne znaczenie ma euroregion Niemen, obejmujący terytorium Polski, Litwy i Białorusi. Euroregion ten, powołany w 1997 r., obejmuje obszary o wyjątkowo cennych walorach przyrodniczych. Po stronie polskiej w skład euroregionu wchodzi 11 powiatów, w tym dwa miasta na prawach powiatu z województwa podlaskiego (powiaty: augustowski, białostocki, bielski, hajnowski, moniecki, sejneński, siemiatycki, sokólski, suwalski, miasta na prawach powiatu: Białystok, Suwałki) i 5 powiatów z województwa warmińsko-mazurskiego (powiaty: ełcki, giżycki, mrągowski, olecko-gołdapski, piski).21 21 Euroregiony w nowym podziale terytorialnym Polski. GUS, Warszawa, Wrocław, 1999. - 56 - Na terenie Litwy w skład euroregionu weszły dwa powiaty Alytus i Mariampol. Po stronie białoruskiej natomiast województwo grodzieńskie. Zgodnie ze statutem euroregion Niemen powołano w celu rozwoju współpracy obszarów przygranicznych w następujących dziedzinach: – wszechstronnego rozwoju ekonomicznego, – zagospodarowania przestrzennego, – infrastruktury publicznej, – oświaty, ochrony zdrowia, kultury, sportu i turystyki, – ochrony środowiska, – rozwijania kontaktów między mieszkańcami obszarów przygranicznych oraz współpracy instytucjonalnej, a także współpracy podmiotów gospodarczych. Dotychczasowe prace studialne były skoncentrowane głównie na terytorium Polski. Euroregion Bałtyk utworzyło w 1998 r. sześć państw: Polska, Dania, Litwa, Rosja i Szwecja. Po stronie polskiej w skład euroregionu weszło: – 16 powiatów, w tym 4 miasta na prawach powiatu z województwa pomorskiego (powiaty: bytowski, chojnicki, człuchowski, kwidziński, lęborski, malborski, nowodworski, pucki, słupski, starogardzki, tczewski, wejherowski, miasta na prawach powiatu: Gdańsk, Gdynia, Słupsk, Sopot), – 12 powiatów, w tym jedno miasto na prawach powiatu z województwa warmińsko-mazurskiego (powiaty: bartoszycki, braniewski, elbląski, iławski, kętrzyński, lidzbarski, mrągowski, nidzicki, olsztyński, ostródzki, szczycieński, miasto na prawach powiatu: Elbląg), – jeden powiat z województwa zachodniopomorskiego (powiat sławieński). Po stronie duńskiej do euroregionu przystąpił największy okręg administracyjny, hrabstwo Bornholm. Po stronie litewskiej w skład euroregionu wchodzi okręg kłajpedzki (z rejonami kłajpedzkim, kretinskim, sziłuckim i skuodskim). Po stronie łotewskiej euroregion obejmuje miasto i region Liepaja. Po stronie rosyjskiej do euroregionu należy Związek Municypalny Obwodu Kaliningradzkiego, obejmujący głównie miasta pasa nadmorskiego, tj. Bałtijskiego i Swietłego Okręgu Miejskiego oraz Kaliningradu. Po stronie szwedzkiej w skład euroregionu wchodzą województwa Blekinge, Kalmar, Kronoberg. Podstawowe cele współpracy, zgodnie ze statutem, obejmują: – poprawę warunków życia ludzi zamieszkujących obszar euroregionu, – ułatwienie wzajemnych kontaktów, – zbliżenie lokalnych społeczeństw, – przełamywanie historycznych uprzedzeń, – programowanie prac zmierzających do zapewnienia zrównoważonego rozwoju gospodarczego z uwzględnieniem stanu rozwoju gospodarki każdej ze stron umowy, – wspieranie działań zmierzających do nawiązywania współpracy między władzami regionalnymi i terytorialnymi.22 Zakończenie Realizacja założeń zrównoważonego rozwoju kontynentu europejskiego wymaga tworzenia dużych regionalnych polityk dla obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych. Do takich inicjatyw należą następujące programy: Zielony Pierścień Bałtyku, Zielone Płuca Europy i Zielone Serce Europy. 22 Ibidem. - 57 - Starania o utworzenie Zielonych Płuc Europy trwają od 1992 r. Obecnie po wejściu Polski, Litwy, Łotwy i Estonii do Unii Europejskiej wytworzyła się nowa sytuacja. W pierwszym rzędzie należałoby uruchomić program badawczy łączący wymienione cztery kraje. Tak jak realizowana jest już wspólna polityka transportowa (Via Baltica) i energetyczna, potrzebne są założenia dla wspólnego programu środowiskowego. Program ten, będący fragmentem Zielonego Pierścienia Bałtyku, powinien docelowo objąć też terytorium Białorusi, a następnie i Rosji. Planowane uruchomienie w 2006 r. międzynarodowej trasy Kanału Augustowskiego wskazuje na rosnące możliwości realizacji założeń euroregionu Niemen, łączącego terytorium Polski, Białorusi i Litwy. Wspólna polityka środowiskowo-przyrodnicza może być dobrym przykładem przekraczania granic obecnej Wspólnoty Europejskiej. Unia Europejska powinna być zainteresowana realizacją koncepcji Zielone Płuca Europy. - 58 - Prof. Ryhor Fiodorau Państwowy Uniwersytet Białoruski w Mińsku Aspekty prawne ochrony środowiska w kontekście problemów gospodarki przestrzennej Kwestie ochrony środowiska w Republice Białoruś regulowane są „Prawem Ekologicznym”. Prawo to jednak znacznie odbiega od stosowanych metod oraz od używanych pojęć i definicji. Według Ustawy Republiki Białoruś „O szczególne chronionych terenach naturalnych” istnieją następujące formy ochrony przyrody: rezerwat ścisły, park narodowy, zakaźnik (w przybliżeniu odpowiada polskiemu pojęciu „obszar czynnej ochrony gatunków i siedlisk”) oraz pomnik przyrody. Trzeba podkreślić, że w białoruskim ekologicznym prawodawstwie nieznane są takie pojęcia jak: sieć ekologiczna, korytarz ekologiczny, fundusz przyrody i rezerwatów ścisłych. Na etapie przyjęcia znajdują się dopiero kwestie i zagadnienia dotyczące zarządu basenu, co związane jest z realizacją programu ekologicznego uzdrowienia basenu (dorzecza) rzeki Dniepr. Zgodnie z „Konwencją o różnorodności biologicznej”, różnorodność systemów ekologicznych jest jedną z trzech poziomów różnorodności biologicznej. Konwencja o biologicznej różnorodności została podpisana w Genewie 5 czerwca 1992 roku przez przedstawicieli 153 państw. Naczelna Rada Republiki Białoruś ratyfikowała Konwencję 10 lipca 1993 roku i tym samym dała początek kompleksowi wewnątrzpaństwowych przedsięwzięć dotyczących realizacji zobowiązań, wynikających z Konwencji. Zgodnie z 2-im punktem Konwencji ,,różnorodność biologiczna” oznacza ,,wariantowość żywych organizmów we wszystkich źródłach, tj. terytoria ziemskie, morskie i inne wodne ekosystemy i zespoły ekologiczne, których są one częścią. Dane pojęcie obejmuje zarówno różnorodność gatunku, różnorodność międzygatunkową i różnorodność ekosystemów”. Poziomy wewnątrzgatunkowej różnorodności i międzygatunkowej różnorodności obiektywnie powiązane są ze sobą i z poziomem różnorodności ekosystemów. Konwencja stała się podstawą do poszukiwań nowych środków regulacji prawnej, w ramach jednej z prawnych nauk - ekologicznego prawa. Uzupełnienie danej gałęzi prawnej pod wpływem norm Konwencji może sprzyjać zachowaniu różnorodnych ekologicznych systemów. W procesie przyjęcia i zastosowania norm ekologicznego prawa powstaje kwestia dotycząca celów i kryteriów efektywności ich działania. Nowy zintegrowany obiekt prawnej regulacji- biologiczna różnorodność – pozwoli nie tylko pojąć i ustalić adekwatne cele i kwestie efektywności, ale także skierować działanie norm prawa ekologicznego bezpośrednio na ochronę głównych elementów środowiska naturalnego. Ustawa Republiki Białoruś „O ochronie środowiska”, przyjęta 26 listopada 1992 roku, w artykule nr 2 „Podstawowe zasady ochrony środowiska” na pierwszym miejscu stawia „priorytet ochrony życia i zdrowia człowieka”, oraz ,,gwarancje prawne obywateli do sprzyjającego życiu, pracy i odpoczynku środowisku naturalnemu (otoczeniu)”. Pewna grupa autorów proponuje w charakterze „docelowego punktu orientacyjnego” rozpatrzyć termin „zadbanie przychylne stanu otoczenia”. Jednak termin „przychylne otoczenie” jest niewystarczająco sprecyzowane, nie tylko w ustawodawstwie, ale i w doktrynie prawa ekologicznego. Ogólnie można sformułować dane pojęcie jako stan otoczenia, spełniający pewne normy, w zakresie zanieczyszczenia, które są określone przez państwo. W praktyce oznacza to, że państwo może ustanowić praktycznie dowolne normy, a to z kolei może spowodować, że normy te okażą się zaniżone i staną się niebezpieczne, zarówno dla obiektów żywej przyrody, jak i dla człowieka. Wzmocnienie norm samo w sobie absolutnie nie odbuduje strat poniesionych przez środowisko naturalne, oraz nie odbuduje różnorodności biologicznej ekosystemów. Specjalnie przyjęte przez organy państwowe kosztowne przedsięwzięcia okazują się mało efektywne. Przykładowo: wymarły gatunek flory lub fauny nie - 59 - sposób jest odnowić. Przywrócenie do dawnego stanu zniszczonego ekosystemu – okazuje się procesem pochłaniającym duże nakłady, pracochłonnym i długotrwałym, a czasem wręcz nierealnym do wykonania. Oddzielna grupa autorów, proponuje opracować standardy dotyczące „gatunkowej różnorodności i estetycznego bogactwa”. Dana idea ma charakter utopijny z punktu widzenia zachowania różnorodności systemów ekologicznych. Gatunkowa różnorodność każdego ekosystemu powinna zachowywać się całkowicie. Tylko wtedy przetrwa sam ekosystem. „Estetyczne bogactwo”- jest natomiast pojęciem niezwykle indywidualnym, subiektywnym i dlatego nie podlega normalizowaniu. Widocznie, potrzebne są wyraźne i maksymalnie obiektywne kryteria efektywności ochrony naturalnych obiektów i kompleksów, jak również zagwarantowanie jakości otoczenia. Musi to być wiarygodnie oszacowane z pozycji stanu nienaruszonej różnorodności biologicznej na wszystkich trzech jego poziomach. Utrzymanie minimum na niezmiennym poziomie różnorodności ekologicznej systemów, wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej różnorodności będzie świadczyć o wystarczającej efektywności przyrodniczych norm ekologicznego prawa. Środowisko, które posiada niezbędne warunki dla działalności życiowej wszystkich wchodzących w jej skład żywych organizmów, będzie niewątpliwie przychylne otoczeniu i człowiekowi. Normy prawne mogą działać efektywnie tylko w sytuacji wykorzystania dokładnych definicji pojęć użytych w tych normach. Dlatego dla realnego zachowania różnorodności ekologicznych systemów nadzwyczaj ważne jest wypracowanie adekwatnego z punktu widzenia zarówno prawa, jak i ekologii pojęcia ,,ekosystem”. Obecnie termin ,,ekosystem” nadzwyczaj rzadko używany jest w ustawodawstwie. Częściej ustawodawca wykorzystuje pojęcie ,,naturalny kompleks”, ,,krajobraz” i inne, które jednak nie mogą zastąpić pojęcia ,,ekosystem”. W ekologicznym prawie trzeba szerzej wykorzystywać termin ,,ekosystem”, poprawnie określając jego istotę. Definicja ekosystemu została określona w Konwencji w artykule 2 jako ,,dynamiczny kompleks społeczności roślin, zwierząt i mikroorganizmów, współpracujący z nieżywym otoczeniem środowiska i funkcjonujący razem jako całość”. Punkt 1 Załącznika I do Konwencji o różnorodności biologicznej określa warunki jakie musi spełniać system, aby objąć ochroną, m. in.: ,,wysoki stopień różnorodności, duża liczba endemicznych lub znajdujących się na wymarciu gatunków; mający społeczne, ekonomiczne, kulturalne lub naukowe znaczenie; mający reprezentacyjny lub unikatowy charakter, związany z podstawowymi ewolucyjnymi lub innymi biologicznymi procesami”. Takie szerokie określenie pozwala, z pomocą państwa, objąć ochroną praktycznie wszystkie ekosystemy, tworzące naturalne środowisko Białorusi. Konkretny ekosystem nie może być zamknięty, ponieważ jest zawsze hierarchicznie związany z ekosystemem wyższego lub niższego rzędu. Dlatego w pierwszej kolejności specjalną ochroną objęte są te ekosystemy, których degradacja zagrozi ekosystemom wyższego rzędu. W ekologicznej doktrynie prawa otoczenie określane jest jako całość składającą się z ,,naturalnych, modyfikowanych i transformowanych” ekologicznych systemów. Ta triada była zatwierdzona w międzynarodowych-prawnych dokumentach. Nie określono jednak szczegółowych definicji tych ekosystemów Niektórzy autorzy ,,transformowanymi ekosystemami” określają systemy, które nie mogą funkcjonować bez wsparcia człowieka, inni jako ,,przekształcone przez człowieka naturalne struktury w celu zaspokojenia swoich gospodarczych i kulturo-zdrowotnych potrzeb”. ,,Naturalny ekologiczny system” mgliście określany jest jako ,,ten, który pozostał z dala od oddziaływania człowieka”. Przykładem ,,naturalnych ekosystemów” są wyspy Arktyki, Antarktyda itp. Brak również jedności w określeniu statusu konkretnych ekosystemów. Przykładowo agroekosystem (rolnicze pole) jedni autorzy określają jako ,,transformowane (przekształcone)”, a drudzy - jako ,,zmodyfikowane”. Oczywiście, niejasność kryterium pociąga za sobą niejednolitość pozycji specjalistów. Wyjściem z sytuacji może stać się przyjęcie ekologicznych terminów: ekosystem naturalny i naturalny-antropogeniczny ekosystem. - 60 - W praktyce ochrona różnorodności ekosystemów nie jest wystarczająco zapewniona. Decyzją Rady Ministrów Republiki Białoruś z 14 października 1999 r. № 1586 w Ustawie o Narodowym Parku Krajobrazowym „Wydrica” w punkcie 1 zawarto, że park powstaje „w celu zachowania w naturalnym stanie unikalnego naturalnego kompleksu wraz z populacjami rzadkich i ginących rodzajów roślin i zwierząt”. Jednak w punkcie 2 Ustawa nie zabrania „całkowitych wyrębów czołowego korzystania”, jeżeli szerokość poręby nie przekracza 100 metrów. Widoczna sprzeczność norm i przywilejów, w zakresie działalności ekonomicznej, jest zgubna dla różnorodności systemów ekologicznych. Republika Białoruś podpisała również inne konwencje, poruszające kwestie ochrony bioróżnorodności i funkcjonowania OOPT, m. in.: Konwencja „Dotycząca ochrony i wykorzystania transgranicznych wodo-prądów międzynarodowych jezior” (Helsinki, 1992 r.), Konwencja dotycząca obszarów wodno-błotnych, które mają międzynarodowe znaczenie, głównie jako środowisko zamieszkiwania ptaków wodnistych, Konwencja dotycząca oceny oddziaływania na otaczające środowisko naturalne w transgranicznym kontekście, Konwencja o dostępie informacji dla społeczeństwa. Wzięła również udział w przyjęciu decyzji o dostępie do wymiaru sprawiedliwości w kwestiach dotyczących środowiska naturalnego (Konwencja Orchucka). Podsumowując, trzeba podkreślić przede wszystkim brak w normatywnych i prawnych aktach Białorusi legalnego stwierdzenia terminu „przestrzenne projektowanie” i skrajnie rzadkie jego użycie w sferze prawnej. - 61 - Mikoła Taranda Stowarzyszenie Historyczno-Kulturalne ,,Pochodnia” Historia ruchu ekologicznego na Grodzieńszczyźnie Lata 90-te na Białorusi były sprzyjające dla rozwoju stowarzyszeń młodzieżowych: kulturalno-historycznych, etnograficznych, ekologicznych, literackich, rok-muzycznych, harcerskich i innych. Pierwszym niezależnym stowarzyszeniem miasta było stowarzyszenie miłośników historii i kultury „Pachodnia” - powołane w marcu 1986 r. w Grodnie. Dziś Stowarzyszenie „Pachodnia” może poszczycić się następującymi dokonaniami: członkowie „Pachodni” brali udział w wykopalisku na terenie Starego Zamku w Grodnie, udział w proteście przeciwko rozbiórce (zarządzonej przez władze w 1986 r.) Dworca Kolejowego w Grodnie, zbudowanego w 1868 roku, udział w 1987 roku w akcji oczyszczania Doliny Horodniczanki (Doliny Szwajcarskiej, która mogłaby być miejscem wypoczynku miejscowej ludności, a także naturalnymi „płucami miasta”, jednak na jej miejscu zbudowano Plac Lenina). Członkowie Stowarzyszenia dostali upomnienie za przeprowadzenie tej akcji, ponieważ z podobną inicjatywą mógł występować tylko komitet partyjny. W 2005 roku dolinę odnowiono i do dziś jest ulubionym miejscem wypoczynku mieszkańców, udział w szeregu akcji ekologicznych młodzieży Republiki Białoruskiej, m. in.: przeciw budowie Daugavpilskiej elektrowni wodnej (29.04-3.05.1987) – zebranie ponad 400 podpisów, udział w akcji