docPowiązania globalne instytucji naukowych Lubelszczyzny
download 
Reklamacja Transkrypt
Powiązania globalne instytucji naukowych Lubelszczyzny
PROJEKT SYSTEMOWY „KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY 2010-2013” KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY 2010-2013 W KONTEKŚCIE ANALIZ STATYSTYCZNYCH DOMINIK ANTONOWICZ "Powiązania globalne jednostek naukowych w województwie lubelskim" Ekspertyza Toruń, grudzień 2011 2|Strona Spis treści 1.WSTĘP....................................................................................................................................3 2.OTOCZENIE SPOŁECZNO-EKONOMICZNE MAJĄCE WPŁYW NA KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBLINA.............................................................................................. 5 3.POTENCJAŁ BADAWCZY I EDUKACYJNY LUBELSZCZYZNY.............................6 4.Potencjał edukacyjny województwa lubelskiego ....................................................................................................................................... 6 5.Umiędzynarodowienie w wymiarze edukacyjnym ................................................... 9 6.Program międzynarodowej wymiany studentów i nauczycieli akademickich Erasmus-Mundus......................................................................................................... 13 7.ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ INSTYTUCJI NAUKOWO-BADAWCZYCH W WOJEWÓDZTWIE LUBELSKIM..................................................16 4.1. Charakterystyka badanych instytucji................................................................. 17 4.2. Efekty badań naukowych.....................................................................................18 4.3. Udział w Programach Ramowych UE.................................................................. 21 4.4. Parametryzacja jednostek naukowych .............................................................. 24 4.5. Współpraca naukowo-badawcza jednostek B+R................................................ 26 8.KONKLUZJE ..................................................................................................................... 29 BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................................31 SPIS TABEL, RYSUNKÓW I WYKRESÓW...................................................................... 32 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 3|Strona 1. WSTĘP Niniejszy dokument prezentuje analizę globalnych powiązań jednostek badawczo-naukowych działających w województwie lubelskim. „Powiązanie globalne” jest terminem niezwykle szerokim, nieostrym i szczególnie trudnym do zdefiniowania Na potrzeby niniejszej ekspertyzy będzie on definiowany jako wszelkie formy pośredniej oraz bezpośredniej współpracy pomiędzy instytucjami naukowo- -badawczymi znajdującymi się na terenie województwa lubelskiego, a transnarodowym światem nauki. Innymi słowy „powiązania globalne” będą traktowane jako umiędzynarodowienie jednostek badawczo-naukowych. Nauka bowiem staje się fenomenem społecznym o charakterze transnarodowym, który zarówno w wymiarze badań naukowych, jak również edukacyjnym wymyka się poza sztywne granic państwa narodowego. W tym kontekście pytanie o „powiązania globalne” w istocie po pierwsze dotyczy wpływu prowadzonych badań naukowych na rozwój nauki, po drugie jest to pytanie o bogactwo oferty dydaktycznej, a przede wszystkim jej zasięg; wreszcie po trzecie – co wydaje się najbardziej dyskusyjne – to również pytanie o przepływ wiedzy oraz innowacji z sektora nauki do sektora gospodarki. Bo idee, pomysły, patenty, wzory użytkowe w łatwy, a nawet niezauważalny sposób pokonują polityczne granice. Wszystkie trzy pytania, tworzące jednocześnie trzy wymiary analizy są nie tylko ogromnym badawczym wyzwaniem definicyjnym, ale przede wszystkim stanowią ogromne wyzwanie związane z operacjonalizacją, doborem odpowiednich wskaźników oraz wskazaniem ich wartości. Tym bardziej, że formułowanie ocen dotyczących „powiązań globalnych” jednostek badawczo-naukowych wymaga odniesienia do szerszego kontekstu. Z tego powodu, tam gdzie jest to możliwe, prowadzone analizy przedstawiają województwo lubelskie w relacji do innych województw o podobnej charakterystyce lub do średniej wartości danego wskaźnika w Polsce. W wielu przypadkach jest to jednak punkt odniesienia mówiący bardzo niewiele i dlatego jedynym możliwym benchmarkiem jest odniesienie do posiadanego potencjału. Dlatego stosunkowo wiele miejsca poświęcono opisowi potencjału jednostek naukowobadawczych województwa lubelskiego. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 4|Strona Ekspertyza została przygotowana przede wszystkim (1) na podstawie raportów Głównego Urzędu Statystycznego: „Szkoły wyższe i ich finanse w 2010 roku”, „Nauka i technika w Polsce w 2009 roku”, „Rocznik statystyczny województwa lubelskiego 2010”; „Analiza na temat potencjału akademickiego Lublina”, „Regionalna Strategia Innowacji województwa lubelskiego”, „Analiza na temat istniejącego potencjału naukowo-badawczego w aglomeracji lubelskiej”, „Strategia Lublin Miasto Wiedzy do roku 2020”; (2) danych statystycznych dotyczących funkcjonowania szkolnictwa wyższego, zwłaszcza w kontekście jego umiędzynarodowienia, udziału w programie Erasmus na tle innych regionów w Polsce, (3) analizy dokumentów diagnostycznych oraz strategicznych dla województwa lubelskiego, (4) wyników badań empirycznych przeprowadzonych na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie w instytucjach badawczo-rozwojowych metodą wywiadu bezpośredniego w oparciu o zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu. Do realizacji badania zostało wybranych 39 jednostek działających w sferze B+R na terenie województwa lubelskiego. Ostatecznie przebadano 29 instytucji (16 publicznych i 13 niepublicznych). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 5|Strona 2. Otoczenie społeczno-ekonomiczne mające wpływ na kapitał intelektualny Lublina Liczący 348,5 tysiąca mieszkańców Lublin jest stolicą i największym miastem województwa lubelskiego. Obserwowalnym zjawiskiem od połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku w województwie lubelskim jest malejąca liczba mieszkańców. Według danych GUS na koniec grudnia 2010 roku Lubelszczyznę zamieszkiwało 2 151 895 mieszkańców. W porównaniu z danymi z 2009 roku liczba ta zmniejszyła się o niemal 5 tysięcy osób. W odniesieniu do 2000 roku zanotowano zmniejszenie liczby mieszkańców województwa o 54,3 tysiące (GUS 2011a: 15-17). Procesem wpływającym na zmniejszanie się liczby mieszkańców jest wymeldowywanie się z pobytu stałego. W wyniku migracji liczba ta w 2010 roku zmniejszyła się o 4905 osób, natomiast przed rokiem o 4153 osoby, a w 2000 roku o 3082 osoby. W migracji wewnętrznej najwięcej osób wyjechało do województw: mazowieckiego, małopolskiego i podkarpackiego. W 2010 roku z powodu wyjazdu na stałe za granicę województwo lubelskie opuściło 459 mieszkańców, natomiast przybyło z zagranicy na stałe 421 osób. Najczęściej wybieranymi krajami, do których udawano się były: Wielka Brytania (27,5%), Stany Zjednoczone (12,6%) i Niemcy (11,8%). Podobnie przedstawia się sytuacja w przypadku krajów, z których przyjeżdżano na Lubelszczyznę. Autorzy „Analizy na temat potencjału akademickiego Lublina” zwracają uwagę na ujemne saldo wewnętrznej migracji na obszarze województwa lubelskiego. Według danych GUS współczynnik migracji wyniósł w 2010 roku -2,27‰ wobec -1,92‰ w 2009 i -1,39‰ w 2000 roku. Saldo migracji zagranicznych przyjęło ujemną wartość i wyniosło -0,02‰ wobec 0,04‰ w roku 2009 i -0,05‰ w 2000 roku (GUS 2011a: 28-29). Przy takiej wartości wskaźnika migracji województwo lubelskie może jawić się jako obszar nie stwarzający perspektyw, mało atrakcyjny pod inwestycje, co może niekorzystnie wpływać na rozwój