Transgraniczny Rezerwat Biosfery ”Roztocze”

Tadeusz Grabowski
Zastępca dyrektora Roztoczańskiego Parku Narodowego
Transgraniczny Rezerwat Biosfery ”Roztocze”
Działania zmierzające do utworzenia Transgranicznego Rezerwatu Biosfery Roztocze (TRB
Roztocze) mają na celu wpisanie Roztocza w
Sieć Rezerwatów Biosfery w ramach programu
UNESCO „Człowiek i Biosfera”. Program ten zapoczątkowany został w 1970 roku. Do 2015 roku
powstało 651 Rezerwatów w 120 krajach, niemal
na całym świecie. W Polsce funkcjonuje obecnie
10 rezerwatów biosfery w tym 4 transgraniczne,
na Ukrainie zaś obecnie jest 8 rezerwatów biosfery w tym 3 transgraniczne.
Bogactwo kulturowe Roztocza, uznane zostało na arenie międzynarodowej poprzez wpisanie najcenniejszych obiektów i zabytków na Listę
Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Status ten posiada: Stare Miasto we Lwowie, cerkwie
w Radrużu, Potyliczu i Żółkwi czy też funkcjonalnie powiązany z Roztoczem Zamość (Stare
Miasto).
Zgodnie z zaleceniami UNESCO Transgraniczny Rezerwat Biosfery „Roztocze” pełnić będzie trzy podstawowe funkcje. Pierwsza związana jest z ochroną różnorodności biologicznej
i kulturowej, druga dotyczy zarządzania obszarem funkcjonalnym „Roztocze” zgodnie z zasadą
zrównoważonego rozwoju w poszczególnych
strefach, trzecia zaś dotyczy badań naukowych,
monitoringu środowiska i edukacji ekologicznej.
Uzyskanie tego honorowego międzynarodowego tytułu z jednej strony podkreśla dziedzictwo przyrodniczo-kulturowe regionu, z drugiej
zaś daje szanse na skuteczniejszą promocję i pozyskiwanie środków na rozwój społeczno-gospodarczy oraz ochronę przyrody i dziedzictwa
kulturowego.
Podstawowym założeniem rezerwatów biosfery jest wspieranie zrównoważonego rozwoju z
poszanowaniem człowieka i przyrody. TRB Roztocze obejmuje swoim zasięgiem całość regionu
Roztocza w układzie transgranicznym, w celu
ukazania jego specyfiki wynikającej z położenia
na pograniczu regionów geologiczno-przyrodniczych, na granicy państw i kultur, na granicy
Unii Europejskiej. Granica zewnętrzna poprowadzona została tak, by w jego obszarze znalazły
się wszystkie podregiony: Roztocze Gorajskie,
Szczebrzeszyńskie, Tomaszowskie, Rawskie i
XLII GAZETA HORYNIECKA
Lwowskie oraz podregiony funkcjonalnie z nimi
powiązane w układzie przyrodniczym, sieci obszarów chronionych, ale też w układzie administracyjnym, komunikacyjnym i gospodarczym.
Granicę zewnętrzną poprowadzono granicami
gmin, powiatów, obszarów chronionych, dolinami rzek lub drogami zamykając roztoczański
(polski i ukraiński) system ochrony przyrody
wraz z siecią Natura 2000 po stronie polskiej.
Powierzchnia całkowita TRB wynosi 371 902
ha, strefa rdzenna zajmuje 12 474 ha, co stanowi
3,36% powierzchni, strefa buforowa zaś zajmuje
92 193 ha (24,78%), największą powierzchnię ma
strefa tranzytowa 267 236 ha stanowiąca 71,86%
powierzchni. Po stronie polskiej Rezerwat ma
powierzchnię 297 015 ha, co stanowi 79,86% powierzchni całkowitej, na Ukrainie zaś powierzchnia ta wynosi 74 887 ha (20,14%). W granicach TRB
na stałe mieszka 213 227 osób, czasowo zaś przebywa ok. 750 tys. turystów.
Obszar rdzenny obejmuje najwyższe formy
ochrony przyrody przewidziane prawem obu
państw. Po stronie polskiej Roztoczański Park
Narodowy, rezerwaty przyrody: Debry, Święty
Roch położone na terenie Krasnobrodzkiego PK,
Czartowe Pole, Nad Tanwią, Bukowy Las położone na terenie PK Puszczy Solskiej oraz Źródła
Tanwi i Jalinka położone na terenie Południoworoztoczańskiego PK, co stanowi 9 149 ha. Po
stronie ukraińskiej strefa rdzenna to Przyrodniczy Zapoviednik Roztocze, Jaworowski Przyrodniczy Park Narodowy, Uroczysko „Niemirowskie” oraz wybrane obszary Regionalnego Parku
Krajobrazowego „Roztocze Rawskie”, 3 325 ha.
Strefę rdzenną porastają lasy bukowe, bukowo-jodłowe, grądowe (lipowo-grabowe i dębowe),
ols, łęgi oraz bory sosnowe w pełnym spektrum
wilgotnościowym, w tym bory bagienne i towarzyszące im torfowiska śródleśne. Drzewostany
te stanowią najcenniejsze ekosystemy leśne Roztocza i sąsiadującej Puszczy Solskiej – jednego z
największych kompleksów leśnych Polski. Strefa
ta obejmuje najcenniejsze refugia florystyczne i
faunistyczne obszaru z wieloma gatunkami rzadkimi i zagrożonymi. Strefa rdzenna jest obszarem
o największych walorach przyrodniczo-krajobrazowych, który zamieszkuje zaledwie ok. 50 osób,
STR. 17
szacuje się, że w strefie tej przebywa rokrocznie
ok. 120 tys. turystów.