ekologicznej „Prypiać-88”, która odbyła się w maju 1988 roku i była skierowana na ocalenie unikatowego przyrodniczego krajobrazu Polesia. Szeroki sprzeciw społeczeństwa oraz ciężka sytuacja ekonomiczna spowodowały, że osuszanie Polesia zostało przerwane, 30.03- 2.05 1990 roku udział w marszu antyrakietowym młodzieży białoruskiej, w miejscach, gdzie znajdowały się wyrzutnie rakietowe na terytorium Obwodu Grodzieńskiego. Wędrówka skończyła się mityngiem-koncertem w Lidzie. Pociski rakietowe zostały w końcu wydalone z terytorium Białorusi, w 1990 roku członkowie “Pachodni”, którzy pracowali w organizacji projektowej “Hramadzianprajekt”, uniemożliwili budowę w Grodnie zakładu wyrobu uszczelek do ram okiennych. Powstanie zakładu mogło spowodować duże szkody dla miasta, ważną organizacją pozarządową była - powołana w 1999 r. przy Grodzieńskim Uniwersytecie Rolniczym organizacja ,,ZiemEko”, która w 2001 r. wypracowała rekomendacje metodyczne “Reguły i normy rolnictwa ekologicznego w warunkach Republiki Białoruś”. Członkowie już nieistniejącego “ZiemEko” (status prawny obecnie stracony) w roku 2006 wydali “Rekomendacje praktyczne w prowadzeniu ekologicznie czystego rolnictwa w Republice Białoruś”, wypracowane w ramach programu poparcia Republiki Białorusi przez rząd RFN. „Rekomendacje …” zawierają cenne porady dla specjalistów-rolników w otrzymywaniu ekologicznie czystej produkcji. Jeszcze jedną ważną organizacją ekologiczną Grodzieńszczyzny było „Zachodnie-stowarzyszenie ochrony ptaków”(ZPTAP), założone w latach 1993-1994 przez ornitologów i miłośników ptaków z obwodów Grodzieńskiego i Brzeskiego. W latach 1993-1999 ZPTAP zrealizowało kilka projektów, w większości związanych z badaniem i ochroną ptaków drapieżnych. Stowarzyszenie miało około 100 członków, lecz nie zostało po raz kolejny przerejestrowano w roku 2000. W 1998 r. z połączenia ZPTAP i Białoruskiego stowarzyszenia ornitologicznego powstała nowa organizacja pozarządowa “Ochrona ptaków Białorusi”, po ostatniej przerejestracji nazwana “Ochrona ptaków Ojczyzny” (biał. Achova ptušak Baćkaŭščyny - 62 - APB), licząca obecnie ponad 1800 członków oraz mająca 10 oddziałów regionalnych. APB dokonuje monitoringu gatunków zagrożonych oraz terenów ważnych dla ptaków. Organizacja prowadzi również edukację ekologiczną wydając księgi i albumy fotograficzne na temat natury białoruskiej, biuletyny informacyjne, naukowo-popularne czasopismo “Ptaki i my” oraz naukowe czasopismo “Subbuteo”. Oprócz tego zajmuje się organizacją światowych dni obserwacji ptaków, zimowych rejestracji ptaków, obozów dla uczniów klas starszych, studentów i nauczycieli, konkursów fotograficznych “Ptak w obiektywie”, mistrzostw w ornitologii sportowej, corocznych konferencji naukowo-popularnych oraz obwodowej zoologicznej konferencji dla uczniów szkół. Od roku 2005 przy organizacji “Biełaja Ruś” istnieje grupa ekologiczna “Pryniamońnie”, członkami której są w większości studenci medycyny weterynaryjnej Grodzieńskiego państwowego uniwersytetu agronomicznego, którzy organizują wycieczki ekologiczne, kręcą filmy, organizują konkursy zdjęć fotograficznych na temat natury. Dynamicznie rozwija się współpraca ,,Pachodni” i innych organizacji ekologicznych, kulturalnych, turystycznych z Białorusi z organizacjami polskimi, szczególnie w ramach koncepcji “Zielone Płuca Europy”. - 63 - Ivan Płytnik Dyrektor Rezerwatu Puszcza Lipiczańska Podróż po Puszczy Lipiczańskiej23 Trasa: Grodno - Hibuličy - Kvasoŭka - Śvisłacz - Łunna - Kniažavodcy -Dubna - Hudzievičy - Masty - most przez Szczarę w Šymkach - Lipiczańska puszcza - piesza wycieczka wzdłuż Szczary - Grodno. wieś Kvasoŭka, 5 km od w. Hibuličy Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP Wzniesiony w latach 1860-ych z wykorzystaniem elementów gotyku. Kościół Kwasowski był zbudowany w czasach, kiedy budownictwo kościołów było ograniczone przez carskie władze, przedstawia on sobą wzór połączenia fachowej architektury z narodową sztuką. Śvisłacz Majątek Śvisłacz niegdyś należał do rodu Krasińskich. W końcu XIX w. hrabina Krasińska zbudowała w majątku dom w stylu modern. Malowniczości budowli dodaje kontrast różnych w wielkości i wysokości ścian oraz złożonej formie dachu. Wnętrza jednak nie zachowały się do czasów dzisiejszych. Na szczególną uwagę zasługuje park, w którym zachowały się takie egzoty, jak sosna wejmutka i karagana.W Śvisłaczy warto jest także obejrzeć miejscową cerkiew, wzniesioną w XIX w. Łunna Kościół Świętej Anny Zbudowany w 1782 r. w centrum osiedla w stylu klasycyzmu, był rekonstruowany w 1895 r. Malowniczości świątyni dodaje elewacja z kamienia, kontrastują z nią otynkowane i pobielone okienne wnęki, łopatki, gzymsy. Wnętrze kościoła ozdabia siedem neogotyckich ołtarzy wykonanych przez miejscowych majstrów. W Łuńnie trasa turystyczna skręca w stronę w. Hudzievičy, by turyści mogli zapoznać się ze znanym na całą Białoruś narodowym muzeum etnograficznym. Muzeum w. Hudzievičy Hudzievičy - wieś w rejonie Mostowskim nad rzeką Wieraciejką - znajduje się w 60 km na wschód od Grodna i w 38 km od m. Masty. Literacko- krajoznawcze muzeum zostało stworzone przez nauczyciela Alesia Biełakoza. Muzeum powstało w 1968 r; dziś posiada status muzeum państwowego. W jego zbiorach znajduje się około 13 tys. eksponatów, 14 sal ekspozycyjnych, biblioteka, licząca 2200 książek i mnóstwo czasopism. Oryginalnych jest około 90% eksponatów. w. Dubna Cerkiew Mikołajewska ( 2 połowa XIX w.) 23 Tekst przygotowany na podstawie S. Kul-Sielwierstowa «Niemnowo-tur» -2006 r. - 64 - Zgodnie z legendą, cerkiew w Dubnie została zbudowana przez włoskich architektów przez pomyłkę. Według planów miała to być majestatyczna świątynia, przeznaczona dla tysiąca wiernych – dla miasta Dubny koło Moskwy. Ale budowniczowie przez pomyłką wznieśli cerkiew w Dubnie nieopodal Mostów, liczącej tylko kilkadziesiąt dworów. m. Masty Miasto leży w malowniczej miejscowości w odległości 60 km od Grodna. Pierwsze wspomnienie o Mastach można odnaleźć w Metryce Litewskiej z roku 1486. Masty były miasteczkiem, mieszkańcy którego zajmowali się rolnictwem, rzemiosłem, handlem. Później rozdzieliły się na starą i nową część - po obu brzegach Niemna. Dzisiaj miasto to jest jednym z największych centrów rejonowych obwodu Grodzieńskiego, liczącego ponad 15 tys. mieszkańców. W Mastach znajdują się świątynie na cześć ikony Bożej Matki „Wszystkich użalających się radość” (1997 r.) oraz Św. proroka Eliasza (1988 r.) Puszcza Lipiczańska Republikański rezerwat krajobrazowy «Puszcza Lipiczańska» położony jest na terenie Mastowskiego, Dziatłowskiego i Szczuczyńskiego rejonów obwodu Grodzieńskiego i zajmuje powierzchnię 15,2 tys. ha. Rezerwat został powołany w 2002 r. dla ochrony cenniejszych kompleksów natury oraz populacji rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Atrakcją Puszczy Lipiszczańskiej jest przede wszystkim różnorodność krajobrazu: majestatyczny i płynny bieg Niemna, skromny urok Szczary, obszerne łąki z mnóstwem kwiatów, potężne dąbrowy; jasne, suche i czyste lasy świerkowe międzyrzecza – przepiękne miejsce dla pieszej i wodnej turystyki. Piesza trasa «Wybrzeże Szczary» Długość - 4-5 km most przez r. Szczarę - muzeum - ziemianka - Szymki - Szczara Kamienna Trasa zaczyna się na moście przez r. Szczarę. W okolicach mostu znajduje się kilka wartych uwagi miejsc. Na lewym brzegu Szczary, z lewej strony od trasy w kierunku wsi Haluby przed wojną znajdowała się stara drewniana cerkiew i cmentarz. W czasie jednej z operacji karnych faszyści spalili cerkiew. Teraz na tym miejscu rozrosły się krzaki, i tylko dawne płyty nagrobków świadczą, że tu wcześniej było święcone miejsce. Ścieżka, owijając stary cmentarz, wyprowadzi podróżnika na brzeg Szczary do starej smolarni i cudownego źródła. Smolarnia była zbudowana zaraz po wojnie z zachowaniem wszystkich zasad otrzymania smoły, które wykorzystywano w puszczy w ciągu stuleci. Dębowe beczki, wkopane w ziemię, łączą się przejściami podziemnymi, wyłożonymi drewnem, z pojemnikami, także zrobionymi z drzewa, w których z karczów wydobywano żywicę. Po przejściach podziemnych bez dostępu tlenu przeciekała ona w beczki, stając się smołą. Dzisiaj na Białorusi już prawie nie ma takich miejsc, gdzie można poznać tajniki jednego z najbardziej rozpowszechnionych przemysłów mieszkańców lasów białoruskich. Puszcza Lipiczańska, most przez r. Szczarę W dolinie na lewym brzegu Szczary znajduje się cudowne źródło, woda którego nie zamarza nawet w najsilniejsze mrozy. U źródła postawiony jest krzyż, święcony przez kapłana miejscowego. Pomnik postawiony dla bohaterów-rodaków i ofiar faszyzmu Znajduje się na prawym brzegu Szczary. Pomnik składa się z płaskorzeźby przedstawiającej sylwetki partyzanta, żołnierzy i mieszkańców cywilnych oraz płyty z nazwami wsi i osiedli Mo- 65 - stowskiego okręgu, na której wyryto liczbę uczestników ruchu partyzanckiego i mieszkańców, zamordowanych przez faszystów. Puszcza Lipiczańska była główną bazą partyzancką Grodzieńszczyzny w czasach II Wojny Światowej. Partyzancka ziemianka-muzeum Pierwsze oddziały partyzanckie zaczęły formować się w puszczy już w 1941 r. W 1942 r. z oddziałów partyzanckich «Zwycięstwo» i «Walka» została stworzona brygada Leninska, bazująca w Puszczy Lipiczańskiej. W czasach jej istnienia - do 1944 r. - partyzanci puściły ze skarpy 267 wrogich eszelonów, wysadzili 50 mostów, rozgromili więcej niż 60 garnizonów wroga. W Puszczy Lipiczańskiej bazowała także brygada partyzancka im. K. Kalinowskiego, oddział partyzancki im. Komsomołu Białorusi i inne. W centrum puszczy, na wyspie, ze wszystkich stron okrążonej przez błota, rozmieszczał się szpital partyzancki. Faszyści niejednokrotnie robili próby wybicia partyzantów z puszczy. Od grudnia 1942 r. do czerwca 1944 r. okupanci organizowali trzy duże operacje, wykorzystując blokadę i karne ekspedycje przeciw mieszkańcom cywilnym. Lecz nigdy nie udało im się zająć puszczy. Czarna brzoza W odległości 100 m od wsi Šymki znajduje się unikatowa grupa drzew: olcha, jesion, biała i czarna brzoza. Czarna brzoza – drzewo, wpisane do Czerwonej Księgi, bardzo rzadko spotykane jest w Białorusi. W Puszczy Lipiczańskiej zarejestrowano ich tylko sześć. O tym dziwnym miejscu mieszkańcy opowiadają piękną legendę: Niegdyś mieszkała tu matka, która miała dwie córki – blondynkę i brunetkę. Obie zakochały się w jednym chłopaku z sąsiedniej wsi. Ale chłopak nie mógł zdecydować się, więc umawiał się raz z jedną, raz z drugą dziewczyną na brzegu niedużego jeziorka. Pewnego razu zdarzyło się tak, że obie siostry przyszły na umówione miejsce jednocześnie i oszustwo wyszło na jaw. Obie zamieniły się w brzozy - jedna w białą, a druga w czarną. Gdy dowiedziała się o tym matka - przyszła na brzeg jeziorka, długo płakała po córkach, aż i ona zamieniła się w olchę. A chłopak przekształcił się w jesion, który stoi teraz w niewielkiej odległości od poplątanych gałęziami drzew - olchy i dwóch brzóz. Sto metrów od czarnej brzozy droga prowadzi na skraj lasu, gdzie stoi kilka dębów-olbrzymów. Najstarszy z nich ma więcej niż 450 lat, a najmłodszy- 300. Postój Kamienna Szczara Polana na Kamiennej Szczarze (w miejscu gdzie Szczara rozdziela się) może stać się wyjściowym punktem dla innych tras w głąb puszczy. Jest to bowiem jedno z najpiękniejszych miejsc w Puszczy Lipiszańskiej - 66 - Prof. UwB dr hab. Adam Dobroński Uniwersytet w Białymstoku Zachowanie tożsamości kulturowej pogranicza Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy z uwzględnieniem aspektów historycznych Chciałbym swe rozważania rozpocząć od wyjaśnienia pojęcia ,,tożsamość kulturowa”, które słowniki definiują jako bycie tym samym, identyczność i rozpoznawalność. W psychologii tożsamość to poznawanie samego siebie w relacjach także ze światem zewnętrznym. W historii to zestawianie cech, właściwości, dzięki którym człowiek jest identyfikowany jako ten sam mimo zachodzących zmian. Dla potrzeb tych rozważań ważniejsza będzie definicja tożsamości w ujęciu zbiorowym, z odniesieniem do pogranicza. Ta ma związek z regionalizmem, jako ruchem społecznym, który stawia sobie za cel pielęgnowanie i krytyczne rozwijanie dziedzictwa społecznokulturalnego z myślą o uczestniczeniu w życiu większej zbiorowości (naród, państwo), jednak bez utraty własnej tożsamości. Tożsamość, to z całą pewnością element obrazu społeczeństwa i obrazu świata. Aby precyzyjniej mówić o tożsamości kulturowej trzeba uwzględnić kryteria: odrębności (nie izolacji!), ciągłości w wymiarze historycznym, odczuwanej spójności. Należy przy tym pamiętać, że tożsamość kulturowa jest dynamicznym, skomplikowanym procesem, którego nie można przyspieszać, dekretować. Takich złych przykładów mieliśmy w historii wiele, by wspomnieć tylko w skali makro Związek Radziecki, a w polskim wymiarze chociażby województwa po 1975 roku, kiedy to na przykład wszystkich mieszkańców woj. ostrołęckiego chciano „przerobić” na Kurpiów. Niebezpieczeństwo zresztą istnieje nadal i z niepokojem patrzę jak niektórzy postrzegają wszystkich mieszkańców województwa podlaskiego jako Podlasiaków, choć oni sami mają silnie zakorzenioną tożsamość mazowiecką (łomżyńską) lub suwalską (suwalsko – augustowską?). I nie najważniejsze w tym przypadku są fakty historyczne, sam Augustów należał bowiem do 1795 roku do woj. podlaskiego, o czym dzisiaj mało kto z osób tam mieszkających wie. Tożsamość kulturowa jest zatem trudna do zdefiniowania, czasami bywa utożsamiana z cywilizacyjną. W terminie: kulturowa dominantą pozostaje kultura, tyle że z bogactwem otoczenia, z większą uwagą na zachowania i mentalność mieszkańców, z wartościami duchowymi, ale i ich obrazem materialnym. Utrata lub zachowanie tożsamości kulturowej na pograniczu ma niewątpliwy związek ze stopniem oświecenia społeczności, rozeznania przez nich przynajmniej głównych wyróżników, opisania, badania i przekazania tej wiedzy innym. W tym przypadku nie bez znaczenia są takie czynniki, jak: nacja, wyznanie, mobilność i ciekawość świata, wielość ważkich zdarzeń historycznych, aktywność elit, wybitne jednostki zdobywające uznanie poza regionem. Trudno zaś uniknąć relatywizmu. Należy się również zastanowić, co służy zachowaniu tożsamości kulturowej. Z pewnością są to między innymi: • Ochrona środowiska przyrodniczego – samo uświadomienie sobie takiej potrzeby, organizowanie oporu, osiągnięte efekty. Większe zaangażowanie się mieszkańców miało z reguły miejsce w sytuacji niszczycielskich działań zewnętrznych, przy czym w pierwszej kolejności chodziło o zachowanie bogactwa, które zapewniano środki do życia. Natomiast w codzienności stopień uwrażliwienia na „prawa przyrody” nie musiał być zbyt wysoki. Najczęściej władze państwowe starały się wzmocnić walory obronne w strefie nadgranicznej, co sprzyjało utrzymaniu lasów, dzikiego biegu rzek i bagien oraz pustki komunikacyjnej i rzadkiej sieci osiedleńczej. Takim przykładem pozostają nadal ziemie nadbużańskie w południkowym biegu rzeki. - 67 - Teren, jego ukształtowanie i pokrycie, położenie, piękno – urok, jako składnik legendy stron rodzinnych, ale i użyteczność z szansą na przyciąganie gości, to bardzo ważny składnik przy wyodrębnianiu się poszczególnych regionów lub ich części, mający znaczący wpływ również na uświadamianie się owej odrębności. Na pograniczu polsko – litewsko – białorusko – ukraińskim szczególne znaczenie miały lasy (bory, puszcze) i wody (rzeki, jeziora, bagna), natomiast zabrakło tu pasm górskich lub wzgórz. • Stabilność gospodarcza rozumiana, jako szansa na stałą, choćby minimalną, poprawę