regionu. Saldo dodatnie – jak słusznie zauważają autorzy wspomnianej diagnozy – sprawia, że osoby decydujące się na migrację postrzegają docelowy obszar jako dający możliwości i perspektywy rozwoju. Województwo lubelskie jest regionem o charakterze rolniczym, a także odznacza się niskim stopniem urbanizacji. W 42 miastach zamieszkiwało 46,6% ogółu ludności, podczas gdy przeciętnie w kraju ludność miast stanowiła 60,9% ogółu populacji. Mieszkańcy Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 6|Strona województwa lubelskiego stanowili 5,6% ogółu ludności Polski. Pod względem liczby ludności województwo lubelskie zajmowało 8. miejsce w kraju, a biorąc pod uwagę udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności to uplasowało się na 14 pozycji (GUS 2011a: 17). Do czasu przystąpienia Rumunii i Bułgarii do Unii Europejskiej województwo lubelskie było najbiedniejszym regionem w całej wspólnocie. Województwo lubelskie charakteryzuje się najwyższym w skali całego kraju udziałem wśród kategorii bezrobotnych osób z wykształceniem wyższym (8,1% przy średniej krajowej na poziomie 5,5%) oraz osób z wykształceniem policealnym i średnim: ogólnokształcącym oraz zawodowym (34,7% przy średniej krajowej 29,5%). Region posiada jeden z najniższych wskaźników w Polsce udziału w populacji bezrobotnych osób o najniższym poziomie wykształcenia. Wskaźniki te dostarczają informacji o lubelskim rynku pracy, a także o typie gospodarki panującym na tych terenach: oferującym mało wymagające prace, potencjalnie mało innowacyjne, które nie tworzą dobrego gruntu pod rozwój gospodarki opartej na wiedzy (ECORYS 2008a: 6). 3. Potencjał badawczy i edukacyjny Lubelszczyzny 4. Potencjał edukacyjny województwa lubelskiego Województwo lubelskie posiada duży i zróżnicowany potencjał edukacyjny na poziomie wyższym. Dysponuje szeroką, zróżnicowaną ofertą dydaktyczną oferowaną przez aż 20 szkół wyższych, w których kształci się blisko 100 tys. studentów. Według danych GUS w uczelniach publicznych naukę pobierało w roku akademickim studentów, natomiast w niepublicznych blisko 2010/2011 62 tys. 38 tys . z czego niespełna 17 tys. w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim 1 (GUS 2011d: 109-110). W porównaniu z rokiem akademickim 2008/2009 liczba studiujących na terenie województwa lubelskiego zmniejszyła się o ponad 3,5 tys. osób (spadek 3,5%) i według demograficznych prognoz tendencja spadkowa będzie się pogłębiać przez najbliższą dekadę. Tabele 1 i 2 pokazują charakterystykę lubelskiego szkolnictwa wyższego w ujęciu dynamicznym. W ciągu minionych dziesięciu lat można zaobserwować istotny wzrost liczby uczelni (o 65% w latach 2000-2009), ale również pierwsze konsekwencje niżu Katolicki Uniwersytet Lubelski jest uczelnią niepubliczną funkcjonującą na prawach uczelni publicznej. Na potrzeby niniejszej ekspertyzy będzie traktowany jako uczelnia niepubliczna, zgodnie ze swym statusem. 1 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 7|Strona demograficznego w postaci spadku liczby studentów, a wkrótce również pewnie absolwentów. Co jest dodatkowo interesujące, tabela 1 ilustruje stopniowy, ale stały wzrost liczby nauczycieli akademickich, co niewątpliwie oznacza wzrost potencjału naukowodydaktycznego lubelskich uczelni. Tabela 1. Szkoły wyższe w województwie lubelskim Rok akademicki Szkoły wyższe Nauczyciele Studenci Absolwenci akademiccy 2000/2001 13 5014 87106 13555 2005/2006 20 6037 105007 22364 2008/2009 19 6240 103209 25242 2009/2010 18 6358 102912 x Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Rocznik statystyczny województwa lubelskiego 2010”. O ile tabela nr 1 pokazuje wielkość potencjału edukacyjnego i badawczego lubelskich uczelni, o tyle tabela nr 2 przedstawia zróżnicowanie instytucjonalne. W skali całego województwa potencjalni studenci (np. zagraniczni) mają do dyspozycji szeroką gamę uczelni o różnym profilu, w zasadzie województwo lubelskie oferuje całe spektrum profilów uczelni. Tabela 2. Szkoły wyższe w województwie lubelskim z uwzględnieniem typu szkoły w roku akademickim 2008/2009 Typ szkoły wyższej Liczba Nauczyciele Studenci Absolwenci akademiccy Uniwersytet 2 3084 45626 13320 Wyższa Szkoła 1 569 10088 1694 Techniczna Wyższa Szkoła 1 778 11331 2360 Rolnicza Wyższa Szkoła 1 75 2718 700 Ekonomiczna Wyższa Szkoła 1 12 740 166 Pedagogiczna Akademia 1 1053 6890 1329 Medyczna Pozostałe szkoły 11 787 25519 5673 wyższe Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Rocznik statystyczny województwa lubelskiego 2010”. W Polsce w roku akademickim 2010/2011 w 460 szkołach wyższych wszystkich typów kształciło się 1 mln 841 tys. studentów. Według stanu z 30 listopada 2010 roku w Polsce istniały cztery ośrodki akademickie, w których kształciło się ponad 100 tys. studentów. Były to: Warszawa, Kraków, Wrocław i Poznań. Z kolei do największych ośrodków kształcących od 20 tys. do 100 tys. studentów należały Łódź, Lublin, Gdańsk i Katowice (łącznie było ich 14). Potencjał studencki województwa lubelskiego jest Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 8|Strona nieznacznie mniejszy aniżeli wskazywałaby na to analiza potencjału ludnościowego. Według danych GUS na terenie województwa lubelskiego studiowało 5,4% ogółu studentów w Polsce, podczas gdy mieszkańcy województwa lubelskiego stanowią 5,63% mieszkających w Polsce. Biorąc pod uwagę liczbę studentów do liczby mieszkańców województwo lubelskie zajmuje szóste miejsce w kraju, natomiast sam Lublin jest klasyfikowany na piątej pozycji (2417 studentów na 10.000 mieszkańców), oferując niewątpliwie wspaniały akademicki klimat, którego nie sposób zmierzyć, zważyć i porównać. W tym kontekście Lublin jest miastem wyjątkowym. Rysunek 1. Szkolnictwo wyższe w Polsce w roku akademickim 2010/2011 Źródło: „Perełki Lubelszczyzny”, Urząd Statystyczny w Lublinie. Na początku roku akademickiego 2010/2011 w 18 szkołach wyższych województwa lubelskiego kształciło się 99,6 tys. studentów, w tym na I roku studiów 23,1 tys. W porównaniu z poprzednim rokiem akademickim liczba osób studiujących ogółem zmalała o 3,2%, a na I roku studiów o blisko 10%. Głównym ośrodkiem akademickim w województwie lubelskim jest miasto Lublin, w którym mieściło się 9 uczelni skupiających ponad 87% ogółu studentów. Największe szkoły wyższe w Lublinie to: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej kształcący 27,0% ogółu studiujących osób, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II – 16,7%, Uniwersytet Przyrodniczy – 10,8%, Politechnika Lubelska – Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 9|Strona 10,1%. W Lublinie ma swoją siedzibę jedna z dziewięciu w kraju uczelni medycznych – Uniwersytet Medyczny, na którym kształciło się 7,3% ogółu studentów w województwie. Poza Lublinem największym ośrodkami akademickimi są Biała Podlaska (7072 studentów), Zamość (5407), Chełm (4182) i Tomaszów Lubelski (1028) (GUS 2009: 48). W Puławach, Rykach i Łukowie kształciło się łącznie ponad 1,5 tys. studentów. W sześciu filiach i wydziałach zamiejscowych w roku akademickim 2009/2010 kształciło się 5119 studentów, z czego blisko połowa (48,5%) w Wydziale Zamiejscowym Akademii Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego (Warszawa) w Białej Podlaskiej. Edukacja na poziomie wyższym w województwie lubelskim jest niemal całkowicie skoncentrowana w stolicy województwa – Lublinie, poza którym znajdują się szkoły o znaczeniu lokalnym oraz filie i wydziały zamiejscowe. 