Wytyczając strefę buforową, uwzględniono
istniejące formy ochrony przyrody. Głównym
kryterium połączeń pomiędzy strefami są korytarze ekologiczne (głównie leśne i mokradłowe)
oraz panoramy widokowe istotne dla zachowania harmonijnego, kulturowego krajobrazu Roztocza. W strefie tej znajdują się jedne z najważniejszych refugiów florystyczno-faunistycznych
ekosystemów leśnych i mokradłowych (lasów liściastych, mieszanych i borów) oraz najcenniejsze obiekty historyczno-kulturowe zaświadczające o położeniu Roztocza na pograniczu regionów i kultur. Po stronie polskiej obejmuje ona 4
parki krajobrazowe: Szczebrzeszyński PK, Krasnobrodzki PK, PK Puszczy Solskiej i Południoworoztoczański PK, (80 392 ha) po stronie ukraińskiej zaś otulinę Przyrodniczego Zapoviednika Roztocze, strefę rekreacyjną Jaworowskiego
Przyrodniczego Parku Narodowego, Park Krajobrazowy Roztocze Rawskie (11 800 ha). W strefie tej na stałe mieszka 17 100 osób, czasowo zaś
przebywa ok. 200 tys. turystów.
Strefę tranzytową ustanowiono w obszarze o
największej ilości mieszkańców. Znajdują się w
niej wsie i miasteczka oraz najistotniejsza dla
regionu infrastruktura turystyczna i przemysłowa. Pół-enklawę po stronie ukraińskiej, uniemożliwiającą włączenie centralnej części Roztocza Rawskiego do Rezerwatu zajmuje Jaworowski Poligon Wojskowy. Strefa tranzytowa oprócz
opisanej funkcji stanowi również obszar, w którym wyodrębniają się ważne ostoje flory i fauny,
zwłaszcza związane z borami (w tym borami bagiennymi i torfowiskami) oraz dolinami rzek.
Strefowanie z jednej strony uwypukla znaczenie
stref rdzennych i podkreśla potrzebę zachowania korytarzy ekologicznych w celu swobodnego
przemieszczania się gatunków roślin i zwierząt,
z drugiej zaś uwzględnia potrzeby człowieka i
konieczność korzystania ze środowiska na zasadach zrównoważonego rozwoju. Wdrożenie modelu i uzyskanie zamierzonych jednorodnych dla
Polski i Ukrainy celów jest trudne, dlatego, że poziom życia społeczno-gospodarczego w Polsce i
na Ukrainie znacznie się różni. Strefa tranzytowa
w Polsce ma powierzchnię 207 473 ha na Ukrainie zaś 59 762 ha. Zamieszkuje ją ogółem 196 077
osób. Szacuje się, że w obszarze tym rokrocznie
przebywa ok. 400 000 turystów.
W TRB Roztocze dominują ekstensywnie użytkowane pola, a także łąki i pastwiska
STR. 18
(stanowiące 52%) oraz lasy zajmujące ok. 42%
jego powierzchni. Dominacja tych dwóch typów
ekosystemów, dodatkowo zróżnicowanych wewnętrznie, stanowi o istnieniu dwóch podstawowych rodzajów korytarzy ekologicznych: leśnych
i nieleśnych - ważnych w skali europejskiej. Nad
obszarem TRB zdefiniowano również ważne korytarze migracji ptaków.
Uzyskanie statusu międzynarodowego rezerwatu biosfery będzie uznaniem na arenie międzynarodowej, wysokich walorów przyrodniczych,
kulturowych i krajobrazowych Roztocza oraz
jego znaczącej roli w ogólnym systemie ochrony
środowiska Polski i Ukrainy. Wpisanie Roztocza
na listę UNESCO daje szansę na lepszą jego identyfikację na mapach Polski i Ukrainy, gwarantuje to prestiż, jaki mają rozpoznawalne na całym świecie obiekty UNESCO. Brak umocowań
prawnych rezerwatów biosfery UNESCO w polskim i ukraińskim prawie gwarantuje, że ta honorowa marka posiadająca wysoką wartość marketingową, nie narusza autonomii działających
na jego terytorium podmiotów gospodarczych,
administracji samorządowej, organów zajmujących się różnymi dziedzinami życia społecznego
i gospodarczego, organizacji pozarządowych partnerów tworzących TRB. Przyjęte strefowanie w obrębie transgranicznego Rezerwatu, w
zróżnicowanym, choć wyodrębnionym przyrodniczo regionie, o bardzo dużych dysproporcjach
w rozwoju gospodarczym i społecznym, stwarza
płaszczyznę do dialogu dla tworzenia harmonii
pomiędzy biosferą, socjosferą i technosferą oraz
daje szanse na promowanie trwałego zrównoważonego rozwoju w układzie transgranicznym z
poszanowaniem człowieka i przyrody.
Głównym zadaniem Rezerwatu jest stworzenie mechanizmów mających za zadanie zachowanie różnorodności walorów naturalnych i kulturowych w tym bioróżnorodności. Opracowanie
modeli, koordynacja zagospodarowania przestrzennego i zarządzania na zasadzie zrównoważonego rozwoju w Polsce i na Ukrainie. Dążenie
do wyrównania rozwoju i poziomu społeczno-gospodarczego, w tym wspieranie i wdrożenie
wspólnej polityki turystycznej i promocji. Rozwój
badań naukowych, monitoringu, edukacji ekologicznej oraz budowanie tożsamości regionalnej
Roztocza na turystycznej mapie Europy.
Mapy do artykułu - na stronie nr 2 (okładka).
XLII GAZETA HORYNIECKA