egzystencji i tym samym zatrzymanie na miejscu kolejnych pokoleń. Inny był efekt „wielkich skoków” gospodarczych, które powodowały duży gwałtowny napływ siły roboczej, w tym osób z wyższą kulturą zawodową i osobistą. Powstawały wówczas napięcia społeczne, ludność miejscowa czuła się dyskryminowaną, przybysze traktowali ją bowiem jako tubylców zapóźnionych w rozwoju i w małym stopniu zatrudniali w nowych zakładach. Tak działo się po 1832 roku w białostockim okręgu przemysłu włókienniczego, który powstawał tuż poza ówczesną granicą Królestwa Polskiego i Cesarstwa Rosyjskiego. • Poczucie bezpieczeństwa zbiorowego, wynikające nie tylko ze wspomnianych już realiów ekonomicznych, ale także z geopolityki, zmieniających się układów międzyregionalnych w danym państwie lub stosunków międzynarodowych. Łatwo można dowieść, że w warunkach pokojowego sąsiedztwa pogranicza stawały się terenem powstawania nowych wartości kulturowych, natomiast w stanie zagrożenia przechodzono do kurczowej obrony, zamykano się na obce wpływy widząc w nich swoistą dywersję obcych wartości. Ten pierwszy wariant realizował się – też z różnymi zakłóceniami – w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zaś ten drugi dominował w epoce zaborów, co miało związek i z polityką władz carskich stosujących zasadę „dziel i rządź”. Zrozumiałe, że mieszkańcy pograniczy byli i są bardziej wyczuleni na symptomy rodzących się konfliktów. • Harmonia społeczna rozumiana jako układ ukształtowany „odwiecznie”, zrozumiały dla wszystkich, co wcale nie znaczy, że zadawalający każdego. W takim układzie miały znaczenie i cechy indywidualne osób, pomocną była duża rodzina, przydatną silna więź sąsiedzka. Utrwalony ustrój społeczny, podlegający zmianom ewolucyjnym a nie rewolucyjnym, znajdował na ogół swe akceptujące odbicie również w parafiach, a jednocześnie silna wiara pomagała w znoszeniu ciężkiego losu, jako dającego nadzieję na szczęście wieczne. • Autentyczne, uznane ośrodki typu regionalnego lub subregionalnego (rejonowego, powiatowego), często jednocześnie siedziby władz wyższego szczebla, centra (na miarę potrzeb ciążących doń ziem) ekonomiczne (zwłaszcza handlowe) oświatowe i kulturalne, miejsce powtarzalnych spotkań i wielkich zdarzeń. Podkreślić trzeba cechę autentyczności, czyli naturalnego prymatu, nie zaś pierwszeństwa narzuconego poprzez nominację. Chodziło zatem o utrwalone w tradycji ciążenie a nie o przypisanie w wyniku zdarzeń wojennych lub decyzji politycznych. Wiązało się z tym nieprecyzyjnie określanie ziem „przyznających się” do danego centrum, nie zaś o terytorium z dokładnie wykreślonymi granicami. W I Rzeczypospolitej ewolucyjnie „utarły się” granice ziem i województw, wpływ na ich przebieg miały niekiedy układy własnościowe. Zdarzały się późniejsze korekty i tak stało się z województwem podlaskim ustanowionym w 1513 roku (jeśli za datę początkową przyjąć powołanie pierwszego wojewody), niejako wznowionym w 1520 roku, a ostatecznie określonym w 1566 roku po wydzieleniu ziemi brzeskiej. Znamienne, że właściwie dopiero Zygmunt Gloger pokusił się o wykreślenie granicy zachodniej województwa podlaskiego. Jako przykład granicy terenowej, bardzo różnie określanej, można podać tak zwaną linię Curzona z okresu I wojny światowej, przywołanej w II wojnie światowej przez J. Stalina. • Szacunek dla tradycji, dla języka i wybitnych rodaków. Szacunek dla tradycji zastępował w znacznym stopniu znajomość historii, łączył w sobie poczucie więzi środowiskowej (w zależności od poziomu wiedzy, „obycia”: lokalnej, subregionalnej, regionalnej) i rodowej (rodzinnej), ułatwiał także porządkowanie czasu pracy i świątecznego, regulowanie układu prestiżowego we- 68 - wnątrz małych społeczności. Tradycja łączyła swoich i ułatwiała odróżnienie od innych, bywała powodem radości, nawet dumy a jednocześnie ułatwiała przeżywanie momentów trudnych. Łączył również język, w swej podstawie z reguły ponad regionami, ale poprzez odmienności gwarowe na mniejszych obszarach. Na terenach pogranicznych zrozumiałym było przyjmowanie elementów z języków sąsiadów, co mogło prowadzić do powstawania wersji zwanych miejscowymi (tutejszymi), te były nadal otwarte na zapożyczenia; bardziej zachowawczy bywał język pieśni. Osobnego potraktowania wymagają: stroje, obrzędy, wytwory artystyczne. O autorytetach już wspominałem, tu jednak chodzi mi nie tyle o aktualnych przewodników życia publicznego oraz o „ambasadorów”. (rzeczników społeczności pogranicznych w stolicach makroregionów lub państwa), ale o postacie, które można nazwać kultowymi, uznawanymi przez pokolenia za swoistych identyfikatorów. Takie osobistości zastępowały w odbiorze potocznym manifesty pisane, programy zmierzające do uwypuklenie cech tożsamości. Dziś nazywa się ich ojcami narodów, języka i kultury, a ceni tym bardziej, im gorzej wypada ocena polityków. Nie wyczerpałem zestawu czynników ułatwiających zachowanie tożsamości kulturowej, bo to temat na obszerną rozprawę skoro ma on obejmować pogranicze niezwykle rozległe i zarazem różnorodne i ważne w dziejach całej Europy, a nie tylko Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy. Trzeba też byłoby wprowadzić układ chronologiczny i posłużyć się większą liczbą konkretnymi przykładami. Jedynie w tak samo uproszczonej wersji ośmielam się podać czynniki przeszkadzające w zachowaniu tożsamości kulturowej: • Nacjonalizm i szowinizm narodowy, groźne zwłaszcza w programach partii lub obozów politycznych, sprawujących władzę lub mających znaczący wpływ na rządy. Jeszcze gorzej, gdy tak wypaczony patriotyzm wpisany był do racji stanu, bo za tym mogły iść działania polityczne i militarne zmierzające do przesuwania dalej strefy nadgranicznej a włączania dotychczasowej do własnego państwa. Towarzyszyły temu teorie o „odwiecznej” przynależności ziem, „rdzennej” narodowości lub odwołujące do mniej i bardziej zakłamanych opowieści o wspólnych korzeniach i dokonaniach, wojnach sprawiedliwych i zaborczych, przejmowaniu władzy z tłumaczeniem, że to mniejsze zło i najlepsze rozwiązanie z myślą o przyszłości. W tej części Europy Rosja w czasie ekspansji na zachód sięgała po hasła panslawizmu, Polacy z różnym nasileniem – również autentyzmem i skutkiem - uznawali się za misjonarzy wiary katolickie i kultury proweniencji zachodniej, Litwini dokumentowali swe marzenia o wielkim państwie nawet legendami i wybranymi przykładami z bardzo bogatej spuścizny witoldowej, Białorusini chętnie odwoływali się do ponadgranicznych wartości ludowych, zaś Ukraińcy czuli się spadkobiercami kulturowymi Rusi Kijowskiej. Unikano wówczas wskazywania na dokładny przebieg zmiennych granic, Polacy mówili i pisali o Kresach (krańcach zasięgu na wschodzie), Rosjanie w przypadkach dla nich korzystnych mogli wskazywać na historyczne ślady prawosławia, Litwini i Białorusini upominali się o spolonizowanych swych rodaków, Ukraińcom łatwo przychodziło znajdowanie sojuszników zewnętrznych do wspierania swych ambicji narodowych i nacjonalistycznych. Warte przypomnienia są rozbieżności między wizją inkorporacyjną (włączenia ziem pogranicza Litwą, Białorusią i Ukrainą do II Rzeczypospolitej) obozu Narodowej Demokracji i federalistyczną (wspólny organizm państwowy) Józefa Piłsudskiego. W trakcie pokoju ryskiego w marcu 1921 roku zwyciężyła koncepcja Romana Dmowskiego i jego współpracowników, co przy późniejszych błędach administracji polskiej i trudnej sytuacji ekonomicznej państwa, przeszkodziło w pokojowym ułożeniu życia w szerokim pasie pogranicza. Jednak nie bez znaczenia była również postawa wschodniego sąsiada, jego działania zmierzające do rewizji granic. W tej sytuacji starania o wzmocnienie tożsamości kulturowej poszczególnych mniejszości, pozostających na kresach II RP, nabierały cech konfrontacyjnych. • Fundamentalizm, rozumiany jako dyktat wyznaniowy. Pouczające w tym względzie są losy unitów, czyli wpierw wyznawców prawosławia podlegających nasilającym się wpływom łacińskim (w rycie polskim), potem należących do ludowego Kościoła greckokatolickiego, w części - 69 - z czasem przechodzących do Kościoła rzymskokatolickiego, a ostatecznie włączonych do Cerkwi prawosławnej (moskiewskiej). Jeśli dodać obecność na pograniczu polsko –litewsko – białorusko ukraińskim wyznawców mojżeszowych, protestantów, nawet mahometan i innych znacznie mniej licznych wspólnot religijnych, to banalnym staje się stwierdzenie, że niezwykle cenną wartością pozostawała tu cnota tolerancji. Bez niej pogranicze przekształcało się w teren walki o dusze, co odsuwało na plan dalszy inne cele życiowe, niezbędne dla rozwoju materialnego. Chyba za swoistą ucieczkę od fundamentalizmu można uznać sekty pojawiające się na omawianym pograniczu oraz preferowanie w życiu religijnym bogatej obrzędowości. W takich zachowaniach znajdowało się miejsce i na zapożyczenia od „braci” w wierze. • Centralizacja, zatem dyktat (wyraźna dominacja) oddalonych ośrodków władzy, narzucanie uniwersalnych wzorców, nasyłanie funkcjonariuszy, wymuszanie uczestnictwa w niezrozumiałych na miejscu kampaniach. W wydaniu bardziej agresywnym oznaczało to również wyszydzanie wzorców kulturowych z pogranicza, podejrzewanie tutejszych działaczy o zdradę interesów narodowych lub państwowych, celową eksploatację gospodarczą, zachęty do migracji najwartościowszych przedstawicieli społeczności lokalnych. Kontrowersje budziły dążenia do autonomii, ta z reguły nikogo nie zadowalała, czego przykułem choćby tzw. Litwa Środkowa. Obecnie rozwiązaniem prostym i skutecznym jest silny, kompetentny i dowartościowany finansowo samorząd terytorialny, który miałby również możliwość wprowadzania satysfakcjonujących rozporządzeń w zakresie ochrony języków używanych na pograniczy, profili szkolnych, programów kulturalnych. Samorząd – co widać obecnie – jest właściwym podmiotem do promowania objętych swą władzą terenów, utrwalania na nich pamiątek przeszłości, nobilitowania tradycji i prowadzenia wielu innych działań, które łącznie wzmacniają tożsamość kulturową mieszkańców. Cennym partnerem pozostają stowarzyszenia przyjaciół lub miłośników „ziem”, trzeba też dbać o przychylność środowiska nauczycielskiego, osób duchownych i pozyskiwać przyjaciół ze zewnątrz. W tym miejscu chcę powrócić do historii, jako pożywki w umacnianiu tożsamości kulturowej. Przede wszystkim musi to być historia prawdziwa, krytyczna wobec mitów, pozbawiona zabarwień ideologicznych, badana przez profesjonalistów i miłośników zachowujących niezależność od władz. Z drugiej strony badacze i popularyzatorzy powinni dążyć do ukazania w swych pracach regionalnych lub lokalnych klimatów, dużo uwagi poświęcić życiu codziennemu na pograniczu i biografistyce, w sytuacjach konfliktowych prezentować racje różnych stron. Wydaje się, że zdała egzamin zasada przyjęta podczas przygotowania i wprowadzania w życie traktatu z 1994 toku o współpracy republik Polski i Litwy. Przyjęto wówczas historyczną grubą ścieżkę, co oznaczało nie odwoływanie się do dziejów dawnych – przede wszystkim do konfliktów i odwiecznych sporów – przy tworzeniu nowych form sąsiedzkiego współżycia. Ustalenie faktów z przeszłości i ich zinterpretowanie zostawiono historykom. Jednocześnie żaden z partnerów na pograniczu nie może szkodzić zabytkom kultury materialnej, a te przecież także mają wpływ na poziom tożsamości kulturowej. Przy czym pod pojęciem zabytków należy rozumieć między innymi: okazy i osobliwości przyrody, układy przestrzenne jednostek osiedleńczych, nazewnictwo, zasoby archiwalne i biblioteczne, cmentarze i groby, symbole religijne, nawet ruiny. Poczucie bezpieczeństwa wzmacnia zachowanie praw własności ziemi, gospodarstw, przedsiębiorstw. To wszystko są obecnie zadania dla samorządów, które muszą mieć jednak wsparcie władz państwowych, bo tylko one mają prawo do prowadzenia polityki zagranicznej, której nie należy mylić z sąsiedzka współpracą. Nowym, bardzo istotnym problemem staje się nowy podział Europy. Oznacza on definitywne przekreślenie marzeń o Europie Środkowo-Wschodniej, jako konglomeracie narodów i państwa mających za sobą bogate wspólne doświadczenia. W takiej Europie znaleźliby się znów razem: Polska, Litwa (i pozostałe kraje nadbałtyckie), Białoruś, Ukraina, Słowacja, Czechy. Historyk widziałby jeszcze potrzebę dołączenia: Austrii, Węgier, regionów niemieckich od Łaby na wschód. Oczywiście, że o ostatecznym kształcie Unii Europy Środkowo-Wschodniej zadecydowałyby - 70 - same zainteresowane państwa lub regiony. I jestem przekonany, że w takiej konfiguracji powstawałyby nowe wartości kulturowe na pograniczach. Aktualnie jednak dawne pogranicze polsko – litewsko – białorusko – ukraińskie zostało przecięte granicą wschodnią Unii Europejskiej i oczekiwać niestety należy umacniania się tego podziału. Groźnie wygląda to zwłaszcza na linii Bruksela – Warszawa – Mińsk Białoruski, także dla zachowania procesów twórczych kształtujących tożsamość kulturową mieszkańców pogranicza. - 71 - Dr Janusz Radziejowski Wszechnica Polska Szkoła Wyższa TWP Ochrona zasobów przyrodniczych w obszarze Zielonych Płuc Europy (streszczenie) Celem prezentacji przedstawionej w trakcie Seminarium była próba analizy stanu obszarów chronionych Zielonych Płuc Polski na tle europejskich i światowych zasobów przyrody chronionej dla wykazania celowości rozszerzenia tego projektu na inne obszary Europy. Zaprezentowano też przykładowe zastosowanie dostępnych międzynarodowych baz danych do takiego przedsięwzięcia. Ważnym aspektem oceny Koncepcji ZPE jest zagadnienie rozmieszczenia zasobów przyrodniczych i obiektów chronionych na terytorium Zielonych Płuc Europy. Poniżej przedstawiono dwa przykłady możliwej analizy walorów przyrodniczych obszarów potencjalnych ZPE, w oparciu o międzynarodowe systemy klasyfikacji obszarów chronionych. W tym celu posłużono się opracowaniami graficznymi statystyk różnorodności biologicznej oraz dotyczących obszarów chronionych w oparciu o dane ONZ. Na przykładzie prezentowanym jako mapa nr 1 przedstawiono odsetek obszarów chronionych w poszczególnych krajach świata w oparciu o ostatnią listę obszarów chronionych opracowaną pod auspicjami Światowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) dla potrzeb ONZ. Mapa ta wskazuje na szczególną rolę Polski oraz krajów nadbałtyckich jako tych, w których występuje szczególnie duży odsetek obszarów pozostających pod prawną ochroną - od 16 do 30 % obszaru kraju. Są wielkości wyróżniające te obszary w obrębie całej Euroazji. Również przylegające do nich obszary Rosji i Białorusi charakteryzują znaczne powierzchnie obszarów chronionych (odpowiednio – 7,6% i 6,5%). Uwagę zwrócić przy tym należy, że statystyki ONZ, bywają niedoszacowane (np. wg danych ONZ Polska posiada 22,6% obszarów chronionych, a wg GUS ponad 31%). Prezentowana tu mapa obszarów chronionych opracowana została w ramach projektu Earth Trends przez WRI. Mapa 1 Odsetek obszarów pod ochroną w poszczególnych krajach świata - 72 - Mapa 2 Obszary chronione w Europie Mapa 3 Obszary pod ochroną w Płn. Eurazji Mapy nr 2 i 3 obrazują informacje zawarte w światowej liście obszarów chronionych prowadzonej przez ONZ. Można je uzyskać na serwerach Światowej Unii Ochrony Przyrody - IUCN, Światowej Komisji Obszarów Chronionych IUCN - WCPA lub Światowego Centrum Monitoringu Ochrony Przyrody - WCMC , czyli organizacji, które stanowią rodzaj konsorcjum zajmującego się rejestrowaniem zmian zachodzących w stanie światowych zasobów ochrony przyrody. Istotną wartością tych materiałów jest to, że przedstawiają one zagęszczenie występowania