5. Umiędzynarodowienie w wymiarze edukacyjnym Szkolnictwo wyższe nie jest już hermetycznym, kierującym się własną logiką systemem wpisanym w kontekst państwa narodowego. W wyniku postępu komunikacyjnego oraz technologicznego świat przeobraził się w globalną wioskę, a realne konsekwencje tego procesu widoczne są właśnie w szkolnictwie wyższym. Od początku lat siedemdziesiątych liczba studentów zagranicznych studiujących poza krajem swego pochodzenia systematycznie rośnie. Początkowo była to grupa stanowiąca wąski margines, gdyż ich liczba wahała się w okolicach kilkuset tysięcy, natomiast według statystyk OECD (2008: 366-370) obecnie liczba studentów kształcących się poza krajem swego pochodzenia wzrosła do ponad 4 milionów. W ciągu ostatnich dziesięciu lat liczba studentów zagranicznych na świecie zwiększała się o około 10% rocznie i można przypuszczać, że mimo globalnego kryzysu gospodarczego proces internacjonalizacji szkolnictwa wyższego będzie przebiegał w takim samym tempie. Dlatego ekstrapolując obecny trend można przewidywać, że do 2020 roku liczba studentów kształcących się poza miejscem swego pochodzenia wzrośnie do około 7,5 miliona. Proces internacjonalizacji szkolnictwa wyższego powoduje jednocześnie, że wyraźny jest podział na kraje (regiony świata), które są eksporterami oraz importerami studentów. W światowych rankingach polskie uniwersytety zajmują odległe miejsca i jako instytucje akademickie znajdują się na peryferiach światowej nauki. W tym kontekście trudno jest Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 10 | S t r o n a przewidywać, żeby Polska w sposób znaczący mogła stać się beneficjentem tego procesu, bowiem jak pokazują analizy prowadzone przez OECD (OECD 2008: 32), głównym czynnikiem decydującym o wyborze kraju kształcenia wyższego jest to, czy umiejętność posługiwania się w mowie i piśmie językiem nauczania w danym kraju (angielski, francuski, niemiecki oraz rosyjski) ma charakter powszechny. W roku akademickim 2010/2011 liczba studentów obcokrajowców w Polsce wyniosła 21,5 tys. osób, co stanowi 1,16% ogółu studiujących (GUS 2011d: 30). Najwięcej cudzoziemców studiowało na uniwersytetach (6,4 tys. osób) i na uniwersytetach medycznych (5,1 tys. osób). W wyższych szkołach ekonomicznych studiowało 3,4 tys. osób, w wyższych szkołach technicznych 2 tys., a w pozostałych szkołach wyższych 3,2 tys. osób. Największym powodzeniem wśród studentów cudzoziemców cieszyły się kierunki medyczne (5,1 tys. osób), ekonomiczne i administracyjne (4,5 tys.), społeczne (3,2 tys.) i humanistyczne (1,9 tys.). Najliczniejszą grupę cudzoziemców studiujących w Polsce stanowili studenci z Europy – łącznie 15,6 tys. osób, w tym głównie z Ukrainy, Białorusi, Norwegii i Szwecji (GUS 2011d: 30-31). Na tle państw europejskich Polska prezentuje się słabo i generalnie jest krajem posiadającym słabą ofertę dydaktyczną w języku angielskim, a przede wszystkim żadna z polskich uczelni nie znajduje się nawet w czołowej setce uczelni europejskich według najbardziej popularnych rankingów AWRU, The Times World University Ranking, czy Leiden Ranking. Odległe miejsca polskich uczelni w rankingach powodują, że ich atrakcyjność w „globalnym biznesie” edukacyjnym jest stosunkowo niska, co przekłada się na niewielkie zainteresowanie zagranicznych studentów studiami w Polsce. W ten słaby obraz umiędzynarodowienia polskich uczelni wpisują się uczelnie lubelskie, na których kształcą się wprawdzie studenci nie posiadający polskiego obywatelstwa, ale ich liczba jest daleko niezadowalająca zarówno w odniesieniu do potencjału, jakim dysponują (głównie) lubelskie uczelnie, jak również kulturowej i geograficznej atrakcyjności województwa lubelskiego. Wykres 1. Cudzoziemcy - studenci i absolwenci w Polsce Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 11 | S t r o n a Źródło: „Szkoły wyższe i ich finanse w 2010 roku”. Liczba obcokrajowców na lubelskich uczelniach zwiększa się z roku na rok, a jej dynamika jest znacznie wyższa niż wzrost liczby studentów. Na początku roku akademickiego 2010/2011 we wszystkich uczelniach województwa lubelskiego kształciło się ponad 2 tys. cudzoziemców, o 32,1% więcej niż w roku poprzednim! Ten ogromny skok jest tylko po części skutkiem zmian demograficznych i spadku liczby polskich studentów. To wskazuje jednak, że uczelnie lubelskie bardziej zdecydowanie zorientowały się na pozyskiwanie studentów zagranicznych, zwłaszcza zza granicy wschodniej Unii Europejskiej. Przykładem jest Politechnika Lubelska, w której w roku akademickim 2010/11 w ramach programu LLP-Erasmus, Erasmus Mundus oraz umowy z Łuckim Narodowym Technicznym Uniwersytetem do Politechniki Lubelskiej przyjechało na studia 125 osób. Studenci zagraniczni pochodzili z Turcji, Hiszpanii, Rumunii, Litwy, Niemiec, Portugalii, Słowacji, Włoch, Peru, Ekwadoru, Chile, Gwatemali oraz Ukrainy. 42 studentów przyjechało w celu odbycia praktyki zawodowej. Praktykanci pochodzili z Francji, Turcji, Hiszpanii oraz Ukrainy (Politechnika Lubelska 2011). Struktura studentów-obcokrajowców w województwie lubelskim prezentuje się następująco: najwięcej obcokrajowców przybyło na studia z Ukrainy (39,4% ogółu studiujących cudzoziemców), ze Stanów Zjednoczonych (10,6%), Białorusi (9,4%), Tajwanu (8,4%) oraz z Norwegii (6,8%). Zdecydowanie najwięcej cudzoziemców studiowało na Uniwersytecie Medycznym, bo aż 886 osób (czyli 43,9% ogółu obcokrajowców studiujących w województwie lubelskim), Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej - 221 osoby (10,8%), oraz na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II - 210 osób (10,3%) (GUS 2011c). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 12 | S t r o n a Wykres 2. Cudzoziemcy - studenci i absolwenci w województwie lubelskim Źródło: „Rocznik statystyczny województwa lubelskiego 2010”. Wykres nr 3. Cudzoziemcy - studenci i absolwenci według typu szkół wyższych w roku akademickim 2009/2010 w województwie lubelskim Źródło: „Rocznik statystyczny województwa lubelskiego 2010”. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 13 | S t r o n a 6. Program międzynarodowej wymiany studentów i nauczycieli akademickich Erasmus-Mundus Innym ważnym wskaźnikiem „globalnych powiązań” uczelni województwa lubelskiego jest udział w międzynarodowym programie wymiany studentów oraz naukowców Erasmus (EuRopean Community Action Scheme for the Mobility of University Students). Ustanowionym w 1987 roku, który w latach 2007 -2012 stał się flagową inicjatywą Komisji Europejskiej w ramach Lifelong Learning Programme 2007-2013. Polska dołączyła do projektu po raz pierwszy w roku akademickim 1998/1999, kiedy to 1426 polskich studentów wyjechało na studia do innych krajów Unii Europejskiej. Dziesięć lat później, w roku akademickim 2008/2009, do uczelni zagranicznych w ramach programu Erasmus wysłano z Polski 13402 studentów (czyli aż prawie dziesięciokrotnie więcej), z czego 11784 na część studiów, a 1618 na praktykę. Najwięcej studentów wyjechało na studia zagraniczne z województw, w których istnieją najliczniejsze (w sensie całkowitej liczby studentów) ośrodki akademickie. Były to kolejno: województwo mazowieckie (2701 studentów), małopolskie (1722), wielkopolskie (1523) i dolnośląskie (1390). Pod tym względem województwo lubelskie zajęło ósme miejsce w Polsce, z liczbą 398 studentów. Liczba ta z pewnością jest niska w stosunku do posiadanego potencjału, ale warto odnieść ją do województwa kujawsko-pomorskiego, na terenie którego studiuje 83 059 studentów (o 16,65% studentów mniej niż w województwie lubelskim), a w ramach programu Erasmus wyjechało o 11% studentów więcej niż w województwie lubelskim (FRSE 2010: 34). Szczegółowo dane prezentuje tabela 3. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 14 | S t r o n a Tabela 3. Wyjazdy studentów w ramach programu Erasmus w roku akademickim 2008/2009 Źródło: Erasmus w Polsce w roku akademickim 2008/2009, FRSE 2010, s. 34. Na studia do zagranicznych szkół wyższych w ramach programu Erasmus w roku akademickim 2008/2009 wysłano studentów ze 106 uczelni publicznych i 85 niepublicznych. Liczba wyjeżdżających studentów uczelni niepublicznych była niewspółmiernie niższa – studenci tych uczelni stanowili tylko niespełna 9% ogółu stypendystów Erasmusa. Wynika to zarówno stąd, że uczelnie niepubliczne są często niedużymi instytucjami i w wielu przypadkach prowadzą wymianę międzynarodową na niewielką skalę, jak i stąd, iż ich studenci to w dużej mierze osoby pracujące, którym jest trudniej wyjechać za granicę na kilka miesięcy (FRSE 2010: 35). Zdecydowanie słabiej prezentuje się uczestnictwo studentów zagranicznych w procesie dydaktycznym na polskich uczelniach odbywanych w ramach programu Erasmus. W roku akademickim 2008/2009 do Polski przyjechało 4928 studentów zagranicznych z czego zdecydowana większość przebywała na uczelniach warszawskich. Lublin, czy szerzej Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 15 | S t r o n a województwo lubelskie nie prezentuje się jako atrakcyjna miejscem dla studentów z krajów Unii Europejskiej (oraz pozostałych krajów uczestniczących w programie Erasmus) również z powodu bardzo ograniczonej oferty studiów prowadzonych w języku angielskim. Program Erasmus to także (choć realizowany na mniejszą skalę) program skierowany do pracowników akademickich. W roku akademickim 2008/2009 do europejskich uczelni wyjechało 3079 pracowników naukowych z Polski w celu prowadzenia zajęć, natomiast 1262 przebywało na organizowanych w ramach Erasmusa szkoleniach. Do Polski przyjechało w tym czasie 1676 pracowników uczelni zagranicznych, którzy prowadzili zajęcia w polskich szkołach wyższych, a 221 na szkolenia (FRSE 2010: 72-77). Pokazuje to, że zarówno w przypadku studentów, jak i nauczycieli akademickich budowanie więzi transnarodowych odbywa się głównie poprzez wyjazdy na stypendia i staże polskich studentów i nauczycieli akademickich na uczelnie zagraniczne, natomiast w mniejszym stopniu poprzez przyjmowanie zarówno studentów, jak i nauczycieli akademickich. Wyjazdy na praktyki organizowało ogółem 125 uczelni: 68 publicznych i 57 niepublicznych. Przeważająca większość uczelni organizowała wyjazdy studentów we własnym zakresie – bez pośrednictwa innych instytucji czy firm. Najwięcej studentów wyjechało na praktyki Erasmusa z Wyższej Szkoły Hotelarstwa i Gastronomii w Poznaniu, która zajęła również bardzo wysoką, drugą pozycję w ogólnoeuropejskim rankingu uczelni wysyłających najwięcej studentów na praktyki. W polskiej czołówce na kolejnych miejscach dominowały uniwersytety i politechniki (FRSE 2010: 44). Największą liczbę wyjazdów na praktyki odnotowały województwa: wielkopolskie (353), mazowieckie (183), małopolskie (117), dolnośląskie (105) i śląskie (88). Te same województwa, choć w nieco innej kolejności (mazowieckie, małopolskie, wielkopolskie, dolnośląskie, śląskie), zarejestrowały również największą liczbę studentów wyjeżdżających na studia. Na terenie województwa lubelskiego siedem uczelni organizowało wyjazdy na praktyki w ramach programu Erasmus. Politechnika Lubelska była szóstą uczelnią w kraju, pod względem wysyłania studentów na praktyki (60 osób). Wyprzedziła takie uczelnie jak Uniwersytet Śląski w Katowicach, Politechnika Łódzka i Uniwersytet Łódzki. Wyjazdy nauczycieli akademickich organizowały 103 uczelnie publiczne i 83 niepubliczne. Z wyjazdów dydaktycznych korzystali w większości pracownicy uczelni publicznych (blisko 90% wszystkich wyjazdów). Z lubelskich uczelni w celu prowadzenia zajęć wyjechało 161 pracowników, co sprawia, że województwo lubelskie pod tym względem Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 16 | S t r o n a zajmuje ósme miejsce w Polsce, na szkolenia największą liczbę pracowników wysłał Katolicki Uniwersytet Lubelski (24). Szczegółowe dane prezentuje tabela nr 4. Tabela 4. Wyjazdy pracowników akademickich w celu prowadzenia zajęć w roku akademickim 2008/2009 Źródło: Erasmus w Polsce w roku akademickim 2008/2009, FRSE 2010, s. 72 Bardzo słabo prezentuje się udział pracowników z Lubelszczyzny w stypendiach zagranicznych. Średnia dla województwa w badanych podmiotach wyniosła 3,41. Łącznie przyznano 63 stypendia. Sytuacja ta może ograniczać wymianę doświadczeń badawczych, i co za tym idzie – a jest to istotne w nauce światowej – nawiązywanie kontaktów z zagranicznymi ośrodkami badawczymi. W zakresie wymiany doświadczeń o zasięgu międzynarodowym istotne jest organizowanie/współorganizowanie konferencji międzynarodowych. W badanych instytucjach B+R średnia wynosi 7,29, przy czym na jednego pracownika naukowego wynosi ona 0,0757. 7. Analiza wyników badań instytucji naukowo-badawczych w województwie lubelskim Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 17 | S t r o n a 4.1. Charakterystyka badanych instytucji Na terenie województwa lubelskiego w 2009 roku działały 44 jednostki prowadzące działalność naukową i badawczo-rozwojową. Rok później działało 39 instytucji prowadzących działalność w sferze B+R. W badaniach instytucji naukowo-badawczych Lubelszczyzny wzięło udział 29 jednostek, w tym 16 publicznych i 13 niepublicznych. Pozostałe jednostki zostały wykluczone z badania ze względu na: rezygnację z formy organizacyjnej przewidzianej w nowej ustawie o szkolnictwie wyższym, brak własnej kadry naukowej, brak prowadzenia własnych badań i stowarzyszeniowy charakter instytucji, zawieszenie działalności dydaktycznej, wreszcie ze względu na likwidację jednostek. Jednostki badawczo-rozwojowe są zróżnicowane pod względem wielkości mierzonej przy pomocy dwóch zmiennych: wielkości zatrudnienia i wielkości rocznego budżetu na działalność badawczą i statutową. Na terenie województwa lubelskiego dominują instytucje B+R zatrudniające do 50 pracowników naukowych, stanowią ponad połowę jednostek (57,7%). Co dziesiąta instytucja zatrudnia ponad 200 pracowników. Szczegółowe dane przedstawia wykres 4. Wykres 4. Liczba etatów naukowych w instytucjach B+R z uwzględnieniem liczby zatrudnianych pracowników Źrodło: Opracowanie własne na podstawie badań instytucji B+R województwa lubelskiego. Drugą zmienną charakteryzującą wielkość instytucji B+R jest wysokość środków przyznanych na działalność w danym roku kalendarzowym. Średnia wysokość budżetu jednostki na obszarze województwa lubelskiego wynosi 53,93 mln złotych. Największy budżet instytucji oscyluje w okolicach 250 mln złotych. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 18 | S t r o n a Uwzględniając jako kryterium podziału formę własności dominują uczelnie publiczne, w których średni roczny budżet wynosi 68,85 mln złotych. W jednostkach niepublicznych jest on dwukrotnie niższy i wynosi 24,07 mln złotych. Największe budżety, przy uwzględnieniu liczby zatrudnianych pracowników, mają instytucje zatrudniające powyżej 200 badaczy. średnioroczny budżet wynosi 153,50 mln złotych, gdzie większość środków pochłaniają koszty osobowe zatrudnionych. Uczelnie niepubliczne praktycznie nie prowadzą działalności B+R, charakteryzuje niemal zerowa liczba utworzonych firm typu spin-out i spin-off, co oznacza, że wyniki badań nie mają przełożenia na praktyczne ich zastosowanie. 4.2. Efekty badań naukowych Ważnym wskaźnikiem pomiaru siły „globalnych powiązań” w obszarze badań naukowych są publikacje efektów badań naukowych. Jest to wskaźnik budzący ogromne kontrowersje, nie mający powszechnego zastosowania (np. w naukach humanistycznych stosowalność indeksowanych baz danych periodyków naukowych do pomiaru osiągnięć naukowych jest ograniczona), to jednak w świecie nauki publikacje w recenzowanych czasopismach naukowych przyjmuje się jako jeden z najbardziej poważnych wskaźników pomiaru produktywności naukowej. Dla krajów takich jak Polska główne bazy danych periodyków naukowych, takie jak ISI prowadzona przez firmę Thomson-Reuter (zwana potocznie „listą filadelfijską”), czy baza prowadzona przez firmę Scopus 2 są przede wszystkim miernikiem jakości publikowanych artykułów naukowych, ale pośrednio ilustrują również to. na ile uczeni, czy całe zespoły badawcze uczestniczą w transnarodowym świecie dyskursu naukowego. Badania przeprowadzone przez Urząd Marszałkowski w Lublinie pt. „Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010-2011” zawierały również pytania dotyczące publikacji w czasopismach znajdujących się na tzw. „liście filadelfijskiej”. Badania pokazują, że średnia liczba publikacji w czasopismach znajdujących się na liście na jednego pracownika naukowego to zaledwie 1,14. Nawet biorąc pod uwagę fakt, że publikacje na „liście filadelfijskiej” są bardzo zróżnicowane pod względem Impact Factora, to jednak bez wątpienia jest to bardzo słaby wynik, zwłaszcza, że w badaniu wzięła udział zdecydowana Baza Scopus zawiera opisy bibliograficzne oraz abstrakty artykułów z czasopism naukowych, materiałów konferencyjnych i publikacji handlowych. Scopus umożliwia przeszukiwanie ponad 16 000 recenzowanych czasopism naukowych wydawanych przez około 4000 wydawców z całego świata. 