Recenzja

72
Fragm. Flor. Geobot. Polonica 7, 2000
Recenzja
KARSTEN HORN. 1997. Verbreitung, Ökologie und Gefährdung der Flachbärlappe
(Diphasiastrum spp., Lycopodiaceae, Pteridophyta) in Niedersachsen und Bremen.
83 str. Mie˛kka opr., format 29,5 × 21,0 cm. Naturschutz Landschaftspfl. Niedersachs. 38.
Hanower. Cena: DEM 20. [ISBN 3–922321–81-X].
Zeszyty wydawanego od 1961 r. czasopisma Naturschutz und Landschaftspflge in Niedersachsen
maja˛ charakter monograficznych opracowań, poświe˛ conych szacie roślinnej, faunie lub różnym elementom środowiska abiotycznego (wody, gleby, klimat), w kontekście ich zagrożenia oraz ochrony. Jeden z
ostatnich, zeszyt 38, dotyczy trudnej pod wzgle˛dem taksonomicznym grupy pie˛ciu gatunków z rodzaju
Diphasiastrum (D. alpinum, D. complanatum, D. issleri, D. tristachyum i D. zeilleri). Gatunki te sa˛
zagrożone, a w zwia˛zku z tym umieszczane na „czerwonych listach” i w „czerwonych ksie˛gach” niemal
we wszystkich krajach Europy. Niezbe˛dnym warunkiem dla wypracowania skutecznych metod ochrony
jest dokładne poznanie ich rozmieszczenia, biologii i ekologii, liczebności i struktury populacji oraz
przyczyn i stopnia zagrożenia. Wszystkie te elementy zawiera omawiana publikacja Karstena Horna,
która jest rezultatem wnikliwych, kilkuletnich studiów omawianej grupy widłaków, prowadzonych
w ramach ogólnokrajowego programu badawczego pt. „Biologia i ekologia zagrożonych paprotników”.
W krótkim rozdziale wste˛pnym autor skoncentrował sie˛ głównie na problemie zagrożenia widłaków,
które sa˛ w Niemczech druga˛ (po Ophioglossaceae) najbardziej zagrożona˛ grupa˛ paprotników. Celem
badań było opracowanie programu ochrony, który skutecznie zapobiegałby procesowi wymierania populacji i wycofywania sie˛ gatunków z rodzaju Diphasiastrum.
Obszar badań szczegółowych obejmował dolna˛ Saksonie˛ oraz okre˛g Bremy, scharakteryzowane
w pracy pod wzgle˛dem stosunków klimatycznych, glebowych, budowy geologicznej oraz potencjalnej
roślinności naturalnej. Historyczne oraz współczesne rozmieszczenie 6 gatunków z rodzaju Diphasiastrum przedstawione na kartogramach, zostało opracowane w oparciu o dane zebrane w terenie, materiały zielnikowe oraz krytycznie potraktowane dane z literatury. Różna˛ sygnatura˛ oznaczono stanowiska podane przed 1900 r. oraz w czterech kolejnych okresach obejmuja˛cych lata: 1900–1944,
1945–1989, 1990–1994 i po 1995 r. Poszczególne gatunki sa˛ składnikami różnych zbiorowisk roślinnych. W pracy scharakteryzowano i przedstawiono w formie graficznej wymagania siedliskowe każdego gatunku, uwzgle˛dniaja˛c pionowe rozmieszczenie stanowisk, nachylenie, ekspozycje˛, wymagania
świetlne gatunku oraz niektóre właściwości chemiczne gleb (pH, zawartość we˛ gla organicznego, azotu,
stosunek C/N). Każdy gatunek, a także typ roślinności, w którym wyste˛puje, zilustrowano barwnymi
fotografiami.
Istotne dane, z punktu widzenia ochrony poszczególnych gatunków, wnosi rozdział zatytułowany
Biologia populacji. Zawarte tu informacje dotycza˛ liczebności populacji oraz zajmowanych przez nie
powierzchni.
Przez porównanie stanowisk aktualnie istnieja˛cych oraz historycznych, oceniony został proces wycofywania sie˛ poszczególnych gatunków z rodzaju Diphasiastrum na badanym obszarze. Do szczególnie zagrożonych należa˛ D. complanatum, D. tristachyum i D. zeilleri. Główna˛ przyczyna˛ wymierania
jest intensywne użytkowanie rolniczo-pasterskie, eutrofizacja oraz drastyczne zmniejszanie areału
wrzosowisk, których składnikiem sa˛ wymienione gatunki widłaków. Biora˛c pod uwage˛ mała˛ zdolność
konkurencyjna˛ widłaków, problem ich wymierania nabiera istotnej wagi. W pracy sa˛ dyskutowane niektóre sposoby i formy długofalowego zabezpieczenia oraz ochrony populacji.
Autor dokonał przegla˛du całej, bardzo bogatej literatury dotycza˛cej zwłaszcza krytycznych gatunków z wymienionej grupy. W wykazie literatury znalazło sie˛ również wielokrotnie cytowane przez
Autora monograficzne opracowanie rodzaju Diphasiastrum z Polski (Pacyna 1972).
Omawiana publikacja odznacza sie˛ wysokim poziomem merytorycznym oraz edytorskim. Mimo regionalnego charakteru opracowania, wyniki badań Autora maja˛ duże znaczenie ogólne dla poznania
biologii i ekologii taksonów z rodzaju Diphasiastrum. Również wnioski dotycza˛ce ochrony maja˛ znaczenie ponadregionalne. Te˛ cenna˛ pod wzgle˛dem naukowym oraz użyteczna˛ z punktu widzenia praktyki
ochroniarskiej publikacje˛ warto polecić także polskim taksonomom, ekologom oraz specjalistom z zakresu ochrony przyrody. – HALINA PIE˛KOŚ-MIRKOWA, Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk,
ul Lubicz 46, PL–31–512 Kraków, Polska.