obszarów chronionych w obrębie Europy jak i północnej Euroazji. W oparciu o te dane można - 73 - stwierdzić, że pod względem gęstości występowania obszarów chronionych strefa potencjalnych Zielonych Płuc Europy jest wyraźnie zarysowana. Zgodnie z danymi ONZ-towskimi na świecie jest 114 tys. obszarów chronionych, z czego większość jest skategoryzowanych. W 2003 roku na świecie 12 % powierzchni objęta była ochroną, w Europie – 8%, natomiast w krajach wchodzących w skład Zielonych Płuc Europy 10-12%. Następnie przedstawione zostały dane odnośnie różnorodności biologicznej i liczby obszarów chronionych (raportowanych do ONZ) w poszczególnych krajach wchodzących w skład ZPE. Materiały te świadczą o wysokim potencjalne biologicznym przedmiotowego obszaru. Przykładowe analizy potencjałów biologicznych Polski, Litwy oraz dorzecza Dźwiny Warto też wspomnieć o Dyrektywach Unii Europejskiej – Ptasiej i Siedliskowej, w ramach których powstaje system Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”. Dla państw, które nie są członkami Unii Europejskiej Rada Europy proponuje pewien jej odpowiednik ESMERALDA. Tak więc należy podkreślić, że z punku widzenia przedstawionych międzynarodowych systemów ochrony przyrody można stwierdzić, że projektowany obszar „Zielone Płuca Europy” posiadają ponadprzeciętny charakter i potencjał przyrodniczy, co kwalifikuje go do specjalnego traktowania i wdrażania międzynarodowej współpracy w zakresie ochrony przyrody i zrównoważonego rozwoju. - 74 - Dr inż. Tomasz Ołdytowski Politechnika Białostocka Rola uzdrowisk w kształtowaniu perspektyw rozwojowych Zielonych Płuc Europy W Polsce wszelkie zagadnienia w zakresie uzdrowisk reguluje Ustawa z 28 lipca 2005 roku o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych, która określa zasady i warunki prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego, zasady nadawania obszarowi statusu uzdrowiska oraz zadania gmin uzdrowiskowych. Można tam odnaleźć definicję uzdrowiska – to taki obszar, któremu został nadany status uzdrowiska, który posiada złoża naturalnych surowców leczniczych, klimat o potwierdzonych właściwościach leczniczych, infrastrukturę techniczną oraz na jego obszarze znajdują się zakłady i urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego. Tworzenie uzdrowisk związane jest z ludzką potrzebą dbania o siebie, dbania o swoje zdrowie. W polskim ustawodawstwie zostały określone również rodzaje uzdrowisk: uzdrowiska związane z czynnikiem leczniczym (klimat, wody lecznicze, borowiny) nizinne, podgórskie, zdrój – gdy występują wody lecznicze. W północno-wschodniej części Polski nie ma historycznych uzdrowisk, są tylko nowe obiekty: Gołdap (8 lat), Augustów (12 lat) i Supraśl (5 lat). Polskie prawo nakazuje również podzielenie uzdrowiska na 3 obszary: strefa ,,A” – tzw. rdzeń uzdrowiska (zakłady i urządzenia lecznicze), strefa ,,B” – otacza uzdrowisko, strefa ,,C” – przylega do obszaru ,,B”, ma duży wpływ na zachowanie walorów krajobrazowych, klimatycznych oraz surowców. Aby uzdrowisko mogło funkcjonować muszą być spełnione następujące warunki: występowanie zasobów leczniczych, dobrze zachowany stan środowiska przyrodniczego, uporządkowanie przestrzeni miasta. Następnie dr inż. Tomasz Ołdytowski opowiedział historię uzdrowiska - Supraśla, które jest w budowie i zaprezentował jego największe atuty. - 75 - Dr Ludmyła Bulhakowa-Sytnyk Instytut Narodoznawstwa NAN Ukrainy, Lwów Historyczno-kulturowy obraz Polesia na Ukrainie Ukraińska kultura posiada od dawna tradycje słowiańskie. Ponieważ rozwijała się ona na skrzyżowaniu szlaków wiodących z Europy Zachodniej na wschód oraz z Południowej Europy na północ, łączy w sobie wyjątkowe jakości tradycji wschodu i zachodu. W warunkach światowej globalizacji i tendencji do integracji, kultura narodowa jawi się jako wyróżnik tożsamości narodowej, ukazujący jednocześnie miejsce danego narodu do cywilizacji światowej. Na Ukrainie została przechowana wyjątkowa kulturowa oraz regionalna różnobarwność. Polesie jest jednym z wielu regionów Ukrainy, gdzie zostały zachowane i jak na razie niewykorzystane historyczno-kulturowe wartości materialne i duchowe. Dzisiejsze pokolenie powinno wprowadzić te wartości do sieci obiektów turystyki narodowej oraz międzynarodowej. Polesie znane jest ze swoich historycznych krajobrazów: staroruskich osad, centrów narodowej kultury tradycyjnej, parków oraz cerkiewnych zespołów. Na terenie Polesia stanowiącego krajoznawczy i historyczno-kulturowy pejzaż Wschodniej Europy zamieszkują nie tylko Ukraińcy, ale także inne mniejszości narodowe i etniczne. Osiedlili się tu przedstawiciele różnych narodowości. Oprócz Ukraińców i Białorusinów od wieków mieszkają tu: Polacy, Niemcy, Czesi, Żydzi, Tatarzy, Rosjanie. Tak ukształtowana mozaika kulturowa oraz językowa stanowi wieloetniczny teren pogranicza. Nazwa Polesie, zgodnie z literaturą przedmiotu uzasadniona jest nazwami etnicznych sfer – białoruskie Polesie, ukraińskie Polesie, rosyjskie Polesie, litewskie Polesie, Polskie (lublińskie) Polesie. Podział ten często odzwierciedla etnolingwistyczną różnorodność omawianego regionu. Polesie ukraińskie – to prosta równina z niewielkimi pagórkami. Osobliwością jest tu równina, gęsto przecinana dużymi lub małymi rzekami. Pośród równiny nizinnej Polesia znaleźć tu można pagórki, najznaczniejszym zaś jest – Owrucki Kriaż (316 m). Pagórki oraz wały do 10-20 metrów wysokości wznoszą się nad dolinami rzek. Rzeki białoruskiego i ukraińskiego Polesia stanowiące najczęściej prawe dopływy Dniepru tworzą szerokie, często bagniste doliny. Ogromne, po części zachowane do dzisiaj obszary leśne i puszcze wraz z licznymi bagnami tworzyły od wieków na Polesiu specyficzny krajobraz, który wpływał także na osadnictwo i życie codzienne mieszkańców. Do zasobów turystyczno-rekreacyjnych na Polesiu zaliczyć można miejscowe zespoły historyczno-kulturowe. Na terytorium Ukrainy są to regiony Polesia Wołyńskiego, Rówieńskiego oraz Żytomierskiego. Wołyń, jako region historyczno-etnograficzny wyróżnia się tradycyjną kulturą. Świadczą o tym pamiątki wiejskie, a także architektura małych miast, budownictwo sakralne. Centrum regionu stanowi Łuck, położony nad rzeką Styr. Jako jedno z miast księstwa Halicko-Wołyńskiego, Łuck jest znany już od połowy XII wieku. Znajduje się tu zamek z XIV wieku, klasztor Bernardynów z ХVІІ wieku, klasztor Jezuitów z ХVІІ, klasztor Sióstr Szarytek z ХVІХVІІ i inne. W sumie w obwodzie Wołyńskim znajduje się 120 zabytków architektonicznych w postaci budownictwa sakralnego, zespołów pałacowych oraz budownictwa świeckiego. Wszystkie pochodzą z okresu od ХV do ХІХ w. Wymienić w tym miejscu należy: Cerkiew Uspieńską z ХІІ wieku we Włodzimierzu-Wołyńskim, Klasztor Żydyczyński z XIII wieku we wsi Żydyczyn, Cerkiew św. Grigorija z XIII wieku, Kościół św. Trójcy z XV wieku w Lubomlu i inne. W obwodzie Wołyńskim czynnych jest 13 muzeów. - 76 - Współczesny obwód Rówieński – to część ziem historycznego, wielkiego Wołynia. Jest to teren bogaty w zabytki historyczne oraz architektoniczne. Zarejestrowanych jest tu 1761 zabytków historycznych. Wśród nich: zespół historyczny „Pole bitwy berestejskiej” we wsi Plaszewa; Kamiana, Kruhla, Wieża Tatarska XIV wieku, Cerkiew Bogojawleńska z XV wieku w Ostrogu, Klasztor z XV wieku w Meżiryczi, pałac książąt Ostrowskich oraz Lubomirskich z ХVІ – ХVІІІ, klasztor karmelitanek z ХVІІ w Dubnie, kościół p.w. św. Antoniego z XVI wieku, Klasztor Woskreseński XVIII wieku, zamek z ХV – ХVІІІ wieku w Korcu, Cerkiew św. Michała z ХVІІ wieku we wsi Hoszcza, kościół p.w. Jana Chrzciciela z ХVІІ wieku, Cerkiew Bogurodzicy z ХІХ wieku w mieście Dubrowycia. W obwodzie Rówieńskim działa 14 muzeów. Żytomierszczyzna jest także rejonem kulturowym, utożsamianym z historyczno-etnograficznym krajobrazem Polesia. Miasteczka kształtowały się tu na dawnych osadach, które położone były na brzegach rzek. Typ osiedlenia brzegowy – jest najdawniejszym pośród Słowian, a także ludów wcześniej tu wędrujących. Na brzegu rzeki Teteriw położony jest Żytomierz. Najstarszym zabytkiem tego miasta jest klasztor jezuicki, wybudowany w 1724 roku. Obiektami trasy turystycznej mogą być także: Katedra św. Zofii z ХVІІІ wieku, Zamkowa góra, Zamkowy plac (w ХІ – ХVІІІ wieku. Na tym miejscu stał drewniany, a następnie kamienny zamek, otoczony fosą), Cerkiew Przemienienia Pańskiego z XIX wieku, Cerkiew z ХІХ w., budynek Magistratury z 1789 roku, zajazd pocztowy z XIX wieku. W okolicy Żytomierza znajduje się w miejscowości Andruszówka, dziewiętnastowieczny neorenesansowy pałac w stylu francuskim, zachowane średniowieczne wały miejskie. W Starek Kotelni jest Kościoł p.w. św. Antoniego Padewskiego z 1786 roku oraz trzy wieże z ХVІІІ – ХІХ wieku, które należały do barona de Szadeara, następnie M. Tereszenkowi. Stare żydowskie miasteczko Berdyczów znane jest z 1320 roku. Do dzisiaj istnieje tam kościół św. Barbary z 1759-81 lat, gdzie w 1850 roku ślub brali O. Balzak z Eweliną Hańską, zachowały się też budynki starej synagogi. Na Żytomierszczyźnie działa 13 muzeów. Potencjał historyczno-kulturowy Polesia to etnograficzna różnorodność kraju. W regionie istnieje sporo centrów ludowego przemysłu i rzemiosła, lokalne miejsca tradycyjnego tkactwa i haftu. Do programów można dołączyć zwiedzanie etnograficznych centrów ze środowiskiem historycznym, a także tradycyjnym codziennym życiem. - 77 - Krzysztof Wojciechowski Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Zielone Płuca Europy – uwagi na kanwie warsztatów Przedstawione poniżej uwagi są efektem warsztatów, które odbyły się w Wigierskim Parku Narodowym w dniach 27-29 czerwca 2007 oraz analizy dostępnych materiałów dotyczących Zielonych Płuc Europy. Powołam się na materiały źródłowe oraz wypowiedzi uczestników warsztatów. Wypowiedzi są nieautoryzowane. Idea i cele Idea Zielonych Płuc Europy wypracowana na początku lat 90-tych ub. wieku jest jedną z cennych inicjatyw mogących zintegrować i zacieśnić współpracę kilku krajów europejskich położonych w jej centralnej części. Podstawowe cele: przeciwdziałanie degradacji środowiska, współpraca w myśl zasad ekorozwoju, zwrócenie uwagi społeczności międzynarodowej na ten cenny obszar itd.24 odzwierciedlają właściwy kierunek w jakim powinny pójść kraje, do niedawna jeszcze siłą zblokowane w ramach układów sowieckich. Rozpad ZSRR pociągnął za sobą dezintegrację tego obszaru – zwłaszcza polityczną. Proces ten jeszcze się pogłębia. Część krajów (Polska, Litwa, Łotwa i Estonia) wstąpiło do NATO i UE. Inne są na drodze mniej lub bardziej zaawansowanych przemian demokratycznych. Jednakże zaszłości historyczne jak i współczesne napięcia działają w kierunku coraz dalej idącej izolacji i niechęci. Nie sprzyja to współpracy, wymianie kulturowej czy też ochronie środowiska. Dlatego wydaje się, że popieranie i nagłaśnianie idei takich jak ZPE jest konieczne, a działanie dla jej rozpropagowania – niezbędne. Zasięg terytorialny, delimitacja granic Przy określeniu zasięgu terytorialnego obszaru ZPE winno być branych pod uwagę szereg czynników. Z pewnością zgodnie z tym co zauważył Z. Szkiruć nie wolno popadać w gigantyzm. Istotnie bowiem na mapie można wyrysować każdy obszar, ale tworzenie tego typu struktury ma sens jedynie wtedy kiedy ona istnieje w świadomości ludzi, urzędników, decydentów. Zatem z pewnością nie należy w pierwszym etapie włączać do niej całych krajów, chyba, że jest wyraźna deklaracja ze strony danego kraju. Poza tym należy brać pod uwagę czynniki: - przyrodnicze – obszar ZPE winien być spójny przyrodniczo, w związku z tym nie jest dobrym posunięciem prowadzenie jego granic po granicach administracyjnych gdyż z reguły nie pokrywają się one z przyrodniczymi. Jednak dla innych celów wydaje się to niezbędne. Obszar zatem powinien w miarę możliwości obejmować całe krainy geograficzne, pojezierza, kompleksy leśne, kompleksy torfowisk. Jak zauważył J. Zinko płuca w organizmie mają swoją określoną funkcję, zatem i w przypadku podobnej struktury europejskiej powinny w znacznym stopniu takie role (klimatyczne, ochrony bioróżnorodności, rozwoju turystyki i odpoczynku ludzi, itp.) spełniać. Dla ich prawidłowego funkcjonowania potrzebne jest jak największe nasycenie terenu ZPE obszarami czynnymi biologicznie. Podejście to jest realizowane w części ukraińskiej, gdzie wg kryteriów udziału powierzchniowego i procentowego lasów, jezior i bagien wyznaczono granice obszaru do włączenia do ZPE. - polityczno-administracyjne – w celu sprawnego zarządzania obszarem ZPE należy jednak brać pod uwagę również podziały administracyjne. Są one szczególnie ważne we wschodnich państwach, gdzie wiele obszarów chronionych powstaje zgodnie z granicami administracyjnymi, a nie przyrodniczymi. Zatem wydaje się słusznym unikanie całkowitej niezgodności z granicami 24 Zielone Płuca Europy, Materiały konferencyjne, Fundacja ZPP, s. 6 - 78 - administracyjnymi choćby jednostek administracyjnych niższego rzędu jak powiaty, gminy czy rejony (w Białorusi i Ukrainie). - ekonomiczne – przy wytyczaniu granic obszaru warto zwrócić uwagę na perspektywiczne możliwości finansowania szeregu przedsięwzięć. Tymczasem obszar ten stale się zmienia. Przez wiele lat były to euroregiony, finansowanie w ramach Interreg już nie było dokładnie „sprzęgnięte” z obszarami euroregionów, obecnie planowane fundusze, jakie mają być dostępne w ramach „Europejskich instrumentów partnerstwa i sąsiedztwa” również odbiegają nieco zasięgiem finansowania od obu poprzednich. Zatem dla sprawnego finansowania projektów wspierających ideę ZPE dobrze jest również i ten aspekt wziąć pod uwagę. Rozsądnym z punktu widzenia strategicznego byłoby tworzenie koncepcji terytorialnej ZPE w etapach. Przemawia za tym szereg względów, głównie politycznych. Trudno jest np. w chwili obecnej objąć koncepcją ZPE całą Białoruś, nie jest do końca wiadome jaki będzie stosunek Rosji (zwłaszcza Obwodu Kaliningradzkiego). Zatem w pierwszej kolejności w granice ZPE winien wejść obszar mniejszy, stanowiący części krajów. Na dzień dzisiejszy wskazane jest aby były to: północno-wschodni i wschodni rejon Polski – tereny obecnych Zielonych Płuc Europy, oraz północna, nizinna cześć województwa lubelskiego. północno zachodni rejon Ukrainy – północne, poleskie rejony obwodów wołyńskiego i rówieńskiego, ewentualnie żytomierskiego. zachodnie tereny Białorusi – obwód brzeski i grodzieński. Do rozważenia pozostaje przyłączenie południowej, poleskiej części obwodu homelskiego, oraz północnych, cennych przyrodniczo fragmentów obwodu mińskiego i wschodnich obwodu witebskiego. południowo-wschodnia i wschodnia Litwa – obszary położone wzdłuż granicy z Białorusią. Formuła ZPE powinna być otwarta i docelowo można by dążyć do realizacji koncepcji z 1992 roku. „Uzupełnianie” ZPE może się dokonywać na zasadzie deklaracji państwowych, ale może również poprzez deklaracje mniejszych jednostek administracyjnych (województwa, powiatu czy nawet gminy). Dokumentacja i opracowania kartograficzne Dokumentacja koncepcji Zielonych Płuc Europy winna się składać z części kartograficznej i opisowej (jak to do tej pory było robione). Wziąwszy pod uwagę cele tworzenia tej struktury, które zostały zawarte już w Deklaracji Wigierskiej wskazane jest aby dokumentacja składała się przynajmniej z trzech a nawet czterech części. - inwentaryzacja przyrodnicza. Polega ona na spisie obszarów cennych przyrodniczo, tych objętych różnorodnymi formami ochrony przyrody ale i tych, które jeszcze nie są nimi objęte (np. korytarze