2 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 19 | S t r o n a większość placówek prowadzących wyłącznie badania naukowe. Oznacza to, że większość prowadzonych badań posiada charakter regionalny, bądź krajowy i niewielki wpływ na globalny dyskurs naukowy. Tego pesymistycznego obrazu nie zmienia fakt, że humaniści, publikują wyniki badań głównie w monografiach naukowych w językach narodowych, a tylko część instytutów badawczych bardziej zainteresowana jest patentami oraz sprzedażą technologii do przemysłu. W przypadku instytucji badawczo-rozwojowych województwa lubelskiego średnia liczba zgłoszonych do Urzędu Patentowego wynalazków wynosi 2,76, wzorów użytkowych 0,34, a znaków towarowych 0,10. Maksymalna liczba zgłoszonych do UP wynalazków wynosiła 35, natomiast wzorów - 5, a znaków towarowych - 2. Nie są to znaczące liczby, a zestawiając je z liczbą udzielonych praw ochronnych, są to słabe wyniki. W zakresie patentów średnia wynosi 2.03 (maksymalna liczba 19), wzorów użytkowych 0,28 (3), znaków towarowych 0,03 (1). Oznacza to, że wkład instytucji obszaru B+R Lubelszczyzny jest niewielki, co prowadzi do wniosku, że nie są prowadzone innowacyjne badania, których wyniki zyskują prawną ochronę. Uczelnie niepubliczne, które nie prowadzą badań, nie wykazują w ogóle aktywności w analizowanym obszarze. W przypadku uczelni publicznych, które prowadzą badania, najwięcej zgłoszeń do Urzędu Patentowego mają największe jednostki (zatrudniające powyżej 200 pracowników) i one uzyskują najwięcej patentów i praw ochronnych na zgłoszone wzory użytkowe i znaki towarowe. Biorąc pod uwagę tematykę prowadzonych badań i wysokość finansowania, to w województwie lubelskim dominują badania podstawowe i – jak pokazały wyniki publikowalności w oparciu o czasopisma umieszczone na „liście filadelfijskiej” oraz w bazie Scopus – ich znaczenie dla świata nauki w większości jest niewielkie. Innymi słowy można powiedzieć, że prowadzone badania mają charakter peryferyjny. Zostało to zauważone w „Regionalnej Strategii Innowacji” i określone jako słaba strona regionu, ze względu na niekorzystną strukturę nakładów na B+R (RSI 2004: 6). Ta niekorzystna sytuacja jest wskazywana w wielu dokumentach, chociażby w ramach „Regionalnej Strategii Innowacji”, gdzie podkreślano, że czynnik ten stanowi jedną ze słabych stron województwa lubelskiego w zakresie nauki i badań (RSI 2004: 6). Dokument, przygotowany w 2004 roku, wskazywał na braki w tym obszarze i niejako sugerował, aby zwiększyć aktywność publikacyjną badaczy w renomowanych periodykach, jednak większe zmiany w tym zakresie nie zaszły. Co prawda pracownicy lubelskich uczelni (2468 publikacji; Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 20 | S t r o n a 1612 cytowań w okresie 2009-2011) wyprzedzają w zasobach bazy Scopus naukowców ze zbliżonych wielkością ośrodków takich jak Gdańsk (2510; 315) czy Toruń (1019; 974), jednak nadal działalność w tym obszarze jest niewielka i powoduje, że wyniki badań realizowanych w ośrodkach na Lubelszczyźnie nie mają oddźwięku europejskiego czy światowego. Tabela nr 5. Liczba publikacji w jednostkach B+R w bazie systemu Scopus. Kryterium wyszukiwania "Lublin" (ujęto podmioty powyżej 100 rekordów) Uczelnia Uniwersytet Medyczny Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Uniwersytet Przyrodniczy Politechnika Lubelska Instytut Medycyny Wsi Instytut Agrofizyki PAN Katolicki Uniwersytet Lubelski Liczba publikacji 7658 7646 1692 1597 721 521 511 Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy Scopus. W okresie ostatnich dwóch lat w bazie Scopus znalazło się blisko 2500 publikacji pochodzących z jednostek B+R w Lubilnie. W 2010 roku liczba tekstów ujętych w systemie wynosiła 1292, do chwili obecnej w 2011 roku figuruje 1158 prac. W znacznej mierze są to teksty z zakresu medycyny (610), chemii (446), fizyki i astronomii (375), nauk biologicznych i rolnictwa (368) oraz biochemii, genetyki i biologii molekularnej (329). Podobnie wygląda sytuacja w przypadku cytowań prac naukowców z Lubelszczyzny. W większości przypadków są to publikacje medyczne, dotyczące chemii oraz z zakresu szeroko rozumianych nauk o życiu, co jest po części spowodowane profilem baz danych czasopism. Jednym z istotnych czynników sprzyjającym umiędzynarodowieniu działalności B+R jest dorobek publikacyjny i opinia w środowisku naukowym. Brak aktywności publikacyjnej (a przede wszystkim badawczej) w międzynarodowych periodykach naukowych ogranicza możliwości włączenia się w międzynarodowe konsorcja badawcze. To z kolei może pociągnąć za sobą inne skutki, do których można zaliczyć: niską atrakcyjność instytucji B+R w rozwoju naukowych, małe zainteresowanie pracowników spoza województwa lubelskiego realizacją projektów badawczych, mniejsze środki na prowadzenie działalności badawczo-rozwojowej z budżetu państwa, biorąc pod uwagę rozwiązania przyjęte w nauce polskiej, gdzie za konkretnymi wynikami idą odpowiednie środki, Lubelszczyzna może okazać się regionem, do którego trafiać będzie niewielka część publicznych środków na działalność B+R. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 21 | S t r o n a 4.3. Udział w Programach Ramowych UE Analizując statystyki B+R na pierwszym miejscu mierzy się za pomocą GERD, czyli krajowych nakładów brutto przeznaczanych na działalność badawczo-rozwojową. W skład tego miernika wchodzą środki finansowe poniesione przez wszystkie jednostki prowadzące działalność w sferze B+R. Do nakładów wlicza się także środki pozyskane przez beneficjentów programów ramowych Unii Europejskiej. Najwyższą wartość wskaźnika dla krajów UE posiadają kraje „starej” Unii (UE15). Liderami są Niemcy, Francja i Wielka Brytania. W przypadku Polski nakłady na działalność stanowią 0,89% łącznych nakładów w Unii Europejskiej, natomiast w przypadku dofinansowania polskich zespołów badawczych w 7. Programie Ramowym (w stosunku do wartości przyznanej wszystkim krajom Unii) wynosi 1,2% (Galik, Rószkiewicz 2011: 14). Intensywność nakładów na działalność w Polsce wynosi 0,68%. Poziom ten jest jednym z niższych w Europie. W stosunku do PKB więcej środków na działalność naukowo-badawczą otrzymują organizacje z Republiki Czeskiej, Estonii, Węgier i Litwy. Rysunek 2. Udział GERD oraz udział finansowy 7PR w stosunku do wartości miernika dla krajów UE27 (GERD-UE27=100% oraz 7PR-UE27=100%) Źródło: „Udział Polski w 7. Programie Ramowym. Statystyki po 274 zakończonych konkursach”, s. 14. Intensywność współpracy międzynarodowej zespołów badawczych oraz jednostek naukowych trzeba oceniać w kontekście finansowania badań naukowych, które w Polsce jest rażąco niskie. Dlatego bardzo ważnym wskaźnikiem „globalnych powiązań” jest udział Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 22 | S t r o n a w Programach Ramowych Unii Europejskiej. PR jest formą otwartego konkursu rozpisywanego na określoną perspektywę czasową, mającą na celu wspieranie prac badawczo-rozwojowych obejmujących prawie wszystkie dziedziny naukowe. Program Ramowy to zarazem największy mechanizm Unii Europejskiej finansujący badania naukowe i rozwój technologiczny w Europie w latach 2007-2013. Jego celem jest wspieranie współpracy ponadnarodowej w całej UE, zwiększenie dynamizmu, kreatywności i doskonałości europejskich badań naukowych w pionierskich dziedzinach wiedzy, wzmacnianie potencjału ludzkiego w zakresie badań i technologii m.in. poprzez wspieranie naukowców, rozpoczynających karierę oraz zintensyfikowanie dialogu między światem nauki a przemysłem. Specyfiką Programów Ramowych jest dofinansowanie tylko tych badań, które są w interesie Europy. Najważniejszą cechą badań prowadzonych w ramach Programów Ramowych jest fakt, że ubiegają się o nie międzynarodowe konsorcja jednostek oraz zespoły badawcze. Projekty pojedynczych, samodzielnych jednostek nie mają szans na powodzenie. Dlatego też, to właśnie udział w Programach Ramowych jest najlepszym wskaźnikiem ilustrującym „globalne powiązania” (w tym sensie europejskie) jednostek naukowych, w związku z tym ich analiza stanowi osobną część tej ekspertyzy. W 2007 roku ogłoszono już 7 PR (program badań wspieranych przez UE), który zresztą opiera się na osiągnięciach poprzedniego programu w kształtowaniu Europejskiej Przestrzeni Badawczej, i zmierza do rozwoju w europejskiej gospodarki i społeczeństwa opartych na wiedzy. 7 Program Ramowy różnił się od poprzednich programów znaczącym uproszeniem zasad uczestnictwa. Dotyczy to całego cyklu finansowania, łącznie z uproszczeniem systemów finansowania, zasad i procedur administracyjnych oraz finansowych, jak również czytelności i przystępności dokumentów dla użytkownika. W 274 konkursach 7. Programu Ramowego Polskę reprezentowały 7 522 zespoły. Przeszły one formalna ocenę wniosków i weszły w skład 5859 konsorcjów. W ramach tych zgłoszeń, w 1046 przypadkach, polska jednostka występowała o rolę koordynatora. 1146 polskich zespołów podpisało z Komisją Europejską umowę o grant. Tym samym, w ramach 7PR uruchomiono 914 projektów z polskim uczestnictwem. Wśród wymienionych beneficjentów, 127 polskich uczestników koordynuje dofinansowane projekty. Polskie jednostki B+R otrzymały 210468500 €, co stanowi 11% wartości wnioskowanej. Niemal 40% postulowanej kwoty stanowiło dofinansowanie zgłoszone przez wnioskodawców starających się o koordynację, spośród wydanych środków 23% przyznano polskim koordynatorom. Na Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 23 | S t r o n a taki wynik wpłynął bardzo niski współczynnik sukcesu dofinansowania złożonych przez polskich koordynatorów wniosków, wynoszący około 6% (Galik, Rószkiewicz 2011: 16). Rysunek 3 przedstawia wysokości dofinansowania, które zgłosiły oraz otrzymały polskie organizacje w 274 konkursach 7. Programu Ramowego. Na wykresie umieszczono również wartości współczynnika sukcesu, wyrażającego jaka część wnioskowanych środków trafiła po ewaluacji i negocjacjach projektowych do polskich jednostek. Po prawej stronie umieszczono także łączne kwoty grantów przypadające na wszystkich beneficjentów z danego województwa. Rysunek 3. Dofinansowanie polskich zespołów B+R w ramach 7PR w podziale na województwa Źródło: „Udział Polski w 7. Programie Ramowym. Statystyki po 274 zakończonych konkursach”, s. 32. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 24 | S t r o n a Najwyższe dofinansowanie spośród polskich województw zgłosiły i otrzymały zespoły z Mazowsza. Łączna wartość grantów przyznanych 496 beneficjentom wyniosła 86 103 545 €, co stanowi 18% kwoty, o którą ubiegali się wnioskodawcy z tego regionu. Wysoki wynik osiągnęły województwa małopolskie i wielkopolskie, a także pomorskie i dolnośląskie. Najwięcej zespołów zgłaszających się do udziału w 7. Programie Ramowym pochodziło z województwa mazowieckiego. Z tego obszaru zgłosiło się 2788 zespołów, a umowę o grant podpisało 496, co stanowi 17,8% współczynnika sukcesu. Wysoka aktywność charakteryzuje instytucje z województw małopolskiego i wielkopolskiego. Najwyższy współczynnik sukcesu (23,5%) osiągnęło województwo świętokrzyskie. Może to być konsekwencją małej liczby ich zgłoszeń w skali kraju. Najniższy współczynnik sukcesu – poniżej 10% - był udziałem województwa: zachodniopomorskiego i warmińskomazurskiego. W przypadku województwa lubelskiego do 7. Programu Ramowego zgłoszono 183 zespoły badawcze, przy czym dofinansowanie otrzymało 30. Instytucje naukowe województwa lubelskiego nie należą do potentatów w tym obszarze, nie są ani szczególnie aktywne w ubieganiu się o środki, ani też szczególnie skuteczne. Wielkość uzyskanych środków z Programów Ramowych potwierdza wcześniejsze ustalenia dotyczące międzynarodowej aktywności badawczej i współpracy z partnerami zagranicznymi. Wprawdzie pocieszającym jest fakt, że współczynnik sukcesu dla województwa lubelskiego wynosi 16,4%, dzięki czemu wyprzedziło ono nieznacznie województwa wielkopolskie (14,6%), małopolskie (14%), to jednak liczba składanych wniosków nie jest adekwatna do potencjału, jakim dysponują jednostki naukowe oraz uczelnie województwa lubelskiego. 4.4. Parametryzacja jednostek naukowych Na koniec warto odnieść się do kompleksowej oceny jakości badań naukowych prowadzonych w uczelniach oraz instytutach badawczych - ostatnim elementem analizy umiędzynarodowienia jest analiza ocen parametrycznych uzyskanych przez jednostki naukowe w województwie lubelskim. Związek jakości badań naukowych z ich umiędzynarodowieniem (poza humanistyką) nie jest automatyczny i można dokonać teoretycznych eksperymentów pokazujących pojedyncze przypadki badań na wysokim poziomie o charakterze lokalnym. Będzie to jednak wymagało pewnego uproszczenia bowiem Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 25 | S t r o n a analizy wskazują, że dobre badania naukowe mają zasięg międzynarodowy, natomiast słabe badania - prowincjonalny. Dlatego istnieje – znacznie więcej niż statystyczna - korelacja pomiędzy jakością prowadzonych badań naukowych a poziomem ich umiędzynarodowienia. Jakość prowadzonych badań naukowych jest przedmiotem ewaluacji, a następnie kategoryzacji, bowiem wpływa to na poziom finansowania badań naukowych w ramach tzw. dotacji statutowej, a poza tym wiąże się z określonym prestiżem, który pomaga między innymi w uzyskaniu zewnętrznych środków na badania. Zgodnie z obowiązującymi w Polsce zasadami finansowania i rozliczania środków pochodzących z budżetu państwa, przy przyznawaniu środków brana jest pod uwagę ocena parametryczna i nadawana jest kategoria danej jednostce (w skali 1-5, gdzie 1 to najwyższa ocena, a 5 - najniższa). Ocena jednostki dokonywana jest nie rzadziej niż raz na 4 lata i uwzględnia się przy niej, m.in. takie czynniki jak: recenzowane publikacje pracowników jednostki, wydane monografie, podręczniki akademickie, uprawnienia do nadawania stopni naukowych, a także zastosowania praktyczne wyników badań i prac rozwojowych. Parametryczny obraz województwa lubelskiego prezentuje się „średnio” lub „przeciętnie”, co w gruncie rzeczy oznacza dominację badań naukowych o charakterze prowincjonalnym/peryferyjnym. Niemal połowa (42%) badanych jednostek (instytutów badawczych bądź wydziałów uczelnianych) została zakwalifikowana do kategorii trzeciej, która oznacza dominację badań przeciętnych. Najwyższe kategorie mają głównie UMCS i KUL. W przypadku Politechniki Lubelskiej dominuje kategoria trzecia. Podobnie sytuacja przedstawia się w przypadku Uniwersytetu Medycznego w Lublinie. Wykaz liczby przyznanych kategorii i liczby instytucji przedstawia tabela 6. Tabela 6. Liczba instytucji badawczo-naukowych i przyznane im kategorie Kategoria jednostek naukowych I II III IV V Liczba jednostek 9 6 14 3 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Informacja w sprawie ujednoliconego wykazu ustalonych kategorii jednostek naukowych”. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 26 | S t r o n a 4.5. Współpraca naukowo-badawcza jednostek B+R Współpraca naukowo-badawcza może być analizowana w wymiarze terytorialnym na poziomie regionu, kraju i międzynarodowym. Można poddać ją także analizie ze względu na rodzaj podmiotu współpracującego. W przypadku badań jednostek naukowo-badawczych województwa lubelskiego współpraca ta została zawężona do sektora przedsiębiorstw i innych podmiotów (związanych z działalnością w obszarze B+R). Średnia liczba umów o współpracy naukowo-badawczej dla instytucji B+R wynosi 23,86. Liczba umów zawartych przez jednostki wynosi 390. Sektor badawczo-rozwojowy województwa lubelskiego charakteryzuje koncentracja na obszarze regionu (województwa), zarówno pod względem współpracy z innymi jednostkami badawczo-rozwojowymi, jak i jednostkami z sektora przemysłu. Średnia liczba umów zawartych na poziomie województwa wynosi 3,92. W przypadku umów zawartych na poziomie kraju jest niższa i wynosi 2,65. Niepokój może budzić niski poziom współpracy naukowo-badawczej na poziomie międzynarodowym, który w przypadku województwa wynosi 1,92. W przeliczeniu na jednego pracownika naukowego zatrudnionego w jednostkach B+R województwa przypada osiem umów na poziomie województwa. Jak już wskazano wcześniej, pracownicy naukowi wyjeżdżają głównie w celu prowadzenia zajęć dydaktycznych na zagranicznych uczelniach, a także na szkolenia, dzięki którym zwiększają własny potencjał dydaktyczno-naukowy. Niski poziom współpracy międzynarodowej oznacza dla lubelskiego środowiska akademickiego znacznie mniej możliwości pracy w zespołach badawczych, które tworzą wiedzę i prowadzą badania na światowym poziomie. Przyczyny tego stanu mogą być co najmniej dwie. Pierwsza, brak odpowiedniego kapitału badawczego do podjęcia współpracy z ośrodkami zagranicznymi. Po drugie, mniejsze środki finansowe, które nie pozwalają na włączenie się w prace badawcze z zespołami zagranicznymi, co – biorąc pod uwagę, że w lubelskich jednostkach B+R dominują badania podstawowe – nabiera większego znaczenia. Z kolei, ograniczenie do jednostek działających na terenie województwa (czy Polski) powoduje, że realizowane są projekty badawcze istotne dla regionu i kraju. Współpraca z podmiotami z sektora przemysłu też nie jest dla województwa wysoka, co może wynikać zwłaszcza z tego, że oferta B+R instytucji na Lubelszczyźnie nie jest odpowiednia dla pracodawców, nie istnieje sprawnie działający system wymiany informacji Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 27 | S t r o n a między sektorem B+R (RSI 2004: 6). Na poziomie województwa średnia liczba umów wynosi 10,76. Współpraca na poziomie kraju nie należy do wysokich, bo wynosi średnio zaledwie 6 umów zawieranych na tym poziomie. Znikomy jest także udział współpracy z przedsiębiorcami na poziomie zagranicy – średnia 0,42. Największą liczbę umów o współpracy naukowo-badawczej zawarły uczelnie publiczne, które przede wszystkim prowadzą działalność w obszarze B+R. Średnia dla tych instytucji wynosi 42. W przypadku uczelni niepublicznych jest do zaledwie 1,54, co nie powinno dziwić, zwłaszcza w kontekście orientacji na kształcenie studentów. W przypadku uczelni niepublicznych nie ma jakiejkolwiek współpracy na poziomie międzynarodowym. Średnia umów z podmiotami zagranicznymi dla uczelni publicznych wynosi 3,62. Analizując liczbę umów o współpracy w zakresie badawczym z uwzględnieniem wielkości instytucji można stwierdzić, że: średnie instytucje (zatrudniające od 51 do 200 pracowników) podpisują najwięcej umów o współpracy naukowo-badawczej w ogóle, małe (do 50 pracowników) i duże jednostki (powyżej 200 pracowników) zawierają najwięcej umów na poziomie województwa – średnia to 10,67, duże jednostki dominują w zakresie umów na wykonanie pracy B+R na poziomie międzynarodowym – 10,5, instytucje średniej wielkości realizują w większości prace B+R w porozumieniu z sektorem przedsiębiorstw na wszystkich poziomach. Współpraca międzynarodowa w zmieniającym się otoczeniu społeczno-gospodarczym jest jednym z istotniejszych czynników wzbogacających kapitał naukowo-badawczy ośrodków akademickich. Dla województwa lubelskiego jest ona incydentalna, nie tylko pod względem zawieranych umów o współpracy w zakresie badawczo-rozwojowym, lecz także w zakresie udziału w międzynarodowych zespołach badawczych. Liczba zespołów międzynarodowych w ramach Unii Europejskiej wyniosła 19, ze średnią dla jednostek Lubelszczyzny – 1,5. Podobnie przedstawia się sytuacja w przypadku pozostałych zespołów badawczych. Mała ich liczba pokazuje, że pracownicy naukowi nie biorą udziału w pracach międzynarodowych zespołów badawczych. Średnia udziału w zespołach badawczych w ramach Unii Europejskiej dla 15 uczelni publicznych wynosi 2,20, a dla uczelni niepublicznych 0,69. Zbliżona jest średnia dla udziału w pozostałych międzynarodowych zespołach badawczych – 1,73 dla uczelni publicznych i 1,23 dla niepublicznych. Może Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 28 | S t r o n a wynikać to z położenia geograficznego województwa lubelskiego i podejmowania współpracy z podmiotami zza wschodniej granicy. Udział w zespołach badawczych wykazują głównie średnie jednostki naukowo-badawcze. Jednym z obszarów działalności uczelni (co pozwala jednocześnie na zdobycie dodatkowych środków finansowych) jest organizowanie szkoleń, dedykowanych konferencji i sympozjów naukowych, certyfikacja/licencjonowanie, wykonywanie ekspertyz, czy prac naukowych na zlecenie. Elementy te można uznać za jeden z obszarów współpracy z podmiotami zewnętrznymi. W przypadku jednostek B+R z obszaru województwa lubelskiego głównym obszarem działalności są ekspertyzy naukowe, których przygotowano 2460, co dało średnią 165,24 dla tych jednostek. Najwięcej tego typu prac wykonali pracownicy naukowi uczelni publicznych. Uczelnie organizują także dedykowane szkolenia dla podmiotów zewnętrznych. Średnia dla jednostek wynosi 19,97. Większość wyżej wymienionych działań podejmują przeważnie duże instytucje. Opisane w „Regionalnej Strategii Innowacji” słabe strony dotyczące współpracy z przedsiębiorcami mają odzwierciedlenie w przeprowadzonych badaniach (RSI 2004: 6). Zdiagnozowano niski poziom udzielania konsultacji dla przedsiębiorców, co prowadzi po raz kolejny do wniosku, że oferta jednostek B+R na terenie województwa nie jest dostosowana do potrzeb sektora przedsiębiorstw. Szczegółowe dane dla województwa przedstawia tabela nr 7. Tabela 7. Średnie dla innych form współpracy jednostek B+R z podmiotami zewnętrznymi Rodzaj działalności Średnia Licencjonowanie 0,17 Ekspertyzy 165,24 Certyfikacja 10,72 Organizowanie dedykowanych szkoleń 19,97 Organizowanie dedykowanych konferencji 4,97 i sympozjów naukowych Wykonywanie prac naukowych na zamówienia 2,76 Konsultacje dla przedsiębiorców 0,61 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań instytucji B+R w województwie lubelskim. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 29 | S t r o n a 8. Konkluzje Analiza powiązań globalnych jednostek naukowych województwa lubelskiego nie pozostawia wątpliwości, że powiązania te są słabe zarówno w obszarze edukacji, jak również w nauce. Bez wyraźnego wsparcia ze strony władz publicznych peryferyjność większości jednostek naukowych będzie się pogłębiać. Wsparcie władz publicznych powinno zmierzać w kierunku wykorzystania środków europejskich do wsparcia budowania struktury badawczej o znaczeniu międzynarodowym, tam gdzie istnieją największe szanse, że Lublin bądź Puławy staną się ośrodkiem wiodącym w badaniach naukowych w Europejskiej Przestrzeni Badawczej i wokół tego budować międzynarodową markę regionu jako regionu wiedzy. Współpraca jednostek naukowych z otoczeniem gospodarczym również nie prezentuje się najlepiej, ale przyczyn tego jest zbyt wiele, aby proponować proste rozwiązania. Oczywiście, ocena uśredniona dla całego województwa jest z natury rzeczy niepełna i dla wielu wydziałów oraz instytutów krzywdząca. Dlatego trzeba wyraźnie podkreślić, że na terenie województwa lubelskiego znajdują się placówki silnie powiązane globalnie, poruszające się zwłaszcza w Europejskiej Przestrzeni Badawczej, Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego, czy też opracowując nowe technologie, względnie udzielające licencji na korzystanie z nich dla przedsiębiorstw z całego niemal świata. W tym kontekście trzeba przywołać dwie najbardziej prestiżowe uczelnie lubelskie KUL i UMCS, a także instytuty badawcze np. w Puławach, które posiadają potencjał, aby odważniej wejść w międzynarodową przestrzeń badawczą i edukacyjną. W ramach tych uczelni są wydziały, które można by uznać jako dobrze ulokowane na świecie, ściśle współpracujące z wiodącymi jednostkami, aktywnie uczestniczące w dyskursie akademickim, ale większość jednak reprezentuje „średni poziom krajowy”, czyli nikłe zaangażowanie i orientację peryferyjną. Warto w tym miejscu wspomnieć o trzech instytutach badawczych zlokalizowanych w Puławach: Państwowym Instytucie Weterynaryjnym, Instytucie Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa oraz Instytucie Nawozów Sztucznych. Wszystkie one są nie tylko kluczowe dla Polski, ale są integralną częścią europejskich sieci instytutów w ramach obszarów, w których prowadzą badania naukowe. W wymiarze edukacyjnym miasto Lublin oraz województwo lubelskie musi znacznie bardziej aktywnie promować się jako wyjątkowe miejsce łączące kulturę Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 30 | S t r o n a Wschodu i Zachodu Europy. Jest to niewątpliwie ogromna szansa na przyciągnięcie europejskich studentów w ramach programu Erasmus, a następnie studentów, którzy będą uczestniczyli w pełnych programach studiów. Międzynarodowa mobilność studentów w ramach programu Erasmus ma charakter przede wszystkim kulturowy, a Lublin jest miejscem pod tym względem wyjątkowym i posiada ogromny potencjał, który nie jest w żaden sposób wykorzystywany. Tego jednak nie da się uczynić bez rozbudowania oferty dydaktycznej w języku angielskim, a perspektywicznie również w rosyjskim. Bogata oferta dydaktyczna oferowana w języku angielskim będzie również ubogacała proces kształcenia polskich studentów. Trudno oczekiwać, że przyjeżdżający studenci będą wykazywali się znajomością języka polskiego pozwalającą na uczestnictwo w wykładach oraz ćwiczeniach. Jednocześnie nie można się zamykać na studentów ze Wschodu, dla których Lublin jest atrakcyjny również z powodu przygranicznej lokalizacji. Władze regionalne oraz miejskie muszą bardziej aktywnie wspierać rozszerzenie programu Erasmus na np. Ukrainę oraz Białoruś (choć politycznie może to być trudne). W wymiarze badawczym władze regionalne, miejskie, ale równie autonomiczne władze uczelni powinny wykazać większą aktywność w promowania projektów międzynarodowych, choćby transgranicznych. Warto rozważyć możliwość fundowania stypendiów doktorantom realizującym własne projekty badawcze przy współpracy z najlepszymi ośrodkami badawczymi na świecie (tutaj można skorzystać z doświadczeń Fundacji na rzecz Nauki Polskiej) lub ufundować roczne/dwuletnie pobyty dla wybitnych profesorów z całego świata (jedno/dwa stanowiska) po to, żeby zaangażować ich kapitał społeczny do wciągnięcia wybranych, obiecujących zespołów badawczych z województwa lubelskiego do badań na najwyższym światowym poziomie. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 31 | S t r o n a Bibliografia 1. Batorski, Dominik, Michał Bojanowski, Dominika Czerniawska. 2008. Diagnoza mobilności instytucjonalnej i geograficznej osób ze stopniem doktora w Polsce, Warszawa: Uniwersytet Warszawski. 2. Członkowska-Naumiuk, Małgorzata, Beata Skibińska, Renata Smolarczyk. 2010. Erasmus w Polsce w roku akademickim 2008/2009, Warszawa: FRSE. 3. ECORYS Polska, 2008a. Analiza na temat istniejącego potencjału naukowobadawczego w aglomeracji lubelskiej, Warszawa. 4. ECORYS Polska. 2008b. Strategia Lublin Miasto Wiedzy do roku 2020, Warszawa. 5. Galik, J. Andrzej, Marta Ruszkiewicz (opr.), 2011. Udział Polski w 7. Programie Ramowym. Statystyki po 274 zakończonych konkursach, Warszawa: Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych Unii Europejskiej. 6. Główny Urząd Statystyczny. 2011. Perełki Lubelszczyzny, Lublin: GUS. 7. Główny Urząd Statystyczny. 2011a. Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie lubelskim w 2010 roku, Lublin: GUS. 8. Główny Urząd Statystyczny. 2011b. Nauka i technika w Polsce w 2009 roku, Warszawa: GUS. 9. Główny Urząd Statystyczny. 2011c. Rocznik statystyczny województwa lubelskiego 2010, Lublin: GUS. 10. Główny Urząd Statystyczny. 2011d. Szkoły wyższe i ich finanse w 2010 roku, Warszawa: GUS. 11. Jędrych, Jarosław. 2008. Analiza na temat potencjału akademickiego Lublina, Warszawa: ECORYS Polska. 12. Kolanowska, Ewa. 2008. 10 lat Erasmusa w Polsce 1998-2008, Warszawa: FRSE. 13. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 2011. Informacja w sprawie ujednoliconego wykazu ustalonych kategorii jednostek naukowych, Warszawa. 14. Politechnika Lubelska. 2011. Sprawozdanie z działalności Biura Wymiany Międzynarodowej za rok akademicki 2010/2011, Lublin: Politechnika Lubelska. 15. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego, Lublin 2004. 16. Santiago, Paulo, Karine Tremblay, Ester Basri, Elena Arnal. 2008. Tertiary Education for the Knowledge Society, OECD. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 32 | S t r o n a Spis tabel, rysunków i wykresów Tabele: TABELA 1. SZKOŁY WYŻSZE W WOJEWÓDZTWIE LUBELSKIM .......................... 7 TABELA 2. SZKOŁY WYŻSZE W WOJEWÓDZTWIE LUBELSKIM Z UWZGLĘDNIENIEM TYPU SZKOŁY W ROKU AKADEMICKIM 2008/2009............7 TABELA 3. WYJAZDY STUDENTÓW W RAMACH PROGRAMU ERASMUS W ROKU AKADEMICKIM 2008/2009.....................................................................................14 TABELA 4. WYJAZDY PRACOWNIKÓW AKADEMICKICH W CELU PROWADZENIA ZAJĘĆ W ROKU AKADEMICKIM 2008/2009..................................16 TABELA NR 5. LICZBA PUBLIKACJI W JEDNOSTKACH B+R W BAZIE SYSTEMU SCOPUS. KRYTERIUM WYSZUKIWANIA "LUBLIN" (UJĘTO PODMIOTY POWYŻEJ 100 REKORDÓW)..................................................................... 20 TABELA 6. LICZBA INSTYTUCJI BADAWCZO-NAUKOWYCH I PRZYZNANE IM KATEGORIE.......................................................................................................................... 25 TABELA 7. ŚREDNIE DLA INNYCH FORM WSPÓŁPRACY JEDNOSTEK B+R Z PODMIOTAMI ZEWNĘTRZNYMI.................................................................................... 28 Rysunki: RYSUNEK 1. SZKOLNICTWO WYŻSZE W POLSCE W ROKU AKADEMICKIM 2010/2011.................................................................................................................................... 8 RYSUNEK 2. UDZIAŁ GERD ORAZ UDZIAŁ FINANSOWY 7PR W STOSUNKU DO WARTOŚCI MIERNIKA DLA KRAJÓW UE27 (GERD-UE27=100% ORAZ 7PRUE27=100%)........................................................................................................................... 21 RYSUNEK 3. DOFINANSOWANIE POLSKICH ZESPOŁÓW B+R W RAMACH 7PR W PODZIALE NA WOJEWÓDZTWA................................................................................ 23 Wykresy: Wykres nr 1. Cudzoziemcy - studenci i absolwenci w Polsce.........Błąd: Nie znaleziono źródła odwołania Wykres nr 2. Cudzoziemcy - studenci i absolwenci w województwie lubelskim .........Błąd: Nie znaleziono źródła odwołania Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 33 | S t r o n a Wykres nr 3. Cudzoziemcy - studenci i absolwenci według typu szkół wyższych w roku akademickim 2009/2010 w województwie lubelskim. . .Błąd: Nie znaleziono źródła odwołania Wykres nr 4. Liczba etatów naukowych w instytucjach B+R z uwzględnieniem liczby zatrudnianych pracowników........................................... Błąd: Nie znaleziono źródła odwołania Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