ekologiczne). Opis powinienem zawierać podstawowe dane o obszarze. Powinny one być również naniesione na zbiorczą mapę. Szczególną uwagę należy zwrócić tutaj na formy międzynarodowe: obszary NATURA 2000, ostoje ptaków o znaczeniu europejskim, ostoje roślin o znaczeniu europejskim, ostoje ramsarskie, rezerwaty biosfery itp., - inwentaryzacja wartości kulturowych. Tutaj głównie zabytków kultury. Również powinny być one opisane i naniesione na zbiorczą mapę. Szczególną uwagę należy zwrócić na obiekty światowego dziedzictwa kultury UNESCO oraz na te, które stanowią wspólne pamiątki kilku narodów wchodzących w granice ZPE (wszak tereny te niemal w całości należały kiedyś do I Rzeczypospolitej). Podkreślanie wspólnych korzeni działa integrująco. - inwentaryzacja zagrożeń. Opis istniejących obszarów i obiektów stanowiących realne zagrożenia dla środowiska przyrodniczego ZPE jak również wszelkich potencjalnych zagrożeń wynikających np. z rozbudowy sieci transportowej, planowanych melioracji czy regulacji rzek, budowy zakładów przemysłowych czy innych. Przedstawienie graficzne na mapie tych miejsc. Inwentaryzacja taka sprzyjać winna zapobieganiu przyszłym konfliktom na tym obszarze oraz służyć jednemu z głównych celów ZPE – ochronie przyrody. - 79 - Ponadto ważkimi elementami dokumentacji winny być analizy ekonomiczne wraz z możliwością wskazania kierunków rozwoju tego obszaru dla podniesienia jakości życia mieszkańców przy jednoczesnym zachowaniu walorów przyrodniczych i kulturowych. Poza tym wskazane jest opracowanie choćby wstępnego zarysu propozycji rozwoju na tym terenie turystyki, bowiem ona zdaje się być najważniejszym kierunkiem działań i źródłem podniesienia standardu życia mieszkańców. Dokumentacja powinna być zrobiona przez kilka grup ekspertów i koordynowana przez jedną instytucję (może to być Fundacja ZPP). Sporządzanie dokumentacji centralnie, przez jedną instytucję z Warszawy, Białegostoku czy Grodna nie jest dobrym rozwiązaniem. Rodzi bowiem luki (nieraz bardzo poważne) w materiale dokumentacyjnym – jak to można było zaobserwować przy ostatnich propozycjach map. Z reguły miejscowe ośrodki naukowe, organizacje pozarządowe, regionaliści itp. znacznie lepiej znają walory przyrodnicze i kulturowe oraz zagrodzenia danego obszaru niż ludzie w stolicach czy za granicą. Dlatego to w terenie powinny powstawać grupy robocze, maks. 3-4 na kraj, które opracowałyby swój fragment ZPE. Zadaniem ośrodka koordynującego byłoby opracowanie wspólnej metodyki prowadzenia dokumentacji, przygotowanie wskazówek, na podstawie których łatwiej byłoby w przyszłości „posklejać” materiał jaki przyjdzie „z terenu”. Praca ta jest niesamowicie ważna bowiem mamy tutaj do czynienia z kilkoma krajami o różnym systemie ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego i pewne pojęcia wymagają uściślenia i wyjaśnienia.25 Funkcjonowanie Dla nagłośnienia idei ZPE zwłaszcza w innych niż Polska krajach konieczna jest kampania informacyjna, najlepiej jeszcze połączona z szeregiem wydawnictw czy projektów realizowanych pod tym szyldem. W tym celu sprawdzonym byłoby utworzenie biur, czy też zespołów narodowych (w poszczególnych krajach), które by ten obowiązek na siebie przyjęły. Wydaje się, że w dobie panującej tendencji do współpracy, integracji itd. pomysł taki „chwyci”. Sadzę, że idea ZPE może stać się tak znana jak Zielone Gościńce Europy, stosunkowo świeży pomysł a już funkcjonujący. Z pewnością działania powinny iść w kilku kierunkach: • ułatwienie przepływu ludzi między krajami, tutaj szczególnie ważne jest otwieranie przejść turystycznych i w ogóle usprawnienie przekraczania granicy (zwłaszcza z Białorusią i Rosją), • ochrony przyrody – monitorowanie planowanych inwestycji zwłaszcza drogowych i przemysłowych oraz próba uregulowania pewnych działań gospodarczych niekorzystnie wpływających na przyrodę,26 • promowanie zrównoważonej turystyki oraz jej kontrola. Obszary te wybitnie sprzyjają rozwojowi zwłaszcza ekoturystyki i agroturystyki, stosunkowo niskie zaludnienie sprawia, iż mogłoby się to idealnie sprzęgnąć z formą zarobkowania miejscowych społeczności, • wykorzystanie wszelkich dostępnych źródeł finansowania projektów, zwłaszcza dotyczących współpracy transgranicznej, wówczas sprzyjać to będzie podniesieniu jakości życia ludzi oraz co ważniejsze integracji tego obszaru, • zaangażowanie jak największej ilości podmiotów, organizacji, stowarzyszeń, administracji i osób prywatnych. Idea aby funkcjonowała musi być znana i mieć rzeszę swoich propaga25 26 Klasycznym przykładem jest choćby różnorodność form ochrony przyrody, gdzie nie dość, że w różnych krajach istnieją obszary różnie się nazywające, to nawet te, których nazwy tłumaczy się identycznie okazują się mieć zupełnie inny reżim ochronny, np. parki narodowe w Polsce czy na Litwie, Ukrainie, czy w Białorusi. Mam tutaj na myśli przede wszystkim eksploatację lasów. Proceder ten nie dotyczy jedynie polskiej i białoruskiej części Puszczy Białowieskiej (choć to najjaskrawszy przykład), wycina się lasy masowo na Białorusi, „pod topór” idą lasy ukraińskiego Polesia. Jest to szczególnie niepokojące zjawisko, zwłaszcza że często dokonują go firmy z Austrii, Holandii czy innych krajów zachodnich. Niszczy to strukturę przyrodniczą obszaru, osłabia funkcje ZPE i co najgorsze daje jedynie doraźny zysk miejscowym społecznościom. - 80 - torów. W tym celu przydatne byłoby stworzenie strony internetowej z bazą danych takich instytucji i osób. Uwagi końcowe Tworzenie obszaru ZPE, zwłaszcza delimitacja granic budzi szereg kontrowersji. Jedną z nich jest problem włączenia w obszar ZPE terenów radiacyjnych po wybuchu elektrowni w Czarnobylu (na Białorusi i w Ukrainie). Osobiście jestem zdania, że należy je włączyć; w świetle badań z ostatnich lat okazuje się, że mimo radiacji na tych obszarach przyroda odradza się. Z pewnością teren jest skażony, zwierzęta i rośliny na nim bytujące również, ale z drugiej strony panuje tam cała bujność życia.27 Poza tym są to miejsca o wybitnym walorze edukacyjnym, które pokazują siłę życia przyrody oraz dają naukę człowiekowi. Bowiem okazuje się, że przyroda przetrwa – człowiek niekoniecznie. Współpraca w ramach ZPE wymaga delikatności i wyczucia w sferze polityki. Można bowiem bardzo łatwo zrazić do tej idei ludzi, a zwłaszcza rządzących a przez to zatrzymać proces na wiele lat. Wskazane jest prowadzenie działań dwutorowo. Budowanie społecznego poparcia od dołu, poprzez wzbudzanie aktywności miejscowych społeczności oraz „kołatanie” do najwyższych czynników decyzyjnych w poszczególnych krajach, aby tę aktywność dostrzegły, wsparły i ułatwiły jej rozwój. 27 Na Białorusi na terenie tzw. zony utworzono Poleski Radiacyjno-Ekologiczny Zapowiednik. Obejmuje on ok. 1% powierzchni kraju i cechuje się bardzo wysoką bioróżnorodnością. Pokazuje to nakręcony przez białoruskiego filmowca-przyrodnika dr Igora Byszniewa w latach 2004-2006 film pt. „Dżungle Czarnobyla”. O przyrodzie „zony” można również przeczytać w: Byšnioŭ I.,2007, Dżungle Czarnobyla, Eko i My, nr 4(138) s. 6-9 - 81 - Mgr inż. Zdzisław Szkiruć Wigierski Park Narodowy Refleksje z warsztatów Zielone Płuca Europy to termin mało znany, choć po raz pierwszy został użyty w dokumencie podpisanym w 1992 r. w Wigrach. Porozumienie to podpisali przedstawiciele Białorusi, Łotwy, Rosji, Ukrainy i Polski deklarując między innymi wolę dalszej współpracy w promowaniu zrównoważonego rozwoju i delimitacji obszaru. Aktywność stron w minionych 15 latach była różna i zostanie przedstawiona w innych opracowaniach. Moim zadaniem jest analiza jak walory przyrodnicze mogą przyczynić się do delimitacji obszaru Zielonych Płuc Europy (ZPE) Rozważania te muszą uwzględniać nie tylko uwarunkowania przyrodnicze, jakie w tej części Europy wstępują, ale również możliwość podejmowania wspólnych działań na sprecyzowanym obszarze. Działań, których mottem i motorem jest podążanie w kierunku rozwoju zrównoważonego całego obszaru, a nie tylko jego najcenniejszych pod względem przyrodniczym obiektów. Problemem, który należy szczegółowo wyjaśnić jest status w poszczególnych krajach – potencjalnych partnerach ZPE- obszarów cennych pod względem przyrodniczym. O ile zasady funkcjonowania takich obiektów na obszarze Litwy, Łotwy i Polski są zbliżone to już na terytorium Ukrainy, a zwłaszcza Białorusi sytuacja wygląda zupełnie inaczej. Zatem na początku rozważań spróbuję nie brać pod uwagę tych różnic uwzględniając jedynie sam fakt wystąpienia walorów. Ponieważ przyroda nie zna granic, opierając się na istniejących powiązaniach poszczególnych obszarów i ich wzajemnym oddziaływaniu granica ZPE może być na wschodnim Uralu, brzegu Morza Czarnego czy brzegu Morza Barentsa. Pozostaje zatem wypracowanie kryteriów określających, jakie ekosystemy uznamy za istotne dla całej Europy, mające wspólne cechy, umożliwiające realizację zbliżonych funkcji, a zatem i metod rozwiązywania problemów. Dyskusja na ten temat została podjęta na warsztatach w Wigrach i już na jej wstępie zaprezentowano różne stanowiska uczestników spotkania z kilku krajów. Prezentowano pogląd, że wyznaczanie granic obszaru jest aktualnie zdecydowanie przedwczesne, ponieważ na tym etapie prac wskazano obszar zainteresowań czyli dalszego rozpoznawania, a określenie faktycznego zasięgu ZPE może nastąpić po dobrym rozpoznaniu obiektów przyrodniczych i przede wszystkim odbyciem szerokich konsultacji z władzami różnych szczebli w tych krajach i społeczeństwem. Rozpoznaniu wypracowanych na tych obszarach różnych strategii i programów i ewentualnym przekonaniem społeczeństwa o konieczności modyfikacji metod postępowania. Przy rozważaniu tych propozycji niezbędne jest uwzględnianie bardzo drażliwych elementów wspólnej historii, które mogą spowodować, że każda propozycja integrowania działań na obszarach mających wspólną historię może być opacznie zrozumiana. Prezentowano również pogląd, że powinniśmy mówić o obszarze badawczym, do którego należy zaangażować silne ośrodki akademickie w poszczególnych krajach, ponieważ ich wiedza o terytorium jest najpełniejsza a jednocześnie posiadają one duży autorytet społeczny, co jest niezbędne, kiedy z obszaru badań prace przejdą do etapów planistyczno –prognostycznych. Przedstawiciele Ukrainy stwierdzili, że dla nich delimitacja obszaru już dokonana jest czytelna przestrzennie i obejmuje łatwe do wyróżnienia ekosystemy. I choć nie prowadzono konsultacji społecznych w tej sprawie to jest to istotny pogląd do dalszych dyskusji. Inny głos w dyskusji proponował na tym etapie prac ograniczenie się do zasięgu euroregionów działających w poszczególnych państwach, ze względu na możliwość korzystania ze środków finansowych będących w dyspozycji tych organizacji. Poszukując kryteriów delimitacji na tym wstępnym etapie wspólnych prac można np. oprzeć się o granice wyznaczone zasięgiem PROGRMU INTERREG obowiązującym na lata 2007-13. - 82 - W dyskusji tej nie wzięli udziału potencjalni partnerzy z Litwy, Łotwy i Estonii, czyli krajów, które objęte zostały zasięgiem koncepcji zaproponowanym w materiałach przygotowanych na warsztaty. Poszukiwanie przyczyn tej nieobecności nie jest zadaniem tego referatu, nie mniej celowym jest wskazać na fakt, że brak na tym wstępnym etapie dyskusji przedstawicieli tak dużej części proponowanego obszaru zmusza do zastanowienia. W dyskusji nad dalszym kierunkiem prac, których celem ma być konkretyzacja koncepcji ZPE wskazano następujące kierunki: 1. Warsztaty językowe z udziałem: Białorusi, Polski, Ukrainy, Litwy. 2 Inwentaryzacja projektów realizowanych na terenie przygranicznym we wszystkich płaszczyznach np. realizowanych w euroregionach. 3. Inwentaryzacja zasobów przyrodniczych i kulturowych. 4 Inwentaryzacja zasobów gospodarczych i społecznych regionu, w tym wszystkich funkcjonujących organizacji NGO, uczelni itp. 5 Założenie Konsorcjum uczelni w celu realizacji dalszych wspólnych działań. 6. Inwentaryzacja programów, strategii realizowanych przez organy administracji samorządowej i rządowej na terenie zainteresowania. 7. Rozpoznanie głównych zagrożeń środowiskowych dziś występujących oraz artykułowanych w oficjalnych programach, planach przestrzennych i innych ekspertyzach. Uczestnicy warsztatów uznali, że w ciągu najbliższych trzech lat - o ile pozyskane zostaną odpowiednie środki na realizację projektu - należy przede wszystkim: poszukiwać partnerstwo społeczne poprzez realizację szkoleń i seminariów, w tym np. szkolenie w zakresie rozwoju agroturystyki. pilotażowe działania w zakresie wykorzystania energii odnawialnych, indywidualnych rozwiązań gospodarki ściekowej, skategoryzowania kwater. Uznając zaproponowany zakres dalszych działań za obszar zainteresowania ukształtowaniem w przyszłości obszaru Zielonych Płuc Europy, jednym z elementów prac będą obszary cenne przyrodniczo, wokół których skupia się zainteresowanie różnych środowisk społecznych, w tym organizacji pozarządowych. Opisanie w ramach tych prac zasad funkcjonowania różnych form ochrony przyrody, ich roli zapisanej w planach miejscowych kształtowanych przez społeczności lokalne, w planach formułowanych na różnych szczeblach administracji, strategiach i tym podobnych dokumentach tworzących podstawy funkcjonowania, może być podstawą do określenia faktycznego, praktycznego odnoszenia się społeczności do zasad rozwoju zrównoważonego. Opisanie stanu faktycznego, porównanie tych zasad w różnych warunkach społecznych i systemach politycznych będzie dobrą podstawą do określenia niezbędnych kierunków dalszej pracy. Zaangażowanie do tej pracy administracji obszarów chronionych będzie nawiązywaniem branżowych kontaktów, bez podtekstów politycznych oraz może spowodować zaangażowanie kolejnej grupy zawodowej (można uznać, że środowiska naukowe już zostały w części zaangażowane) do promowania zasad rozwoju zrównoważonego na obszarach chronionych i w ich otoczeniu. - 83 - Jolanta Kamieniecka Konsultant projektu ,,Założenia Koncepcji – Zielone Płuca Europy” Uwagi do warsztatów w Wigrach Uwagi niniejsze dotyczą warsztatów, które odbyły w Domu Pracy Twórczej w Wigrach w terminie 27-29 czerwiec 2007. Spotkanie miało charakter roboczy. Odbyło się z udziałem wszystkich stron uczestników Projektu tj. przedstawicieli Polski (inicjatora projektu) , Ukrainy i Białorusi. Jego aktywna forma zwana warsztatami była podporządkowana funkcji celu głównego, za jaki przyjęto doprecyzowanie warunków współpracy do rozwijania koncepcji ,,ZIELONE PŁUCA EUROPY”. Materiałem roboczym warsztatów były prezentacje referentów zgodnie z programem, głównie poświęcone przybliżeniu wyników inwentaryzacji najcenniejszych walorów przyrodniczych i kulturowych roboczo ustalonego obszaru zainteresowań. Przygotowana została również mapa walorów przyrodniczych i kulturowych części południowej obszaru Zielone Płuca Europy, z proponowanymi rozszerzeniami po stronie polskiej na północną część Lubelszczyzny, objęciem Obwodów Żytomierskiego Wołyńskiego i Rówieńskiego Ukrainy oraz całości terytorium Białorusi z wyłączeniem najbardziej skażonych terenów po katastrofie w Czarnobylu. Delimitacja granic: Sprawa delimitacji granic dla potrzeb kontynuacji prac nad koncepcją ZPE stanowi poważny dylemat. Odnosząc się do głównego celu Projektu trzeba uznać z jednej strony otwarty jego charakter dla wszystkich krajów Europy Wschodniej, z drugiej konieczność organizacyjnego zwężenia do możliwości realizacji w sprawnym partnerstwie i uwarunkowaniach formalnych, głównie finansowania. Tytuł projektu: Cel główny projektu został sformułowany następująco: Nadrzędnym celem koncepcji ZIELONYCH PŁUC EUROPY jest wspólna ekopolityka dla wzmocnienia ochrony zasobów przyrody przed degradacją, niewłaściwym użytkowaniem, jak również zachowania różnorodności biologicznej Europy. Jego wymiar europejski należy uznać za wysoce słuszny; stąd wynika złożona przeze mnie propozycja tytułu Projektu: „Zielone Płuca Europy. Rozwój zrównoważony cennych przyrodniczo i kulturowo obszarów na wschodnim pograniczu Unii Europejskiej”. Tak sformułowany tytuł świadczy o otwartości projektu i umocowaniu formalnym finansowego i organizacyjnego wsparcia w strukturach UE (w Polsce i w przewadze z funduszy pomocowych Wspólnoty). Kierunki dalszych prac nad Koncepcją Zielonych Płuc Europy Prelegenci stwierdzają, iż „Pomimo upływu 15 lat od pierwszych prac na temat ZPE nie udało się stworzyć formalnych ram dla wdrażania realizacji i rozwijania tej koncepcji.” Sadzę, że ramy takie nie powstaną szybko, wiec ważne jest w jakich uwarunkowaniach prowadzić dalsze prace. Proponuję odłożyć to potrzebne, ale nie niezbędne zadanie, do sfery promocji działań o charakterze merytorycznym. Ramy instytucjonalne o randze państwowej i międzynarodowej winny być przedmiotem zainteresowań autorów i wykonawców prac w Projekcie, ale ich kształt, umiejscowienie winien wynikać z potrzeb i propozycji, jakie będą produktem towarzyszącym głównym działaniom. To co dla nich może się okazać niezbędne – czyli budowanie zaplecza instytucjo- 84 - nalnego pojawi się w toku projektu i wtedy takie działanie trzeba będzie specjalnie sformułować i podjąć. Dziś jest ono trudne do jednoznacznego określenia. W aplikacji może się pojawić jego zarys – zasygnalizowanie. Inicjatywa obecna została podjęta przez środowiska i instytucje naukowe oraz organizacje pozarządowe Polski, Ukrainy i Białorusi. Ten fakt przesądza iż charakter projektu jest przede wszystkim: naukowy (badawczy) - ukierunkowany na uzupełnienie wiedzy o środowisku geograficznym obszaru ZPE edukacyjny – przekaz wiedzy i umiejętności jej zastosowania w procesy rozwoju regionalnego Europy Wschodniej. społeczny - ukierunkowany na podniesienie poziomu świadomości ekologicznej społeczeństwa ZPE i budowę procesów uspołecznienia w planowaniu zrównoważonego rozwoju Działania na rzecz pogłębiania i rozwijania koncepcji ZPE: W genezie tych działań pomija się rolę odegraną przez osoby i gremia funkcjonujące poza strukturą ZPP. Jest wysoce pożądane zebrać pełną informację o prezentacjach i promocji idei i dorobku Zielonych Płuc i Europy, co miało miejsce w forum krajowym i zagranicznym. Z pewnością nie pierwszym krokiem są działania związane z obecnie inicjowanym projektem, a przytaczane kalendarium wydarzeń jest z kolei niepełne (patrz: relacja dr Agaty Lulewicz –z przebiegu prac poświęconych realizacji koncepcji ZPE w latach 1992-2007). Działania pierwszoplanowe do realizacji: Spośród działań, o których dyskutowano podczas warsztatów na pierwszy plan wysuwa się konieczność podjęcia działań pozamerytorycznych, o których należy mówić w sferze treści, a nie sposobów realizacji projektu. Wśród nich kluczowymi są: szkolenia językowe – adresowane do wszystkich stron projektu i pożądane do uwzględnienia na wszystkich poziomach projektu (od zarządzający po prace ze społecznościami lokalnymi). działania promocyjne, ale o charakterze politycznym – głównie zespołu kierowniczego, bądź ścisłej grupy ekspertów wiodących – dla potrzeb zbudowania dobrego klimatu i wdrożenia efektów projektu. Partnerzy projektu: Nieodzownymi parterami projektu są naukowcy i działacze organizacji pozarządowych. Słabiej na razie widać zainteresowanie instytucji samorządowych i przedstawicieli biznesu. Udział poszczególnych grup interesów wymaga doprecyzowania w odniesieniu może do poszczególnych działań planowanych do realizacji w ramach projektu. Niezbędne będzie przewidzenie i zaplanowanie szeroko zakrojonej kampanii promocyjnej z elementami edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju, z wykorzystaniem doświadczeń Polski i innych krajów UE. Posumowanie: Wnioski z dyskusji zmierzały w kierunku przygotowania aplikacji o środki finansowe umożliwiające kontynuacje prac rozwijających koncepcje ZPE. Można się pokusić o przekonanie iż środki takie się musza znaleźć nie tylko w programach UE, ale mogą też pochodzić ze sfery biznesu. Należy wiec rozpoznać możliwość pozyskania sponsorów np. z branży turystycznej i przedsiębiorstw ochrony środowiska (gospodarki odpadami, leśnictwa, gospodarki wodnej itp.) oraz Banku Ochrony Środowiska. Należy wyrazić uznanie dla organizatorów Warsztatów za promocje projektu zrealizowaną poprzez zaproszenie do udziału w nim Klubu Dziennikarzy Ekologicznych EKOS. - 85 - Dr Zbigniew Ptasiewicz Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora w Pułtusku Programowanie rozwoju obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”, a idea „Zielonych Płuc Europy” Obszar funkcjonalny „Zielone Płuca Polski”, obejmujący całą północno-wschodnią część naszego kraju, graniczy od północy z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej zaś od wschodu z Litwą i Białorusią. Zdaniem ekspertów istnieją również funkcjonalne związki tego obszaru z dużą częścią północno-zachodnich obszarów Ukrainy. Z przestrzenią europejską wiążą go nie tylko uwarunkowania przyrodnicze, ale również ważne układy komunikacyjne28. W europejski system powiązań przyrodniczych obszar ZPP wpisuje się dzięki położeniu większości obszaru w zlewni Morza Bałtyckiego. Europejska Sieć Ekologiczna EKONET, w której zdefiniowano obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym, wskazuje silne związki z obszarami o podobnej randze, położonymi poza granicami naszego kraju. Obejmują one przede wszystkim: • Zalew Wiślany wchodzący wraz z Zalewem Kaliningradzkim w skład Obszaru Ujście Wisły; • Obszar Wschodnio-Mazurski z północną częścią systemu Wielkich Jezior Mazurskich oraz niedokończonym Kanałem Mazurskim do Pregoły; • Obszar Suwalski z Pojezierzem Augustowskim i Kanałem Augustowskim; • Obszar Puszczy Białowieskiej; • Obszar Doliny Dolnego Bugu. Część tych obszarów została uznana za transgraniczne obszary chronione, gdzie prowadzone są - z różnym stopniem zaawansowania - międzynarodowe prace nad ich ochroną. Należą do nich: Transgraniczny Obszar Chroniony Zalewu Wiślanego (łączą działania Polski, Rosji i państw bałtyckich); Transgraniczny Obszar Chroniony Jeziora Bisztyneckiego (łączą działania Polski, Rosji i Litwy); Transgraniczny Obszar Chroniony Jezior Augustowskich (współdziałać powinny Polska, Litwa i Białoruś); Transgraniczny Obszar Chroniony Puszczy Białowieskiej, który stanowi jeden z trzech w Europie transgranicznych obiektów dziedzictwa światowego. Przedstawione tu obszary stanowiły podstawę projektu Zielonych Płuc Europy. Również powiązania komunikacyjne ZPP poprzez europejskie korytarze transportowe wiążą przestrzeń państw nadbałtyckich z Europą Środkową i Zachodnią poprzez korytarz I > HelsinkiRyga-Warszawa (projektowana Via Baltica) z odgałęzieniem I A > Ryga-Kaliningrad-Gdańsk; oraz z Europą Południową poprzez korytarz VI > Gdańsk-Katowice-Żylina. Poza południową granicą ZPP prowadzony jest w układzie równoleżnikowym korytarz transportowy II > Berlin-WarszawaMoskwa. Transport morski realizowany jest po Zalewie Wiślanym do Kaliningradu i Bałtijska dzięki portowi morskiemu w Elblągu. Większego znaczenia w układzie międzynarodowym ten rodzaj transportu może nabrać po otwarciu dla żeglugi Cieśniny Pilawskiej łączącej Zalew Wiślany i Kaliningradzki z Morzem Bałtyckim. Połączenia lotnicze, również międzynarodowe, odbywają się poprzez porty lotnicze w Szymanach koło Szczytna i w Białymstoku. Prowadzone od wielu lat analizy rozwoju „Zielonych Płuc Polski”29 wskazują, że jest on silnie zdeterminowany uwarunkowaniami zarówno wewnętrznymi jak i zewnętrznymi. Uwarunkowania zewnętrzne zdaniem wielu ekspertów wpisują ten obszar w ochronne i gospodarcze, a także kulturowe układy o wymiarze międzynarodowym. Przed kilku laty pojawiły się propozycje utworzenia w tej części Europy tzw. „Zielonego Pierścienia Bałtyku” a także wpisanie ZPP 28 29 Zob. część diagnostyczna „Ramowego programu rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski na lata 2007-2015”. Por. liczne opracowania analityczne realizowane przez m.in. Radę Naukową Porozumienia ZPP. - 86 - w porozumienie krajów nadbałtyckich realizujących program „Agenda 21 dla regionu Morza Bałtyckiego”. Deklarację intencji w sprawie międzynarodowej współpracy na rzecz działań proekologicznych podpisali (z inicjatywy prof. S. Kozłowskiego) na początku lat dziewięćdziesiątych minionego wieku przedstawiciele Białorusi, Łotwy, Rosji, Ukrainy i Polski. W ramach współpracy państw bałtyckich (BSR) w zakresie polityki przestrzennej VASAB 2010 określone zostały założenia Strategii rozwoju przestrzennego Obszaru Bałtyckiego. Współdziałają w tym zakresie Polska, Szwecja, Finlandia, Rosja, Estonia, Łotwa, Litwa, Białoruś, Niemcy, Dania i Norwegia30. Obecnie w dyskusjach nad umiędzynarodowieniem idei „Zielonych Płuc Polski” na plan pierwszy wysuwa się projekt utworzenia rozległego obszaru funkcjonalnego określanego mianem „Zielone Płuca Europy”, obejmującego części terytoriów Polski, Białorusi i Ukrainy a także Litwy oraz Federacji Rosyjskiej (Okręg Kaliningradzki). Programowanie rozwoju obszaru ZPP niemal od początku jego tworzenia uwzględniało zagadnienie jego umiędzynarodowienia. Rozważania na ten temat zawarte są w podstawowych dokumentach opracowanych dla tego obszaru z inicjatywy Rady Naukowej Porozumienia ZPP. Dotyczy to „Studium diagnostycznego obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski” opracowanego w roku 1998, przede wszystkim zaś opracowanej w 1999 r. pod kierunkiem prof. Elżbiety Wysockiej „Strategii rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski”, a także opracowanego pod moim kierunkiem „Ramowego programu rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski na lata 2007-2015”. Cel generalny określony w tym ostatnim dokumencie zawarty został w sformułowaniu, że Zielone Płuca Polski są unikalną, wzorcową strefą rozwoju zrównoważonego, bezpieczeństwa ekologicznego i ochrony dziedzictwa kulturowego, obszarem współdziałania tworzących ją regionów oraz przyjaznej współpracy międzynarodowej w skali europejskiej. Jednym z głównych celów zapisanych w tym programie jest przygotowanie inicjatywy wykorzystania idei ZPP do utworzenia Euroregionu Zielone Płuca Europy, obszaru węzłowego (bezpieczne współżycie i współpraca narodów oraz kultur) dla współpracy międzynarodowej Polski, Rosji, Litwy, Białorusi i Ukrainy. W programie tym proponuje się również opracowanie projektu utworzenia Europejskiego Ośrodka Współpracy Transgranicznej, który działałby pod hasłem (misja) Natura i kultura zbliżają narody. Przedstawione tu w skrócie zewnętrzne uwarunkowania rozwoju ZPP wskazują na potrzebę rozwijania międzynarodowej współpracy, której celem powinno być przede wszystkim dokładne zdiagnozowanie tych uwarunkowań, ze szczególnym uwzględnieniem problemów ochrony przyrody, rozwoju zrównoważonego, ochrony dziedzictwa kulturowego, edukacji ekologicznej i promocji. To zadanie mogą znakomicie wypełnić środowiska naukowe zainteresowanych państw, współdziałające z organizacjami pozarządowymi. Konieczne będzie określenie priorytetów wspólnych działań ich zasad i procedur oraz - co oczywiste - finansowania. Dla realizacji projektu Zielonych Płuc Europy na rozległym przecież obszarze wielu państw niezwykle ważne będzie określenie zakresu oficjalnej współpracy instytucjonalnej, zarówno na szczeblu rządowym jak i lokalnym. Istotne znaczenie dla efektywności tej współpracy będzie miało - w moim przekonaniu - tworzenie przyjaznego klimatu politycznego, sprzyjającego przełamywaniu wielu barier jakie istnieją na stykach państw działających w różnych systemach politycznych. Warto również zwrócić uwagę na potrzebę skoordynowania tego ogromnego i trudnego przedsięwzięcia. Sądzę, że ta rola powinna przypaść Polsce a duże, wieloletnie doświadczenie związane z tworzeniem i rozwojem obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski wskazuje, że podjęcie się tego zadania przez Fundację „Zielone Płuca Polski” jest jak najbardziej uzasadnione. 30 Ramowy program…, op cit. - 87 - Prof. dr hab. Bazyli Poskrobko Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku Gospodarcze znaczenie wyodrębnienia obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Europy” Społeczność świata, a szczególnie społeczeństwo Europy znajduje się w okresie wielkich przewartościowań. Zapoczątkowana trzysta lat temu gospodarka industrialna nie doceniała kapitału Natury. Przez długi czas podstawowym problemem zainteresowania ekonomistów był wzrost gospodarczy. Odbywał się on kosztem eksploatacji klasy robotniczej i środowiska przyrodniczego. Doprowadziło to do dwóch kryzysów o charakterze globalnym: socjalnego i ekologicznego. Kryzys socjalny, który pojawił się w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku, doprowadził do rewolucji socjalistycznej, której fala przetoczyła się w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku przez najbardziej rozwinięte kraje Europy. To niepokoje społeczne były praprzyczyną dwóch wojen światowych, wojny domowej w Rosji i terroru Hitlera i Stalina. W Europie i Stanach Zjednoczonych kryzys społeczny został przezwyciężony w drugiej połowie XX wieku. W innych regionach świata w dalszym ciągu jest problemem, przyczyną lokalnych konfliktów i niepotrzebnej śmierci tysięcy ludzi, względnego ubożenia całych narodów. Kryzys ekologiczny zaczął się ujawniać pół wieku później od socjalnego. Pierwsze przejawy miały charakter lokalny. Pojawiły się w latach trzydziestych XX wieku w Pittsburgu (USA) i Antwerpii (Belgia), a ich kulminacją była śmierć czterech tysięcy osób w wyniku smogu w Londynie (1954 r.). Podjęto wiele działań zapobiegawczych, a mimo to kryzys ekologiczny narastał. Zaczął się przejawiać w układzie regionalnym, także w Polsce. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku ogromne szkody w ekosystemach i zdrowiu ludzi wyrządziły zanieczyszczenia emitowane w tak zwanym „czarnym trójkącie” (obszary pogranicza polsko-niemieckiego) oraz na Górnym Śląsku i Zachodniej Małopolsce (od Gliwic do Krakowa i od Żor do Częstochowy). Ostatnie ćwierćwiecze to wyraźne przejawy kryzysu ekologicznego w układzie globalnym: ocieplenie klimatu, kurczące się obszary lasów i szybki wzrost obszarów pustynnych i półpustynnych, obniżanie się wód gruntowych, silniejsze negatywne zjawiska meteorologiczne (powodzie, burze piaskowe, huragany). W efekcie nadmiernej eksploatacji w szybkim tempie zmniejsza się różnorodność biologiczna, postępuje erozja gleb uprawnych, znikają ławice ryb, zamierają rafy koralowe, topnieją lodowce, zmniejsza „wodonośność” rzek. Ma to swój wymiar ekonomiczny. „Socjalizm upadł – pisze Lester R. Brown, ponieważ nie pozwalał cenom mówić prawdy ekonomicznej. Kapitalizm może upaść, ponieważ nie pozwala cenom mówić prawdy ekologicznej” [Brown, 2003, str. 39]. Wzrost gospodarczy, dobrobyt materialny ludzi jest okupiony niszczeniem przyrodniczej podstawy bytu i rozwoju gatunku Homo Sapiens. Gospodarka świata – według Hermana E. Daly’ego – wyszła z okresu deficytu kapitału wytworzonego przez człowieka i obfitości kapitału naturalnego, a weszła w okres deficytu kapitału naturalnego i obfitości kapitału wytworzonego przez człowieka [Daly, 1993]. Zmiana jest dostrzegana przez uczonych, ale jeszcze wciąż nie akceptowana przez społeczeństwo, polityków, a nawet biznesmenów. Zmian świadomości społecznej, a szczególnie zmiany instytucji i narzędzi sterowania gospodarką i rozwojem społecznym wymagają dłuższego czasu – liczonego dziesiątkami lat. W tym czasie będą narastać zagrożenia środowiska także w Europie. Zanim społeczności Europy i Świata przestawi się na gospodarkę ekologiczną, nie niszczącą środowiska przyrodniczego, konieczne jest podejmowanie działań zapobiegawczych, łagodzących. Jednym z nich jest koncepcja obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Europy”. Każda koncepcja przed wdrożeniem musi być oceniona z różnych punktów widzenia. W tym krótkim opracowaniu zostanie zasygnalizowany tylko aspekt ekologiczno-gospodarczy. Słowo - 88 - „zasygnalizowany” oznacza tu, że nie wszystkie elementy oceny zostaną uwzględnione i nie będą należycie udokumentowane, ponieważ na tym obszarze nie prowadzono całościowych, jednolitych badań. Zaproponowany obszar funkcjonalny obejmuje południowo-wschodnią część środkowoeuropejskiej strefy lasów mieszanych. Strefa ta w tej części Europy odgrywa, a w warunkach obserwowanych zmian klimatu będzie odgrywać coraz większą rolę gospodarczoochronną, głównie w zakresie gospodarczego wykorzystania i ochrony różnorodności biologicznej, wód powierzchniowych i gleb. Uczeni dowodzą, że świat wkracza w szósty okres wielkiego wymierania organizmów żywych. Oznacza to cofnięcie się na drodze ewolucji, ogólne zubożenie form życia na Ziemi. Notowane obecnie tempo wymierania gatunków jest co najmniej 1000 razy szybsze niż powstawanie nowych. Poprzednie okresy były wywołane zjawiskami naturalnymi, tym razem głównym winowajcą jest człowiek. Rozwój i sposób bycia jednego gatunku, nazywającego siebie rozumnym, osiągnął także stadium, które może spowodować zagładę znacznej części żyjącego świata [Brown, 2003]. Wraz z zanikaniem różnych organizmów następuje zmiana ekosystemów, zwęża się zakres funkcji pełnionych przez naturę, takich jak: zapylenie, rozsiewanie nasion, regulacja rozrodczości insektów i mikroorganizmów oraz przenoszenie substancji odżywczych. Wszystko to ma wpływ na działalność gospodarczą człowieka. Proponowany obszar funkcjonalny jest największą ostoją różnorodności biologicznej w Europie na wszystkich jej poziomach: genetycznym (różnorodność form, odmian i ras), gatunkowym, ekosystemowym i krajobrazowym. Znajdują się tu stosunkowo duże obszary (nawet po kilkuset kilometrów kwadratowych) z roślinnością naturalną ze zbiorowiskami pochodzenie pierwotnego, obszary z roślinnością naturalną i półnaturalną z cechami prymitywnymi. Fragmenty roślinności naturalnej i półnaturanej można znaleźć jeszcze na całym obszarze funkcjonalnym. Szacuje się, że tylko na obszarze Puszczy Białowieskiej występuje kilkanaście mezoekosystemów i kilkadziesiąt mikroekosystemów, około trzydziestu tysięcy gatunków z nadkrólestwa jądrowców (Eukaryota) i zapewne nie mniej z nadkrólestwa bezjądrowców (Prokaryota). Zachowanie tych obszarów ma więc istotne znaczenie dla badań naukowych, proekologicznych form gospodarowania, „uprzyrodawniania” procesów przemysłowych, a także dla kształtowania gospodarki opartej na wiedzy. Proponowany obszar Zielone Płuca Europy do polowy XX wieku był największym w Europie Środkowej naturalnym zbiornikiem retencyjnym. Tu znajdują się źródliska pięciu dużych rzek (Dniepr, Dźwina, Narew, Niemen, Prypeć) i kilkudziesięciu mniejszych. Na całym obszarze była obfitość wpływów wód podziemnych (krynic). Tylko na terenie Puszczy Knyszyńskiej jeszcze w latach siedemdziesiątych XX wieku było ich 42. Obecnie to się zmienia. W całej Europie, a także na innych kontynentach, następuje obniżanie się poziomu wód gruntowych. Proces ten rozpoczął się w drugiej połowie XX wieku. Jest związany zarówno ze zmianami klimatu, jak i działalnością człowieka. To człowiek zmienił naturalne cieki wodne w kanały, a naturalne torfowiskowe zbiorniki retencyjne w użytki rolne (głównie łąki). Indywidualne zaopatrzenie w wodę, które odbywało się z płytkich studni kopalnych zamieniono zaopatrzeniem zbiorowym z głębokich studni wierconych, które zaczęto stosować po pojawieniu się potężnych pomp elektrycznych. Pobór wód podziemnych przewyższa ich naturalną odnawialność. Szybkie powierzchniowe odprowadzanie wód opadowych spowodowane melioracją i gwałtownością opadów ogranicza ich przepływ podziemny. W perspektywie najbliższych pięćdziesięciu lat może dojść do okresowego obniżenia wód w rzekach poniżej poziomu, niezbędnego do ich normalnego funkcjonowania. Dalsze obniżanie się poziomu wód powierzchniowych w tym regionie spotęguje zmianę klimatu na całym kontynencie i pogorszy warunki gospodarowania, zwłaszcza w rolnictwie. Jest to problem międzynarodowy. Racjonalizacja gospodarki wodnej i ochrony wód w tej części Europy jest wiodącym motywem wyodrębnienia analizowanego obszaru funkcjonalnego. - 89 - Rosnąca temperatura na Ziemi powoduje nasilenie się burz. Jednym z negatywnych skutków, na razie niezbyt docenianym, jest erozja wietrzna gleb. Wrześniowe i październikowe burze już przenoszą tysiące ton gleb uprawnych. Powoduje to powolne ubożenie próchnicznej warstwy pól i w efekcie zmniejszanie się plonów lub konieczność zwiększania nawożenia, co podraża produkcję rolną. Jednym ze sposobów skutecznego przeciwdziałania erozji wietrznej jest zmniejszanie otwartych obszarów gleb uprawnych. W Polsce na obszarze Zielone Płuca Polski już następuje intensywne powracanie lasu na tereny niegdyś wykarczowane, a obecnie pozostawione jako nieużytki, ze względu na niska urodzajność. Jest to pozytywna tendencja z punktu widzenia klimatycznego, przyrodniczego i gospodarczego. Proponowany obszar funkcjonalny posiada najwyższy wskaźnik lesistości w Europie południowej i środkowej. dalsze powiększanie tego wskaźnika poprzez zalesianie gleb mało przydatnych do produkcji rolnej, byłoby działaniem kompensacyjnym wobec postępującej deforestacji Ziemi. Obszar funkcjonalny Zielone Płuca Europy powinien być miejscem wdrażania gospodarki zrównoważonej ekologicznie w państwach o różnych systemach politycznych. Zrównoważona gospodarka rozwija się zgodnie z prawem zrównoważonej wydajności ekosystemów – pól uprawnych, łąk, lasów, łowisk. Natura opiera swoje trwanie na równowadze między erozją gruntów a tempem ich nawarstwiania, emisją węgla (pierwiastkowego) a jego wiązaniem, wycinaniem lasów a ich regeneracją (sadzeniem, odnawianiem). Prawa natury nie reagują na żadne systemy polityczne. Po prostu muszą one być przestrzegane w procesach gospodarczych. Do tego potrzebna jednak jest wysoka świadomość ekologiczna społeczeństwa, a przede wszystkim przedsiębiorców, rolników i decydentów. Jednym z wiodących celów projektowanego obszaru funkcjonalnego jest podnoszenie tej świadomości. Literatura 1. 2. 3. Brown R.L. (2003), Gospodarka ekologiczna, Wyd. „Książka i Wiedza”, Warszawa. Dely H.E. (1993), From Empty – Word Economics to Full-World Economics, w: The Future of Word Forestes: Theis Use and Conservation, red. K. Ramakrishna, G.M. Woodwell, Yale University Press, New Hawen. Kozłowski S. (1998), Ekologiczne problemy przyszłości Świata i Polski. Komitet Prognoz „Polska w XXI wieku” przy Prezydium PAN, Warszawa. - 90 - Jury Kačuk Wydawnictwo ,,Bez” Pomniki białoruskiej natury Każdy naród przechowuje i bada pomniki swojej historii i kultury. I jest to zrozumiałe - przecież nawet prosta znajomość z nimi posiada pociągającą możliwość ujrzenia na własne oczy i odczucia powiązań czasów, poznania życia wielu pokoleń, korzeni swojego narodu, źródeł ludzkiego ducha. Lecz ziemia ma i inną, na pierwszy rzut oka mniej ważną, pamięć - pamięć przyrody. Jej uosobieniem są nie tylko znane nam z dzieciństwa krajobrazy naturalne, lecz także chronione przez państwo najważniejsze z naukowej, kulturalno-poznawczej lub estetycznej strony twory natury – tak zwane pomniki przyrody. I niezależnie od tego, czy są one typowymi lub unikatowymi dla kraju, znajomość z nimi przyniesie wiele atrakcji i korzyści każdemu człowiekowi. Ekologiczna kultura człowieka jest integralną częścią jego ogólnej kultury. Już prawie 2 tysiące lat temu Pliniusz Młodszy powiedział: „Wielu dąży zobaczyć to, co znajduje się za morzem, i niewielu – to, co jest u nich przed oczyma”. Niezwykłe rzeczy można ujrzeć w swoim najbliższym otoczeniu, jeśli tylko chcieć, a najważniejsze umieć. Umieć słyszeć głos rodzimej przyrody, głęboko rozumieć ją - to sztuka i duża wartość, sprzyjająca wzbogacaniu duchowego świata. Białoruś od dawna słynie z piękna i różnorodności krajobrazów. Tam, gdzie są one najbardziej znamienne lub cenne z naukowego punktu widzenia, całe tereny objęte są ochrona jako rezerwaty i zakaźniki, ze szczególnym reżimem ochrony, znajdujących się w nich obiektów natury. Są to pomniki natury w szerokim rozumieniu tego terminu, swego rodzaju wzorce białoruskiej natury dla jej pewnej strefy. Naturalne rezerwaty i parki Białorusi: Biereziński rezerwat biosfery. Utworzony został w 1925 r. Powierzchnia 80211 ha. Park Narodowy Białowieska Puszcza. Utworzony został w 1939 r. jako rezerwat, od 1991 r. Park Narodowy. Powierzchnia 87363 ha. Park Narodowy Brasławskie jeziora. Utworzony został w 1995 r. Powierzchnia 69115 ha (łącznie z powierzchniami zakaźników Międzyjeziorny i Zabłocie) Park Narodowy Prypiacki. Utworzony został w 1969 r. jako rezerwat, od 1996 r. Park Narodowy. Powierzchnia 82254 ha. Park Narodowy Naroczański. Utworzony został w 1999 r. Powierzchnia 94000 ha. Poleski rezerwat radiacyjno-ekologiczny. Utworzony został w 1988 r. na zanieczyszczonej przez radionuklidy terytorium po katastrofie czarnobylskiej elektrowni atomowej. Nie wchodzi w system szczególnie chronionych terenów naturalnych. Powierzchnia 215500 ha. Biereziński Rezerwat Biosferyczny, znajduje się na terytorium obwodów Witebskiego i Mińskiego. Utworzony został w 1925 r. Powierzchnia 80211 ha. Założony w 1925 r. (od 1978 r. ma status biosferycznego) dla ochrony i hodowli cennych ptaków i dzikich zwierząt, w szczególności bobrów (w czasie tworzenia była tu ich jedyna kolonia na zachodzie kraju). W granicach rezerwatu znajduje się ponad 50 małych zabłoconych rzek przegrodzonych przez bobrowe tamy. Jest wiele jezior, największe z nich to Palik, Wolszyca, Pławna, Domżaryckie, Maniec. Istnieją tu również olbrzymie masywy błotne. Florę rezerwatu reprezentuje około 750 rodzajów roślin wyższych. Las pokrywa około 83% terytorium, przeważają iglaste (45% pokrytego przez las terenu) i brzozowe (24%) lasy. Występują również się lasy czarnoolchowe, świerkowe, osikowe oraz dębowe. W południowej części rezerwatu zachowały się unikatowe lasy jesioniowe i czarnoolchowo- jesioniowe. Fauna rezerwatu liczy 52 rodzaje ssaków, 197 ptaków, 8 płazów, 5 gadów, 34 rodzaje ryb. Znanych jest ponad 200 miejsc zamieszkania bobrów. Około 1 tys. bobrów zostały stąd - 91 - wywiezione w celu rozsiedlenia na innych terenach kraju. Żyją tu także łosie, szlachetne jelenie, kozice, dziki. Dla reaklimatyzacji z Puszczy Białowieskiej zostały również przywiezione żubry. Wśród drapieżników spotkać tu można burego niedźwiedzia, wilka, rysia, lisa, borsuka, wydrę, leśną kunę, tchórza, norkę, gronostaja, łasicę. Są tu także zające, wiewiórki, nietoperze, ryjówki. Ornitofauna liczy 152gatunków. Gniazdują się rzadkie drapieżne ptaki: orzeł-berkut, orlik krzykliwy, rybołów, sowa mszarna, puchacz; z brodzących - czarny bocian i szary żuraw. Rezerwat Bierezuński - jedyne miejsce w północnej i środkowej części Białorusi, gdzie naturalne kompleksy roślinne pozostały w prawie nietkniętym stanie. 30 rodzajów roślin i 9 gatunków zwierząt znajdujesię w Czerwonej Księdze Białorusi. W rezerwacie prowadzone są badania naukowe. Jest on bazą dla stażu ojczystych i zagranicznych specjalistów w dziedzinie ochrony przyrody i spraw rezerwatów. Rezerwat jest włączony w system strefowych biosferycznych rezerwatów o znaczeniu międzynarodowym (w systemie monitoringu), działa tu stacja obserwacji i kontroli stanu środowiska. Przy rezerwacie funkcjonuje muzeum przyrody. Narodowy Park Białowieska Puszcza. Utworzony został w 1939 r. jako rezerwat, od 1991 r. jest Parkiem Narodowym. Zajmuje powierzchnię 87363 ha. Puszcza Białowieska - to duży leśny masyw na południowym zachodzie Białorusi na terytorium obwodów Brzeskiego i Grodzieńskiego, położony 60 km na północ od Brześcia. Zajmuje powierzchnię około 145 tys. ha, z których około 57 tys. ha leżą na terytorium Polski. Puszcza - dawna myśliwska gospodarka polskich królów (1410-1794) i rosyjskich carów (1794-1914). W 1939 r. została ogłoszona jako rezerwat państwowy. Jako najważniejsze zadania określono zachowanie w naturalnym stanie typowego dla południowego zachodu Białorusi kompleksu naturalnego, zachowanie i przywrócenie do dawnego stanu rzadkich i ginących gatunków dzikich zwierząt i roślin, badanie naturalnych procesów, propaganda ochrony przyrody i edukacja przyrodnicza. Od 1957 r. – jest to państwowa myśliwska gospodarka-rezerwat, od września 1991 r. – Park Narodowy. Flora puszczy liczy około 840 rodzajów roślin wyższych. Przeważają: sosna, świerk, olcha, brzoza, dąb i około 60 rodzajów krzaków. Dominują bory (koło 60% terenu pokryte jest lasem). Lasy puszczy należą do najstarszych w Europie. Wiek borów to ok. 180-200 lat, lasów świerkowych 120-160, dąbrów – 180-220 lat. Zachowały się oddzielne drzewa-giganty: sosna (wiek 350 lat, wysokość 35 m), świerk (200 lat, 52 m), dąb (500 lat, średnica do 190 cm) i inne. Różnorodna roślinność i łagodny klimat tworzą dobre warunki również dla zwierząt. Fauna puszczy liczy 59 rodzajów ssaków, 226 ptaków, 11 płazów, 7 gadów, koło 30 ryb i ponad 8 tys. rodzajów owadów. Puszcza Białowieska – to również ostatnie naturalne miejsce zamieszkania największego przedstawiciela fauny europejskiej – żubra. W puszczy żyją także: jeleń szlachetny, sarna, łoś, dzik, lis, borsuk, tchórz, gronostaj, łasica, kuna, jenot, wydra, bóbr, zając szarak i bielak (bielak rzadko), wiewiórki, orzesznica i koszatka, smużka, kret, ryjówki, nietoperze (13 rodzajów) i inne. W puszczy istnieje bogata i różnorodna ornitofauna. Występują tu typowe rodzaje północnych tajgowych ptaków lasów szerokolistnych. Żyją tu czarny i biały bocian, perkoz, 20 rodzajów drapieżnych ptaków. Puszcza Białowieska – to unikatowy pomnik natury, na terytorium którego występuje wiele znanych gatunków. 110 rzadkich roślin puszczy podlega ścisłej ochronie, 44 rodzaje roślin i 14 gatunków zwierząt wpisano do Czerwonej Księgi Białorusi. Ciekawe są obiekty przyrody: sosna z płytami kory w kształcie kołnierza, dęby-bracia, które się zrosły, zarośla paproci, dzielnice jodły białej i dębu skalnego oraz wiele innych. W puszczy prowadzone są badania naukowe skierowane na ochronę i wznowienie flory i fauny, funkcjonuje również muzeum przyrody. W 1959 r. zorganizowana została Cielechańska Filia Puszczy Białowieskiej w pobliżu Jeziora Wyhanaszczanskiego. Narodowy Park Prypiacki. Utworzony został w 1969 r. jako rezerwat (pierwsze ograniczenia na wyrąb lasu ustawione były w XVIII w), od 1996 r. Park Narodowy. Zajmuje powierzchnię 82254 ha (terytorium Żytkowickiego, Lelczyckiego i Pietrykowskiego rejonów). Park został powołany dla zachowania w naturalnym stanie unikatowych krajobrazów Białoruskiego Polesia i badania zmian w przyrodzie w związku z melioracją ziem. Rezerwat zajmuje część Niziny Poleskiej wzdłuż prawego brzegu Prypieci w międzyrzeczu Śćwihi i Ubarci. Koło 60% terytorium - 92 - rezerwatu zajmują błota. Znajduje się tu ponad 40 jezior, największe to Plosa, Karasina, Sierabranka. Rezerwat przecinają rzeki Świnawod, Mutwica, Bialanka. Flora rezerwatu liczy koło 800 rodzajów wyższych roślin. Ponad 84% terytorium zajmują lasy, przeważają sośniaki (koło 52%), zachowały się unikatowe dąbrowy (ich średni wiek przekracza 200 lat) i zarośla wierzby (wiek poszczególnych drzew sięga około 200 lat). Faunę reprezentuje 50 rodzajów ssaków, 255 ptaków, 10 płazów, 7 gadów, 36 rodzajów ryb. Znanych jest około 70 miejsc zamieszkania bobrów. W rzeczkach i jeziorach oraz na ich brzegach żyją: wydra, norki, szop pracz, piżmoszczur. Żyje tu koło 150 łosi, 490 dzików, 330 kozic. Wśród drapieżników spotykać tu można: burego niedźwiedzia, rysia, wilka, lisa, borsuka, kunę leśną i inne. Żyją tu także zające, wiewiórki, gryzonie, nietoperze. Gniazdują się tu rzadkie drapieżne ptaki: berkut, puchacz, gadożer. Rozpowszechniony jest cietrzew, głuszec, na błotach – szary żuraw. Zauważone zostały gniazda szarych gęsi. Narodowy Park Prypiacki - wzorowa część przyrody Białoruskiego Polesia. 23 rodzaje roślin i 47 gatunków zwierząt wpisano do Czerwonej Księgi Białorusi. W rezerwacie prowadzone są badania flory, stratygrafii, hydrologii i wydajności błot, przekształcenia naturalnych krajobrazów Polesia w związku z przeprowadzeniem hydromelioracji. Rezerwat jest częścią naukowo-wytwórczego stowarzyszenia „Fauna Polesia”. Poleski rezerwat radiacyjno-ekologiczny. Utworzony został w 1988 r. na zanieczyszczonym przez radionuklidy terytorium po katastrofie w Czarnobylskiej elektrowni atomowej. Nie wchodzi w system ściśle chronionych naturalnych terytoriów. Powierzchnia 215500 ha. Rezerwat został stworzony dla zachowania w naturalnym stanie kompleksów naturalnych, zanieczyszczonych przez substancje promieniotwórcze w wyniku katastrofy Czarnobylskiej elektrowni atomowej, badania oraz dokonania długotrwałego monitoringu radiobioekologicznego głównych komponentów tych kompleksów. Oprócz rezerwatów powołanych w Białorusi jest 91 zakaźników (24 - krajobrazowych, 49 – biologicznych, 18 hydrologicznych), które także są niewątpliwie ciekawe dla zwiedzania, oczywiście, z zachowaniem odpowiednich przepisów. Wśród zakaźników dobrze znane są Świteziański w rejonie Nowogródzkim, Pryłucki i Labiaży w Mińskim, Nalibocki w Wołożyńskim, Stołpcowskim i Iwiejskim, Białe w Łuninieckim, Wyhanaszczanskie w Hancewickim, Lachowickim i Iwacewickim, Antonowo w Łahojskim, Kazjanski w Szumilińskim i Połockim, Czerikowski w Krasnapolskim, Czerikowskim i Słauharadskim rejonach i wiele innych. Są w Białorusi również potężne i wieczne drzewa oraz grupy szczególnie cennych drzew, unikatowe głazy i geologiczne odkrywki, tereny, gdzie rosną relikty roślin i, wreszcie, parki pomniki przyrody. Historia wielu z nich jest mocno powiązana z historią kraju, z wydarzeniami z życia ludzi. Przyroda lubi przechowywać swoje tajemnice, lecz w odkrywkach ona zdradza niektóre z nich. W Grodnie, na przykład, w południowych krańcach miasta znajdują się parowy Kałodzieżny i Srebrne Rwy. Ich głębokie mroczne urwiska otwierają stłoczone wiekami warstwy, niosą w sobie odgłos dalekich lodowcowych epok i świadectwo dawnego życia - skamieniały pyłek, owoce i nasiona kwiatowych roślin, nasiona wymarłych już paproci, muszle okrzemek, resztki najprostszych skorupiaków i owadów. One, jak również i wylepione przez przyrodę pagórki dawnych głazowo-otoczkowych konglomeratów, warstwy wykopanego torfu i innych górskich minerałów, sporo mogą powiedzieć naukowcom. W Wołkowyskim rejonie w obnażonych skałach okresu kredowego można usłyszeć szum morskich fal – w czasach przedhistorycznych morze pokrywało swą wodą zachodnią i południowo - zachodnią część obecnej Białorusi. O wydarzeniach murawińskiego okresu międzylodowcowego opowiedzą warstwy geologicznych odkrywek „Zborowo” w Rahaczowskim, „Daraszewicze” w Pietrykowskim, „Samastrelniki” w Mostowskim rejonach. Chłodem nadjezierskiego oblodzenia wieje od górskich skal obnażenia „Kamaryszki” w Ostrowieckim i „Studzieniec” w Miadzielskim rejonach. A archeologiczny pomnik „Czerwona Wieś” w Wołkowyskim rejonie (jest on faktycznie pomnikiem przyrody, chociaż oficjalnie nie uzyskał - 93 - takiego statutu) potrzebuje specjalnego zwiedzania: tu głos przyrody łączy się z głosem naszych przodków, którzy zdobywali w tych miejscach krzem dla wyrobu narzędzi pracy. Wialiki Kamień to jeden z największych na terytorium Białorusi głazów. Znajduje się w południowo-zachodnich krańcach wsi Górki Szumilińskiego rejonu. W 1963 r. kamień ogłoszony został geologicznym pomnikiem przyrody republikańskiego znaczenia. Jego długość wynosi 11 m, szerokość 5,6, wysokość 2,8 m; ma formę „żelazka”, kolor ciemno-rudy, a zbudowany jest ze skały gruboziarnistej granit rapakiwi. W poprzecznicy kamień ma szczelinę, zarosłą mchem i porostem. Z południowej strony głazu odbity jest odłamek o objętości 0,5 m3. Ochronna strefa wynosi 3 m wokół głazu. Głaz „Hrywień-Kamień”, jeden z największych głazów na terytorium Białorusi, znajduje się 3 km od w. Wawuki Smorgońskiego rejonu. W 1971 ogłoszony został geologicznym pomnikiem przyrody republikańskiego znaczenia. Jego długość sięga 3 m, szerokość 3, wysokość 2 m; skala - ciemno-szary granit rapakiwi. Kamieńskie Głazy, geologiczny pomnik przyrody republikańskiego znaczenia (od 1971 r.). Dwa głazy na północ od w. Kamienaje Uzdzieńskiego rejonu są wśród największych na Białorusi. Jeden głaz prostokątnej formy, długość 7 m, szerokość 4, wysokość 1,5 m; obok rozmieszczony jest inny – długość 5 m, szerokość 3, wysokość 2 m. Kamień Bahuszewicza, geologiczny pomnik przyrody republikańskiego znaczenia (od 1971) w odległości 1 km od w. Kuszlany Smorgońskiego rejonu, 0,5 km od domu, gdzie żył białoruski poeta XIX w. F.K. Bahuszewicz (pseudonim Maciej Buraczok). Długość 2,6 m, szerokość 1,3, wysokość 1,5 m, rasa - granit trachitoidowy. Z lewej strony w dole wycięty jest napis: „Pamięci Macieja Buraczka 1900 r.”. Kamień „Filaretów”, geologiczny pomnik przyrody republikańskiego znaczenia (od 1971) na południowych krańcach w. Karczowa Baranowickiego rejonu. Długość 4,1 m. szerokość 1,9, wysokość 3 m. Według podań ludowych przy głazie zbierali się przyjaciele tajnej patriotycznej organizacji studenckiej młodzieży („Filaretów”), jednym z organizatorów której był A. Mickiewicz. Kamień- Mocarz, geologiczny pomnik przyrody republikańskiego znaczenia (od 1971 r.) we w. Wasiewiczy Dziatłowskiego rejonu. Długość 3,4 m, szerokość 2,5, wysokość 1,5 m nad powierzchnią ziemi, głębokość zalegania pod ziemią 2 m. Widnieje tu napis - testament „Tu widzę swój kraj, pole, rzeczkę i bór, swoją matkę - ziemię Białoruś” Szacunek człowieka do dawnych głazów wyraził się w stworzeniu w Mińsku pierwszego w kraju parku kamieni, lub Eksperymentalnej bazy głazów. Przy Instytucie Nauk Geologicznych Narodowej Akademii Nauk Białorusi istnieje nadzwyczajny Park kamieni - swego rodzaju muzeum głazów pod odkrytym niebem. Na placu o powierzchni 6,5 ha, na terenie dawnego błota, między Akadem-gródkiem i osiedlem mieszkaniowym Uruczcza, rozmieściła się unikatowa kolekcja kamieni, nazywaną Eksperymentalną bazą lodowcowych głazów. Tu znalazło swoje miejsce 2134 różnych kamieni, rozmieszczonych w kilku tematycznych ekspozycjach. Przed stworzeniem tej kolekcji prowadzone były wieloletnie badania białoruskich naukowców-entuzjastów pod kierownictwem akademika Hauryły Hareckiego. Dzięki gorliwości i poparciu kierownictwa Instytutu Nauk i Prezydium Geologicznych Narodowej Akademii Nauk Białorusi od 1974 r. prowadzono aktywną pracę badania i wyławiania charakterystycznych i unikatowych lodowcowych głazów w całym naszym kraju. Głazy, a są to kamienie rozmiarów od 10 cm do 3-5 m i więcej, spotykać można wszędzie na obszarach Białorusi. Miejscami tworzą zwalenia w rodzaju głazowych pól, kamienistych gleb. Czasem schowane są na skraju lasu, zboczach jarów, wzdłuż dróg i rzek i dodają niepowtarzalne piękno krajobrazom naszego kraju. Kamienie od dawna przyciągały uwagę człowieka swoją twardością, nadzwyczajnością i zagadkowością pochodzenia. Zagadkowość ich często przypisywana była różnym nadprzyrodzonym siłom i to budziło duże zainteresowanie. - 94 - Wszystkie głazy są „obcokrajowcami”, przyniesionymi z dalekich ziem, a przyciągnęły ich tutaj ogromne kontynentalne lodowce, które w ciągu miliona lat niejednokrotnie okrywały północną półkulę Ziemi. Kamienie mogą wiele opowiedzieć badaczowi: skąd i jak tutaj dostały się, po jakich drogach poruszały się i jakie wypadki z nimi zdarzyły się. Tym samym głazy pomagają naukowcom odpowiedzieć na pytania o ilości oblodzeń, centrach narodzenia lodowcowych potoków, kierunkach ich ruchu, miejscach przystanku, i innych związanych z lodowcową dynamiką, lodowcowym osadotworzeniem się i paleogeografią. Liczne sporne i nierozstrzygnięte zadania korelacji lodowcowych zjawisk także pomagają wyjaśnić głazy. W ostatnich latach te, wydawałoby się, stałe i niezmienne satelity czwartorzędnej geologii, unikatowe stworzenia przyrody, które organicznie wpisały się w krajobrazy, obiekty naukowych badań zaczęły ginąć z powierzchni Ziemi. Razem z nimi stopniowo ginie piękno i niepowtarzalność krajobrazów naszego kraju. Już niedługo lodowcowe głazy -- świadkowie majestatycznych geologicznych, historycznych i kulturalnych wydarzeń przeszłości -- staną się największą rzadkością i pozostaną tylko jako pomniki przyrody, w muzeach lub rezerwatach, gdzie chroni ich państwo. Do takich pomników należy „Park kamieni” lub Eksperymentalna baza głazów (od 1989 r.). Centralną i największą częścią „Parku kamieni” jest ekspozycja „Mapa Białorusi”. Na powierzchni około 4,5 ha stworzony został model mapy kraju, na którym rozmieszczono ponad 500 dużych głazów. Na mapie w postaci pagórków przedstawione zostały główne elementy krajobrazu Białorusi - wyżyny i pasma. Piesze ścieżki imitują rzeki, dwa niewielkie stawy symbolizują jezioro Narocz i Morze Mińskie (Zasławski zbiornik wodny). W miejscach lokalizacji Mińska i innych centrów obwodowych posadzono po trzy świerki. Mapę otacza piesza ścieżka i nisko rosnące krzaki. Stworzona ekspozycja jest największym modelem mapy Białorusi, która pozwala każdemu zwiedzającemu nie tylko ujrzeć całe terytorium naszego kraju, lecz również podróżować po ścieżkach-rzekach, zobaczyć podstawowe linie ukształtowania oraz zapoznać się z właściwościami składu i budowy lodowcowych głazów różnych rejonach kraju i różnych oblodzeń. W południowo-wschodniej części bazy znajduje się „Petrograficzna kolekcja”, przedstawiająca podstawowe różnice pomiędzy skałami magmatycznego, metamorficznego i osadowego pochodzenia. Ekspozycja jest wykonana w postaci kręgu o powierzchni 0,2 ha, który jest otoczony i rozdzielony na cztery sektory pieszymi ścieżkami, a wewnątrz sektorów znajdują się różne ,według składu, głazy. Zamknięta przestrzeń kręgu symbolizuje wzajemny związek i współzależność wszystkich minerałów w przyrodzie. Poza granicami kręgu wystawione są głazy i tekstura, które odzwierciedlają złożone geologiczne procesy. Na północ od dzielnicy „Petrograficznej kolekcji” rozmieszczona została ekspozycja „Forma lodowcowych głazów” (0,2 ha), która przedstawia wielokrawędziowość form kamieni, utworzonych przez przyrodę. Tu przekonać się można, że fantazja i potęga przyrody jest cudowna. W południowej części muzeum mieści się zbiór kamieni, który odpowiada tematowi „Kamień w życiu człowieka” (0,4 ha). Przedstawione tu są głazy i wyroby z nich, które mają historyczne i kulturalne znaczenie dla narodu białoruskiego. Tu można zapoznać się z kamiennymi krzyżami, młyńskimi kamieniami i kamieniami ze znakami pogańskich czasów. W przyszłości na terenie parku planuje się stworzyć szereg dodatkowych kompozycji w różnych tematach: „Głazy - symbole najważniejszych etapów historii rozwoju geologicznej nauki Białorusi”, „Kamienny ogród zoologiczny” i inne. Kamienny ogród zoologiczny, który będzie przedstawiać figury wymarłych zwierząt - mamuta, sierścistego nosorożca, wielkorogiego jelenia, barana-byka i innych - pozwoli zwiedzającym spotkać się z mieszkańcami i świadkami lodowcowych epok. Dla tych, których zachwyca świat roślin, wiele przyjemnych chwil przyniesie znajomość z botanicznymi pomnikami przyrody Białorusi. W Puszczy Białowieskiej można zobaczyć 500letni świerk. Wiele pamięta ten świerk: panowanie w lasach władcy - żubra i jego bezsensowne zniszczenie w czasie królewskich i cesarskich polowań, jęk padających pod siekierami drzew i szelest młodej porosły, która podnosiła się na zmianę. A niedaleko od lasów Białowieży w rejonie - 95 - Małoryckim ujrzeć można najstarszy w państwie dąb-olbrzym. Na 50-metrową wysokość podniósł on swoją koronę, niby wpatrując się w dzień dzisiejszy, w przyszłość Poleskiego kraju. Dębów-olbrzymów w Białorusi jest dużo więcej. Czasem nazywano ich car-dębami. Do wielu potężnych dębów, ogłoszonych dzisiaj pomnikami przyrody, przychodzili wielcy ludzie. Być może właśnie pod dębem-olbrzymem w wsi Szczorsy Nowogródzkiego rejonu Adam Mickiewicz napisał wiele wierszy cudownego poematu „Grażyna”. Niestety, dąb ten nie zachował się do naszych czasów. Warte zainteresowania są także dęby-bliźnięta - sobowtóry, trójniki i nawet rosnące w czterech, takie jak na przykład, w Świteziańskim leśnictwie Nowogródzkiego i Astankawckim Kalinkowickiego rejonów. Przy okazji warto odwiedzić pomniki przyrody: Buda-Kaszalowskie i Jaźnieńskie dąbrowy. W tych prawdziwych świątyniach natury przyjemnie jest nacieszyć się widokiem porozrzucanych rudych żołędzi, grzybowej mozaiki, organową muzyką lasu i radością zapoznania się z tajemnicami żywej natury. Wiele szczególnych drzew - egzotów , drzew - „imigrantów” oraz ich grup chronionych jest nie tylko w lasach, lecz również w osiedlach Białorusi. Są to na przykład: miłorząb dwuklapowy w Kobrynie, lipy rozłożyste w Kamieńcu, cedr i modrzew w Marjinej Górce, jesion pensylwański we wsi Żemysław Iwiejskiego i buki we wsi Luta Kamienieckiego rejonów. W Białorusi jest również ponad 20 pomników przyrody stworzonych przez człowieka. Są to dawne parki, pochodzące w różnych czasów i różniące się wykorzystaniem naturalnego krajobrazu, miejscowych i egzotycznych rodzajów dekoracyjnych drzew i krzaków, połączeniem różnych właściwości krajobrazu naturalnego. Wymienić tu warto: parki w Balcenikach, Wiardomiczach, Wielkim Możejkowie, Homlu, Nieświeżu, Żyliczach, Miru, Rutkiewiczach, Stolinie, Kobrynie i innych miejscowościach. Parki te nadal służą człowiekowi nie tylko do odpoczynku, lecz również dla możliwości zapoznania się z walorami przyrody. Zakazniki-żurawinniki - to botaniczne zakazniki, stworzone dla zachowania naturalnych kompleksów największych naturalnych zapasów błotnej żurawiny. W Białorusi jest ich 20, przeważnie na błotach: Borski i Jałowski zakaźniki w obwodzie Brzeskim, Duże Błoto, Zabałaćcie, Zapolski, Łonna, Moszna, Famino, Czyścik, Juchawicki zakazniki w obwodzie Witebskim, Babiniec, Bukczański, Czyrkowicki w Homelskim, Dubatowskie w Grodzieńskim, Amialniański, Dzianisawicki, Kopysz, Macejewickie, Falicki Moch, Czerniewski w obwodzie Mińskim. - 96 - Seminarium ,,Zielone Płuca Europy” w Supraślu 30-31.03.2007 Warsztaty ,, Zielone Płuca Europy” w Wigrach 27-29.-06.2007 Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP Fot. W. Kowalewski - 97 - Cerkiew w Świstaczy Fot. W. Kowalewski Muzeum w Hudzievicy Fot. W. Kowalewski - 98 - Cerkiew Mikołajewska Fot. W. Kowalewski Cerkiew Św. Proroka Eliasza Fot. W. Kowalewski - 99 - Kościół w Mastach Fot. W. Kowalewski - 100 -
